ХҮ – ХҮІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығы
Кіріспе
Жоспар:
І. Қазақ хандығының құрылуы қарсаныңдағы жалпы жағдайға сипаттама.
1.1 ХҮ ғасырдағы Қазақ хандығының құрылуы мен нығайуы.
1.2 Қазақ хандығының ішкі саясаты.
ІІ. Қазақ хандығының қайта дәуірлеу және қоғамдық құрылысы.
2.1 ХҮІІ . ХҮІІІ ғасырдағы Қазақ хандығы.
2.2 Қазақ хандығының тарихи маңыздылығы
Қорытынды
Жоспар:
І. Қазақ хандығының құрылуы қарсаныңдағы жалпы жағдайға сипаттама.
1.1 ХҮ ғасырдағы Қазақ хандығының құрылуы мен нығайуы.
1.2 Қазақ хандығының ішкі саясаты.
ІІ. Қазақ хандығының қайта дәуірлеу және қоғамдық құрылысы.
2.1 ХҮІІ . ХҮІІІ ғасырдағы Қазақ хандығы.
2.2 Қазақ хандығының тарихи маңыздылығы
Қорытынды
Өзектілігі: Қазақ халқының тарихын зерттеу қоғам өміріндегі мәні мен орны ерекше және өте маңызды болып келеді. Солардың ішінде айырықша көңіл аударарлық кезеңдерінің бірі – ХҮ ғасырдағы Қазақ хандығының құрылуы, қалыптасу тарихының өзекті негізгі пробемаларын талдап, сол кездегі таптық күрестің және ұлт – азаттық қозғалыстың өзекті мәселелерін зерттеу бүгінгі күннің талабы.
Мақсаты: Ел Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев атап көрсеткендей, «тарих дегеніміз өткеннің ғана сабағы емес, ол едәуір дәрежеде болашақтың да көрінісі» дегендей әрбір ұрпақтың өткен тарихты оқып үйренуі, одан тағылым алуға деген талпынысы барлық ұлттар мен халықтар үшін заңды құбылыс. Сол себепті Қазақ хандығының құрылуының өзіндік ерекшелктерімен ұлттық болмысымызды көрсету және тарихтағы орны мен мәнің ашу баяндаманың басты мақсаты болып келеді.
Міндеті: ХҮ ғасырдағы Қазақ хандығының орнығуының мәнін ашып көрсету мен ішкі саяси жағдайының ерекшеліктеріне тоқталуымен бірге қоғамдық құрылымына талдау жасау басты міндеттерінің бірі.Сондықтанда отандық тарихты оқып үйрену, оны ұрпақ санасына жеткізу бүгінгі күндегі басты міндеттерідің бірі болып табылады. «Егер біз мемелекет болғымыз келсе, өзіміздің мемелекетімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн» (Нұрсұлтан Назарбаев. Тарих толқынында. Алматы, 1999ж,273 - бет).
Мақсаты: Ел Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев атап көрсеткендей, «тарих дегеніміз өткеннің ғана сабағы емес, ол едәуір дәрежеде болашақтың да көрінісі» дегендей әрбір ұрпақтың өткен тарихты оқып үйренуі, одан тағылым алуға деген талпынысы барлық ұлттар мен халықтар үшін заңды құбылыс. Сол себепті Қазақ хандығының құрылуының өзіндік ерекшелктерімен ұлттық болмысымызды көрсету және тарихтағы орны мен мәнің ашу баяндаманың басты мақсаты болып келеді.
Міндеті: ХҮ ғасырдағы Қазақ хандығының орнығуының мәнін ашып көрсету мен ішкі саяси жағдайының ерекшеліктеріне тоқталуымен бірге қоғамдық құрылымына талдау жасау басты міндеттерінің бірі.Сондықтанда отандық тарихты оқып үйрену, оны ұрпақ санасына жеткізу бүгінгі күндегі басты міндеттерідің бірі болып табылады. «Егер біз мемелекет болғымыз келсе, өзіміздің мемелекетімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн» (Нұрсұлтан Назарбаев. Тарих толқынында. Алматы, 1999ж,273 - бет).
1. Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих – и – Рашиди».
2. Мұхаммед Хайдар Дулати «Шайбанинама»
3. Мұхаммед Хайдар Дулати «Тауарих ғұзидаин нұсыратнама»
4. Мұхаммед Хайдар Дулати «Раузат» ас – Сафа»
5. Мұхаммед Хайдар Дулати «Қазақ хандығы тарихының материалы»
6. К.А.Пищулина «14-ғасырдың ортасы – 16-ғасырдың басындағы Шығыс оңтүстік Қазақстан»
7. «Қазақ ССР тарихы», 2-том, Алматы, 1979ж.
8. К.А.Пищулина «Қазақ хандығы», «Қазақ совет энциклопедиясы», 4-том
9. «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі», Алматы, 1971 ж.
10. «Қазақ ССР тарихы», 1-том, Алматы, 1957 ж.
11.Фазлолаллбин Розбехан Исфахани «Миһманнами Бұхара», Москва, 1976ж.
12. Абдолла ибн Мұхаммед ибн Али Насыролла: «Зұюдат әл - әсар»
13. А.А.Семенов «Алғашқы шайбанилар және Мауреннахр үшін күрес»
14. В.В.Веньяминов – Зернов «Қасым хан жайындағы зерттеу».
15. Зайнидин Уасафи «Бадайи әл – уақаии», «Қазақ хандығы тарихының материалдары, Алматы, 1969 ж.
16. Хайдар ибн Әли әл-Хұсайн Рази «Тарих – и – Хайдари».
17. Ахмет Заки Уәлиди «Түрік – татар тарихы», Қазақ, 1915ж.
18. П.П. Иванов «Қарақалпақ тарихының очерктері»,1935ж
19. «Өзбек ССР тарихы», 1-том, Ташкент, 1967 ж.
20. Искандар Мұнши «Тарихи алаһарайы Аббаси» Тегеран.
21. Махмұд ибн Уәли «Бахыр әл – асырар», 6-том
22. «Қазақ совет энциклопедиясы», 6-том.
23.А.М.Позднев «Астрахань қалмақтарының тарихи әдебиет ескертеіштері»1885 ж.
24. А.Левшин «Қырғыз – қазақ даласының сипаттамасы».
25. Профессор С.Аспандияров «Қазақ тарихының очерктері», Алматы, 1997 ж.
26. Абусейтов М.Х. «Казахское ханство во второй половине ХҮІ века» Алматы, 1985 ж.
27. Абдураимов М.А. «Очерки аграрных отнашени в Бухарском ханстве в ХҮІІ - первой палавине ХІХ века», Ташкент, 1966 ж
28. Қасымбаев «Хан тарихы – халық тарихы» //Егеменде Қазақстан, 31-шілде.
29. Мустапаев Д. « Түркістан қазақ хандығының астанасы» // Қазақ тарихы. 1993ж.
30. Басин В.Я. «Казахстан в ХҮ – ХҮІІІ вв. // Вопросы социально - политической истории, Алматы, 1969ж.
31. Басин В.Я. Россия и казахское ханство в ХҮІ – ХҮІІІ вв.» Алматы, 1971 ж.
32. Галиев В.В. «Внешняя политика казахского ханство в конце ХҮІІ – первой пол. ХҮІІІ в.» // Бөгенбей батыр. Ақмола, 1991ж.
33. Хасенов Ә. «Қазақ хандығы қай жылы құрылды ?» // Қазақ тарихы. 1993ж. 1. 38-40 п-р.
34. М.Қани «Қазақтың көне тарихы» Алматы,1993 ж.
2. Мұхаммед Хайдар Дулати «Шайбанинама»
3. Мұхаммед Хайдар Дулати «Тауарих ғұзидаин нұсыратнама»
4. Мұхаммед Хайдар Дулати «Раузат» ас – Сафа»
5. Мұхаммед Хайдар Дулати «Қазақ хандығы тарихының материалы»
6. К.А.Пищулина «14-ғасырдың ортасы – 16-ғасырдың басындағы Шығыс оңтүстік Қазақстан»
7. «Қазақ ССР тарихы», 2-том, Алматы, 1979ж.
8. К.А.Пищулина «Қазақ хандығы», «Қазақ совет энциклопедиясы», 4-том
9. «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі», Алматы, 1971 ж.
10. «Қазақ ССР тарихы», 1-том, Алматы, 1957 ж.
11.Фазлолаллбин Розбехан Исфахани «Миһманнами Бұхара», Москва, 1976ж.
12. Абдолла ибн Мұхаммед ибн Али Насыролла: «Зұюдат әл - әсар»
13. А.А.Семенов «Алғашқы шайбанилар және Мауреннахр үшін күрес»
14. В.В.Веньяминов – Зернов «Қасым хан жайындағы зерттеу».
15. Зайнидин Уасафи «Бадайи әл – уақаии», «Қазақ хандығы тарихының материалдары, Алматы, 1969 ж.
16. Хайдар ибн Әли әл-Хұсайн Рази «Тарих – и – Хайдари».
17. Ахмет Заки Уәлиди «Түрік – татар тарихы», Қазақ, 1915ж.
18. П.П. Иванов «Қарақалпақ тарихының очерктері»,1935ж
19. «Өзбек ССР тарихы», 1-том, Ташкент, 1967 ж.
20. Искандар Мұнши «Тарихи алаһарайы Аббаси» Тегеран.
21. Махмұд ибн Уәли «Бахыр әл – асырар», 6-том
22. «Қазақ совет энциклопедиясы», 6-том.
23.А.М.Позднев «Астрахань қалмақтарының тарихи әдебиет ескертеіштері»1885 ж.
24. А.Левшин «Қырғыз – қазақ даласының сипаттамасы».
25. Профессор С.Аспандияров «Қазақ тарихының очерктері», Алматы, 1997 ж.
26. Абусейтов М.Х. «Казахское ханство во второй половине ХҮІ века» Алматы, 1985 ж.
27. Абдураимов М.А. «Очерки аграрных отнашени в Бухарском ханстве в ХҮІІ - первой палавине ХІХ века», Ташкент, 1966 ж
28. Қасымбаев «Хан тарихы – халық тарихы» //Егеменде Қазақстан, 31-шілде.
29. Мустапаев Д. « Түркістан қазақ хандығының астанасы» // Қазақ тарихы. 1993ж.
30. Басин В.Я. «Казахстан в ХҮ – ХҮІІІ вв. // Вопросы социально - политической истории, Алматы, 1969ж.
31. Басин В.Я. Россия и казахское ханство в ХҮІ – ХҮІІІ вв.» Алматы, 1971 ж.
32. Галиев В.В. «Внешняя политика казахского ханство в конце ХҮІІ – первой пол. ХҮІІІ в.» // Бөгенбей батыр. Ақмола, 1991ж.
33. Хасенов Ә. «Қазақ хандығы қай жылы құрылды ?» // Қазақ тарихы. 1993ж. 1. 38-40 п-р.
34. М.Қани «Қазақтың көне тарихы» Алматы,1993 ж.
ХҮ – ХҮІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығы
Кіріспе
Жоспар:
І. Қазақ хандығының құрылуы қарсаныңдағы жалпы жағдайға сипаттама.
1.1 ХҮ ғасырдағы Қазақ хандығының құрылуы мен нығайуы.
1.2 Қазақ хандығының ішкі саясаты.
ІІ. Қазақ хандығының қайта дәуірлеу және қоғамдық құрылысы.
2.1 ХҮІІ – ХҮІІІ ғасырдағы Қазақ хандығы.
2.2 Қазақ хандығының тарихи маңыздылығы
Қорытынды
Кіріспе
Өзектілігі: Қазақ халқының тарихын зерттеу қоғам өміріндегі мәні мен
орны ерекше және өте маңызды болып келеді. Солардың ішінде айырықша көңіл
аударарлық кезеңдерінің бірі – ХҮ ғасырдағы Қазақ хандығының құрылуы,
қалыптасу тарихының өзекті негізгі пробемаларын талдап, сол кездегі таптық
күрестің және ұлт – азаттық қозғалыстың өзекті мәселелерін зерттеу бүгінгі
күннің талабы.
Мақсаты: Ел Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев атап
көрсеткендей, тарих дегеніміз өткеннің ғана сабағы емес, ол едәуір
дәрежеде болашақтың да көрінісі дегендей әрбір ұрпақтың өткен тарихты оқып
үйренуі, одан тағылым алуға деген талпынысы барлық ұлттар мен халықтар үшін
заңды құбылыс. Сол себепті Қазақ хандығының құрылуының өзіндік
ерекшелктерімен ұлттық болмысымызды көрсету және тарихтағы орны мен мәнің
ашу баяндаманың басты мақсаты болып келеді.
Міндеті: ХҮ ғасырдағы Қазақ хандығының орнығуының мәнін ашып көрсету
мен ішкі саяси жағдайының ерекшеліктеріне тоқталуымен бірге қоғамдық
құрылымына талдау жасау басты міндеттерінің бірі.Сондықтанда отандық
тарихты оқып үйрену, оны ұрпақ санасына жеткізу бүгінгі күндегі басты
міндеттерідің бірі болып табылады. Егер біз мемелекет болғымыз келсе,
өзіміздің мемелекетімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық
руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн (Нұрсұлтан Назарбаев. Тарих
толқынында. Алматы, 1999ж,273 - бет).
Тарихнамасы: Әлемдік немесе кез - келген елдің тарихын білу үшін
ең алдымен сол тарихтың түп – төркіндері мен тарихнамасын оқып үйренуден
басталады, яғни аталған тақырып бойынша қандай зерттеулер жүргізілгендігін
білу абзал. Сол себепті Қазақ хандығы тарихнамасына тоқталсақ: ХҮІІІ
ғасырда Ресейдегі орыс императорлық Географиялық Қоғамы Алтын Орда сонымен
қатар Қазақ хандығы мемлекетінің Ресей тарихында алатын орны мен маңызын
анықтау үшін осы тақырыпқа байқау жариялады. Трихшылар үшін өте өзекті
тақырыптардың біріне айналып, белгілі ғалым – зерттеушілер, тарихшылардың
біренеше буын өкілдері ұзақ жылдар бойы осы мәселемен айналасты.
Нәтижесінде ХҮІІІ –ХІХ ғасырларда Ресейдің толық ғылымы осы тақырыпты
зерттеуде Еуропа тарихшыларынан асып түсіп, алға шығарды. Ең бастысы
қазіргі күнде Қазақ хандығының тарихы Академиялық 5 томдықтың 2 томында
Қазақ хандығының тарихы жақсы қарастырылған. Қазақ хандығын зерттеуге өз
үлесін қосқан зерттеушілер орыс зеттеушілерінің бірі – Карамзин Несторов
жылнмасы, Татищев, Болтин, К. Пищулина : Қазақ хандығы тура ХҮІІ ғасырға
дейін біртұтас мемлекет болды ... Ханның саяси( мемлекеттік) билігі
ықпалының алмағы қазақтардың этникалық аумағымен сайкес келмесе де, ал
хандықтыуң шекарасы хандардың соғыстағы табыстары мен сыртқы жағдайларға
қарай жиі өзгеріп отырса да, дегенмен бұл кезеңмен деректемелерінің
әрқасысында ең басты билеушінің билігі әбден айқындалады. С.Т. Кляшторный
мен Т.И. Сұлтанов, М.Х. Дулатидың Тарих – и – Рашидиін жинақткап алғанда
Қазақ хандығынығың ежелгі тарихын байланыстыра баяндайтын ортағасырлық
мұсылман тарихнамасындағы жалғыз шығарма, деп өте дұрыс және жоғары баға
берген еді.Сондықтан да Орта ғасырлық Махмұд пен Уәлиден бастапт кейінгі
Вельяминов – Зерновқа және қазіргі қазақ тарихшыларына дейін Қазақ
хандығының тарихын М.Х. Дулатидың деректері негізінде баяндалып келді.
Қазақ хандығының құрылуы туралы Мұхаммаед Хайдар Дулати былай жаазады:
қазақ сұлтандарының билік етуі 870 (1465 – 1466) жылдан басталады. Алла
жақсы біледі және 940 (1533 – 1534) жылға дейін қазақтар Өзбекстанның үлкен
бөлігінде толық билікке ие болалды.Яғни Қазақ ханығының құрылуы 70 жылдай
уақытқа созылған едәуір ұзақ үдеріс. Орыс тарихшысы В.В. Трепимов осы
мәлеметке сүйене отырып: В конце 1460 – х в начале 1470 – х годов Тирей
стал главным ханом Жанибек считался ханом справителем Тирейя, но, видемо,
не имел большой власти.По традиционной схеме младший справитель полычал в
управление правительное заподное крыло. Олай болса, осы дерғктерге
жүгініп қазақ сұлтандарының хан ретінде билікке 1466 жылдан басталады деп
есептелінеді. Қазақ хандығының құрылуы бір мезгілде жүзеге асқан акт
емес ұзақ уақытқа созылған процесс делінетін
А.А.Семенов,Т.И.Сұлтановтардың пікірімен келісуге болады. Мысалы: С.Г.
Кляшторный, Т.И.Сұлтановтар Қазақ хандығының құрылуын Әбілхайыр өлген соң
Керей мен Жәнібектің Өзбек ұлысына қайтып оралып билікті басып алуымен
байланыстырады да, хандықтың құрылуы мерзімін ХҮ ғасырдың 70 жылдары,
нақтырақ айтқанда 1470 – 1471 жылдары деп есептелінеді.Н.Н.Вельяминов –
Зернов М.Х.Дулатидың датасын автор өзінің әйгілі еңбегінде Вы в первой
части Тарих – и – Рашиди Мухамедь Хайдарь описывал царствованеИса –
Бугахана, сына Увейсь - хана и брата Юнусь - хана говорит следующее: Вы
это время Абуль Хайрь - хана владычествовал Дешти – Кипчаке деген
жолодары бар. К.А.Пищулинаның пікірін келтірсек: Жетісудағы Моғолстан
құрамына деректерде жинақтамалы моғол атауымен белгілі болған этникалық
топтар кірді:дулаттар, үйсіндер, керейттер тағы басқалары. Кейіндебұл
тайпалар қазақ халқының қалыптасуында маңызды орынға ие болып, қазақтың ұлы
және орта жүздеріне кірді. М.Х. Дулатидің Тарих – и Рашиди мен Раузат
ас – сафаның дерегіне қарағанда , ХІҮ – ХҮ ғасырларда Іленің сол жағасында
және Янги (Тараз) ауданында керейттер, Шу өзенінің оң жағасында арғындар
мекендеген.Жалайырлар Қаратау баурайын, орта Сырдария өңірі мен Жетісуді
қоныстанған. Сонымен қатар М.Х.Дулатидың Шайбанинама және тағы басқа
деректемелердегі мәліметтерге қарағанда, қазақтардың этникалық
территориясының негізгі аудандры қазақ хандығына Қасымхан тұсында
біріктірілген.Қадырғали Жалаиырдың айтуынша Ұрысхан ұлы Құйыршықтан соң
оның ұлы Барақ хан болды. Тез арада әр тараптағы ұлыстарды өзіне
бағындырды. Ақыр аяғында Еділ төңірегіндегі, Жайық бойында, Сарайшық
қаласын жақын жердегі Қас наурыз өңірінде апат болды. Оның ұлы кіші
Жәнібек хан деп атанған осы Жәнібек хан атасының ұлысын өзі биледі деп
жазды.Сондай – ақ Мұхаммед Хайдар Дулати еңбегінде Қасымханның билікке
келуі туралы: ...Оның қуатының өскендігі соншалық Бұрындық ханды қуып
жіберді. Бұрындық хан Самарқанға кетіп, Солжақта қайтыс болды – деп
баяндалады. Тарихшы Розбехан Исфахани былай дейді: Түркістанның халқы
қазақ саудагерлерімен ешқандкай сауда келісімін жасамасын олармен осы
жердің тұрғындары арасында ешқандай қарым – қатынас және саудагерлердің
араласуы болмасын деп ұлы мәртебелі хан (Мұхаммед Шайбани) жарлық шығарды.
Ал тағы бір кезде Түркістанның кейбір аудандары мен Хорезм қалаларындағы
қазақ саудагерлерін тонау жөнінде болған еді бұйрық та болған еді.Шайбани
ханның жорықтары туралы баяндайтын Фаззлаллах ибн Рузбехан Исфаханидың
Михман наме – и – Бұхара еңбегінде Бұрындық хан есімі сол тұстағы қазақ
ханы ретінде аталады да, Шайбани хан әскерінің шабуылына қарсы тек қана
Жәнібек хан ұлдарының есімдері жай айтылады. Шайбани ханның төртінші жорығы
Абдаллах Балхидың Зүбдат ал–асар еңбегінде баяндалады. Мәуреннахыр
әскерлері бұл жорыққа масқара болып жеңіліп, Самарқанға дейін қашып келеді.
Шайбани ханның бұл жеңілісіне Абдаллах Балхи мынандай баға береді:
...Шахбахт ханның үлесіне ірі жеңіліс дейді, ең шарықтауға жеткен оның
билігі енді құлдырауға түсе бастады.Орыс елшісі Бранцевтің айтуына
қарағанда, қазақтың жеңілуіне себеп: екі ұдай болып жауласып жүрген
Әбілхайыр сұлтан мен Қайыпт сұлтанға қараған жасақтың әскер басшылары
өздерінің соғыс қимылдарының келісіп жүргізбеген. Қазақтардың жеңіліске
ұшырау себебі қазақ хандары арасындағы феодалдық тартыстан болып
отырғандығын Орынбор экспедициясының бастығы И.Крылов ақын айтқан. Ол:
егерде жалпы ауыз бірліктері қазақтар басқыншыларды жеңіп шыға алған болар
еді , бірақ олардың бір ханы соғысқа шығатын болса, екіншісі соғысуды
қояды. Сөйтіп, өздерінің иеліктерін қалмақтарға жем қылып, жұрдай болып
шыға келді деп жазады. Және де Қазақ хандығы туралы ұйғыр, араб жазулы
ескерткіштерінде де сақталып, ұлағатай тілінлде жазылғаны белгілі. Солардың
бірі - Әбілғазы Баһадүр ханның Түрік шежіресі (ХҮІІ ғ) – түрік тілінде
жазылған төл деректердің бірі Екіншісі – Мәжһүр Жүсіптің Мес
жинағындағы тарихи дерек көзінің бірі - Әбілғазының Түрік шежіресі болып
келеді.
Практикалық маңызы: Қазақ хандығына байланысты курстық жұмыс мектеп
оқушыларына тарих пәнінен көмекші құрал ретінде қолдануға болады.
Құылымы: Құрылымына тоқталсақ курстық жұмысым кіріспеден басталады,
яғни кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсат – міндеті жазылады.Екі
тараудан құралған, ол тараулар бірнеше бөлімдерге бөлінеді, әр бөлім
бірнеше бөлімшелерлден тұрады. Соңында қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І. Қазақ хандығының құрылуы қарсаныңдағы жалпы жағдайға сипаттама.
1.1 ХҮ ғасырдағы Қазақ хандығының құрылуы мен нығайуы.
Қазақстан тарихындағы маңызды мәселелердің бірі қазақ хандығының
құрылуы болып табылады. ХҮ ғасырдың 50 – 60 жылдарында этно – саяси
процестердің нәтижесінде, яғни аймақтағы жерлердің бір саяси құрылымға
бағынуы, қазақ жүздері мен тайпалардың бірігуі, ұзақ уақытқа созылған
халықтық қүұрылымның аяқталуы қазақ хандығының құрылуына әкелді. Қазақ
хандығының құрылуы қарсаныңда қазақ тайпалары Сібірден Сыр бойына, Ертістен
Жайық жағасына дейінгі жалпақ өңірге жайылып қоныстанған болатан.Қазақ
хандығының дәл осы уақытта құрылуына, оның алдында болған оқиғалар ықпал
етіп, оның тарихи алғы шарттары дайындалған болатын.[1;7]Хандықтың
құрылуының алғы шарттарын оның алдыңдағы он – он бес жыл бұрын оқиғалардан
емес, одан 100 – 150 жыл бұрынғы оқиғалардан іздеу керек. Алтын Орданың сол
қанаты Ақ Орда (Көк Орда) қазіргі Қазақстан аумағының көп бөлігін қамтыған
мемлекеттік құрылым болды. Астанасы Сығанақ қаласы болған Ақ Орда
мемелекеті ХІҮ ғасырдан, Орыс ханның кезінен бастап дербес саясат жүргізе
бастады. 1357 жылы Алтын Орданың ұлы ханы Жәнібек өлгеннен кейін үлкен
ұлыстын саяси жағдайы қиындайды, аумалы – төкпелі дүрбелең кезеңі
басталады. Жошыдан тараған әулеттер арасында тақ билігі үшін күрес өзара
соғыстарға айналады.Айналасы жиырма жылда жиырма хан ауысады, барлығы да
өзара қырқыс нәтижесінде қаза болады. Міне, осындай аумалы – төкпелі
кезінде Ақ Орда хандарының әулеті де Алтын Орда тағына ұмтылады. Солардың
арасында ұлы хан дәрежесіне қол жеткізгендердің бірі Жошы ұрпағы Орыс хан
еді. Ақ Орда билік тізгінін ұстаған Тоқтамыстың сыртқы саясаттағы
әрекеттері жер жаһанды жаулап алуға ұмтылған Ақсақ Темір мен күрес үстінде
өтеді.Ақ Орданы жеке мемлекет ретінде сақтап қалуға ұмтылған Барақ ханның
да күш – қайраты бұған жетпейді. 1428 жылы Барақ хан опасыздықпен
өлтіріледі. Алтын Орданың шығыс бөлігінде тағы да береке кетеді. Тақ үшін
күрес басталады. Бұл күресте Әбілхайыр жеңіске жетіп өз мемелкетін
құрады.[1;22] Бірақ Әбілхайыр мемлекетінің құрылымы берік болмады, оның
ішкі жағдайы тұрақсыз болды. Міне, осы жағдай қазақ хандығының құрылуына
жол ашты. Әбілхайыр ханның 1457 жылы ойраттардан ойсырай жеңілуі оның
беделін бір жолата түсірді. Жеңілістің ашуын Әбілхайыр хан өз
қарамағындағылардан алады, өзінің билігін мойындағандарды жазалай отырып,
қатал тәртіп орната бастады.Өзара тынымсыз соғыстар мен таластар және
Әбілхайырдың қатал шаралары халық бұқарасының жағдайына ауыр тиі. Биліктен
шеттетілген Жошы Ұрпақтары Жәнібек пен Керейдің және Махмұт пен Уәлидің
маңына көптеген ру және тайпа көсемдері топтаса бастады. Хан билігіне
наразы болған халықтың өзара топтасып сыртқа кетуі бұл ғана емес еді.
Әбілхйырға деген наразылық уақыт өте келе ашық жаулыққа ұласады. Орыс
ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек бастаған үлкен топ Әбілхайыр
билігіненбас тартады да, соңына ерген барлық жұртымен іргесін көтеріп бір
күнде ауа көшеді және қазақ хандығының алғашқы іргесін Шу мен Қозыбасқа
тігіп, хандықтың шанырағын көтереді.[1;32] Бұл Мұхаммед Хайдар Дулатидың
жазбасы бойынша хижыраның 870 жылы (1464 – 1465 жылдар)еді. Бірақ кебір
тарихшылар қазақ халқының құрылуын одан да әрі 1456 – 1457 жылдарға дейін
ұзартады. Бүлік шығарған туыстарын тәртіпке шақырмақ болып Әбілқайыр хан
1468 жылы үлкен қол жинап Шу бойына аттанады.Керей мен Жәнібекте қапы
қалмай ұрысуға дайындалады. Бірақ суық түсіп, әскерлердің алға жылжуы
қиындайды және осы кезде кенеттен Әбілхайыр хан қайтыс болып, тарихта орны
боларлықтай шайқас өтпей қалды. Әбілқайыр хан өлгеннен кейін ол құрған
мемлекеттің іргесі шайқалады. Ірі тайпалар мен рулардың көп бөлігі Керей
мен Жәнібек ханға көшеді, олардағы шанырақ саны екі жүз мынға жетеді.
Әбілқайыр хандығын орнына келтірмек болған оның ұлы Шейх – Хайдардың
әрекетінен ештеңе шықпайды. Осы кездегі Моғолыстан мемлекетіндегі өзара
тартыс пен оның әлсіреуі де қазақ хандығына қаз – қаз тұрып іргесін
кеңейтуге жағдай жасады. Қазақ хандығы алғашқы кезде Батыс Жетісу жерін,
Шу мен Талас алқаптарын иеленді. Моғолостан хандары Есен Бұғы мен Жүністің
қазақтардың Жетісу жеріне одан әрі жылжуын тоқтатарлық күштері болмады.
Қазақ хандығының құрылуы мен оның нығаюы басқа да шығыстық
әулеттерімен күрес жүргізген Керей мент Жәнібек аттарымен тікелей
байланысты. Ата тегімен таратсақ екеуі де төре тұқымынан шыққан, Шыңғыс
ханның тікелей ұрпақтары.Қазақ хандығының іргесі қаланып бұғанасы қатқан
ХҮ ғасырдың соңғы 30 – 40 жылы Қазақстан мен Орта Азия тарихындағы ірі –
ірі саяси оқиғаларға толы болған уақыт. Әбілхайыр дүние салысымен қазақ
хандары сайын даладағы билікті өз қолдарына алу жолдарындағы күреске бірден
араласып кетті. Қазақ хандығы ірге көтерген алғашқы жылдардан бастап – ақ
Сырдария бойындағы қалалар мен олардың төңірегіндегі кең байтақ далалар
үшін аяусыз күрес басталды.[2;56]
Алғашында қазақ хандығының территориясы батыс Жетісу жері, Шу өзені
мен Талас өзенінің алабы еді. Міне, нақ осы территорияға деректемелерде
тұңғыш рет Қазақстан деген атау қолданылды (Уасифи, 16 – ғасыр),
ежелден осы алапты мекендеген қазақтың ұлы жүз тайпалары дешті қыпшақтан
қоныс аударған қазақ тайпаларымен етене аралдасып кетті.
Қазақ хандығының алдына үш үлкен тарихи міндет қойылды:
1.Мал жайылымдарын пайдаланудың Дешті – қыпшақ даласында бұрынныан
қалыптасқан дағдылы тәртібін қалпына келтіру (бұл тәртіп Әбілхайыр
хандығындағы аласапыран арқылы бұзылған) көшпелі шаруалардың көкейкесті
мүддесі еді.
2.Шығыс пен батыс арасындағы сауда керуен жолы үстіне орнаған Сырдария
жағасындағы Сығанақ,Созақ, Отырар,Яса (Түркістан) қалаларын қазақ
хандығына қарату.Бұлар осы өнірдегі саяси – экономикалық және әскери –
стратегиялық берік база болатын.
3. Қазақ тайпаларының басын қосып, қазақтың этникалық территорисын
біріктіру, бұлардың ішіндегі маңдайалды маңызды міндет – Сырдария
жағасындағы қалаларды қарату күресі болды.
Әбілхайыр немерелері Мұхаммед Шайбани мен Махмұд сұлтан Астраханьға
барып паналады. Әбілхайыр ханның мұрагерлерімен күресте толық жеңіске
жеткен қазақ хандығы Әбілхайр хан 40 жыл билеген шығыс Дешті Қыпшақ
даласын және ондағы көшпелі тайпаларды бірте – бірте өзіне қосып алды.
15-ғасырдың 70-жылдарында қазақтар Сырдария бойымен оған жалғас қаратау
өңірінің бірсапыра территориясын басып алды. Сөйтіп қазақ хандығының
территориясы әлдеқайда кеңейді, оған тұс – тұсынан қазақ тайпадары қосылып
жатты [3;5].
Алайда Сырдария жағасындағы қалалар үшін Әбілхайыр немересі Мұхаммед
Шайбани ханмен күрес отыз жылдан астам уақытқа созылды. Бұл күрес Керей
ханның баласы Бұрындық ханның (1480 – 1511) тұсында толастаған жоқ.
Сырдария бойындағы қалаларды алу үшін қазақ хандығымен таласқан белді
бәсекелес Мұхаммед Шайбани еді. Сонымен қатар Түркістан аумағымен билеген
Әмір Темір әулетінен шыққан Әмір Мұхаммед Тархан мен Моғолостан ханы Жүніс
ханда бұл қалаларды олдарына түсіруге сұқтанды. Бұлардың бәрінің назары –
Сырдария жағасындағы стратегиялық маңызы зор шұрайлы қалалы аудандарға арқа
сүйей отырып, қазақ даласын басып алу және ондағы халыққа өктемдік жүргізу
еді. Бұл қалалар үшін қазақ хандары да қажырлы қайрат жұмсады. Бұл күрестің
мән жайы мынанадай болды: Әбілхайыр ханның мұрагері Шайх Хайдар өлтірілген
соң Астраханьға барып паналаған Әбілхайырдың немересі Мұхаммед Шайбани
Астрахань қоршауынан қашып шығып, Түркістан аймағына келіп,Әмір Темір
тұқымынан шыққан Мұхаммед Мәзит Тархан паналады.Ол Мұхаммед Шайбаниді
қолдап,қазақ хандығына қарсы аттандырмақ болды. Бірақ Мұхаммед Шайбани
оның бұл үмітін ақтамады, керісінше оның қолынан Түркістан аймағын тартып
алды. 1470 – жылы қыста қазақ ханы Керей қол бастап Түркістанға шабуыл
жасады. [2;58]. Қазақ ханы Әз Жәнібектің ұлы баласы Махмұд Созақ қаласын
бағындырды, екінші балдасы Еренжі Сауранды иемденді. Сауран түбінде
қазақтардан соққы жеген Шайбани Бұхарға қашты. Сөйтіп, Сырдария жағасында
екі қала – Созақ қаласы мен Сауран қаласы қазақ хандығының құрамына кірді.
Екі жылдан соң Мұхаммед Шайбани Түркістанға қайта оралып, Ноғай ордасының
әмірі Мұса мырзаның көмегіне сүйене отырып Аркөк бекенесі мен Сығанақ
қаласын басыпалды. Бұл уақытша жеңіс еді, Бұрындық сұлтан мен Махмұд
сұлтан бастаған қазақтың біріккен әскерлері Қаратаудағы Соғынылық түбінде
Мұхаммед Шайбанидың әскерлерін талқандады.Бұрындық сұлтан Сығанақ қаласын
қайтарып алды, бұл шайқаста күйрей жеңілегн Мұхаммед Шайбани Маңғыстауға
қашты. Сырдария жағасындағы қалалар қайтадан қазақ хандығына өтті, бірақ
аумалы – төкпелі Жағдай үздіксіз өмір сүріп отырды [3;57].
15 – ғасырдан сексенінші жылдарында Әмір Темір әулетінің өкілі Сұлтан
Ахмет мырза мен Моғолстан ханы Сұлтан Махмұд арасындағы соғыста Мұхаммед
Шайбани Моғолыстан хандарына болысып, олардың қолдауымен тағыда Аркөк,
Сығанақ қалаларын басып алды. Қазақ ханы Бұрындық хан қырдан келіп Сығанақ
қаласын қоршады. Бұл кеде Мұхаммед Шайбани әскерлерінің бір бөлігі қала
бекінісін қорғауға кеткент – ді. Қаланың тұрғындары қазақ әскерлеріне қала
бекінісінің қақпасын ашып берді. Сонымен бұл аймақ Бұрындықтың қолына
өтті. Бұдан соң қазақтар Мұхаммед Шайбанидың туысы Махмұд Сұлтан билеген
Яса қаласын қошауға алды. Қазақтардың біріккен әскери күшінен қорғанған
Шайбани әскерлері Аркөк қаласын қырық күн бекінді. Үш жыл бойы қазақтармен
соғысқан Мұхаммед Шайбани жеңіліске ұшырады. Бұрындық хан мен Қасым
сұлтан бастаған қазақтардың қысымына төтеп бере алмай, 1466 – жылы
Түркістанды тастап, Хорезмге кетуге мәжбүр болды [3;98].
Қазақ хандығы, Шайбани әлеті, Әмер Темір әулеті және Моғолстан
билеушелері арасындағы тайталаста қазақ хандығы мен Мұхаммед Шайбани
арасындағы жауласумент қатар, Әмір Темір әулеті мен Моғолстан билеушілер
арасында да арпалыстар асқана түсті. Осындай арпалыстар барысында Моғолстан
ханы Жүніс 1482 – 1485- жылдары Ташкент пен Сайрам қалалдарын басып алды.
Моғолстан билеушілері Әмір Темір әулетіне қарсы жұмсау үшін Мхаммед
Шайбаниды қолдады,ал Әмір Темір әулетінен шыққан Әмір Мұхаммед Мәзит
Тархан оларға қарсы қазақ хандығымен одақтасты. Сонымен бұлар екі шекке
айырылды. 15 – ғасырдың басында Моғолстан билеушісі Жүністің баласы
Сұлтан Махмұд хан Отырар қаласын басып алды да, оны Мұхаммед Шайбаниға
берді. Мұндағы мақсаты – Мұхаммед Шайбаниды Әмір Темір әулетінен шыққан
Ахмет мырзаға қарсы аттандыру еді. Моғолстан ханның қолдауына және Отырар
сынды маңызды стратегиялық орынға ие болған Мұхаммед Шайбани тағы да Сауран
мен Яса (Түркістан) қаласын басы алды [4;23].
Қазақ ханы Бұрындық пен Қысым мен Жәдік сұлтандар Мұхаммед Мәзит
Тарханмен күш біріктіріп,Мұхаммед Шайбаниға қарсы аттанып,Созақ қаласына
шеру тартты. Созақың атақты адамдарының бәрі Бұрындық ханға тілектес және
онымен байланысты еді . Сауран қаласының халқы қазақ тың біріккен қалың
қолдын көрісімен – ақ Мұхаммед Сауранды билеуге қалдырған туыстарын қамап
ұстап алды. Бұрындық хан Сауранды қайтарып алған соң Мұхаммед Шайбанидың
тиянағы Отырыр қаласының қамалын қоршады. Моғолстан ханы Сұлтан Махмұд
Ташкенттен Мұхаммед Шайбаниды құтқаруға көмек жібергендіктен,, қазақтар
Отырар қамалын қошауды тоқтатты. Мұхамед Шайбани хан қазақтар мен бітім
жасады [5;95].
Мұхаммед Шайбани Сырдария бойындағы қалаларды алуға және атасы
Әбілхайырдың Дешті Қыпшақта құлаған үстемдігін орнатуға ұмтылып,
қазақтармен 30 жыл соғысты. Ол осы соғыстарда Әмір Темір әулетіне, бірден
ноғай мырзаларына, ақырында Моғолстан хандарына сүйенді. Бұл соғыстар
Сырдария жағасында отырықшы – егінші аудандар мен қалалрады қатты
күйзеліске ұшыратты.15 ғасырдың ақырында Отырар, Яса, Аркөк, Бозкент
қалалары мен Түркістан аймағының бір бөлігі Мұхаммед Шайбаниға қарады да,
Сығанақ, Сауран, Соақ қалалары мен Түркістан аймағының солтүстік бөлігі
Қазақ хандығының иелігінде қалды. Ташкент пен Сайрам қалалары Моғолстан
ханы Сұлтан Махмұд биледі. Қазақ хандығы шанырағы көтерілген батыс
Жетісудағы иеліктерін және Сырдария бойындағы отырықшы – егіншілік
аудандары мен сауда, қолөнер және мәдениет орталығы болған Сығанақ, Созақ,
Сауран қалаларын саяси, шаруашылық және әскери тірек еткен қазақ хандары
Дешті – Қыпшақты басып алуға ұмтылғандарпдың бірінен соң бірін жеңіп,өз
иеліктерін едәуір ұлғайтты.Қазақ хандарының билігінің нығаюуы Шайбани ханды
Дешті – Қыпшақ тайпаларының біраз бөлігімен Мауараннахрға ығысуға мәжбүр
етті [6;269]. Ол 1550- жылы ондағы Әмір Темір әулетінт талқандап,
Мауараннахрды жаулап алды да, Шайбани әулетінің негізін қалады. Бұл
дәуірде, феодалдық қайшылықтардың шиеленісуі, түрлі феодал - шонжарлар
арасында үкімет билігіне таласқан ішкі қырқыстарының күшейуі, толассыз
соғыстардың халық шаруашылығына тигізген зардабы салдарынан туылған халық
бұқарасының наразылығы нәтижесінде ауыр дағдарысқа тап болып отырған
Муараннахр билеушілері ( Әмір Темір әулеті) пәлендей қырпылу қарсылық
көрсете аламай, топырақтай тозып кетті. Мұхаммед Шайбани ханға ілесіп
Маураннахрға енген көшпелі тайпалар да бірте – бірте жергілікті отырықшы
халыққа сіңіп, олардың тілі мен мәдениетін қабылдап, өздерінің бұрынғы (
Дешті – Қыпшақтағы) өзгешеліктерінен бірте – бірте айырылды.[7;262]. Бұл
көшпелі тайпалар Дешті Қыпшақтан ала келген өзбек деген атау біртр –
бірте Мауараннахрдың байырғы тұрғындарына жалпыласты.Бірақ олар өзбек
деген аты болмаса, жергілікті халықтың тұрмыс – тіршілігіне ықпал жасай
алмаған.
15 – ғасыр мен 16 – ғасырдың өліарасында (1500 – жылы) Мұхаммед
Шайбани (Шайбах) ханның Дешті Қыпшақтан ығысып барып қос өзен аралығын
(Мауараннахрды) жаулап алуы Орта Азия тарихындағы, әсіресе қазақ пен өзбек
үшін елеулі оқиға болды. Бұл ең алдымен қазақ хандығының жерін кеңітіп,
беделін арттырып, ерікті елдігін нығайтты. Бұрынғы дәуірлерде бытарыңқы
болып келген қазақ тайпаларының басын бір жерге ққосуға, қазақтың
этникалық территориясын біріктіруге, сонау 6 – 7 – ғасырдан басталған
қазақтардың халық болып қалыптасу барысын біржолата аяқтауға мүмкіндік
берді. Бұрын Ақ Орда мен Әбілхайыр хандығында қолданылған өзбек- қазақ
деген жалпы атау бір – бірінен ажырады.Қазақ термині бірте – бірте Дешті
– Қыпшақ пен Жетісуда қалыптасқан халықтың тұрақты атына айналды. Өзбек
термині Мұхаммед Шайбаниға еріп кеткен тайпалардың этникалық атауы ретінде
Орта Азияда ғана қолданылатын болды[8;282].
1.2 Қазақ хандығының ішкі саясаты.
Қазақ хандығының күшеюі және кеңеюі Мауараннахрды билеген
Шайбаниларды қатты шошытты. Олар: қазақтар Мауараннахрға басып кіреді,
бұдан бұрын Мұхаммед Шай банидың өз істегеннін істеп жергілікті халықтың
билеушілерге наразылығын пайдаланыпа үкімет билігін тартып алады деп
қауіптенді. Сол үшін, Мұхаммед Шайбани хан Қазақ хандығына соққы беру үшін
экономикалық қыспаққа алу саясатын қолданды.Өзіне қарасты жердегі халықтың
қазақ саудагерлерімен сауда жасауына тыйым салып жарлық шығарды және қазақ
саудагерлерін тонауға бұйрық берді.[9;72]. Мұхаммед Шайбани ханның
қазақтарға қарсы экономикалық қыспақ саясатын қолданудағы мақсатын Розбехан
былай деп баяндайды: Ұлы мәртебелі тақсырдың ( Мұхаммед Шайбани ханның)
өзіне қарасты уәлаяттарға қазақтардың келуіне тиім салуды ойлаған себептері
болды. Қазақтар келсе, бұл уәлаяттардағы шалқыған сәнді өмірді, өзбектердің
артықшылықтарын өз көздерімен көрер еді. Өзбектердің бүкіл осы игіліктерін
көріп, осылар үшін өзбектермен қиян – кесті ұрыс – керіс, жанжал шығара
көрмесін, өмірді гүл жайнататын нәрселердің бәріне және алуан – алуан
жемістердің рахатын көруге өздері араласу үшін, осы уәлаяттарды жаулап
бағындырып алу мақсатымен соғыс, дау – жанжал қылышын қынабын суыра
көрмесін, құдайым мұның бетін аулақ қылсын, оларға тойтарыс беру өте қиын
іс болар еді; ал қазір олар өзбектердің тұрмысының рахат тұрмыс екендігін
білмегендіктен, өздерінің күй талғамайтын ауыр өмірін, өздерінің тыныштығы
мен бостандығының негізі деп есептейді,өзбек халқын белгілі бір жерлерде
ғана, тым тар мекенде қысылып отырған халық деп біледі, оны өз үйлерінің
тұтқыны деп қарайды, ешқандай қадірлеуге тұрмайтын адамдар деп
қарайды.[10;180]. Бірақ оқиғаның барысы Мұхаммед Шайбанидің көздеген
мақсатынан мүлде керсінше болды. Қазақтардың Орта Азияның отырықшы
халықтармен сауда жасауына тыйым салу саясаты шайбанилар мен Қазақ хандығы
арасындағы ұзаққа созылған соғысқа да мұрындық болды,қиянкескі қан
төгістердің эканомикалық негізіне айналды.Бұл жөнінде Розбехан былай дейді:
Дешті Қыпшақ хандарының қызғаныш тамырлары бүлкілдеп соға бастады. Шынында
да бір анық керек болған нәрсе киім-кешекке қатты мұқтаждық болуының
салдарынан, мұның негізі кербас болғандықтан, ал киім мен кебін жұртқа
керек нәрсе ғой, олардың ұлы мәртебелі ханның иеліктеріне басып кіруі керек
болды[11;101]. Мұхаммед Шайбани хан қазақ хандығына экономикалық қыспақ
жасау мен бірге қазақ жеріне бірнеше рет тонаушылық жорық жасап талан -
тараж жүргізді.
1503 – 1504 – жылдары қалың қол бастап аттанған Мұхаммед Шайбани
Түркістан аймағына жорық жасап, оны солтүстік шекарасына дейін жетіп талан
– тараж жүргізді. 1505 -1506 – жылдары тағы да самсаған сары қолды бастап
Самарқаннан жорыққа аттанып, Түркістан аймағы арқылы қазақ жерлерінің
шетіне жетті, Сығанақ қаласын айналып өтіп, Сырдария алқабындағы
қазақтардың қысқы қоныстарының (қыстауларының) орталығы Қарабдалға дейін
барды. Бұл жолы да қазақтарды шауып – шамшып қыруар мал - мүлік тонап
әкетті [11;110].Бұл мезгілде Сырдария алқабы мен ондағы қалалардың
бірсапырасы Жәнібек ханның баласы Жаныш сұлтанның ұлысына қараушы еді.
Жорықта талан – таражыға душар болғандардың көбі осы Жаныш сұлтан ұлысына
қарасты қазақтар болды. Мұхаммед Шайбанидан кек қайтаруға қамданған Жаныш
сұлтанның баласы Ахмет 1508 – жылы 50 мың атты әскер мен Мауараннахрға
әскери жорық жасап, шайбанилардың орталық қалалары Самарқан мен Бұхараға
шабуылдап, бұл қалалардың төнірегіндегі қыстарды ойрандады,Дабуси қаласын
қиратты, бұлар да бейне Мұхаммед сияқты талан – тараж жүргізіп,ырғын олжа,
көп тұтқын алып мекендеріне қайтты. Мұхаммед Шайбани хан қазақтарға қарсы
ғазауат жариялап, өш алуға қылыш қайрады [12;93]. 1509 – жылы қаңтарда
қалың қолмен жорыққа аттанып,Аркөк, Озгент және Яса қалалрын басып
өтіп,тағы да Сырдария алқабындағы қазақ қыстауларының орталығы Қарабдалға
жетті.Бұл кезде Жаныш сұлтан қыстауында еді. Розбехан Исфаһанидың аитуына
қарағанда Жаныш сұлтан ұлысында 100 мың адкам, 30 мың жарақты жауынгер бар
еді.Бірақ Жаныш сұлтан тұтқиылдан жасаған шабуылдан күйрей жеңілді;Жаныш
сұлтанның баласы Ахмет соғыста қолға түсіріліп өлтірілді. Бұл шабуыл
кенеттен жасалғандықтан қыстауларына бытырап кеткен қазақ сұлтандары мен
хандары Жаныш сұлтанға кезінде көмек бере алмай қалды.Жеңіліске ұшыраған
қазақтар Бұрындық сұлтанға қашып кетті. Мұхаммед Шайбани хан Дешті – Қыпшақ
даласына ішкерілей кіріп, Бұрындық ханды іздеді, бірақ таба алмай қайта
қайтты. Мұхаммед Шайбани жортуылшы әскерлері бибіт жатқан қазақ халқын
қырып - жойып, тонады, қазақтардың сол кезде жүк салып көшіп жүретін
жылжымалы үйлерінің (күймелі арба үй) өзінен он мыңдай бұлап алды, сан –
санасыз жылқы, сиыр, қой, түйе тағы басқа мүліктерді олжалап,көптеген
тұтқындар алып кетті.[13;146].
1509 – 1510 – жылдың қыс мезгілінде Мұхаммед Шайбани хан тағы бір
дүркін қазақ хандығна қарсы жорыққа аттанды. Бұл кезде Қазақ хандығының ең
ірі қолбасшысы Қасым сұлтан еді. Мұхаммед Шайбани 1509 – жылғы жорығында
Қасым сұлтанмен бір шайқаса алмай арманда кетіп еді, бұл жолы Қасым
сұлтанмен соғысуға арнайы аттанған болатын.[13;149]. Ол шеру тартып Сығанақ
қаласы маңына жетті де, көк кесенеге орналасып, баласы Темір мен немере
інісі Ұбайдолла бастаған әскерлерін Қасым сұлтанның ордасы орналасқан
Ұлытауға аттандырды.Бұлар барғанда Қасым ордасында жоқ еді.Қасымның
ордасын тонап алып, масайрап жатқан Шайбани әскерлеріне қазақ бегі
Мойынсыз Қасен бастаған қазақтардың шағын жасағы тұтқиылдан шабуыл жасады.
Олар үрейленген жауды ес жиғызбай жеңді. Қасым сұлтан қашқан жауды өкшелей
қуып талқандады,жорық жолында жеңіліске ұшырап қырғын тапқан Шайбани
әскерлерінің қалдығы 1510 – жылдың қыс аяғында Самарқанға әрең жетті.
Мұхаммед Шайбанидың бұл жеңілісі нәтижесінде Түркістан қалаларының басым
көпшілігі Қасым қолынан өтті [14;230].
Мұхаммед Шайбани хан бүкіл өмірін жаугершілік жорықпен өткізген жан
еді, бұл тынымсыз жорықтарды жабдықтауға жасалған жасақ, ауыр алым –
салықтардың ауыртпалығы халық бұқарасын қатты күйзелтті.Оның үстіне Шайбани
мемлекеті әскери- әкімшілік бірлестік сипатында болды. Сондықтан оның
мемлекеті бұғанасы бекіп, қабырғасы қатпай жатып-ақ әлсірей бастады. Қазақ
хандығына жасаған жорықтан күйрей жеңіліп қайтқан Мұхаммед Шайбанидың еліне
Иран шахы Ысмаил І мен оның одақтасы Бабыр (Әмір Темір әулеті) шабуыл
жасады. 1513 – жылы Мұхаммед Шайбани Мерв қаласының айналасында Ысмил І –
дің әскерлерімен болған сұрпыл соғыста қаза тапты. Әскерлері жеңілді.
Сонымен Шайбанилардың қазақ хандығына жасаған әскери жорықтары тоқталды.
Қазақ феодалдары мен өзбек феодалдарының үздіксіз соғыстары мен феодалдық
талан – тараждары қазақ халқының да, өзбек халқының да түпкілікті
мүддесіне қайшы болды. Бұл халықтарға ауыр зиянын жеткізді.Мұаммед Шайбани
хан өлген соң,оның ұрпақтары үкімет билігі үшін қырық пышақ қырқыста түсіп,
ішкі күреспен айналасты.[14;235]. Бұдан былайғы 20 жылдан астам уақыт
бойына Орта Азия өзара қырқысқан феодалдық топтардың кескілескен күрес
топтрына айналды. Бір – бірімен жауласқан феодалдық топтардың бір жағының
басында Шайбанилар енді бір жағынан басында Заһирдың Мұхаммед Бабыр болды.
Қазақтың Қасым ханы лоардың арасындағы қиян – қырқыстар мен қиыншылықтарды
дер кезінде пайдаланып, Онтүстік Қазақстанда өзінің билоігін нығайтты.
Өзара жауласқан феодалдар қазақ ханы Қасым ханға келіп паналады. 1502 –
жылы Шайбанилардың шабуылынан қорғануға шарасыз қалған Сайрам қаласының
билеушісі Кәттібек шабуыл қаупінент құтқаруды тілеп, Сайрам қаласын өз
қолымен Қасым ханға өткізіп берді. Сөйтіп, Сайрам қаласы қазақ хандығына
қосылды. 16 – ғасырдың басында Моғолстан ханы Жүністің ұрпақтары арасындағы
өкімет билігіне таласқан алауыздық пен ішкі феодалдық қырқыс және
феодалдық қанау шиеленісіп ақырында Моғолстан мемлекетінің ыдырауына әкеліп
соқты. Моғолстанның орталық өңірі – Жетісу жерінің көбі және оны
мекендеген қазақ тайпалары Қазақ хандығына қосылды.[15;181].Ыстықкөл
алабындағы қырғыз тайпаларына Моғолстаннан бөлініп, дербес саяси иелікке
айналды. Моғолстан хандарының ұрпағы сұлтан Сағид хан іс жүзінде
Моғолстанның батыс оңтүстік өңірін биледі, ол қазақ ханы Қасыммен
одақтасып Шайбани әулетіне қарсы күресуді, Мауареннахрға әскери жорық
жасауды мақсат етті. 1513 – жылы күзінде сұлтан Сағид хан Шу өзенінің
алқабын жайлап отырған Қасым ханға келді. Ол Қасым ханның ордасында 20 күн
қадірлі қонақ болды. Шайбаниларға қарсы жаңа жорық ұйымдастырып,
Мауараннахрды аттануды Ташкент қаласын жаулап алуды Қасым ханмен кеңесті.
Бұл кеңесте әйгілі тарихшы Тарих – и –Рашидың авторы Мұхаммед Хайдар
Дулатидың да бірге болды. Бірақ Қасым хан Шайбаниларға қарсы жаңа жорық
жасаудан бас тартты. Қырдағы елдің қыс қамын күйіттіп қыстауларына
көшетін уақыты болды. Бұл жасақ сайлауға қолайсыз мезгіл деп жауап
берді. Қазақ хандығын нығайтуға күшейтуге қажырлы қайрат жұмсаған Қасым
хан қайтас болған соң (1523) оның мұрагерлері арасында өкімет билігіне
таласқан ішкі ең жарлық пен феодалдық қырқыстар туды. Қасым ханның баласы
Мамаш әкесінің орнына болып, көп ұзамай өзара қырқысқан ұрыстардың бірінде
қаза болды. Бұдан соң Қасымның немере інісі Таһир хан болды(1523 –
1533).[16;429]. Таһир хан әскери – саяси істерге олақ дипломатиялық
дарыны жоқ қол астындығыларға қатал қылтымыр адам еді. Ол ішкі енжарлық
пен феодалдық қырқыстарды тия алмады .бұған қарамастан төніректегі
елдердің бәрімен жауласты. Қазақ хандығымен үнемі дұшпандасып келе жатқан
Шайбани әулетімен ғана емес қазақ хандығының сенімді одақтасып болып
келген Ноғай ордасындағы маңғыт мырзалармен Моғолстан хандарымен
жауласты. Ішкі саясатта халыққа рақымсыз қаталдық істеу сыртқы саясатта
дос пен қасты айырмай төңіректің төрт бұрышымен түгел жау болу оны
жеңіліске ұшыратты.[17;123].Таһри ханның Ноғай одағымен жасаған соғысы
сәтсіздікке ұшырады нәтижеде Ноғай одағын билеген маңғыт мырзаларының
қазақ хандығының батыс және орталық Қазақстан өңіріндегі бірқыдыру
жерлерін басып алды. Таһир хан 1524 – жылы шығыс Дешті Қыпшақ даласынан
оңтүстікке қарай ығысуға мәжбүр болды, бұл жеңіліс және феодалдық қанаудың
күшейуі халықтың Таһир ханға наразылығын тудырды. Ол өзінің қазақ
арасындағы билігін нығайту үшін Ташкент билеушісі Келді Мұхаммед
сұлтаннан көмек сұрады. Ол Таһирға көмек көрсетті. Таһир хан бұл көмекке
сүйеніп біршама нығайып алғант соң қырғыздардың билеушісі Мұхаммед пен
одақтасып, Ташкентке жорық жасауға дайындалды. Мұны білген Келді Мұхеммед
Таһирдан бұрын қимылдап, Талас өзені алқабы арқылы қазақ жеріне басып
кірді. Бұл мезгілде Таһир хан Түркістан қаласында болатын. Шайқас
Түркістан қаласының түбінде болды [18;30]. Қырғыз жасақтары көмекке жетіп
келгенше Таһир әскерлері жеңіліп шегінде Қазақ хандығының Сырдария
алқабында жерлерінің бір бөлігі Шайбани әулетінің Ташкентті билеушісі
сұлтаны Келді Мұхаммед тің билігіне өтті.[19;458] Енді Таһир хан қазақ
хандығының оңтүстік шекарасына одақтас іздей бастады. Бұл кезде алты
шахарды билеп тұрған сұлтан Таһир хан бұл жағдайды пайдаланып, Таһир ханды
Шайбани әулетіне және Ноғай ордасын билеген маңғыт мырзаларына қарсы
соғысқа айдап салмақ болды. Таһир хан бұлай істемеді. Ол кезде бұрынғы
Моғолстан хандарының ұрпағы сұлтан Сағид хан мен оның баласы Әбдірашит
хан жетісу жері мен Тянь – Шань өңірінде өз билігін қайта орнату ниетіне
де Жетісу өңірінен айырылса өзіне табан тірер жер қалмайтынгын сезген
Таһир хан 1523 – 1524 – жылдары құрылған Қазақ қырғыз одағын одан әрі
нығайтып, 1525 – жылы моғол билеушілеріне тойтарыс берді де, 1526 – жылы
Жетісуды қолынан шығармай ұстап, Іле алқабындағы Күнес ; Қас
өзендерінің бойына дейін көшіп – қонып жүрді. Таһир хан қазақ хандығының
барлық жеріне түгел билік жүргізе алмады. Таһир ханның тұсында феодалдық
қанаудың күшеюінен, оның үстіне Таһирдың қол астындығыларына қаталдығына
наразы болған халықтар үнемі одан айрылып көшіп кетіп отырды.1533 – жылы
Таһир хан қайтыс болған соң, қазақ хандығына Бұйдаш (1533 – 1534) хан
болды. Ішкі енжарлық қырқыстар мен феодалдық соғыстар Бұйдаш хан тұсында
да туып отырды. 16 – ғасырдың 30 – жылдарында Бұйдаш ханман қатар өзге де
Қазақ хандары, мәселен Қазақсатаннның батыс аудандарында Ахмед хан Жетісуда
Тоғым хан болғаны белгілі. Міне бұл Қасым хан қайтыс болған соң (1523)
туылған ішкі енжарлық пен феодалдық қырқыстар салдарынан Қазақ хандығының
үш бөлікке бөлініп кеткендігінен дерек береді.[20;409]. Қасым хан
қайтыс болған соң қазақ хандығында туылған саяси дағдырыс 15 жылға
созылды. Ішкі енжарлық қырқыстар мен сыртқы феодалдық соғыстардың
ауыртпалығы және күн санап күшейген феодалдық езгі мен қанау халық
бұқарасын қатты күйзелтті. Сонымен қатар Қазақ хандығын да әлсіретті.
ІІ. Қазақ хандығының қайта дәуірлеу және қоғамдық құрылысы.
2.1 ХҮІІ – ХҮІІІ ғасырдағы Қазақ хандығы.
Қасым ханның баласы Хақназар хан (1538 – 1580) тұсында қазақ
хандығы қайта бірігіп дами түсті. Хақназар қазақ хандығын 42 жыл биледі.
Хақназар хан таққа отырған соң хандық үкметтің билігін нығайтуға және
күшейтуге қажырлы қайрат жұмсады. Өзінен бұрынғы Таһир хан және Бұйдаш
хан тұсында бытыранды жағдайға түскен Қазақ хандығын қайта біріктірді.
1523 – 1524 – жылдары жарыққа шыққан қазақ қырғыз одағын үздіксіз
нығайтты, тіпті сол заманның тарихи деректерінде Хақназар хан қазақтар мен
қырғыздардың патшасы деп аталады. Ол осы қазақ – қырғыз одағына сүйене
отырып,Моғолстан хандарының Жетісу мен Ыстықкөл алабын жаулап алу
әрекетіне тойтарыс берді. Хақназ хандық құрған дәірде қазақ хандығының
сыртқы жағдайына аса ірі тарихи оқиғалар туылды.[21;113]. Бұл кезде батыста
күшейе түскен орыс мемлекеті шығысқа қарай ірге кеңейтіп 1552 – жылы Қазан
хандығы, 1556 – жылы Астрахань хандығын Россияға бағындырды. Осы жағдайға
байланысты, Еділ мен Жайық арасында ұлан - байтақ өңірді мекендеген Ноғай
ордасы ыдырай бастады. Ноғай ордасын билеген маңғыт мырзаларының арасында
үкімет билігіне таласқан феодалдық қырқыс үдей түсті,бұл қырқыстар халық
бұқарасын қатты күйзелтіп, жаппай наразылық тудырды, Ноғай одағы құлдырап,
ауыр дағдарысқа тап болды. Хақназар хан тұсында Қазақ хандығының күшеюі
және халық өмірінің оңалуы, Ноғай ордасына қарасты қазақ тайпаларын
қызықтырып өзіне тартты. Ноғай ордасына қарасты көшпелі тайаплардың бір
бөлегі- қаңлылылар, қыпшақтар, тағы басқалары Қазақ хандығына келіп қосылып
жатты. Оларды Хақназар хан қарсы алып отырды.[22;380]. Ноғай ордасының
билеушілернің бірі Ысмағыл мырза ішкі феодалдық қырқыста өз ағасы Жүсіп
мырзаны өлтірді. Жүсіп мырзаның балалары Ысмағыл мырзамен соғысты. Ноғай
ордасында өзара қырқысқан екі топ пайда болды. Ысмағыл мырзаның тобы -
Москва князьдығына қосылуды жақтады, оған қарсы топ Қазақ хандығына
қосылуға бой ұрды. Бұл жағдайды пайдаланған қазақ ханы Хақназар Ноғай
ордасының көп ұлысын (бұлардың көбі қазақтың Кіші жүзі – алшын одағына
енген тайпалар) өзіне қосып алды.Бұл жөнінде тарихшы Ахмет Заки Уәлиди :
1569 – жылы Шығай, Хақназар, Шалым сұлтандар бірлесіп, Ысмағылдың баласы
орыс сұлтанға шабуыл жасады, осыдан соң ұзақ тұрмай ноғай мырзалары
ақырындап елдерін Жайық пен Еділдің батыс жағына, Дон сахараларына
көшіруге, башқұрт елдерін тастауға мәжбүр болды дейді.Бұл жеңіс Қазақ
хандығының жерін кеңейтіп, күші мен беделін арттырды, тарихи дерктемелерде
қазақ ханы Хақназарды қазақтар мен ноғайлардың ханы деп атаған [23;54].
16 – ғасырдың ортасында ауыр дағдарысқа ұшыраған Ноғай одағы ішкі феодалдық
қайшылықтармен қырқыстардың және халық бұқарасының феодалдық үстімдікпен
қанауға қарсы күрестернің нәтижесінде бордай тозып, 1569 – жылдан соң
мемлекет ретінде өмір сүруден қалды. Бұрын Ноғай одағына қараған қазақ
тайпалары және олардың этникалық территориясы Қазақ хандығына бірікті.
Бұрын Ноғай одағының астында болып келген Сарайшық қаласы да қазақ
хандығына өтті.Бұл Қазақ хандығыынң қазақ тайпаларының және қазақтардың
этникалық территориясын біріктіру жолында жасаған жеңісті қадамдарының бірі
болды.Сонымен қатар ноғайлы дәуірінде жаслған немесе жанғыртылып жырланған
қаруар жырлар, Қырық батыр жыры сынды алып эпос қазақ мәдениетінің
қазынасына қосылды.Ноғай ордасының ыдырауы, оған қарасты қазақ тайпалары
мен олардың мекендеген жерлерінің Қазақ хандығына қосылуы хандықтың батыс
– солтүстік және солтүстік жағындағы жағдайда өзгеріс тудырды. Орыс
мемлекеті мен қазақ хандығы арасындағы кең өңірді алып жатқан Ноғай
одағының ыдырауы, оның бір бөлігінің қазақ хандығына қосылып, енді бір
бөлігінің орыс патшасына бағынуы, шығысқа қарай кеңейіп келе жатқан орыс
мемлекетінің шекарасын қазақ хандығына жақындата түсті [25;97]. 1563 – жылы
Сібір хандығынң билігін тартып алған Көшім хан ендігі жерде қазақ хандығына
дұшпандық позиция ұстады. Оның үстіне моғол билеушілері мен қазақ хандары
арасында да қақтығыстар болып отырды. Осындай күрделі жағдайлармен
есептескен Хақназар хан Қазақ хандығының сыртқы саясатын өзгертті.Өзінен
бұрынғы қазақ хандары үнемі жауласып келген Мауараннахрдағы шайбани
әулетімен одақтастық байланыс орнатуға ұмтылды. Орта Азияның ең ірі
қалаларының бірі Ташкентті басып алуға бағытталған әскери қимылдарын
тоқтатты. Сөйтіп, шайбани әулетәнен шыққан Бұхара ханы Абдолла ІІ – мен
қазақ ханы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Жоспар:
І. Қазақ хандығының құрылуы қарсаныңдағы жалпы жағдайға сипаттама.
1.1 ХҮ ғасырдағы Қазақ хандығының құрылуы мен нығайуы.
1.2 Қазақ хандығының ішкі саясаты.
ІІ. Қазақ хандығының қайта дәуірлеу және қоғамдық құрылысы.
2.1 ХҮІІ – ХҮІІІ ғасырдағы Қазақ хандығы.
2.2 Қазақ хандығының тарихи маңыздылығы
Қорытынды
Кіріспе
Өзектілігі: Қазақ халқының тарихын зерттеу қоғам өміріндегі мәні мен
орны ерекше және өте маңызды болып келеді. Солардың ішінде айырықша көңіл
аударарлық кезеңдерінің бірі – ХҮ ғасырдағы Қазақ хандығының құрылуы,
қалыптасу тарихының өзекті негізгі пробемаларын талдап, сол кездегі таптық
күрестің және ұлт – азаттық қозғалыстың өзекті мәселелерін зерттеу бүгінгі
күннің талабы.
Мақсаты: Ел Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев атап
көрсеткендей, тарих дегеніміз өткеннің ғана сабағы емес, ол едәуір
дәрежеде болашақтың да көрінісі дегендей әрбір ұрпақтың өткен тарихты оқып
үйренуі, одан тағылым алуға деген талпынысы барлық ұлттар мен халықтар үшін
заңды құбылыс. Сол себепті Қазақ хандығының құрылуының өзіндік
ерекшелктерімен ұлттық болмысымызды көрсету және тарихтағы орны мен мәнің
ашу баяндаманың басты мақсаты болып келеді.
Міндеті: ХҮ ғасырдағы Қазақ хандығының орнығуының мәнін ашып көрсету
мен ішкі саяси жағдайының ерекшеліктеріне тоқталуымен бірге қоғамдық
құрылымына талдау жасау басты міндеттерінің бірі.Сондықтанда отандық
тарихты оқып үйрену, оны ұрпақ санасына жеткізу бүгінгі күндегі басты
міндеттерідің бірі болып табылады. Егер біз мемелекет болғымыз келсе,
өзіміздің мемелекетімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық
руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн (Нұрсұлтан Назарбаев. Тарих
толқынында. Алматы, 1999ж,273 - бет).
Тарихнамасы: Әлемдік немесе кез - келген елдің тарихын білу үшін
ең алдымен сол тарихтың түп – төркіндері мен тарихнамасын оқып үйренуден
басталады, яғни аталған тақырып бойынша қандай зерттеулер жүргізілгендігін
білу абзал. Сол себепті Қазақ хандығы тарихнамасына тоқталсақ: ХҮІІІ
ғасырда Ресейдегі орыс императорлық Географиялық Қоғамы Алтын Орда сонымен
қатар Қазақ хандығы мемлекетінің Ресей тарихында алатын орны мен маңызын
анықтау үшін осы тақырыпқа байқау жариялады. Трихшылар үшін өте өзекті
тақырыптардың біріне айналып, белгілі ғалым – зерттеушілер, тарихшылардың
біренеше буын өкілдері ұзақ жылдар бойы осы мәселемен айналасты.
Нәтижесінде ХҮІІІ –ХІХ ғасырларда Ресейдің толық ғылымы осы тақырыпты
зерттеуде Еуропа тарихшыларынан асып түсіп, алға шығарды. Ең бастысы
қазіргі күнде Қазақ хандығының тарихы Академиялық 5 томдықтың 2 томында
Қазақ хандығының тарихы жақсы қарастырылған. Қазақ хандығын зерттеуге өз
үлесін қосқан зерттеушілер орыс зеттеушілерінің бірі – Карамзин Несторов
жылнмасы, Татищев, Болтин, К. Пищулина : Қазақ хандығы тура ХҮІІ ғасырға
дейін біртұтас мемлекет болды ... Ханның саяси( мемлекеттік) билігі
ықпалының алмағы қазақтардың этникалық аумағымен сайкес келмесе де, ал
хандықтыуң шекарасы хандардың соғыстағы табыстары мен сыртқы жағдайларға
қарай жиі өзгеріп отырса да, дегенмен бұл кезеңмен деректемелерінің
әрқасысында ең басты билеушінің билігі әбден айқындалады. С.Т. Кляшторный
мен Т.И. Сұлтанов, М.Х. Дулатидың Тарих – и – Рашидиін жинақткап алғанда
Қазақ хандығынығың ежелгі тарихын байланыстыра баяндайтын ортағасырлық
мұсылман тарихнамасындағы жалғыз шығарма, деп өте дұрыс және жоғары баға
берген еді.Сондықтан да Орта ғасырлық Махмұд пен Уәлиден бастапт кейінгі
Вельяминов – Зерновқа және қазіргі қазақ тарихшыларына дейін Қазақ
хандығының тарихын М.Х. Дулатидың деректері негізінде баяндалып келді.
Қазақ хандығының құрылуы туралы Мұхаммаед Хайдар Дулати былай жаазады:
қазақ сұлтандарының билік етуі 870 (1465 – 1466) жылдан басталады. Алла
жақсы біледі және 940 (1533 – 1534) жылға дейін қазақтар Өзбекстанның үлкен
бөлігінде толық билікке ие болалды.Яғни Қазақ ханығының құрылуы 70 жылдай
уақытқа созылған едәуір ұзақ үдеріс. Орыс тарихшысы В.В. Трепимов осы
мәлеметке сүйене отырып: В конце 1460 – х в начале 1470 – х годов Тирей
стал главным ханом Жанибек считался ханом справителем Тирейя, но, видемо,
не имел большой власти.По традиционной схеме младший справитель полычал в
управление правительное заподное крыло. Олай болса, осы дерғктерге
жүгініп қазақ сұлтандарының хан ретінде билікке 1466 жылдан басталады деп
есептелінеді. Қазақ хандығының құрылуы бір мезгілде жүзеге асқан акт
емес ұзақ уақытқа созылған процесс делінетін
А.А.Семенов,Т.И.Сұлтановтардың пікірімен келісуге болады. Мысалы: С.Г.
Кляшторный, Т.И.Сұлтановтар Қазақ хандығының құрылуын Әбілхайыр өлген соң
Керей мен Жәнібектің Өзбек ұлысына қайтып оралып билікті басып алуымен
байланыстырады да, хандықтың құрылуы мерзімін ХҮ ғасырдың 70 жылдары,
нақтырақ айтқанда 1470 – 1471 жылдары деп есептелінеді.Н.Н.Вельяминов –
Зернов М.Х.Дулатидың датасын автор өзінің әйгілі еңбегінде Вы в первой
части Тарих – и – Рашиди Мухамедь Хайдарь описывал царствованеИса –
Бугахана, сына Увейсь - хана и брата Юнусь - хана говорит следующее: Вы
это время Абуль Хайрь - хана владычествовал Дешти – Кипчаке деген
жолодары бар. К.А.Пищулинаның пікірін келтірсек: Жетісудағы Моғолстан
құрамына деректерде жинақтамалы моғол атауымен белгілі болған этникалық
топтар кірді:дулаттар, үйсіндер, керейттер тағы басқалары. Кейіндебұл
тайпалар қазақ халқының қалыптасуында маңызды орынға ие болып, қазақтың ұлы
және орта жүздеріне кірді. М.Х. Дулатидің Тарих – и Рашиди мен Раузат
ас – сафаның дерегіне қарағанда , ХІҮ – ХҮ ғасырларда Іленің сол жағасында
және Янги (Тараз) ауданында керейттер, Шу өзенінің оң жағасында арғындар
мекендеген.Жалайырлар Қаратау баурайын, орта Сырдария өңірі мен Жетісуді
қоныстанған. Сонымен қатар М.Х.Дулатидың Шайбанинама және тағы басқа
деректемелердегі мәліметтерге қарағанда, қазақтардың этникалық
территориясының негізгі аудандры қазақ хандығына Қасымхан тұсында
біріктірілген.Қадырғали Жалаиырдың айтуынша Ұрысхан ұлы Құйыршықтан соң
оның ұлы Барақ хан болды. Тез арада әр тараптағы ұлыстарды өзіне
бағындырды. Ақыр аяғында Еділ төңірегіндегі, Жайық бойында, Сарайшық
қаласын жақын жердегі Қас наурыз өңірінде апат болды. Оның ұлы кіші
Жәнібек хан деп атанған осы Жәнібек хан атасының ұлысын өзі биледі деп
жазды.Сондай – ақ Мұхаммед Хайдар Дулати еңбегінде Қасымханның билікке
келуі туралы: ...Оның қуатының өскендігі соншалық Бұрындық ханды қуып
жіберді. Бұрындық хан Самарқанға кетіп, Солжақта қайтыс болды – деп
баяндалады. Тарихшы Розбехан Исфахани былай дейді: Түркістанның халқы
қазақ саудагерлерімен ешқандкай сауда келісімін жасамасын олармен осы
жердің тұрғындары арасында ешқандай қарым – қатынас және саудагерлердің
араласуы болмасын деп ұлы мәртебелі хан (Мұхаммед Шайбани) жарлық шығарды.
Ал тағы бір кезде Түркістанның кейбір аудандары мен Хорезм қалаларындағы
қазақ саудагерлерін тонау жөнінде болған еді бұйрық та болған еді.Шайбани
ханның жорықтары туралы баяндайтын Фаззлаллах ибн Рузбехан Исфаханидың
Михман наме – и – Бұхара еңбегінде Бұрындық хан есімі сол тұстағы қазақ
ханы ретінде аталады да, Шайбани хан әскерінің шабуылына қарсы тек қана
Жәнібек хан ұлдарының есімдері жай айтылады. Шайбани ханның төртінші жорығы
Абдаллах Балхидың Зүбдат ал–асар еңбегінде баяндалады. Мәуреннахыр
әскерлері бұл жорыққа масқара болып жеңіліп, Самарқанға дейін қашып келеді.
Шайбани ханның бұл жеңілісіне Абдаллах Балхи мынандай баға береді:
...Шахбахт ханның үлесіне ірі жеңіліс дейді, ең шарықтауға жеткен оның
билігі енді құлдырауға түсе бастады.Орыс елшісі Бранцевтің айтуына
қарағанда, қазақтың жеңілуіне себеп: екі ұдай болып жауласып жүрген
Әбілхайыр сұлтан мен Қайыпт сұлтанға қараған жасақтың әскер басшылары
өздерінің соғыс қимылдарының келісіп жүргізбеген. Қазақтардың жеңіліске
ұшырау себебі қазақ хандары арасындағы феодалдық тартыстан болып
отырғандығын Орынбор экспедициясының бастығы И.Крылов ақын айтқан. Ол:
егерде жалпы ауыз бірліктері қазақтар басқыншыларды жеңіп шыға алған болар
еді , бірақ олардың бір ханы соғысқа шығатын болса, екіншісі соғысуды
қояды. Сөйтіп, өздерінің иеліктерін қалмақтарға жем қылып, жұрдай болып
шыға келді деп жазады. Және де Қазақ хандығы туралы ұйғыр, араб жазулы
ескерткіштерінде де сақталып, ұлағатай тілінлде жазылғаны белгілі. Солардың
бірі - Әбілғазы Баһадүр ханның Түрік шежіресі (ХҮІІ ғ) – түрік тілінде
жазылған төл деректердің бірі Екіншісі – Мәжһүр Жүсіптің Мес
жинағындағы тарихи дерек көзінің бірі - Әбілғазының Түрік шежіресі болып
келеді.
Практикалық маңызы: Қазақ хандығына байланысты курстық жұмыс мектеп
оқушыларына тарих пәнінен көмекші құрал ретінде қолдануға болады.
Құылымы: Құрылымына тоқталсақ курстық жұмысым кіріспеден басталады,
яғни кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсат – міндеті жазылады.Екі
тараудан құралған, ол тараулар бірнеше бөлімдерге бөлінеді, әр бөлім
бірнеше бөлімшелерлден тұрады. Соңында қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І. Қазақ хандығының құрылуы қарсаныңдағы жалпы жағдайға сипаттама.
1.1 ХҮ ғасырдағы Қазақ хандығының құрылуы мен нығайуы.
Қазақстан тарихындағы маңызды мәселелердің бірі қазақ хандығының
құрылуы болып табылады. ХҮ ғасырдың 50 – 60 жылдарында этно – саяси
процестердің нәтижесінде, яғни аймақтағы жерлердің бір саяси құрылымға
бағынуы, қазақ жүздері мен тайпалардың бірігуі, ұзақ уақытқа созылған
халықтық қүұрылымның аяқталуы қазақ хандығының құрылуына әкелді. Қазақ
хандығының құрылуы қарсаныңда қазақ тайпалары Сібірден Сыр бойына, Ертістен
Жайық жағасына дейінгі жалпақ өңірге жайылып қоныстанған болатан.Қазақ
хандығының дәл осы уақытта құрылуына, оның алдында болған оқиғалар ықпал
етіп, оның тарихи алғы шарттары дайындалған болатын.[1;7]Хандықтың
құрылуының алғы шарттарын оның алдыңдағы он – он бес жыл бұрын оқиғалардан
емес, одан 100 – 150 жыл бұрынғы оқиғалардан іздеу керек. Алтын Орданың сол
қанаты Ақ Орда (Көк Орда) қазіргі Қазақстан аумағының көп бөлігін қамтыған
мемлекеттік құрылым болды. Астанасы Сығанақ қаласы болған Ақ Орда
мемелекеті ХІҮ ғасырдан, Орыс ханның кезінен бастап дербес саясат жүргізе
бастады. 1357 жылы Алтын Орданың ұлы ханы Жәнібек өлгеннен кейін үлкен
ұлыстын саяси жағдайы қиындайды, аумалы – төкпелі дүрбелең кезеңі
басталады. Жошыдан тараған әулеттер арасында тақ билігі үшін күрес өзара
соғыстарға айналады.Айналасы жиырма жылда жиырма хан ауысады, барлығы да
өзара қырқыс нәтижесінде қаза болады. Міне, осындай аумалы – төкпелі
кезінде Ақ Орда хандарының әулеті де Алтын Орда тағына ұмтылады. Солардың
арасында ұлы хан дәрежесіне қол жеткізгендердің бірі Жошы ұрпағы Орыс хан
еді. Ақ Орда билік тізгінін ұстаған Тоқтамыстың сыртқы саясаттағы
әрекеттері жер жаһанды жаулап алуға ұмтылған Ақсақ Темір мен күрес үстінде
өтеді.Ақ Орданы жеке мемлекет ретінде сақтап қалуға ұмтылған Барақ ханның
да күш – қайраты бұған жетпейді. 1428 жылы Барақ хан опасыздықпен
өлтіріледі. Алтын Орданың шығыс бөлігінде тағы да береке кетеді. Тақ үшін
күрес басталады. Бұл күресте Әбілхайыр жеңіске жетіп өз мемелкетін
құрады.[1;22] Бірақ Әбілхайыр мемлекетінің құрылымы берік болмады, оның
ішкі жағдайы тұрақсыз болды. Міне, осы жағдай қазақ хандығының құрылуына
жол ашты. Әбілхайыр ханның 1457 жылы ойраттардан ойсырай жеңілуі оның
беделін бір жолата түсірді. Жеңілістің ашуын Әбілхайыр хан өз
қарамағындағылардан алады, өзінің билігін мойындағандарды жазалай отырып,
қатал тәртіп орната бастады.Өзара тынымсыз соғыстар мен таластар және
Әбілхайырдың қатал шаралары халық бұқарасының жағдайына ауыр тиі. Биліктен
шеттетілген Жошы Ұрпақтары Жәнібек пен Керейдің және Махмұт пен Уәлидің
маңына көптеген ру және тайпа көсемдері топтаса бастады. Хан билігіне
наразы болған халықтың өзара топтасып сыртқа кетуі бұл ғана емес еді.
Әбілхйырға деген наразылық уақыт өте келе ашық жаулыққа ұласады. Орыс
ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек бастаған үлкен топ Әбілхайыр
билігіненбас тартады да, соңына ерген барлық жұртымен іргесін көтеріп бір
күнде ауа көшеді және қазақ хандығының алғашқы іргесін Шу мен Қозыбасқа
тігіп, хандықтың шанырағын көтереді.[1;32] Бұл Мұхаммед Хайдар Дулатидың
жазбасы бойынша хижыраның 870 жылы (1464 – 1465 жылдар)еді. Бірақ кебір
тарихшылар қазақ халқының құрылуын одан да әрі 1456 – 1457 жылдарға дейін
ұзартады. Бүлік шығарған туыстарын тәртіпке шақырмақ болып Әбілқайыр хан
1468 жылы үлкен қол жинап Шу бойына аттанады.Керей мен Жәнібекте қапы
қалмай ұрысуға дайындалады. Бірақ суық түсіп, әскерлердің алға жылжуы
қиындайды және осы кезде кенеттен Әбілхайыр хан қайтыс болып, тарихта орны
боларлықтай шайқас өтпей қалды. Әбілқайыр хан өлгеннен кейін ол құрған
мемлекеттің іргесі шайқалады. Ірі тайпалар мен рулардың көп бөлігі Керей
мен Жәнібек ханға көшеді, олардағы шанырақ саны екі жүз мынға жетеді.
Әбілқайыр хандығын орнына келтірмек болған оның ұлы Шейх – Хайдардың
әрекетінен ештеңе шықпайды. Осы кездегі Моғолыстан мемлекетіндегі өзара
тартыс пен оның әлсіреуі де қазақ хандығына қаз – қаз тұрып іргесін
кеңейтуге жағдай жасады. Қазақ хандығы алғашқы кезде Батыс Жетісу жерін,
Шу мен Талас алқаптарын иеленді. Моғолостан хандары Есен Бұғы мен Жүністің
қазақтардың Жетісу жеріне одан әрі жылжуын тоқтатарлық күштері болмады.
Қазақ хандығының құрылуы мен оның нығаюы басқа да шығыстық
әулеттерімен күрес жүргізген Керей мент Жәнібек аттарымен тікелей
байланысты. Ата тегімен таратсақ екеуі де төре тұқымынан шыққан, Шыңғыс
ханның тікелей ұрпақтары.Қазақ хандығының іргесі қаланып бұғанасы қатқан
ХҮ ғасырдың соңғы 30 – 40 жылы Қазақстан мен Орта Азия тарихындағы ірі –
ірі саяси оқиғаларға толы болған уақыт. Әбілхайыр дүние салысымен қазақ
хандары сайын даладағы билікті өз қолдарына алу жолдарындағы күреске бірден
араласып кетті. Қазақ хандығы ірге көтерген алғашқы жылдардан бастап – ақ
Сырдария бойындағы қалалар мен олардың төңірегіндегі кең байтақ далалар
үшін аяусыз күрес басталды.[2;56]
Алғашында қазақ хандығының территориясы батыс Жетісу жері, Шу өзені
мен Талас өзенінің алабы еді. Міне, нақ осы территорияға деректемелерде
тұңғыш рет Қазақстан деген атау қолданылды (Уасифи, 16 – ғасыр),
ежелден осы алапты мекендеген қазақтың ұлы жүз тайпалары дешті қыпшақтан
қоныс аударған қазақ тайпаларымен етене аралдасып кетті.
Қазақ хандығының алдына үш үлкен тарихи міндет қойылды:
1.Мал жайылымдарын пайдаланудың Дешті – қыпшақ даласында бұрынныан
қалыптасқан дағдылы тәртібін қалпына келтіру (бұл тәртіп Әбілхайыр
хандығындағы аласапыран арқылы бұзылған) көшпелі шаруалардың көкейкесті
мүддесі еді.
2.Шығыс пен батыс арасындағы сауда керуен жолы үстіне орнаған Сырдария
жағасындағы Сығанақ,Созақ, Отырар,Яса (Түркістан) қалаларын қазақ
хандығына қарату.Бұлар осы өнірдегі саяси – экономикалық және әскери –
стратегиялық берік база болатын.
3. Қазақ тайпаларының басын қосып, қазақтың этникалық территорисын
біріктіру, бұлардың ішіндегі маңдайалды маңызды міндет – Сырдария
жағасындағы қалаларды қарату күресі болды.
Әбілхайыр немерелері Мұхаммед Шайбани мен Махмұд сұлтан Астраханьға
барып паналады. Әбілхайыр ханның мұрагерлерімен күресте толық жеңіске
жеткен қазақ хандығы Әбілхайр хан 40 жыл билеген шығыс Дешті Қыпшақ
даласын және ондағы көшпелі тайпаларды бірте – бірте өзіне қосып алды.
15-ғасырдың 70-жылдарында қазақтар Сырдария бойымен оған жалғас қаратау
өңірінің бірсапыра территориясын басып алды. Сөйтіп қазақ хандығының
территориясы әлдеқайда кеңейді, оған тұс – тұсынан қазақ тайпадары қосылып
жатты [3;5].
Алайда Сырдария жағасындағы қалалар үшін Әбілхайыр немересі Мұхаммед
Шайбани ханмен күрес отыз жылдан астам уақытқа созылды. Бұл күрес Керей
ханның баласы Бұрындық ханның (1480 – 1511) тұсында толастаған жоқ.
Сырдария бойындағы қалаларды алу үшін қазақ хандығымен таласқан белді
бәсекелес Мұхаммед Шайбани еді. Сонымен қатар Түркістан аумағымен билеген
Әмір Темір әулетінен шыққан Әмір Мұхаммед Тархан мен Моғолостан ханы Жүніс
ханда бұл қалаларды олдарына түсіруге сұқтанды. Бұлардың бәрінің назары –
Сырдария жағасындағы стратегиялық маңызы зор шұрайлы қалалы аудандарға арқа
сүйей отырып, қазақ даласын басып алу және ондағы халыққа өктемдік жүргізу
еді. Бұл қалалар үшін қазақ хандары да қажырлы қайрат жұмсады. Бұл күрестің
мән жайы мынанадай болды: Әбілхайыр ханның мұрагері Шайх Хайдар өлтірілген
соң Астраханьға барып паналаған Әбілхайырдың немересі Мұхаммед Шайбани
Астрахань қоршауынан қашып шығып, Түркістан аймағына келіп,Әмір Темір
тұқымынан шыққан Мұхаммед Мәзит Тархан паналады.Ол Мұхаммед Шайбаниді
қолдап,қазақ хандығына қарсы аттандырмақ болды. Бірақ Мұхаммед Шайбани
оның бұл үмітін ақтамады, керісінше оның қолынан Түркістан аймағын тартып
алды. 1470 – жылы қыста қазақ ханы Керей қол бастап Түркістанға шабуыл
жасады. [2;58]. Қазақ ханы Әз Жәнібектің ұлы баласы Махмұд Созақ қаласын
бағындырды, екінші балдасы Еренжі Сауранды иемденді. Сауран түбінде
қазақтардан соққы жеген Шайбани Бұхарға қашты. Сөйтіп, Сырдария жағасында
екі қала – Созақ қаласы мен Сауран қаласы қазақ хандығының құрамына кірді.
Екі жылдан соң Мұхаммед Шайбани Түркістанға қайта оралып, Ноғай ордасының
әмірі Мұса мырзаның көмегіне сүйене отырып Аркөк бекенесі мен Сығанақ
қаласын басыпалды. Бұл уақытша жеңіс еді, Бұрындық сұлтан мен Махмұд
сұлтан бастаған қазақтың біріккен әскерлері Қаратаудағы Соғынылық түбінде
Мұхаммед Шайбанидың әскерлерін талқандады.Бұрындық сұлтан Сығанақ қаласын
қайтарып алды, бұл шайқаста күйрей жеңілегн Мұхаммед Шайбани Маңғыстауға
қашты. Сырдария жағасындағы қалалар қайтадан қазақ хандығына өтті, бірақ
аумалы – төкпелі Жағдай үздіксіз өмір сүріп отырды [3;57].
15 – ғасырдан сексенінші жылдарында Әмір Темір әулетінің өкілі Сұлтан
Ахмет мырза мен Моғолстан ханы Сұлтан Махмұд арасындағы соғыста Мұхаммед
Шайбани Моғолыстан хандарына болысып, олардың қолдауымен тағыда Аркөк,
Сығанақ қалаларын басып алды. Қазақ ханы Бұрындық хан қырдан келіп Сығанақ
қаласын қоршады. Бұл кеде Мұхаммед Шайбани әскерлерінің бір бөлігі қала
бекінісін қорғауға кеткент – ді. Қаланың тұрғындары қазақ әскерлеріне қала
бекінісінің қақпасын ашып берді. Сонымен бұл аймақ Бұрындықтың қолына
өтті. Бұдан соң қазақтар Мұхаммед Шайбанидың туысы Махмұд Сұлтан билеген
Яса қаласын қошауға алды. Қазақтардың біріккен әскери күшінен қорғанған
Шайбани әскерлері Аркөк қаласын қырық күн бекінді. Үш жыл бойы қазақтармен
соғысқан Мұхаммед Шайбани жеңіліске ұшырады. Бұрындық хан мен Қасым
сұлтан бастаған қазақтардың қысымына төтеп бере алмай, 1466 – жылы
Түркістанды тастап, Хорезмге кетуге мәжбүр болды [3;98].
Қазақ хандығы, Шайбани әлеті, Әмер Темір әулеті және Моғолстан
билеушелері арасындағы тайталаста қазақ хандығы мен Мұхаммед Шайбани
арасындағы жауласумент қатар, Әмір Темір әулеті мен Моғолстан билеушілер
арасында да арпалыстар асқана түсті. Осындай арпалыстар барысында Моғолстан
ханы Жүніс 1482 – 1485- жылдары Ташкент пен Сайрам қалалдарын басып алды.
Моғолстан билеушілері Әмір Темір әулетіне қарсы жұмсау үшін Мхаммед
Шайбаниды қолдады,ал Әмір Темір әулетінен шыққан Әмір Мұхаммед Мәзит
Тархан оларға қарсы қазақ хандығымен одақтасты. Сонымен бұлар екі шекке
айырылды. 15 – ғасырдың басында Моғолстан билеушісі Жүністің баласы
Сұлтан Махмұд хан Отырар қаласын басып алды да, оны Мұхаммед Шайбаниға
берді. Мұндағы мақсаты – Мұхаммед Шайбаниды Әмір Темір әулетінен шыққан
Ахмет мырзаға қарсы аттандыру еді. Моғолстан ханның қолдауына және Отырар
сынды маңызды стратегиялық орынға ие болған Мұхаммед Шайбани тағы да Сауран
мен Яса (Түркістан) қаласын басы алды [4;23].
Қазақ ханы Бұрындық пен Қысым мен Жәдік сұлтандар Мұхаммед Мәзит
Тарханмен күш біріктіріп,Мұхаммед Шайбаниға қарсы аттанып,Созақ қаласына
шеру тартты. Созақың атақты адамдарының бәрі Бұрындық ханға тілектес және
онымен байланысты еді . Сауран қаласының халқы қазақ тың біріккен қалың
қолдын көрісімен – ақ Мұхаммед Сауранды билеуге қалдырған туыстарын қамап
ұстап алды. Бұрындық хан Сауранды қайтарып алған соң Мұхаммед Шайбанидың
тиянағы Отырыр қаласының қамалын қоршады. Моғолстан ханы Сұлтан Махмұд
Ташкенттен Мұхаммед Шайбаниды құтқаруға көмек жібергендіктен,, қазақтар
Отырар қамалын қошауды тоқтатты. Мұхамед Шайбани хан қазақтар мен бітім
жасады [5;95].
Мұхаммед Шайбани Сырдария бойындағы қалаларды алуға және атасы
Әбілхайырдың Дешті Қыпшақта құлаған үстемдігін орнатуға ұмтылып,
қазақтармен 30 жыл соғысты. Ол осы соғыстарда Әмір Темір әулетіне, бірден
ноғай мырзаларына, ақырында Моғолстан хандарына сүйенді. Бұл соғыстар
Сырдария жағасында отырықшы – егінші аудандар мен қалалрады қатты
күйзеліске ұшыратты.15 ғасырдың ақырында Отырар, Яса, Аркөк, Бозкент
қалалары мен Түркістан аймағының бір бөлігі Мұхаммед Шайбаниға қарады да,
Сығанақ, Сауран, Соақ қалалары мен Түркістан аймағының солтүстік бөлігі
Қазақ хандығының иелігінде қалды. Ташкент пен Сайрам қалалары Моғолстан
ханы Сұлтан Махмұд биледі. Қазақ хандығы шанырағы көтерілген батыс
Жетісудағы иеліктерін және Сырдария бойындағы отырықшы – егіншілік
аудандары мен сауда, қолөнер және мәдениет орталығы болған Сығанақ, Созақ,
Сауран қалаларын саяси, шаруашылық және әскери тірек еткен қазақ хандары
Дешті – Қыпшақты басып алуға ұмтылғандарпдың бірінен соң бірін жеңіп,өз
иеліктерін едәуір ұлғайтты.Қазақ хандарының билігінің нығаюуы Шайбани ханды
Дешті – Қыпшақ тайпаларының біраз бөлігімен Мауараннахрға ығысуға мәжбүр
етті [6;269]. Ол 1550- жылы ондағы Әмір Темір әулетінт талқандап,
Мауараннахрды жаулап алды да, Шайбани әулетінің негізін қалады. Бұл
дәуірде, феодалдық қайшылықтардың шиеленісуі, түрлі феодал - шонжарлар
арасында үкімет билігіне таласқан ішкі қырқыстарының күшейуі, толассыз
соғыстардың халық шаруашылығына тигізген зардабы салдарынан туылған халық
бұқарасының наразылығы нәтижесінде ауыр дағдарысқа тап болып отырған
Муараннахр билеушілері ( Әмір Темір әулеті) пәлендей қырпылу қарсылық
көрсете аламай, топырақтай тозып кетті. Мұхаммед Шайбани ханға ілесіп
Маураннахрға енген көшпелі тайпалар да бірте – бірте жергілікті отырықшы
халыққа сіңіп, олардың тілі мен мәдениетін қабылдап, өздерінің бұрынғы (
Дешті – Қыпшақтағы) өзгешеліктерінен бірте – бірте айырылды.[7;262]. Бұл
көшпелі тайпалар Дешті Қыпшақтан ала келген өзбек деген атау біртр –
бірте Мауараннахрдың байырғы тұрғындарына жалпыласты.Бірақ олар өзбек
деген аты болмаса, жергілікті халықтың тұрмыс – тіршілігіне ықпал жасай
алмаған.
15 – ғасыр мен 16 – ғасырдың өліарасында (1500 – жылы) Мұхаммед
Шайбани (Шайбах) ханның Дешті Қыпшақтан ығысып барып қос өзен аралығын
(Мауараннахрды) жаулап алуы Орта Азия тарихындағы, әсіресе қазақ пен өзбек
үшін елеулі оқиға болды. Бұл ең алдымен қазақ хандығының жерін кеңітіп,
беделін арттырып, ерікті елдігін нығайтты. Бұрынғы дәуірлерде бытарыңқы
болып келген қазақ тайпаларының басын бір жерге ққосуға, қазақтың
этникалық территориясын біріктіруге, сонау 6 – 7 – ғасырдан басталған
қазақтардың халық болып қалыптасу барысын біржолата аяқтауға мүмкіндік
берді. Бұрын Ақ Орда мен Әбілхайыр хандығында қолданылған өзбек- қазақ
деген жалпы атау бір – бірінен ажырады.Қазақ термині бірте – бірте Дешті
– Қыпшақ пен Жетісуда қалыптасқан халықтың тұрақты атына айналды. Өзбек
термині Мұхаммед Шайбаниға еріп кеткен тайпалардың этникалық атауы ретінде
Орта Азияда ғана қолданылатын болды[8;282].
1.2 Қазақ хандығының ішкі саясаты.
Қазақ хандығының күшеюі және кеңеюі Мауараннахрды билеген
Шайбаниларды қатты шошытты. Олар: қазақтар Мауараннахрға басып кіреді,
бұдан бұрын Мұхаммед Шай банидың өз істегеннін істеп жергілікті халықтың
билеушілерге наразылығын пайдаланыпа үкімет билігін тартып алады деп
қауіптенді. Сол үшін, Мұхаммед Шайбани хан Қазақ хандығына соққы беру үшін
экономикалық қыспаққа алу саясатын қолданды.Өзіне қарасты жердегі халықтың
қазақ саудагерлерімен сауда жасауына тыйым салып жарлық шығарды және қазақ
саудагерлерін тонауға бұйрық берді.[9;72]. Мұхаммед Шайбани ханның
қазақтарға қарсы экономикалық қыспақ саясатын қолданудағы мақсатын Розбехан
былай деп баяндайды: Ұлы мәртебелі тақсырдың ( Мұхаммед Шайбани ханның)
өзіне қарасты уәлаяттарға қазақтардың келуіне тиім салуды ойлаған себептері
болды. Қазақтар келсе, бұл уәлаяттардағы шалқыған сәнді өмірді, өзбектердің
артықшылықтарын өз көздерімен көрер еді. Өзбектердің бүкіл осы игіліктерін
көріп, осылар үшін өзбектермен қиян – кесті ұрыс – керіс, жанжал шығара
көрмесін, өмірді гүл жайнататын нәрселердің бәріне және алуан – алуан
жемістердің рахатын көруге өздері араласу үшін, осы уәлаяттарды жаулап
бағындырып алу мақсатымен соғыс, дау – жанжал қылышын қынабын суыра
көрмесін, құдайым мұның бетін аулақ қылсын, оларға тойтарыс беру өте қиын
іс болар еді; ал қазір олар өзбектердің тұрмысының рахат тұрмыс екендігін
білмегендіктен, өздерінің күй талғамайтын ауыр өмірін, өздерінің тыныштығы
мен бостандығының негізі деп есептейді,өзбек халқын белгілі бір жерлерде
ғана, тым тар мекенде қысылып отырған халық деп біледі, оны өз үйлерінің
тұтқыны деп қарайды, ешқандай қадірлеуге тұрмайтын адамдар деп
қарайды.[10;180]. Бірақ оқиғаның барысы Мұхаммед Шайбанидің көздеген
мақсатынан мүлде керсінше болды. Қазақтардың Орта Азияның отырықшы
халықтармен сауда жасауына тыйым салу саясаты шайбанилар мен Қазақ хандығы
арасындағы ұзаққа созылған соғысқа да мұрындық болды,қиянкескі қан
төгістердің эканомикалық негізіне айналды.Бұл жөнінде Розбехан былай дейді:
Дешті Қыпшақ хандарының қызғаныш тамырлары бүлкілдеп соға бастады. Шынында
да бір анық керек болған нәрсе киім-кешекке қатты мұқтаждық болуының
салдарынан, мұның негізі кербас болғандықтан, ал киім мен кебін жұртқа
керек нәрсе ғой, олардың ұлы мәртебелі ханның иеліктеріне басып кіруі керек
болды[11;101]. Мұхаммед Шайбани хан қазақ хандығына экономикалық қыспақ
жасау мен бірге қазақ жеріне бірнеше рет тонаушылық жорық жасап талан -
тараж жүргізді.
1503 – 1504 – жылдары қалың қол бастап аттанған Мұхаммед Шайбани
Түркістан аймағына жорық жасап, оны солтүстік шекарасына дейін жетіп талан
– тараж жүргізді. 1505 -1506 – жылдары тағы да самсаған сары қолды бастап
Самарқаннан жорыққа аттанып, Түркістан аймағы арқылы қазақ жерлерінің
шетіне жетті, Сығанақ қаласын айналып өтіп, Сырдария алқабындағы
қазақтардың қысқы қоныстарының (қыстауларының) орталығы Қарабдалға дейін
барды. Бұл жолы да қазақтарды шауып – шамшып қыруар мал - мүлік тонап
әкетті [11;110].Бұл мезгілде Сырдария алқабы мен ондағы қалалардың
бірсапырасы Жәнібек ханның баласы Жаныш сұлтанның ұлысына қараушы еді.
Жорықта талан – таражыға душар болғандардың көбі осы Жаныш сұлтан ұлысына
қарасты қазақтар болды. Мұхаммед Шайбанидан кек қайтаруға қамданған Жаныш
сұлтанның баласы Ахмет 1508 – жылы 50 мың атты әскер мен Мауараннахрға
әскери жорық жасап, шайбанилардың орталық қалалары Самарқан мен Бұхараға
шабуылдап, бұл қалалардың төнірегіндегі қыстарды ойрандады,Дабуси қаласын
қиратты, бұлар да бейне Мұхаммед сияқты талан – тараж жүргізіп,ырғын олжа,
көп тұтқын алып мекендеріне қайтты. Мұхаммед Шайбани хан қазақтарға қарсы
ғазауат жариялап, өш алуға қылыш қайрады [12;93]. 1509 – жылы қаңтарда
қалың қолмен жорыққа аттанып,Аркөк, Озгент және Яса қалалрын басып
өтіп,тағы да Сырдария алқабындағы қазақ қыстауларының орталығы Қарабдалға
жетті.Бұл кезде Жаныш сұлтан қыстауында еді. Розбехан Исфаһанидың аитуына
қарағанда Жаныш сұлтан ұлысында 100 мың адкам, 30 мың жарақты жауынгер бар
еді.Бірақ Жаныш сұлтан тұтқиылдан жасаған шабуылдан күйрей жеңілді;Жаныш
сұлтанның баласы Ахмет соғыста қолға түсіріліп өлтірілді. Бұл шабуыл
кенеттен жасалғандықтан қыстауларына бытырап кеткен қазақ сұлтандары мен
хандары Жаныш сұлтанға кезінде көмек бере алмай қалды.Жеңіліске ұшыраған
қазақтар Бұрындық сұлтанға қашып кетті. Мұхаммед Шайбани хан Дешті – Қыпшақ
даласына ішкерілей кіріп, Бұрындық ханды іздеді, бірақ таба алмай қайта
қайтты. Мұхаммед Шайбани жортуылшы әскерлері бибіт жатқан қазақ халқын
қырып - жойып, тонады, қазақтардың сол кезде жүк салып көшіп жүретін
жылжымалы үйлерінің (күймелі арба үй) өзінен он мыңдай бұлап алды, сан –
санасыз жылқы, сиыр, қой, түйе тағы басқа мүліктерді олжалап,көптеген
тұтқындар алып кетті.[13;146].
1509 – 1510 – жылдың қыс мезгілінде Мұхаммед Шайбани хан тағы бір
дүркін қазақ хандығна қарсы жорыққа аттанды. Бұл кезде Қазақ хандығының ең
ірі қолбасшысы Қасым сұлтан еді. Мұхаммед Шайбани 1509 – жылғы жорығында
Қасым сұлтанмен бір шайқаса алмай арманда кетіп еді, бұл жолы Қасым
сұлтанмен соғысуға арнайы аттанған болатын.[13;149]. Ол шеру тартып Сығанақ
қаласы маңына жетті де, көк кесенеге орналасып, баласы Темір мен немере
інісі Ұбайдолла бастаған әскерлерін Қасым сұлтанның ордасы орналасқан
Ұлытауға аттандырды.Бұлар барғанда Қасым ордасында жоқ еді.Қасымның
ордасын тонап алып, масайрап жатқан Шайбани әскерлеріне қазақ бегі
Мойынсыз Қасен бастаған қазақтардың шағын жасағы тұтқиылдан шабуыл жасады.
Олар үрейленген жауды ес жиғызбай жеңді. Қасым сұлтан қашқан жауды өкшелей
қуып талқандады,жорық жолында жеңіліске ұшырап қырғын тапқан Шайбани
әскерлерінің қалдығы 1510 – жылдың қыс аяғында Самарқанға әрең жетті.
Мұхаммед Шайбанидың бұл жеңілісі нәтижесінде Түркістан қалаларының басым
көпшілігі Қасым қолынан өтті [14;230].
Мұхаммед Шайбани хан бүкіл өмірін жаугершілік жорықпен өткізген жан
еді, бұл тынымсыз жорықтарды жабдықтауға жасалған жасақ, ауыр алым –
салықтардың ауыртпалығы халық бұқарасын қатты күйзелтті.Оның үстіне Шайбани
мемлекеті әскери- әкімшілік бірлестік сипатында болды. Сондықтан оның
мемлекеті бұғанасы бекіп, қабырғасы қатпай жатып-ақ әлсірей бастады. Қазақ
хандығына жасаған жорықтан күйрей жеңіліп қайтқан Мұхаммед Шайбанидың еліне
Иран шахы Ысмаил І мен оның одақтасы Бабыр (Әмір Темір әулеті) шабуыл
жасады. 1513 – жылы Мұхаммед Шайбани Мерв қаласының айналасында Ысмил І –
дің әскерлерімен болған сұрпыл соғыста қаза тапты. Әскерлері жеңілді.
Сонымен Шайбанилардың қазақ хандығына жасаған әскери жорықтары тоқталды.
Қазақ феодалдары мен өзбек феодалдарының үздіксіз соғыстары мен феодалдық
талан – тараждары қазақ халқының да, өзбек халқының да түпкілікті
мүддесіне қайшы болды. Бұл халықтарға ауыр зиянын жеткізді.Мұаммед Шайбани
хан өлген соң,оның ұрпақтары үкімет билігі үшін қырық пышақ қырқыста түсіп,
ішкі күреспен айналасты.[14;235]. Бұдан былайғы 20 жылдан астам уақыт
бойына Орта Азия өзара қырқысқан феодалдық топтардың кескілескен күрес
топтрына айналды. Бір – бірімен жауласқан феодалдық топтардың бір жағының
басында Шайбанилар енді бір жағынан басында Заһирдың Мұхаммед Бабыр болды.
Қазақтың Қасым ханы лоардың арасындағы қиян – қырқыстар мен қиыншылықтарды
дер кезінде пайдаланып, Онтүстік Қазақстанда өзінің билоігін нығайтты.
Өзара жауласқан феодалдар қазақ ханы Қасым ханға келіп паналады. 1502 –
жылы Шайбанилардың шабуылынан қорғануға шарасыз қалған Сайрам қаласының
билеушісі Кәттібек шабуыл қаупінент құтқаруды тілеп, Сайрам қаласын өз
қолымен Қасым ханға өткізіп берді. Сөйтіп, Сайрам қаласы қазақ хандығына
қосылды. 16 – ғасырдың басында Моғолстан ханы Жүністің ұрпақтары арасындағы
өкімет билігіне таласқан алауыздық пен ішкі феодалдық қырқыс және
феодалдық қанау шиеленісіп ақырында Моғолстан мемлекетінің ыдырауына әкеліп
соқты. Моғолстанның орталық өңірі – Жетісу жерінің көбі және оны
мекендеген қазақ тайпалары Қазақ хандығына қосылды.[15;181].Ыстықкөл
алабындағы қырғыз тайпаларына Моғолстаннан бөлініп, дербес саяси иелікке
айналды. Моғолстан хандарының ұрпағы сұлтан Сағид хан іс жүзінде
Моғолстанның батыс оңтүстік өңірін биледі, ол қазақ ханы Қасыммен
одақтасып Шайбани әулетіне қарсы күресуді, Мауареннахрға әскери жорық
жасауды мақсат етті. 1513 – жылы күзінде сұлтан Сағид хан Шу өзенінің
алқабын жайлап отырған Қасым ханға келді. Ол Қасым ханның ордасында 20 күн
қадірлі қонақ болды. Шайбаниларға қарсы жаңа жорық ұйымдастырып,
Мауараннахрды аттануды Ташкент қаласын жаулап алуды Қасым ханмен кеңесті.
Бұл кеңесте әйгілі тарихшы Тарих – и –Рашидың авторы Мұхаммед Хайдар
Дулатидың да бірге болды. Бірақ Қасым хан Шайбаниларға қарсы жаңа жорық
жасаудан бас тартты. Қырдағы елдің қыс қамын күйіттіп қыстауларына
көшетін уақыты болды. Бұл жасақ сайлауға қолайсыз мезгіл деп жауап
берді. Қазақ хандығын нығайтуға күшейтуге қажырлы қайрат жұмсаған Қасым
хан қайтас болған соң (1523) оның мұрагерлері арасында өкімет билігіне
таласқан ішкі ең жарлық пен феодалдық қырқыстар туды. Қасым ханның баласы
Мамаш әкесінің орнына болып, көп ұзамай өзара қырқысқан ұрыстардың бірінде
қаза болды. Бұдан соң Қасымның немере інісі Таһир хан болды(1523 –
1533).[16;429]. Таһир хан әскери – саяси істерге олақ дипломатиялық
дарыны жоқ қол астындығыларға қатал қылтымыр адам еді. Ол ішкі енжарлық
пен феодалдық қырқыстарды тия алмады .бұған қарамастан төніректегі
елдердің бәрімен жауласты. Қазақ хандығымен үнемі дұшпандасып келе жатқан
Шайбани әулетімен ғана емес қазақ хандығының сенімді одақтасып болып
келген Ноғай ордасындағы маңғыт мырзалармен Моғолстан хандарымен
жауласты. Ішкі саясатта халыққа рақымсыз қаталдық істеу сыртқы саясатта
дос пен қасты айырмай төңіректің төрт бұрышымен түгел жау болу оны
жеңіліске ұшыратты.[17;123].Таһри ханның Ноғай одағымен жасаған соғысы
сәтсіздікке ұшырады нәтижеде Ноғай одағын билеген маңғыт мырзаларының
қазақ хандығының батыс және орталық Қазақстан өңіріндегі бірқыдыру
жерлерін басып алды. Таһир хан 1524 – жылы шығыс Дешті Қыпшақ даласынан
оңтүстікке қарай ығысуға мәжбүр болды, бұл жеңіліс және феодалдық қанаудың
күшейуі халықтың Таһир ханға наразылығын тудырды. Ол өзінің қазақ
арасындағы билігін нығайту үшін Ташкент билеушісі Келді Мұхаммед
сұлтаннан көмек сұрады. Ол Таһирға көмек көрсетті. Таһир хан бұл көмекке
сүйеніп біршама нығайып алғант соң қырғыздардың билеушісі Мұхаммед пен
одақтасып, Ташкентке жорық жасауға дайындалды. Мұны білген Келді Мұхеммед
Таһирдан бұрын қимылдап, Талас өзені алқабы арқылы қазақ жеріне басып
кірді. Бұл мезгілде Таһир хан Түркістан қаласында болатын. Шайқас
Түркістан қаласының түбінде болды [18;30]. Қырғыз жасақтары көмекке жетіп
келгенше Таһир әскерлері жеңіліп шегінде Қазақ хандығының Сырдария
алқабында жерлерінің бір бөлігі Шайбани әулетінің Ташкентті билеушісі
сұлтаны Келді Мұхаммед тің билігіне өтті.[19;458] Енді Таһир хан қазақ
хандығының оңтүстік шекарасына одақтас іздей бастады. Бұл кезде алты
шахарды билеп тұрған сұлтан Таһир хан бұл жағдайды пайдаланып, Таһир ханды
Шайбани әулетіне және Ноғай ордасын билеген маңғыт мырзаларына қарсы
соғысқа айдап салмақ болды. Таһир хан бұлай істемеді. Ол кезде бұрынғы
Моғолстан хандарының ұрпағы сұлтан Сағид хан мен оның баласы Әбдірашит
хан жетісу жері мен Тянь – Шань өңірінде өз билігін қайта орнату ниетіне
де Жетісу өңірінен айырылса өзіне табан тірер жер қалмайтынгын сезген
Таһир хан 1523 – 1524 – жылдары құрылған Қазақ қырғыз одағын одан әрі
нығайтып, 1525 – жылы моғол билеушілеріне тойтарыс берді де, 1526 – жылы
Жетісуды қолынан шығармай ұстап, Іле алқабындағы Күнес ; Қас
өзендерінің бойына дейін көшіп – қонып жүрді. Таһир хан қазақ хандығының
барлық жеріне түгел билік жүргізе алмады. Таһир ханның тұсында феодалдық
қанаудың күшеюінен, оның үстіне Таһирдың қол астындығыларына қаталдығына
наразы болған халықтар үнемі одан айрылып көшіп кетіп отырды.1533 – жылы
Таһир хан қайтыс болған соң, қазақ хандығына Бұйдаш (1533 – 1534) хан
болды. Ішкі енжарлық қырқыстар мен феодалдық соғыстар Бұйдаш хан тұсында
да туып отырды. 16 – ғасырдың 30 – жылдарында Бұйдаш ханман қатар өзге де
Қазақ хандары, мәселен Қазақсатаннның батыс аудандарында Ахмед хан Жетісуда
Тоғым хан болғаны белгілі. Міне бұл Қасым хан қайтыс болған соң (1523)
туылған ішкі енжарлық пен феодалдық қырқыстар салдарынан Қазақ хандығының
үш бөлікке бөлініп кеткендігінен дерек береді.[20;409]. Қасым хан
қайтыс болған соң қазақ хандығында туылған саяси дағдырыс 15 жылға
созылды. Ішкі енжарлық қырқыстар мен сыртқы феодалдық соғыстардың
ауыртпалығы және күн санап күшейген феодалдық езгі мен қанау халық
бұқарасын қатты күйзелтті. Сонымен қатар Қазақ хандығын да әлсіретті.
ІІ. Қазақ хандығының қайта дәуірлеу және қоғамдық құрылысы.
2.1 ХҮІІ – ХҮІІІ ғасырдағы Қазақ хандығы.
Қасым ханның баласы Хақназар хан (1538 – 1580) тұсында қазақ
хандығы қайта бірігіп дами түсті. Хақназар қазақ хандығын 42 жыл биледі.
Хақназар хан таққа отырған соң хандық үкметтің билігін нығайтуға және
күшейтуге қажырлы қайрат жұмсады. Өзінен бұрынғы Таһир хан және Бұйдаш
хан тұсында бытыранды жағдайға түскен Қазақ хандығын қайта біріктірді.
1523 – 1524 – жылдары жарыққа шыққан қазақ қырғыз одағын үздіксіз
нығайтты, тіпті сол заманның тарихи деректерінде Хақназар хан қазақтар мен
қырғыздардың патшасы деп аталады. Ол осы қазақ – қырғыз одағына сүйене
отырып,Моғолстан хандарының Жетісу мен Ыстықкөл алабын жаулап алу
әрекетіне тойтарыс берді. Хақназ хандық құрған дәірде қазақ хандығының
сыртқы жағдайына аса ірі тарихи оқиғалар туылды.[21;113]. Бұл кезде батыста
күшейе түскен орыс мемлекеті шығысқа қарай ірге кеңейтіп 1552 – жылы Қазан
хандығы, 1556 – жылы Астрахань хандығын Россияға бағындырды. Осы жағдайға
байланысты, Еділ мен Жайық арасында ұлан - байтақ өңірді мекендеген Ноғай
ордасы ыдырай бастады. Ноғай ордасын билеген маңғыт мырзаларының арасында
үкімет билігіне таласқан феодалдық қырқыс үдей түсті,бұл қырқыстар халық
бұқарасын қатты күйзелтіп, жаппай наразылық тудырды, Ноғай одағы құлдырап,
ауыр дағдарысқа тап болды. Хақназар хан тұсында Қазақ хандығының күшеюі
және халық өмірінің оңалуы, Ноғай ордасына қарасты қазақ тайпаларын
қызықтырып өзіне тартты. Ноғай ордасына қарасты көшпелі тайаплардың бір
бөлегі- қаңлылылар, қыпшақтар, тағы басқалары Қазақ хандығына келіп қосылып
жатты. Оларды Хақназар хан қарсы алып отырды.[22;380]. Ноғай ордасының
билеушілернің бірі Ысмағыл мырза ішкі феодалдық қырқыста өз ағасы Жүсіп
мырзаны өлтірді. Жүсіп мырзаның балалары Ысмағыл мырзамен соғысты. Ноғай
ордасында өзара қырқысқан екі топ пайда болды. Ысмағыл мырзаның тобы -
Москва князьдығына қосылуды жақтады, оған қарсы топ Қазақ хандығына
қосылуға бой ұрды. Бұл жағдайды пайдаланған қазақ ханы Хақназар Ноғай
ордасының көп ұлысын (бұлардың көбі қазақтың Кіші жүзі – алшын одағына
енген тайпалар) өзіне қосып алды.Бұл жөнінде тарихшы Ахмет Заки Уәлиди :
1569 – жылы Шығай, Хақназар, Шалым сұлтандар бірлесіп, Ысмағылдың баласы
орыс сұлтанға шабуыл жасады, осыдан соң ұзақ тұрмай ноғай мырзалары
ақырындап елдерін Жайық пен Еділдің батыс жағына, Дон сахараларына
көшіруге, башқұрт елдерін тастауға мәжбүр болды дейді.Бұл жеңіс Қазақ
хандығының жерін кеңейтіп, күші мен беделін арттырды, тарихи дерктемелерде
қазақ ханы Хақназарды қазақтар мен ноғайлардың ханы деп атаған [23;54].
16 – ғасырдың ортасында ауыр дағдарысқа ұшыраған Ноғай одағы ішкі феодалдық
қайшылықтармен қырқыстардың және халық бұқарасының феодалдық үстімдікпен
қанауға қарсы күрестернің нәтижесінде бордай тозып, 1569 – жылдан соң
мемлекет ретінде өмір сүруден қалды. Бұрын Ноғай одағына қараған қазақ
тайпалары және олардың этникалық территориясы Қазақ хандығына бірікті.
Бұрын Ноғай одағының астында болып келген Сарайшық қаласы да қазақ
хандығына өтті.Бұл Қазақ хандығыынң қазақ тайпаларының және қазақтардың
этникалық территориясын біріктіру жолында жасаған жеңісті қадамдарының бірі
болды.Сонымен қатар ноғайлы дәуірінде жаслған немесе жанғыртылып жырланған
қаруар жырлар, Қырық батыр жыры сынды алып эпос қазақ мәдениетінің
қазынасына қосылды.Ноғай ордасының ыдырауы, оған қарасты қазақ тайпалары
мен олардың мекендеген жерлерінің Қазақ хандығына қосылуы хандықтың батыс
– солтүстік және солтүстік жағындағы жағдайда өзгеріс тудырды. Орыс
мемлекеті мен қазақ хандығы арасындағы кең өңірді алып жатқан Ноғай
одағының ыдырауы, оның бір бөлігінің қазақ хандығына қосылып, енді бір
бөлігінің орыс патшасына бағынуы, шығысқа қарай кеңейіп келе жатқан орыс
мемлекетінің шекарасын қазақ хандығына жақындата түсті [25;97]. 1563 – жылы
Сібір хандығынң билігін тартып алған Көшім хан ендігі жерде қазақ хандығына
дұшпандық позиция ұстады. Оның үстіне моғол билеушілері мен қазақ хандары
арасында да қақтығыстар болып отырды. Осындай күрделі жағдайлармен
есептескен Хақназар хан Қазақ хандығының сыртқы саясатын өзгертті.Өзінен
бұрынғы қазақ хандары үнемі жауласып келген Мауараннахрдағы шайбани
әулетімен одақтастық байланыс орнатуға ұмтылды. Орта Азияның ең ірі
қалаларының бірі Ташкентті басып алуға бағытталған әскери қимылдарын
тоқтатты. Сөйтіп, шайбани әулетәнен шыққан Бұхара ханы Абдолла ІІ – мен
қазақ ханы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz