Жасөспірімдердің ерікті зейінінің өзгеру динамикасы
КІРІСПЕ 6
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМІ 8
1.1 Әдебиетке шолу 8
1.1.1 Зейіннің анықтамасы 8
1.1.2 Зейіннің қызметтерімен физиологиялық негіздері 11
1.1.2.1 Зейіннің қызметтері 11
1.1.2.2 Зейіннің физиологиялық негіздері 11
1.1.3 Зейіннің негізгі қасиеттері 12
1.1.3.1 Зейіннің бөлінушілігі 12
1.1.3.2 Зейіннің тұрақтылығы мен жинақтылығы 13
1.1.3.3 Зейіннің аударылуы 14
1.1.3.4 Ақпаратты орналастыра алу мүмкіндігімен көлемі 14
1.1.3.5 Зейіннің көлемі 15
1.1.3.6 Алаң болушылық 15
1.1.4 Зейін түрлері 16
1.1.4.1 Ерікті зейін 16
1.1.4.2 Еріксіз зейін 16
1.1.4.3 Үйреншікті зейін 17
1.1.5 Балалардың зейінінің даму кезеңдері 17
1.2 Зерттеу объектілер мен әдістер 20
1.2.1 Зерттеу объектілер 20
1.2.2 Зерттеу әдістері 20
1.3 Зерттеу нәтижелері мен талқылану 24
1.3.1 Зерттеу нәтижелері 24
1.3.1.1 Зейін өнімділігі деңгейінің өзгеру динамикасы 24
1.3.1.2 Зейін тұрақтылығы деңгейінің өзгеру динамикасы 24
1.3.1.3 Зейін белсенділігінің өзгеру динамикасы 25
1.3.1.4 Зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасы 25
1.3.1.5 Зейін топтау деңгейінің өзгеру динамикасы 26
1.3.2 Талқылану 26
1.3.2.1 Зейін өнімділігі деңгейінің өзгеру динамикасы 26
1.3.2.2 Зейін тұрақтылығы деңгейінің өзгеру динамикасы 26
1.3.2.3 Зейін белсенділігінің өзгеру динамикасы 27
1.3.2.4 Зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасы 27
1.3.2.5 Зейін топтау деңгейінің өзгеру динамикасы 27
2 ҚОРЫТЫНДЫ 28
Пайдаланылған әдебиеттер 29
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМІ 8
1.1 Әдебиетке шолу 8
1.1.1 Зейіннің анықтамасы 8
1.1.2 Зейіннің қызметтерімен физиологиялық негіздері 11
1.1.2.1 Зейіннің қызметтері 11
1.1.2.2 Зейіннің физиологиялық негіздері 11
1.1.3 Зейіннің негізгі қасиеттері 12
1.1.3.1 Зейіннің бөлінушілігі 12
1.1.3.2 Зейіннің тұрақтылығы мен жинақтылығы 13
1.1.3.3 Зейіннің аударылуы 14
1.1.3.4 Ақпаратты орналастыра алу мүмкіндігімен көлемі 14
1.1.3.5 Зейіннің көлемі 15
1.1.3.6 Алаң болушылық 15
1.1.4 Зейін түрлері 16
1.1.4.1 Ерікті зейін 16
1.1.4.2 Еріксіз зейін 16
1.1.4.3 Үйреншікті зейін 17
1.1.5 Балалардың зейінінің даму кезеңдері 17
1.2 Зерттеу объектілер мен әдістер 20
1.2.1 Зерттеу объектілер 20
1.2.2 Зерттеу әдістері 20
1.3 Зерттеу нәтижелері мен талқылану 24
1.3.1 Зерттеу нәтижелері 24
1.3.1.1 Зейін өнімділігі деңгейінің өзгеру динамикасы 24
1.3.1.2 Зейін тұрақтылығы деңгейінің өзгеру динамикасы 24
1.3.1.3 Зейін белсенділігінің өзгеру динамикасы 25
1.3.1.4 Зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасы 25
1.3.1.5 Зейін топтау деңгейінің өзгеру динамикасы 26
1.3.2 Талқылану 26
1.3.2.1 Зейін өнімділігі деңгейінің өзгеру динамикасы 26
1.3.2.2 Зейін тұрақтылығы деңгейінің өзгеру динамикасы 26
1.3.2.3 Зейін белсенділігінің өзгеру динамикасы 27
1.3.2.4 Зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасы 27
1.3.2.5 Зейін топтау деңгейінің өзгеру динамикасы 27
2 ҚОРЫТЫНДЫ 28
Пайдаланылған әдебиеттер 29
Психологиялық процестер таңдамалылығымен, бағыттылығымен анықталады. Гуссерельдің (1859 – 1938) айтуы бойынша кез – келген түсінік “интенционально” яғни “бір нәрсені түсіну” жалпы тілде бұл материалды және идеальды объект мына түрде беріледі: мен (бір нәрсе) туралы ойлаймын, мен (бір нәрсені) қалаймын және т.б. Психологияда таңдамалы бағытталған ерекше психикалық қасиет зейінмен байланысты.
Өзектілігігі. Бұл жұмыс оқушылардың сабақ үлгеріміне қатысты сұрақтарды қарастырады. Инновациялды технологиялардың жаңа ғасыры әртүрлі бағыттан келетін: мектептегі сабақ, достармен араласу, интернет, ақпаратпен жұмыс істеуге мәжбүр етеді. Өкінішке орай материалдар жанымызды жадыратардай толық емес. Сонымен бірге оқушының сабақ үлгерімінің төмен болуы себептерге гиперактивтілік, көңіл – күйдің ауысуы, есте сақтаудың бұзылуы, көрудің, естудің бұзылуы, интелектінің дамымауы, оқу мотивациясының жоқтығы және зейіннің жоқтығы немесе зейін даму деңгейі төмен.
Негізінде оқушыға көмектескіміз келеді, сондықтан жасөспірімдердің ерікті зейіннің өзгеру динамикасын зерттеп және алған мәліметтердің негізінде зейінді дамыту үшін жаттығуларды таңдау.
Зейінді оқытудың ең бірінші мәселелері Лейбниц пен Кант жұмысынан бастау алған философия түсінік апперцепциясынан айналасында жүріп қалды. Бұл берілген түсінік өткен тәжірибелерден белгілі болғандай қабылдауда тәуелді. Апперцепциядан әмбебап принциптерді көрген Вундт зейінді қабылдаған ақпаратты нақты түсіндіретін процесс деп есептеді. Т. Рибо зейінді идеомоторлы қозғалыстарды қабылдаумен байланыстырды. ХІХғ жүз жылдықтың психолог ғалымы зейінді адамның еркімен байланысты процесс деп есептеді және “зейін еркі” атты теорияны енгізді. Зейін динамиканы және түсінуді, түсінудің бір элементі ретінде анықтайды, бірақ түйсік процестеріне (қабылдау, ес, ойлау) қарағанда өзіндік арнайы мазмұны жоқ болып табылады.
Мақсаты: жасөспірімдердің ерікті зейінінің өзгеру динамикасын анықтау.
Жұмыс міндеттері:
1.Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіннің өнімділігі, тұрақтылығы, белсенділігі, аудару, топтау деңгейінің өзгеру динамикасын зерттеу.
2.Ұлдардың және қыздардың ерікті зейіннің апта көрсеткіштерін салыстырмалы сипаттамасын беру.
Ғылыми - әдістемелік зерттеу базасы: әл – Фараби атыңдағы Қазақ ұлттық университетінің биология факультетінің адам және жануарлар физиологиясы мен биофизика кафедрасы
Зерттеу объектісі. Жамбыл Жабаев атындағы ұлттық гимназиясының оқушылары. 12 – 13 жастағы жасөспірімдер (10 ұл және 10 қыз).
Зерттеу әдістері. Зейін өнімділігі деңгейін зерттеу әдісі, зейін тұрақтылығын зерттеу әдісі, зейін белсенділігін деңгейін зерттеу әдісі, зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасын зерттеу әдісі, зейін топтау деңгейін зерттеу әдісі.
Өзектілігігі. Бұл жұмыс оқушылардың сабақ үлгеріміне қатысты сұрақтарды қарастырады. Инновациялды технологиялардың жаңа ғасыры әртүрлі бағыттан келетін: мектептегі сабақ, достармен араласу, интернет, ақпаратпен жұмыс істеуге мәжбүр етеді. Өкінішке орай материалдар жанымызды жадыратардай толық емес. Сонымен бірге оқушының сабақ үлгерімінің төмен болуы себептерге гиперактивтілік, көңіл – күйдің ауысуы, есте сақтаудың бұзылуы, көрудің, естудің бұзылуы, интелектінің дамымауы, оқу мотивациясының жоқтығы және зейіннің жоқтығы немесе зейін даму деңгейі төмен.
Негізінде оқушыға көмектескіміз келеді, сондықтан жасөспірімдердің ерікті зейіннің өзгеру динамикасын зерттеп және алған мәліметтердің негізінде зейінді дамыту үшін жаттығуларды таңдау.
Зейінді оқытудың ең бірінші мәселелері Лейбниц пен Кант жұмысынан бастау алған философия түсінік апперцепциясынан айналасында жүріп қалды. Бұл берілген түсінік өткен тәжірибелерден белгілі болғандай қабылдауда тәуелді. Апперцепциядан әмбебап принциптерді көрген Вундт зейінді қабылдаған ақпаратты нақты түсіндіретін процесс деп есептеді. Т. Рибо зейінді идеомоторлы қозғалыстарды қабылдаумен байланыстырды. ХІХғ жүз жылдықтың психолог ғалымы зейінді адамның еркімен байланысты процесс деп есептеді және “зейін еркі” атты теорияны енгізді. Зейін динамиканы және түсінуді, түсінудің бір элементі ретінде анықтайды, бірақ түйсік процестеріне (қабылдау, ес, ойлау) қарағанда өзіндік арнайы мазмұны жоқ болып табылады.
Мақсаты: жасөспірімдердің ерікті зейінінің өзгеру динамикасын анықтау.
Жұмыс міндеттері:
1.Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіннің өнімділігі, тұрақтылығы, белсенділігі, аудару, топтау деңгейінің өзгеру динамикасын зерттеу.
2.Ұлдардың және қыздардың ерікті зейіннің апта көрсеткіштерін салыстырмалы сипаттамасын беру.
Ғылыми - әдістемелік зерттеу базасы: әл – Фараби атыңдағы Қазақ ұлттық университетінің биология факультетінің адам және жануарлар физиологиясы мен биофизика кафедрасы
Зерттеу объектісі. Жамбыл Жабаев атындағы ұлттық гимназиясының оқушылары. 12 – 13 жастағы жасөспірімдер (10 ұл және 10 қыз).
Зерттеу әдістері. Зейін өнімділігі деңгейін зерттеу әдісі, зейін тұрақтылығын зерттеу әдісі, зейін белсенділігін деңгейін зерттеу әдісі, зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасын зерттеу әдісі, зейін топтау деңгейін зерттеу әдісі.
Психологиялық процестер таңдамалылығымен, бағыттылығымен анықталады. Гуссерельдің (1859 – 1938) айтуы бойынша кез – келген түсінік “интенционально” яғни “бір нәрсені түсіну” жалпы тілде бұл материалды және идеальды объект мына түрде беріледі: мен (бір нәрсе) туралы ойлаймын, мен (бір нәрсені) қалаймын және т.б. Психологияда таңдамалы бағытталған ерекше психикалық қасиет зейінмен байланысты.
Өзектілігігі. Бұл жұмыс оқушылардың сабақ үлгеріміне қатысты сұрақтарды қарастырады. Инновациялды технологиялардың жаңа ғасыры әртүрлі бағыттан келетін: мектептегі сабақ, достармен араласу, интернет, ақпаратпен жұмыс істеуге мәжбүр етеді. Өкінішке орай материалдар жанымызды жадыратардай толық емес. Сонымен бірге оқушының сабақ үлгерімінің төмен болуы себептерге гиперактивтілік, көңіл – күйдің ауысуы, есте сақтаудың бұзылуы, көрудің, естудің бұзылуы, интелектінің дамымауы, оқу мотивациясының жоқтығы және зейіннің жоқтығы немесе зейін даму деңгейі төмен.
Негізінде оқушыға көмектескіміз келеді, сондықтан жасөспірімдердің ерікті зейіннің өзгеру динамикасын зерттеп және алған мәліметтердің негізінде зейінді дамыту үшін жаттығуларды таңдау.
Зейінді оқытудың ең бірінші мәселелері Лейбниц пен Кант жұмысынан бастау алған философия түсінік апперцепциясынан айналасында жүріп қалды. Бұл берілген түсінік өткен тәжірибелерден белгілі болғандай қабылдауда тәуелді. Апперцепциядан әмбебап принциптерді көрген Вундт зейінді қабылдаған ақпаратты нақты түсіндіретін процесс деп есептеді. Т. Рибо зейінді идеомоторлы қозғалыстарды қабылдаумен байланыстырды. ХІХғ жүз жылдықтың психолог ғалымы зейінді адамның еркімен байланысты процесс деп есептеді және “зейін еркі” атты теорияны енгізді. Зейін динамиканы және түсінуді, түсінудің бір элементі ретінде анықтайды, бірақ түйсік процестеріне (қабылдау, ес, ойлау) қарағанда өзіндік арнайы мазмұны жоқ болып табылады.
Мақсаты: жасөспірімдердің ерікті зейінінің өзгеру динамикасын анықтау.
Жұмыс міндеттері:
1.Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіннің өнімділігі, тұрақтылығы, белсенділігі, аудару, топтау деңгейінің өзгеру динамикасын зерттеу.
2.Ұлдардың және қыздардың ерікті зейіннің апта көрсеткіштерін салыстырмалы сипаттамасын беру.
Ғылыми - әдістемелік зерттеу базасы: әл – Фараби атыңдағы Қазақ ұлттық университетінің биология факультетінің адам және жануарлар физиологиясы мен биофизика кафедрасы
Зерттеу объектісі. Жамбыл Жабаев атындағы ұлттық гимназиясының оқушылары. 12 – 13 жастағы жасөспірімдер (10 ұл және 10 қыз).
Зерттеу әдістері. Зейін өнімділігі деңгейін зерттеу әдісі, зейін тұрақтылығын зерттеу әдісі, зейін белсенділігін деңгейін зерттеу әдісі, зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасын зерттеу әдісі, зейін топтау деңгейін зерттеу әдісі.
Өзектілігігі. Бұл жұмыс оқушылардың сабақ үлгеріміне қатысты сұрақтарды қарастырады. Инновациялды технологиялардың жаңа ғасыры әртүрлі бағыттан келетін: мектептегі сабақ, достармен араласу, интернет, ақпаратпен жұмыс істеуге мәжбүр етеді. Өкінішке орай материалдар жанымызды жадыратардай толық емес. Сонымен бірге оқушының сабақ үлгерімінің төмен болуы себептерге гиперактивтілік, көңіл – күйдің ауысуы, есте сақтаудың бұзылуы, көрудің, естудің бұзылуы, интелектінің дамымауы, оқу мотивациясының жоқтығы және зейіннің жоқтығы немесе зейін даму деңгейі төмен.
Негізінде оқушыға көмектескіміз келеді, сондықтан жасөспірімдердің ерікті зейіннің өзгеру динамикасын зерттеп және алған мәліметтердің негізінде зейінді дамыту үшін жаттығуларды таңдау.
Зейінді оқытудың ең бірінші мәселелері Лейбниц пен Кант жұмысынан бастау алған философия түсінік апперцепциясынан айналасында жүріп қалды. Бұл берілген түсінік өткен тәжірибелерден белгілі болғандай қабылдауда тәуелді. Апперцепциядан әмбебап принциптерді көрген Вундт зейінді қабылдаған ақпаратты нақты түсіндіретін процесс деп есептеді. Т. Рибо зейінді идеомоторлы қозғалыстарды қабылдаумен байланыстырды. ХІХғ жүз жылдықтың психолог ғалымы зейінді адамның еркімен байланысты процесс деп есептеді және “зейін еркі” атты теорияны енгізді. Зейін динамиканы және түсінуді, түсінудің бір элементі ретінде анықтайды, бірақ түйсік процестеріне (қабылдау, ес, ойлау) қарағанда өзіндік арнайы мазмұны жоқ болып табылады.
Мақсаты: жасөспірімдердің ерікті зейінінің өзгеру динамикасын анықтау.
Жұмыс міндеттері:
1.Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіннің өнімділігі, тұрақтылығы, белсенділігі, аудару, топтау деңгейінің өзгеру динамикасын зерттеу.
2.Ұлдардың және қыздардың ерікті зейіннің апта көрсеткіштерін салыстырмалы сипаттамасын беру.
Ғылыми - әдістемелік зерттеу базасы: әл – Фараби атыңдағы Қазақ ұлттық университетінің биология факультетінің адам және жануарлар физиологиясы мен биофизика кафедрасы
Зерттеу объектісі. Жамбыл Жабаев атындағы ұлттық гимназиясының оқушылары. 12 – 13 жастағы жасөспірімдер (10 ұл және 10 қыз).
Зерттеу әдістері. Зейін өнімділігі деңгейін зерттеу әдісі, зейін тұрақтылығын зерттеу әдісі, зейін белсенділігін деңгейін зерттеу әдісі, зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасын зерттеу әдісі, зейін топтау деңгейін зерттеу әдісі.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология факультеті
Адам мен жануарлар физиологиясы және биофизика кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Жасөспірімдердің ерікті зейінінің өзгеру динамикасы
Орындаған _______________________ Елшіманова А.Н.
4 курс студенті
Ғылыми жетекшісі _______________________ Бақтыбаева Л.Қ.
Нормоконтролер _______________________ Гумарова Л.Ж.
Қорғауға жіберілді _______________________ Төлеуханов С.Т.
кафедра меңгерушісі
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМІ 8
1.1 Әдебиетке шолу 8
1.1.1 Зейіннің анықтамасы 8
1.1.2 Зейіннің қызметтерімен физиологиялық негіздері 11
1.1.2.1 Зейіннің қызметтері 11
1.1.2.2 Зейіннің физиологиялық негіздері 11
1.1.3 Зейіннің негізгі қасиеттері 12
1.1.3.1 Зейіннің бөлінушілігі 12
1.1.3.2 Зейіннің тұрақтылығы мен жинақтылығы 13
1.1.3.3 Зейіннің аударылуы 14
1.1.3.4 Ақпаратты орналастыра алу мүмкіндігімен көлемі 14
1.1.3.5 Зейіннің көлемі 15
1.1.3.6 Алаң болушылық 15
1.1.4 Зейін түрлері 16
1.1.4.1 Ерікті зейін 16
1.1.4.2 Еріксіз зейін 16
1.1.4.3 Үйреншікті зейін 17
1.1.5 Балалардың зейінінің даму кезеңдері 17
1.2 Зерттеу объектілер мен әдістер 20
1.2.1 Зерттеу объектілер 20
1.2.2 Зерттеу әдістері 20
1.3 Зерттеу нәтижелері мен талқылану 24
1.3.1 Зерттеу нәтижелері 24
1.3.1.1 Зейін өнімділігі деңгейінің өзгеру динамикасы 24
1.3.1.2 Зейін тұрақтылығы деңгейінің өзгеру динамикасы 24
1.3.1.3 Зейін белсенділігінің өзгеру динамикасы 25
1.3.1.4 Зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасы 25
1.3.1.5 Зейін топтау деңгейінің өзгеру динамикасы 26
1.3.2 Талқылану 26
1.3.2.1 Зейін өнімділігі деңгейінің өзгеру динамикасы 26
1.3.2.2 Зейін тұрақтылығы деңгейінің өзгеру динамикасы 26
1.3.2.3 Зейін белсенділігінің өзгеру динамикасы 27
1.3.2.4 Зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасы 27
1.3.2.5 Зейін топтау деңгейінің өзгеру динамикасы 27
2 ҚОРЫТЫНДЫ 28
Пайдаланылған әдебиеттер 29
РЕФЕРАТ
Негізгі сөздері: зейіннің көлемі, ерікті, еріксіз зейін, зейінің
өнімділігі, тұрақтылығы, белсенділігі, топтау, бөлінушілігі, жинақтылығы,
аударылуы, көлемі, үйреншікті.
Дипломдық жұмыс 30 беттен, 1 кестеден, 5 суреттен, 37 пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмыстың өзектілігігі: Негізінде жасөспірімдердің зейінді дамыту
үшін.
Жұмыстың мақсаты: Жасөспірімдердің ерікті зейінінің өзгеру динамикасын
зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
1)Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіні өнімділігінің апта
параметірлерінің динамикасын зерттеу.
2)Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіні тұрақтылығының апта
параметірлерінің динамикасын зерттеу.
3)Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіні белсенділігінің апта
параметірлерінің динамикасын зерттеу.
4)Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіні аударуынын апта параметірлерінің
динамикасын зерттеу.
5)Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіні топтауының апта параметірлерінің
динамикасын зерттеу.
Зерттеу объектілері мен әдістері:
Объектілері: Ж.Жабаев атындағы ұлттық гимназиясының 12 – 13 ж. оқушылары
(10 ұл және 10 қыз). Әдістері: зейін өнімділігі деңгейін зерттеу әдісі,
зейін тұрақтылығын зерттеу әдісі, зейін белсенділігінің зерттеу әдісі,
зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасын зерттеу әдісі, зейін топтау
деңгейін зерттеу әдісі .
Жұмыстың қорытындылары:
1.Қыздардың зейін өнімділігі апта басында ұлдармен салыстырғанда жоғарлау
және тұрақты болып шықты, бірақ аптаның соңына қарай жылдам түсті.
2.Қыздар мен ұлдардың зейін тұрақтылығы өзгеру динамикасы бірдей анықталды.
3.Ұлдарда апта басында зейіннің белсенділігінің көрсеткіштері қыздармен
салыстырғанда жоғарлау және тұрақты болған. Қыздарда зейіннің белсенділігі
ұлдармен салыстырғанда төмен және тұрақты емес, бірақ апта сонына қарай сәл
жоғарылады.
4.Қыздарда да, ұлдарда да зейін аудару деңгейінің динамикасы бірдей болды.
Апта ортасына дейін жоғарылап, соңына қарай төмендеді. Апта соңында ұлдарда
төменірек болды.
5.Қыздарда зейін топтау деңгейі ұлдармен салыстырғанда жоғарлау. Бірақ
аптаның өзгеру динамикасы бір-біріне ұқсас. Ұлдар зейін топтаудың төмен
деңгейімен және оның апта соңында төмендеуімен ерекшеленді.
Практикалық маңыздылығы: Жасөспірімдернін ерікті зейінін дамыту үшін
мұғалімдерге қажетті және маңызды жаттығуларды және әдістерді кепілдеме
бойынша беру.
ГЛОССАРИЙ
Зейіннің көлемі, ерікті, еріксіз зейін өнімділігі, зейін тұрақтылығы, зейін
белсенділігі, зейін топтау, зейіннің бөлінушілігі, зейіннің жинақтылығы,
зейіннің аударылуы, зейіннің көлемі, үйреншікті зейін, доминанта, сұрыптау,
толқу, гипотеза, шоғырлану, бағытталу.
КІРІСПЕ
Психологиялық процестер таңдамалылығымен, бағыттылығымен анықталады.
Гуссерельдің (1859 – 1938) айтуы бойынша кез – келген түсінік
“интенционально” яғни “бір нәрсені түсіну” жалпы тілде бұл материалды және
идеальды объект мына түрде беріледі: мен (бір нәрсе) туралы ойлаймын, мен
(бір нәрсені) қалаймын және т.б. Психологияда таңдамалы бағытталған ерекше
психикалық қасиет зейінмен байланысты.
Өзектілігігі. Бұл жұмыс оқушылардың сабақ үлгеріміне қатысты сұрақтарды
қарастырады. Инновациялды технологиялардың жаңа ғасыры әртүрлі бағыттан
келетін: мектептегі сабақ, достармен араласу, интернет, ақпаратпен жұмыс
істеуге мәжбүр етеді. Өкінішке орай материалдар жанымызды жадыратардай
толық емес. Сонымен бірге оқушының сабақ үлгерімінің төмен болуы
себептерге гиперактивтілік, көңіл – күйдің ауысуы, есте сақтаудың бұзылуы,
көрудің, естудің бұзылуы, интелектінің дамымауы, оқу мотивациясының жоқтығы
және зейіннің жоқтығы немесе зейін даму деңгейі төмен.
Негізінде оқушыға көмектескіміз келеді, сондықтан жасөспірімдердің ерікті
зейіннің өзгеру динамикасын зерттеп және алған мәліметтердің негізінде
зейінді дамыту үшін жаттығуларды таңдау.
Зейінді оқытудың ең бірінші мәселелері Лейбниц пен Кант жұмысынан бастау
алған философия түсінік апперцепциясынан айналасында жүріп қалды. Бұл
берілген түсінік өткен тәжірибелерден белгілі болғандай қабылдауда тәуелді.
Апперцепциядан әмбебап принциптерді көрген Вундт зейінді қабылдаған
ақпаратты нақты түсіндіретін процесс деп есептеді. Т. Рибо зейінді
идеомоторлы қозғалыстарды қабылдаумен байланыстырды. ХІХғ жүз жылдықтың
психолог ғалымы зейінді адамның еркімен байланысты процесс деп есептеді
және “зейін еркі” атты теорияны енгізді. Зейін динамиканы және түсінуді,
түсінудің бір элементі ретінде анықтайды, бірақ түйсік процестеріне
(қабылдау, ес, ойлау) қарағанда өзіндік арнайы мазмұны жоқ болып табылады.
Мақсаты: жасөспірімдердің ерікті зейінінің өзгеру динамикасын анықтау.
Жұмыс міндеттері:
1.Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіннің өнімділігі, тұрақтылығы,
белсенділігі, аудару, топтау деңгейінің өзгеру динамикасын зерттеу.
2.Ұлдардың және қыздардың ерікті зейіннің апта көрсеткіштерін салыстырмалы
сипаттамасын беру.
Ғылыми - әдістемелік зерттеу базасы: әл – Фараби атыңдағы Қазақ ұлттық
университетінің биология факультетінің адам және жануарлар физиологиясы мен
биофизика кафедрасы
Зерттеу объектісі. Жамбыл Жабаев атындағы ұлттық гимназиясының оқушылары.
12 – 13 жастағы жасөспірімдер (10 ұл және 10 қыз).
Зерттеу әдістері. Зейін өнімділігі деңгейін зерттеу әдісі, зейін
тұрақтылығын зерттеу әдісі, зейін белсенділігін деңгейін зерттеу әдісі,
зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасын зерттеу әдісі, зейін топтау
деңгейін зерттеу әдісі.
Жұмыстың қорытындылары:
1.Қыздардың зейін өнімділігі апта басында ұлдармен салыстырғанда жоғарлау
және тұрақты болып шықты, бірақ аптаның соңына қарай жылдам түсті.
2.Қыздар мен ұлдардың зейін тұрақтылығы өзгеру динамикасы бірдей анықталды.
Апта басынан ортасына қарай жоғарылап, апта соңында апта басының
көрсеткішімен тең болып шықты.
3.Ұлдарда апта басында зейіннің белсенділігінің көрсеткіштері қыздармен
салыстырғанда жоғарлау және тұрақты болған, апта соңына қарай сәл түсіп
кетті. Ал қыздарда зейіннің белсенділігі ұлдармен салыстырғанда төмен және
тұрақты емес, бірақ апта сонына қарай сәл жоғарылады.
4.Қыздарда да, ұлдарда да зейін аудару деңгейінің динамикасы бірдей болды.
Апта ортасына дейін жоғарылап, соңына қарай төмендеді. Апта соңында ұлдарда
төменірек болды.
5.Қыздарда зейін топтау деңгейі ұлдармен салыстырғанда жоғары. Бірақ
аптаның өзгеру динамикасы бір-біріне ұқсас. Ұлдар зейін топтаудың төмен
деңгейімен және оның апта соңында төмендеуімен ерекшеленді.
Практикалық маңыздылығы: Жасөспірімдердін ерікті зейіннің дамыту деңгейін
анықтап, оны дамыту және белсенділігін, үлгерімін көтеру үшін мұғалімдерге
қажетті және маңызды жаттығуларды және әдістерді кепілдеме бойынша беру.
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМІ
1.1 Әдебиетке шолу
1.1.1 Зейіннің анықтамасы.
Зейін — кез – келген қабылдау объектісінде психикалық әрекеттің
ерікті немесе еріксіз бағыты және зейін таза түрде пайда болмайды, ол
әрқашан функциональды “бір нәрсеге зейін”. Сондықтан зейінді танымдық
процестердің динамикалық ерекшеліктерін сипаттайтын психофизиологиялық
процесс жағдай ретінде қарастыруға болады. Психологияда зейін анықтамасының
бірі Н.Ф. Добрынин бойынша зейін адам психикалық әрекетінің бағыттылығы мен
жинақтылығы. Бағыттылықта белсенділіктің таңдау сипаты түсініледі. Ал,
жинақтылықта белгілі әрекетке терең ену. Есту, сақтау секілді зейін
психикалық пайда болуға қатысады, сондықтан, егер адамның психикалық
ұйымдастыру құрылымына қарасақ зейінді процес (немесе қандай да бір
психикалық процесс, мысалы, сенсорлық, перцептивтік интелектуалды
зейіндер), және жағдай (мысалы,жинақталу жағдайы), тұлғаның негізі. Мысалы,
ұқыптылық ретінде қарастыруға болады.
С.Л. Рубинштейн айтқандай “зейін ерекше мазмұнға ие емес, ол ішкі
қабылдау, ойлау арқылы пайда болады.” Ол — белгілі бір объектіге
бағытталған әрекет ретінде танымның барлық процестері[3].
Зейін — бұл тану әрекетінің динамикалық сипаттамасы: ол психикалық
әрекеттің белгілі бір объектпен иелік байланысын айқындайды. Зейінде
әрқашан тұлғаның қызығушылығымен қажеттілігі дамуы мен бағыты орын алады.
Бұлар объектіге қарым – қатынасты өзгертеді. Бұл өзгерістер зейіннің осы
объект әдісінің өзгерісінде, түсінуде көрінеді: ол анығырақ болады. Осындай
әдіспен зейін басқа үрдістерде пайда бола отырып аса ерекше мазмұнға ие
болмайды, әдетте мұнда әрекет және әдіс қатынасы маманданған әдіспен пайда
болады. Зейіннің өзгерісі танымдық әрекетке кіріскен анықтылық пен
нақтылықтың өзгерісі көрінеді[5].
Зейінде зат пен танымның арасында байланыс туылады.Таным белсенді
болған сайын объект анық болады, таным объектіден нақты болса, таным
интенсивті болады. Зейін — зат пен танымның байланысынан шығатын түсінік.
Зейін индивид пен объект арасындағы психикалық әрекетпен таным болғандықтан
белгілі екі жақты мәселе туындайды. Зейін объектіге бағытталады, екінші
жағынан объект өзіне зейінге назар аудартады[1].
Дәстүрлі түрде зейін ең біріншіден қабылдаудың шекті кеңістігімен
байланысады. Яғни, адам көргісі және естігісі келетін ақпаратты қабылдайды.
Осы арқылы ақпараттың құрылымын зейін арқылы қабылдайды. Қабылдаудың бағыты
2 түрлі факторға байланысты: 1) сыртқы тітіркендіргіштің құрылымына
(сигналдың физикалық параметрлері интенсивтілік және жиілік); 2) адам
әрекетін анықтайтын ішкі кеңістік құрылымы(тітіркендіргіштің жаңа
сатылары)[26].
Психикалық іс- әрекеттің мақсат бағдарлы және нәтижелі болуы үшін,
адам ең алдымен өзінің ой-санасын істеп жатқан іс-әрекеті мен сол әрекет
нысанына тоқтата білуі қажет.Әдемі сурет салуға бекінген баланы көз
алдыңызға келтіріңізші! Сурет затын,оның түр-түсі мен қағазға қалай
орналастырамын деп, жас суретшінің жұмысқа шомғаны сонша, тіпті ата-
аналарының оған қарата айтқан сөздерін мүлде аңғарар емес.Мұндайда бала
зейінін істеп жатқан әрекетіне шоғырландырды,назарын қажетті заттарына
аударды,басқа заттардың бәріне алаңдамастан,өз керегімен шұғылданды
дейміз[2].
Келтірілген мысал адамның бір мезгілде әрқандай заттар туралы
ойлап,әртүрлі іспен бірдей шұғылдана алмайтынының дәлелі.Сондықтан да оның
санасы белгілі мезеттің әрбір бөлігінде өзіне қажет болған заттар мен
құбылыстардың маңызды да мәнді тараптарына бағытталады[7].
Ой сананың бағытталуы деп ең алдымен психикалық іс-әрекеттің
таңдамалылық сипатын,нақты обьектіні күні бұрын ниетті іріктеуін не оған
мән бермеуін айтамыз.Бағытталу түсінігі сонымен бірге іс-әрекеттің біршама
уақыт аралығында өз сипатын сақтап тұра алу қасиетін де қамтиды.Зейінді
болу үшін қандай да бір істің түрін таңдап қана қалу жеткіліксіз,сол
таңдаулы тұрақтатып,сақтап қалу қажет.Мысалы, педаглгикалық процесте
оқушылар зейінін ану не мынау, зат не іске бағыттау онша қиындық
тудырмайды, әңгіме төркіні-сол зейін бағытын қажетті уақыт аралығында
сақтап тұру[10].
Зейін сөзі сонымен бірге біздің ой-санамыздың белгілі іс-әрекетке
шоғырлануы мен шому мағынасын да білдіреді.адам алдында тұрған міндет
неғұрлым қиын болса, зейін де соғұрлым күшті әрі өткір болып, ал жұмыс
қиындығы болмағанда, зейін салудың күші де кемірек келеді[15].
Өз кезегінде зейін шоғырлануы ой-сананы қажетсіз обьектілердің
бәрінен ауыстыра алумен де байланысты.Зейін күші толығымен нақты бір істің
шешіміне бағышталған шақта, төңіректегі қалған заттардың бәрі біз үшін елес
күйінде байқалады.
Сонымен, қандай да бір затқа зейін қоюымыздан , ол зат біздің
санамыздың төрінен орын теуіп, қалған дүние деректерінің бәрі сана
аймағының шектеріне ығыстырылады.осығын орай зейін аударылған заттың
санамыздағы бейнесі нақты айқындалып, ол жөніндегі елестер мен ойлар іс-
әрекет мақсатына жеткенше , санамызда бекіген халде сақталады.осыдан, зейін
іс-әрекетті бақылау және реттеу қызметін де атқарады[9].
Зейін, әдетте, адамның бет, дене қалпы мен қозғалыстарында
көрінеді. Сырттай-ақ зейінді тыңдап отырған оқушыны зейінсізінен айыруға
болады. Ал кей жағдайларда зейін қоршаған дүние емес, адам санасындағы
ойлар мен бейнелерге де бағытталады.Мұндай жағдайдағы зейін интеллектуалды
деп аталып, ол сезімдік (сыртқы) зейіннен біраз өзгеше келеді.Ал ой-сана
дене қозғалыстарына бағытталатын болса, онда сөз арқауына қимылдық зейін
алынады.Мұның бәрі зейіннің дербес танымдық, өз мазмұнына ие болмай , өзге
танымдық процестердің қосалқы қызметтерін атқаратынын дәлелдейді.
Зейіннің мұндай қызықты да қайшылықты қасиеттері ғалымның назарына
түсіп, оның пайда болуы мен мәнін әрқилы пайымдауға негіз берді. Зейін
табиғатын түсіндіруде Н.Н.Ланге ғылымда қалыптасқан келесі тұжырымдар тобын
алға тартады[21].
1. Зейін қимылдық икемделудің нәтижесі. Мұндай пікір келесі негізде
туындаған: зейіннің бір заттан екінші затқа ауысуы бұлшық ет
қозғалыстарынсыз мүмкін емес, қимыл нәтижесінде ғана сезім ағзалары
қабылдау үшін тиімді жағдайларға икемдеседі[28].
2. Зейін сана аумағының шектеулі болуынан туындайды. Сана аумағы мен
ауқымының қандай мәнге ие екенін түсіндіріп жатпастан, И.Герберт пен У.
Гамильтон күшті елестердің әлсіз елестерді ығыстыратынын немесе тежейтінін
алға тартады.
3. Зейін- көңіл-күй нәтижесі. Ағылшын психологиясында кең өрісті дамыған
бұл теория зейіннің алға қойылған ниетке тәуелділігіне негізделеді.Дж. Миль
ұнамды немесе жағымсыз сезімге не идеяға бөліну мен сол факторларға
зейінді қатынас – екеуі де бір нәрсе - деп тұжырымдайды.
4. Зейін өткен тәжірибенің нәтижесі, яғни адам білген, таныған затына
ғана ден қояды.
5. Зейін рухтық сананың ерекше белсенділік қабілеті. Зейін құбылысының
ғажайыптығына таң қалған кей психологтар оны пайда болуы түсіндіруге
келмейтін әу бастан бар белсенді қабілетпен баламалайды.
6. Зейін жүйке тітіркендіргіштері күшеюінің нәтижесі. Бұл гипотезаға
орай зейін орталық жүйке жүйесінің мекенді тітіркену қабілетінің ұлғаюынан
пайда болады деп түсіндіріледі.
7. Жүйкелік тежелу теориясы зейіннің негізгі себебін төмендегіше
пайымдайды: алғашқы физиологиялық жүйке процесінде қаланған елестер соңғы
басқа елестер мен қозғалыстардың физиологиялық процестерінен басымдау
келеді,осыдан сананың ерекше шоғырлануы туындайды[4].
Қазіргі заман психологтарының зейінді түсіндіруге байланысты
пайымдаулары П.Я.Гальперин еңбектерінде келтірілген.Олар келесідегідей.
- зейін бағыттау-зерттеушілік іс-әрекеттің бір кезеңі, осыдан зейін адам
психикасында нақты бір мезетте пайда болған бейнелер мен ой мазмұнын
тұрақтатуға бағышталған психологиялық әрекет;
- өз қызметі бойынша зейін осы мазмұнға қойылған бақылау.Әр адам әрекеті
бағыттау , орындау және бақылау бөліктерінен тұрады.Осы тізбектегі
үшінші іс зейін арқылы орындалады;
- белгілі өнім шығаруға бағытталған әрекеттен ерекше зейіннің, яғни
бағыттаудың , өз алдына нәтижесі болмайды;
- психикалық бақылау әрекеті ретінде танылған құбылыс тұрғысынан
зейіннің әрбір нақты көрінісі жаңа ақыл-ес ептіліктерінің пайда болу
ізімен туындайды;
Аталған теориялар нақты деректерге негізделгені сөзсіз, бірақ
әрқайсысы өздері ұстанған зейін белгілерін асыра көтеріп, қалғандарын
елемеуге тырысады. Ал, шындыққа жүгінсек, зейіннің мән-мағынасын оған
байланысты барша қасиеттер мен сапаларды өзара біріктіре талдау негізінде
түсінуі мүмкін. Осы тұрғыдан қазіргі уақытта зейіннің келесідегідей
анықтамасы қабылданған[35].
Зейін - бұл кісінің сезімдік, ақыл-ес және қимылдық белсенділігін
көтеруге қажет дүниелік не идеалды нысанға сананың бағытталуы және
шоғырлануы[17].
1.1.2 Зейіннің қызметтерімен физиологиялық негіздері.
1.1.2.1 Зейіннің қызметтері.
1.Сұрыптау — Адам қажеттілігіне қарай берілген ақпаратты сұрыптау және
қажет емес ақпаратты жою.
2.Мақсатқа жетпейінше, танымдық әрекет аяқталмайынша берілген әрекетті
сақтау.
3.Әрекетке бақылау жасау және реттеу.
Психология мәліметтеріне сәйкес бағытталған зейін біріншіден ағзаның
“оянуымен және назарға жүйке жүйесінің активтілігімен байланысты. Таңдамалы
активті зейін жоғарғы және ағзаның белсенді кезінде жүзеге асады. Осы кезде
назар аудару мен бейімделу іске қосылады” ал пассивті және төмен
белсенділік кезінде немесе өте жоғарғы белсенділік кезінде эмоциональды
қозу, қобалжу және тынышсыздану пайда болады. Сонымен зейіннің
физиологиялық негізгі пассивті белсенділікті активтендіретін және мидың
қыртысы қамтамасыз ететін қозуды активтендіретін мидың жалпы
белсенділігі[20].
1.1.2.2 Зейіннің физиологиялық негіздері.
Зейіннің физиологиялық негіздері И. П. Павлов ашқан нерв
процестерінің өзара индукция заңына байланысты түсінуге болады.
И. П. Павлов, егер ми қабығының бір алабында қозу процесі пайда
болса, осымен байланысты қалған алаптарында тежелу процестері пайда
болатындығын айтқан. Мәселен, адам бар ойымен іске қызу берілсе, басқа
нәрселер туралы жөнді ойлай алмайды. Осы кезде мидың бір алабында күшті
қозу процесі болып жатады да, айналасындағы алаптарда тежелу болады.
Зейіннің физиологиялық негіздерін орыс физологы, академик А. А.
Ухтомскийдің (1875 – 1942) доминанта теориясы бойынша да жақсы түсінуге
болады.Сыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миға
көбірек әсер етеді де, мидың бір алабын қаттырақ, күштірек қоздырады,
осындай алапты доминанта деп атаған. Мидың осы күшті қозғыш алабы қалған
алаптардағы әлсіз қозу процестерін өзіне тартып алып отырады. Осыдан мидың
күшті қозған алабы онан бетер күшейеді. Мәселен, қызық кітапты беріле
оқығанда адамға кейбір бөгде тітіркендіргіштердің бөгет жасамайтыны, қайта
олардың біздің ойымыздың күшеюіне жәрдемдесетіні байқалады. Сондықтан адам
бар зейінін қойып кітап оқыған кезде қасындағы бөгде тітіркендіргіштерден
(мысалы, сағат маятнигінің соғуы секілді) қашпауы керек. Бұл біздің басқа
нәрсеге көңіл аудармай үңіліп отырған әрекетімізге мейлінше беріле түсуге
жәрдемдеседі.Өйткені, жоғарыда айтылғандай мидағы басыңқы қозу әлсіз
тітіркендіргіштерден болған қозуларды өзіне тартып алып, солардың есебінен
күшейіп отырады. А. А. Ухтомскийдің доминанта теориясының мәнін И. П.
Павловтың “Қозудың оптимальдық алабы” дейтін теориясы одан сайын толықтыра
түседі[11].
И. П. Павловтың оптимальдық қозу алабы теориясы ерікті зейіннің
табиғатын физиологиялық тұрғыдан өте жақсы түсіндіреді. Қозу процесі
ешқашан да ми қабығына біркелкі тегіс тарамайды, өйткені онда әр уақытта
қозу пайда болатындай жағымды “оптимальдық жағдай” жасалып отырады.
Оптимальдық қозуы бар осы алап — ми қабығының творчестволық бөлімі, ерікті
зейіннің физиологиялық негізі. Бұл жөнінде И. П. Павлов былай дейді: “Бас
сүйегінің сыртынан біз іштегі миды байқай алатын болсақ, онда ми
сыңарларының оптимальдық қозу пайда болатын жері жарқылдап көрінсе, біз
ойлап отырған саналы адамның ми сыңарларында формасы және шамасы өне бойы
өзгеретін тамаша тұрлаусыз жарқылдаған сәуле дағын көрер едік, бұлар ми
сыңарларының барлық жерлерін алып жатқан азды – көпті қара көлеңкенің
ішінде үздіксіз қозғалып жүрген болар еді.” Ұлы физиолог оптимальдық қозу
үнемі қозғалыста болатындығын айта келіп, оның мида ауысып отыруының зейін
бағытының да өзгеріп отыруы деп түсіндірді. Мидағы тежелулердің бірінен
екінші сапқа түсуі, біреулерінің күшейіп, алдыңғы сапқа шығуы осы
оптимальдық қозу алабының жұмысы болады. Оптимальдық қозуы бар алап (өзара
индукция заңы) мидың басқа бөліктеріндегі тежелуді күшейтеді. Мұндай
жағдайда адам зейіні бір жерге күшті шоғырланады да, ол қалған
объектілерді байқамайтын болады. Оптимальды қозу алабын екінші сигнал
жүйесінен шыққан сигналдар қуаттап отыратындығын, сөздік сигналдар ми
қабығындағы осындай алаптардың бір – біріне ауысуын тездетіп отыратындығын,
сайып келгенде, психикалық әрекеттің талғамалы сипатта болатынын жақсы
көрсетеді[16].
Бір нәрсеге зейін аудару адамның сыртқы кейпінен де (дененің, бастың,
көздің түрлі қозғалыстары, бет бұру, ұңілу, құлақ тігу т.б.) жақсы
көрінеді. Бірақ, бір қарағанда зейін анық байқалада қоймайды. Өйткені, осы
айтылғанға біршама ұқсас сыртқы көріністерді өмірде жиі кездестіруге
болады. Сондықтан да кейбір мұғалімдер кластағы оқушының кескініне қарап
бір дегеннен баланың сабаққа қаншалықты зейінді, не зейінсіз отырғанын
ажырата алмайды. Бұл, әсіресе, тәжірибесі аз жас мұғалімдерде жиі
кездеседі. Түрлі тәсілдер арқылы оқушы зейінінің қасиеттерін тәрбиелей
отыру — мектептегі барша мұғалімнің ат салысатын негізгі педагогикалық
істерінің бірі. Іске шын мәнісінде зейін қойып кіріскенде ғана әрекетті
нәтижелі етіп орындауға болатындығы мұғалім үшін аксиомалық қағида болуы
қажет[12].
1.1.3 Зейіннің негізгі қасиеттері.
1.1.3.1 Зейіннің бөлінушілігі.
Адам санасының бір мезгілде бірнеше әрекетті атқара білу
мүмкіншілігін зейіннің бөлінушілігі дейді. Адам зейінін екі – үш нәрсеге
бөле алады.
Зейінді бір уақытта түрлі объектіге бөлуге болатындығын арнаулы зерттеулер
көрсетіп отыр. Мәселен, оқушылар өздері есеп шығарады, сонымен қатар осы
кезде басқа оқушының тақтаға шығарған есебін бақылайды, оның сөзін тыңдайды
т.б. Студенттер бір мезгіл ішінде лекция тыңдайды, түсінгенін жазып
отырады, кітап оқып отырып конспект жазады. Еңбек процесінде зейін
бөлінуінің маңызы бәрінен де зор. Қазіргі кездегі өндірістің онан сайын
автоматталынуы адам зейінінің бөлінушілігін ерекше дамытуды қажет етеді. Ал
машина жүргізушілерге (машинист, шофер т.б.) бірнеше нәрсеге зейін
бөлушілік қаншама маңызды екендігі түсінікті. Олар бір кезеңде руль
механизмін басқарады, жолға назар аударады, тормоз береді және т.б... Бұл
операциялардың әрқайсысы зейінді өте шеберлікпен бөле білуді қажет
етеді[19].Мұғалімдік қызметте де зейінді бірнеше объектіге бөле білудің
маңызы зор. Мұғалім бір мезгілде сабақтың мазмұнын, формасын сабақ оқыту
жоспарына сәйкес тексеріп отырады, барлық класс коллективі мен жеке
оқушылардың тәртіп сақтауын, сабаққа қалай қатысып отырғанын байқайды.
Тәжірибесі аз, жас мұғалім кейде барлық класты, не жеке оқушыларды, не
өзінің айтып тұрған сөзін бақылай алмай қалады да зейінін бытыратып алады.
Осының салдарынан класта сабақ нашар ұйымдастырылуы мүмкін. Зейінді екі
объектіге бірдей бөлу үшін ең кемінде біреуіне іскер болу және мұндай
объекті бір – бірне байланысты болуы шарт. Зейінді бөлудің физиологиялық
негіздері жөнінде И. П. Павлов былай дейді: “... біз бір іспен, бір оймен
айналыса жүріп, өзіміз әдеттеніп кеткен тағы басқа бір істі істей жүреміз,
яғни сыртқы тежелу механизмі бойынша, ми сыңарларының тежелудегі
бөлімдерімен қызмет істейміз, өйткені, біздің басты ісімізбен байланысты ми
сыңарларының пункті бұл кезде қатты қозуда болады” [22].
1.1.3.2 Зейіннің тұрақтылығы және жинақтылығы.
Адамның зейіні бір объектіге немесе бір жұмысқа ұзағырақ тұрақтай
алса, оны зейіннің тұрақтылығы дейді. Мысалы, өндіріс озатының, не хирург
дәрігердің жұмыс үстіндегі зейінін осыған жатқызуға болады.
Зейінді бір жерге тұрақтатып, жинақтай алу арқасында адам істеп
отырған ісін тереңінен түсініп, оның әр түрлі байланыстарын анықтайды.
Зейінді тұрақтата алушылық саналы әрекетке өзіңді жеке алудың басты бір
белгісі болып табылады[34].
Зейіннің осы қасиетінің оқу процесінде маңызы зор. Сабақ үстінде
баланың назарын көп нәрсеге аудармай, басты бір нәрсеге не белгілі бір
әрекетке ғана аударып, оған тұрақтатып әдеттендіру керек. Сонда ғана бала
есейген кезде үлкендердің көмегінсіз – ақ зейінін тиісті объектіге жинақтай
алатын болады.
Ересек адам жұмыс үстінде зейінін 40 минуттай бір объектіге тұрақтата
алады. Осындай 10 – 20 минуттық зейін қоюшылықтан кейінгі бірнеше секундта
көңілдің бір нәрсеге бөлінуі сол жұмыстың одан ары ұйымдастырылуына ешбір
нұқсан келтірмейді. Қайта бұл секілді тынығу, жұмысты бірнеше сағат бойы
жақсы, тұрақтап істеуге мүмкіндік береді. Адам соншалықты ерік – жігермен
зейін салып жұмыс істеген жағдайда да оқтын – оқтын ойы бөлініп, басқа бір
затқа ауып отырады. Осылайша зейіннің бірде әлсіздене, бірде күшейіп тұруын
зейіннің толқуы дейді. Толқу — зейіннің табиғи қасиеттерінің бірі. Мәселен,
бар ілтипатпен кітап оқыған адам да анда – санда бөтен ойға түседі, басын
көтеріп жан – жағына қарайды. Зейіннің мұндай толқуы, әрине, адамның көңіл
аударған нәрсесіне ойының бөлінуіне, зейінін тұрақтатуына бөгет болмайды.
Кейбір адамдардың зейіні толқымалы келеді. Бұған қатты тітіркендіргіштер,
күшті эмоциялық әсерлер, сондай – ақ адамның өз еркін жөндеп билей алмауы
себеп болады[23].
Зейінді ұзақ уақыт бойы іс - әрекетке жеткілікті жұмылдыру үшін,
әсіресе оның бөтен нәрсеге көңілі ауып кетпеуін ойластыру керек. Бұл көп
күш жұмсауды қажет етеді. Зейінді алаңдататын әр түрлі тітіркендіргіштерге
қарсы күресу — қажетті шаралардың бастысы. Мәселен, ысқырған дауыс,
қоңыраудың сылдыры, сырнай – керней т.б. адамның тынышын кетіреді. Зейінін
жақсы ұйымдастыра алатын адамдар осындай жағдайда да жұмысты тез және
сапалы орындайтыны байқалады. Адамды алаңдататын нәрселер көп болғанмен,
олардың барлығы да кесел тигізе бермейді. Мәселен, машинаның дүрілі,
музыканың әуені зейінді аударатын тітіркендіргіш болғанмен, оларға шыдап
отыра беруге болады. Ал қасындағы адамның айқай – шуы, реніш т.б. адамды
күштірек алаңдатып, жұмыс істетпейді. Әрине, бұларды жоюдың мүмкіндігі
болмаса, оған көңіл аудармай, сабырлылықпен жұмыс істей беруге болады.
Әрине, бұған ерік – жігер қажет. Осындай ыңғайсыз жерлерде жұмыс істей
алушылық — адамның жақсы қасиеттерінің бірі. Мәселен, орыстың атақты
жазушысы А. П. Чехов жас кезінде көп әңгімелерін ойын – күлкі, той – думан
үстінде жазса, ал Мусоргский мен Бородин өздерінің опералық шығармаларын
қонақта отырып – ақ жаза беретін болған. Қандай жағдайда да адам зейінге
кедергі келтіретін нәрселерді жеңе алатын болуға тиіс. Тіпті тыныш жерде
отырып жұмыс істеуді ұнататын адамдар да өзін ыңғайсыз жағдайларға
төселттіріп, кез – келген жағдайда жұмыс істей алатындай қабілетке ие болуы
тиіс[33].
1.1.3.3 Зейіннің аударылуы.
Зейіннің аударылуы деп бір объектіден екінші объектіге назарымызды
көшіруді айтады. Физиологиялық тұрғыдан мидағы оптимальдық қозудың ауысуы.
Зейінді тез аудара білу қабілеті көбінесе нерв процестерінің
өзгермелілігіне байланысты. Кейбір адамдар бір жұмыстың түрінен екінші бір
жұмысқа жеңіл көшеді, зейін қойып жаңа жұмысты тез меңгеріп кетеді. Бұл
икемді, оңтайлы зейіннің көрінісі. Екінші біреудің зейіні, керісінше, басқа
объектіге қиындықпен ауысады. Зейінді тез аудара білу көлденеңнен кез –
келген әсерлерге кідірусіз жауап беруде аса қажет. Мәселен, машинистерде
зейінді тез аудара білу қасиеті жөнді жетілмеген болса, олардың жұмыста
түрлі сәтсіздіктерге ұшырауы мүмкін. Мектеп жағдайында балалардың зейінін
бір пәннен екінші пәнге, бағдарламаның бір бөлімінен екінші бөліміне,
жұмыстың бір түрінен (үй тапсырмаларын сұрау) екінші түріне (жаңа сабақты
тыңдау кезі) үнемі аударып отыруға тура келеді. Зейінді аудара алу оқушының
ерік сапалары біраз дамыған кезде, әсіресе оқу материалдарын түсінген және
оларды ұмытпайтындай етіп меңгерген жағдайда ғана мүмкін болады. Мұғалімнің
материалды жүйелі етіп, бір ізбен жақсы түсіндіруі, өткен материалды дұрыс
қорытуы, оқылатын жаңа тараудың мақсатын айқындауы, жаңа материалды
тыңдауға және түсінуге оқушылардың дайындығын тексеру т.б. зейіннің дұрыс
аударылуына себепші болады[6].
1.1.3.4 Ақпаратты орналастыра алу мүмкіндігімен көлемі (бірнеше
объектіні бір уақытта)
Зейіннің көлемі бір уақытта қабылданған ақпарат мөлшерімен байланысты
(шамамен 0,1 секунд шамасында) және қысқа уақытта сақталған ақпаратпен
ажыратылады және қалыпты жағдайда ересек адамдарда 3 – 5 (кейде 6), ал
кішкентай балаларда 2 – 4 ке дейінгі ақпарат қабылдайды[24].
1.1.3.5 Зейіннің көлемі
Зейіннің көлемі деп бір уақыттың ішінде оның қамтитын объектілерінің
санын айтады. Зейін көлемін анықтауға байланысты жасалған тәжірибелер
тахистаскоп деген аспаппен тексеріледі. Адам бір мезгілде (секундтың 110
бөлігінде) орта есеппен әр түрлі 5 – 9 әріпті қамти алатынын, 12 – 14
әріптен тұратын мағынасы бар сөзді де осы мерзімде қамтитынын көрсетіп
отыр. Мектеп оқушыларының, әсіресе, бастауыш класс оқушыларының зейін
көлемі ересек адамдардың зейін көлемдеріне қарағанда шағын болатындығы
сабақ үстінде мұғалімнің есінде болуға тиіс, сондықтан да оқушыларға бір
мезгілде сан жөнінде де, сапа жөнінде де белгілі зейін көлемінен артық
мөлшерде материал беруге болмайды. Оқушылардың зейін көлемі бір – бірімен
байланыспаған элементтерді қабылдаса, нашар өсетіндігін, ал логикалық
байланысы бар элементтерді қабылдаса, олардың зейін көлемін өсіретіндігін
мұғалім еске алуы қажет[32].
Зейін көлемін арттыру үшін мұғалім балаларды комплекс заттарды байқай
алуға, оларды бір объект ретінде қабылдауға машықтандырғаны дұрыс. Көрнекі
құралдардағы сөздер тым ұзақ болмай, ондағы сөздердің ең бастыларын бірден
оқып түсіну үшін әріптерді түрлі бояумен безендіру қажет. Соңғы айтылған
тәсілде бала зейінінің көлемін өсіруге жағдай жасайды. Физиологиялық
тұрғыдан зейін көлемін өсіріп, ұлғайту мидағы оптималдық қозуы бар алапты
кеңейте түседі. Бұл бірнеше қозулардың бір қозу жүйесіне бірігуі болып
табылады. Бірден біраз нәрсені қамти алатын зейінде көлемі кең зейін дейді
де, объектілерді жөндеп қамти алмайтын зейінді көлемі тар зейін дейді.
Зейіннің тар, көлемдісі де жарамсыз қасиет емес. Әңгіме істен дұрыс шығара
алуында. Адамның мамандығы, айналысқан ісі оның зейініне әсер етпей
қоймайды. Мәселен, өне бойы сағат механизімімен шұқшия жұмыс істеп отыратын
мастердің зейін көлемі айтарлықтай болмайды. Микроскоппен жұмыс істейтін
ғалымның зейіні де осы іспеттес келеді[31].
1.1.3.6 Алаң болушылық
Алаң болушылық деп белгілі бір объектіге саналы түрде зейінді
ұйымдастыра алмаушылықты айтады. Әр нәрсеге ауып кете беретін жаңғалақ
адамдардың зейіні көбінесе осындай болады. Алаң болушылық сондай – ақ адам
қатты шаршап, болдырған кезде де жиі кездеседі. Мұндай жағдайда оның миында
біркелкі тұрақты қозу алабы жасалынбайды, қозу мен тежелу процестері бір –
бірімен алмасуы тәртіппен жүріп отырмайды. Зейіннің осы қасиеті адам
психологиясынан тұрақты орын алса, оған берекелі әрекет ету қиынға
соғады[37].
Мектеп жасына дейінгі балаларда алаңдаушылық жиі ұшырайды. Өйткені,
олар әлі күрделі іс - әрекетпен айналыспағандықтан, зейіннің жоғары түрлері
өз дәрежесінде болмайды.
Алаң болушылыққа ұқсас көріністер адамның бір жұмысқа қатты беріліп істеген
кездерінде де байқалады. Адам қатты үңіліп жұмыс істеген кезде басқа еш
нәрсені сезбейді, елемейді. Осындай жағдайда ол айналасындағы өзгерістерді
байқамайды. Мұндай адамдардың зейінін уақытында бөле алмаушылықтың
кемшілігі — зейіннің көлемі өте тар және икемсіз келетіндігінен[25].
1.1.4 Зейін түрлері
Адамдардың зейіні ерікті, еріксіз және үйреншікті болып үшке
бөлінеді. 1.1.4.1 Ерікті зейін
Адамның ерікті зейіні әрекетті саналы түрде белгілі ерік күшін жұмсау
арқылы орындалуынан көрінеді. Ерікті зейінде белгілі бір мақсат көздеп,
объектіге ерекше зер салып отыру көзделеді, ол жұмыстың басынан аяғына
дейін ерік – жігерді сарқа жұмсауды талап етеді. Ерікті зейін мынадай
ерекшеліктермен сипатталады;
1)Қандай болмасын бір әрекеттің талабына сай зейінді бағындыра алу үшін іс
- әрекетке тікелей кірісу қажет.
2)Үйреншікті жұмыс жағдайын жасап алып, алаңдататын нәрселерден бойды
аулақтатқан жөн.
3)Орындалатын істің мәнісін, маңызын түсіну үшін білімге шын ықыласпен
берілген дұрыс.
4)Түрлі қолайсыз жағдайларда да жұмыс істеуге машықтану. Мәселен, көңілді
алаң қылатын бөгде тітіркендіргіштердің (айқай – шу, тарсыл – гүрсілдерде
де) әсеріне берілмей жұмыс істей беру. Бұл зейінді шынықтырудың, оны мықты
және шыдамды етіп тәрбиелеудің ең жақсы жолы болып табылады.
5)Зейінді болуды өзіңе үнемі ескертіп отыру керек. Бір сөзбен айтқанда,
ерікті зейін деп іс - әрекетті жоспарлы түрде ұйымдастыруды айтады.
Зейіннің екі түрі де бір – бірінен ешқашан қалмай ілесіп отырады. Ерікті
зейін еріксізге, еріксіз зейін еріктіге қарай жиі алмасады. Шындығында,
адамның үнемі ерікті зейін жағдайында болуы мүмкін де емес. Оқушы алғашқыда
жай қызыққан нәрсесіне тікелей зейінін аударады, ал содан кейін сабақтың
мақсатына қарай тікелей қызық емес басқа материалдарға да зейін қояды.
Алғашқы уақытта қызықсыз болып көрінген сабақ кейін балаға түсінікті бола
бастайды. Бұл кезде оның еріксіз зейіні сыртқа теуіп, ерікті зейінінің
пайда бола бастағаны[13].
1.1.4.2 Еріксіз зейін
Сыртқы дүниенің кез – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология факультеті
Адам мен жануарлар физиологиясы және биофизика кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Жасөспірімдердің ерікті зейінінің өзгеру динамикасы
Орындаған _______________________ Елшіманова А.Н.
4 курс студенті
Ғылыми жетекшісі _______________________ Бақтыбаева Л.Қ.
Нормоконтролер _______________________ Гумарова Л.Ж.
Қорғауға жіберілді _______________________ Төлеуханов С.Т.
кафедра меңгерушісі
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМІ 8
1.1 Әдебиетке шолу 8
1.1.1 Зейіннің анықтамасы 8
1.1.2 Зейіннің қызметтерімен физиологиялық негіздері 11
1.1.2.1 Зейіннің қызметтері 11
1.1.2.2 Зейіннің физиологиялық негіздері 11
1.1.3 Зейіннің негізгі қасиеттері 12
1.1.3.1 Зейіннің бөлінушілігі 12
1.1.3.2 Зейіннің тұрақтылығы мен жинақтылығы 13
1.1.3.3 Зейіннің аударылуы 14
1.1.3.4 Ақпаратты орналастыра алу мүмкіндігімен көлемі 14
1.1.3.5 Зейіннің көлемі 15
1.1.3.6 Алаң болушылық 15
1.1.4 Зейін түрлері 16
1.1.4.1 Ерікті зейін 16
1.1.4.2 Еріксіз зейін 16
1.1.4.3 Үйреншікті зейін 17
1.1.5 Балалардың зейінінің даму кезеңдері 17
1.2 Зерттеу объектілер мен әдістер 20
1.2.1 Зерттеу объектілер 20
1.2.2 Зерттеу әдістері 20
1.3 Зерттеу нәтижелері мен талқылану 24
1.3.1 Зерттеу нәтижелері 24
1.3.1.1 Зейін өнімділігі деңгейінің өзгеру динамикасы 24
1.3.1.2 Зейін тұрақтылығы деңгейінің өзгеру динамикасы 24
1.3.1.3 Зейін белсенділігінің өзгеру динамикасы 25
1.3.1.4 Зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасы 25
1.3.1.5 Зейін топтау деңгейінің өзгеру динамикасы 26
1.3.2 Талқылану 26
1.3.2.1 Зейін өнімділігі деңгейінің өзгеру динамикасы 26
1.3.2.2 Зейін тұрақтылығы деңгейінің өзгеру динамикасы 26
1.3.2.3 Зейін белсенділігінің өзгеру динамикасы 27
1.3.2.4 Зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасы 27
1.3.2.5 Зейін топтау деңгейінің өзгеру динамикасы 27
2 ҚОРЫТЫНДЫ 28
Пайдаланылған әдебиеттер 29
РЕФЕРАТ
Негізгі сөздері: зейіннің көлемі, ерікті, еріксіз зейін, зейінің
өнімділігі, тұрақтылығы, белсенділігі, топтау, бөлінушілігі, жинақтылығы,
аударылуы, көлемі, үйреншікті.
Дипломдық жұмыс 30 беттен, 1 кестеден, 5 суреттен, 37 пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмыстың өзектілігігі: Негізінде жасөспірімдердің зейінді дамыту
үшін.
Жұмыстың мақсаты: Жасөспірімдердің ерікті зейінінің өзгеру динамикасын
зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
1)Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіні өнімділігінің апта
параметірлерінің динамикасын зерттеу.
2)Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіні тұрақтылығының апта
параметірлерінің динамикасын зерттеу.
3)Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіні белсенділігінің апта
параметірлерінің динамикасын зерттеу.
4)Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіні аударуынын апта параметірлерінің
динамикасын зерттеу.
5)Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіні топтауының апта параметірлерінің
динамикасын зерттеу.
Зерттеу объектілері мен әдістері:
Объектілері: Ж.Жабаев атындағы ұлттық гимназиясының 12 – 13 ж. оқушылары
(10 ұл және 10 қыз). Әдістері: зейін өнімділігі деңгейін зерттеу әдісі,
зейін тұрақтылығын зерттеу әдісі, зейін белсенділігінің зерттеу әдісі,
зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасын зерттеу әдісі, зейін топтау
деңгейін зерттеу әдісі .
Жұмыстың қорытындылары:
1.Қыздардың зейін өнімділігі апта басында ұлдармен салыстырғанда жоғарлау
және тұрақты болып шықты, бірақ аптаның соңына қарай жылдам түсті.
2.Қыздар мен ұлдардың зейін тұрақтылығы өзгеру динамикасы бірдей анықталды.
3.Ұлдарда апта басында зейіннің белсенділігінің көрсеткіштері қыздармен
салыстырғанда жоғарлау және тұрақты болған. Қыздарда зейіннің белсенділігі
ұлдармен салыстырғанда төмен және тұрақты емес, бірақ апта сонына қарай сәл
жоғарылады.
4.Қыздарда да, ұлдарда да зейін аудару деңгейінің динамикасы бірдей болды.
Апта ортасына дейін жоғарылап, соңына қарай төмендеді. Апта соңында ұлдарда
төменірек болды.
5.Қыздарда зейін топтау деңгейі ұлдармен салыстырғанда жоғарлау. Бірақ
аптаның өзгеру динамикасы бір-біріне ұқсас. Ұлдар зейін топтаудың төмен
деңгейімен және оның апта соңында төмендеуімен ерекшеленді.
Практикалық маңыздылығы: Жасөспірімдернін ерікті зейінін дамыту үшін
мұғалімдерге қажетті және маңызды жаттығуларды және әдістерді кепілдеме
бойынша беру.
ГЛОССАРИЙ
Зейіннің көлемі, ерікті, еріксіз зейін өнімділігі, зейін тұрақтылығы, зейін
белсенділігі, зейін топтау, зейіннің бөлінушілігі, зейіннің жинақтылығы,
зейіннің аударылуы, зейіннің көлемі, үйреншікті зейін, доминанта, сұрыптау,
толқу, гипотеза, шоғырлану, бағытталу.
КІРІСПЕ
Психологиялық процестер таңдамалылығымен, бағыттылығымен анықталады.
Гуссерельдің (1859 – 1938) айтуы бойынша кез – келген түсінік
“интенционально” яғни “бір нәрсені түсіну” жалпы тілде бұл материалды және
идеальды объект мына түрде беріледі: мен (бір нәрсе) туралы ойлаймын, мен
(бір нәрсені) қалаймын және т.б. Психологияда таңдамалы бағытталған ерекше
психикалық қасиет зейінмен байланысты.
Өзектілігігі. Бұл жұмыс оқушылардың сабақ үлгеріміне қатысты сұрақтарды
қарастырады. Инновациялды технологиялардың жаңа ғасыры әртүрлі бағыттан
келетін: мектептегі сабақ, достармен араласу, интернет, ақпаратпен жұмыс
істеуге мәжбүр етеді. Өкінішке орай материалдар жанымызды жадыратардай
толық емес. Сонымен бірге оқушының сабақ үлгерімінің төмен болуы
себептерге гиперактивтілік, көңіл – күйдің ауысуы, есте сақтаудың бұзылуы,
көрудің, естудің бұзылуы, интелектінің дамымауы, оқу мотивациясының жоқтығы
және зейіннің жоқтығы немесе зейін даму деңгейі төмен.
Негізінде оқушыға көмектескіміз келеді, сондықтан жасөспірімдердің ерікті
зейіннің өзгеру динамикасын зерттеп және алған мәліметтердің негізінде
зейінді дамыту үшін жаттығуларды таңдау.
Зейінді оқытудың ең бірінші мәселелері Лейбниц пен Кант жұмысынан бастау
алған философия түсінік апперцепциясынан айналасында жүріп қалды. Бұл
берілген түсінік өткен тәжірибелерден белгілі болғандай қабылдауда тәуелді.
Апперцепциядан әмбебап принциптерді көрген Вундт зейінді қабылдаған
ақпаратты нақты түсіндіретін процесс деп есептеді. Т. Рибо зейінді
идеомоторлы қозғалыстарды қабылдаумен байланыстырды. ХІХғ жүз жылдықтың
психолог ғалымы зейінді адамның еркімен байланысты процесс деп есептеді
және “зейін еркі” атты теорияны енгізді. Зейін динамиканы және түсінуді,
түсінудің бір элементі ретінде анықтайды, бірақ түйсік процестеріне
(қабылдау, ес, ойлау) қарағанда өзіндік арнайы мазмұны жоқ болып табылады.
Мақсаты: жасөспірімдердің ерікті зейінінің өзгеру динамикасын анықтау.
Жұмыс міндеттері:
1.Жасөспірімді оқушылардың ерікті зейіннің өнімділігі, тұрақтылығы,
белсенділігі, аудару, топтау деңгейінің өзгеру динамикасын зерттеу.
2.Ұлдардың және қыздардың ерікті зейіннің апта көрсеткіштерін салыстырмалы
сипаттамасын беру.
Ғылыми - әдістемелік зерттеу базасы: әл – Фараби атыңдағы Қазақ ұлттық
университетінің биология факультетінің адам және жануарлар физиологиясы мен
биофизика кафедрасы
Зерттеу объектісі. Жамбыл Жабаев атындағы ұлттық гимназиясының оқушылары.
12 – 13 жастағы жасөспірімдер (10 ұл және 10 қыз).
Зерттеу әдістері. Зейін өнімділігі деңгейін зерттеу әдісі, зейін
тұрақтылығын зерттеу әдісі, зейін белсенділігін деңгейін зерттеу әдісі,
зейін аудару деңгейінің өзгеру динамикасын зерттеу әдісі, зейін топтау
деңгейін зерттеу әдісі.
Жұмыстың қорытындылары:
1.Қыздардың зейін өнімділігі апта басында ұлдармен салыстырғанда жоғарлау
және тұрақты болып шықты, бірақ аптаның соңына қарай жылдам түсті.
2.Қыздар мен ұлдардың зейін тұрақтылығы өзгеру динамикасы бірдей анықталды.
Апта басынан ортасына қарай жоғарылап, апта соңында апта басының
көрсеткішімен тең болып шықты.
3.Ұлдарда апта басында зейіннің белсенділігінің көрсеткіштері қыздармен
салыстырғанда жоғарлау және тұрақты болған, апта соңына қарай сәл түсіп
кетті. Ал қыздарда зейіннің белсенділігі ұлдармен салыстырғанда төмен және
тұрақты емес, бірақ апта сонына қарай сәл жоғарылады.
4.Қыздарда да, ұлдарда да зейін аудару деңгейінің динамикасы бірдей болды.
Апта ортасына дейін жоғарылап, соңына қарай төмендеді. Апта соңында ұлдарда
төменірек болды.
5.Қыздарда зейін топтау деңгейі ұлдармен салыстырғанда жоғары. Бірақ
аптаның өзгеру динамикасы бір-біріне ұқсас. Ұлдар зейін топтаудың төмен
деңгейімен және оның апта соңында төмендеуімен ерекшеленді.
Практикалық маңыздылығы: Жасөспірімдердін ерікті зейіннің дамыту деңгейін
анықтап, оны дамыту және белсенділігін, үлгерімін көтеру үшін мұғалімдерге
қажетті және маңызды жаттығуларды және әдістерді кепілдеме бойынша беру.
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМІ
1.1 Әдебиетке шолу
1.1.1 Зейіннің анықтамасы.
Зейін — кез – келген қабылдау объектісінде психикалық әрекеттің
ерікті немесе еріксіз бағыты және зейін таза түрде пайда болмайды, ол
әрқашан функциональды “бір нәрсеге зейін”. Сондықтан зейінді танымдық
процестердің динамикалық ерекшеліктерін сипаттайтын психофизиологиялық
процесс жағдай ретінде қарастыруға болады. Психологияда зейін анықтамасының
бірі Н.Ф. Добрынин бойынша зейін адам психикалық әрекетінің бағыттылығы мен
жинақтылығы. Бағыттылықта белсенділіктің таңдау сипаты түсініледі. Ал,
жинақтылықта белгілі әрекетке терең ену. Есту, сақтау секілді зейін
психикалық пайда болуға қатысады, сондықтан, егер адамның психикалық
ұйымдастыру құрылымына қарасақ зейінді процес (немесе қандай да бір
психикалық процесс, мысалы, сенсорлық, перцептивтік интелектуалды
зейіндер), және жағдай (мысалы,жинақталу жағдайы), тұлғаның негізі. Мысалы,
ұқыптылық ретінде қарастыруға болады.
С.Л. Рубинштейн айтқандай “зейін ерекше мазмұнға ие емес, ол ішкі
қабылдау, ойлау арқылы пайда болады.” Ол — белгілі бір объектіге
бағытталған әрекет ретінде танымның барлық процестері[3].
Зейін — бұл тану әрекетінің динамикалық сипаттамасы: ол психикалық
әрекеттің белгілі бір объектпен иелік байланысын айқындайды. Зейінде
әрқашан тұлғаның қызығушылығымен қажеттілігі дамуы мен бағыты орын алады.
Бұлар объектіге қарым – қатынасты өзгертеді. Бұл өзгерістер зейіннің осы
объект әдісінің өзгерісінде, түсінуде көрінеді: ол анығырақ болады. Осындай
әдіспен зейін басқа үрдістерде пайда бола отырып аса ерекше мазмұнға ие
болмайды, әдетте мұнда әрекет және әдіс қатынасы маманданған әдіспен пайда
болады. Зейіннің өзгерісі танымдық әрекетке кіріскен анықтылық пен
нақтылықтың өзгерісі көрінеді[5].
Зейінде зат пен танымның арасында байланыс туылады.Таным белсенді
болған сайын объект анық болады, таным объектіден нақты болса, таным
интенсивті болады. Зейін — зат пен танымның байланысынан шығатын түсінік.
Зейін индивид пен объект арасындағы психикалық әрекетпен таным болғандықтан
белгілі екі жақты мәселе туындайды. Зейін объектіге бағытталады, екінші
жағынан объект өзіне зейінге назар аудартады[1].
Дәстүрлі түрде зейін ең біріншіден қабылдаудың шекті кеңістігімен
байланысады. Яғни, адам көргісі және естігісі келетін ақпаратты қабылдайды.
Осы арқылы ақпараттың құрылымын зейін арқылы қабылдайды. Қабылдаудың бағыты
2 түрлі факторға байланысты: 1) сыртқы тітіркендіргіштің құрылымына
(сигналдың физикалық параметрлері интенсивтілік және жиілік); 2) адам
әрекетін анықтайтын ішкі кеңістік құрылымы(тітіркендіргіштің жаңа
сатылары)[26].
Психикалық іс- әрекеттің мақсат бағдарлы және нәтижелі болуы үшін,
адам ең алдымен өзінің ой-санасын істеп жатқан іс-әрекеті мен сол әрекет
нысанына тоқтата білуі қажет.Әдемі сурет салуға бекінген баланы көз
алдыңызға келтіріңізші! Сурет затын,оның түр-түсі мен қағазға қалай
орналастырамын деп, жас суретшінің жұмысқа шомғаны сонша, тіпті ата-
аналарының оған қарата айтқан сөздерін мүлде аңғарар емес.Мұндайда бала
зейінін істеп жатқан әрекетіне шоғырландырды,назарын қажетті заттарына
аударды,басқа заттардың бәріне алаңдамастан,өз керегімен шұғылданды
дейміз[2].
Келтірілген мысал адамның бір мезгілде әрқандай заттар туралы
ойлап,әртүрлі іспен бірдей шұғылдана алмайтынының дәлелі.Сондықтан да оның
санасы белгілі мезеттің әрбір бөлігінде өзіне қажет болған заттар мен
құбылыстардың маңызды да мәнді тараптарына бағытталады[7].
Ой сананың бағытталуы деп ең алдымен психикалық іс-әрекеттің
таңдамалылық сипатын,нақты обьектіні күні бұрын ниетті іріктеуін не оған
мән бермеуін айтамыз.Бағытталу түсінігі сонымен бірге іс-әрекеттің біршама
уақыт аралығында өз сипатын сақтап тұра алу қасиетін де қамтиды.Зейінді
болу үшін қандай да бір істің түрін таңдап қана қалу жеткіліксіз,сол
таңдаулы тұрақтатып,сақтап қалу қажет.Мысалы, педаглгикалық процесте
оқушылар зейінін ану не мынау, зат не іске бағыттау онша қиындық
тудырмайды, әңгіме төркіні-сол зейін бағытын қажетті уақыт аралығында
сақтап тұру[10].
Зейін сөзі сонымен бірге біздің ой-санамыздың белгілі іс-әрекетке
шоғырлануы мен шому мағынасын да білдіреді.адам алдында тұрған міндет
неғұрлым қиын болса, зейін де соғұрлым күшті әрі өткір болып, ал жұмыс
қиындығы болмағанда, зейін салудың күші де кемірек келеді[15].
Өз кезегінде зейін шоғырлануы ой-сананы қажетсіз обьектілердің
бәрінен ауыстыра алумен де байланысты.Зейін күші толығымен нақты бір істің
шешіміне бағышталған шақта, төңіректегі қалған заттардың бәрі біз үшін елес
күйінде байқалады.
Сонымен, қандай да бір затқа зейін қоюымыздан , ол зат біздің
санамыздың төрінен орын теуіп, қалған дүние деректерінің бәрі сана
аймағының шектеріне ығыстырылады.осығын орай зейін аударылған заттың
санамыздағы бейнесі нақты айқындалып, ол жөніндегі елестер мен ойлар іс-
әрекет мақсатына жеткенше , санамызда бекіген халде сақталады.осыдан, зейін
іс-әрекетті бақылау және реттеу қызметін де атқарады[9].
Зейін, әдетте, адамның бет, дене қалпы мен қозғалыстарында
көрінеді. Сырттай-ақ зейінді тыңдап отырған оқушыны зейінсізінен айыруға
болады. Ал кей жағдайларда зейін қоршаған дүние емес, адам санасындағы
ойлар мен бейнелерге де бағытталады.Мұндай жағдайдағы зейін интеллектуалды
деп аталып, ол сезімдік (сыртқы) зейіннен біраз өзгеше келеді.Ал ой-сана
дене қозғалыстарына бағытталатын болса, онда сөз арқауына қимылдық зейін
алынады.Мұның бәрі зейіннің дербес танымдық, өз мазмұнына ие болмай , өзге
танымдық процестердің қосалқы қызметтерін атқаратынын дәлелдейді.
Зейіннің мұндай қызықты да қайшылықты қасиеттері ғалымның назарына
түсіп, оның пайда болуы мен мәнін әрқилы пайымдауға негіз берді. Зейін
табиғатын түсіндіруде Н.Н.Ланге ғылымда қалыптасқан келесі тұжырымдар тобын
алға тартады[21].
1. Зейін қимылдық икемделудің нәтижесі. Мұндай пікір келесі негізде
туындаған: зейіннің бір заттан екінші затқа ауысуы бұлшық ет
қозғалыстарынсыз мүмкін емес, қимыл нәтижесінде ғана сезім ағзалары
қабылдау үшін тиімді жағдайларға икемдеседі[28].
2. Зейін сана аумағының шектеулі болуынан туындайды. Сана аумағы мен
ауқымының қандай мәнге ие екенін түсіндіріп жатпастан, И.Герберт пен У.
Гамильтон күшті елестердің әлсіз елестерді ығыстыратынын немесе тежейтінін
алға тартады.
3. Зейін- көңіл-күй нәтижесі. Ағылшын психологиясында кең өрісті дамыған
бұл теория зейіннің алға қойылған ниетке тәуелділігіне негізделеді.Дж. Миль
ұнамды немесе жағымсыз сезімге не идеяға бөліну мен сол факторларға
зейінді қатынас – екеуі де бір нәрсе - деп тұжырымдайды.
4. Зейін өткен тәжірибенің нәтижесі, яғни адам білген, таныған затына
ғана ден қояды.
5. Зейін рухтық сананың ерекше белсенділік қабілеті. Зейін құбылысының
ғажайыптығына таң қалған кей психологтар оны пайда болуы түсіндіруге
келмейтін әу бастан бар белсенді қабілетпен баламалайды.
6. Зейін жүйке тітіркендіргіштері күшеюінің нәтижесі. Бұл гипотезаға
орай зейін орталық жүйке жүйесінің мекенді тітіркену қабілетінің ұлғаюынан
пайда болады деп түсіндіріледі.
7. Жүйкелік тежелу теориясы зейіннің негізгі себебін төмендегіше
пайымдайды: алғашқы физиологиялық жүйке процесінде қаланған елестер соңғы
басқа елестер мен қозғалыстардың физиологиялық процестерінен басымдау
келеді,осыдан сананың ерекше шоғырлануы туындайды[4].
Қазіргі заман психологтарының зейінді түсіндіруге байланысты
пайымдаулары П.Я.Гальперин еңбектерінде келтірілген.Олар келесідегідей.
- зейін бағыттау-зерттеушілік іс-әрекеттің бір кезеңі, осыдан зейін адам
психикасында нақты бір мезетте пайда болған бейнелер мен ой мазмұнын
тұрақтатуға бағышталған психологиялық әрекет;
- өз қызметі бойынша зейін осы мазмұнға қойылған бақылау.Әр адам әрекеті
бағыттау , орындау және бақылау бөліктерінен тұрады.Осы тізбектегі
үшінші іс зейін арқылы орындалады;
- белгілі өнім шығаруға бағытталған әрекеттен ерекше зейіннің, яғни
бағыттаудың , өз алдына нәтижесі болмайды;
- психикалық бақылау әрекеті ретінде танылған құбылыс тұрғысынан
зейіннің әрбір нақты көрінісі жаңа ақыл-ес ептіліктерінің пайда болу
ізімен туындайды;
Аталған теориялар нақты деректерге негізделгені сөзсіз, бірақ
әрқайсысы өздері ұстанған зейін белгілерін асыра көтеріп, қалғандарын
елемеуге тырысады. Ал, шындыққа жүгінсек, зейіннің мән-мағынасын оған
байланысты барша қасиеттер мен сапаларды өзара біріктіре талдау негізінде
түсінуі мүмкін. Осы тұрғыдан қазіргі уақытта зейіннің келесідегідей
анықтамасы қабылданған[35].
Зейін - бұл кісінің сезімдік, ақыл-ес және қимылдық белсенділігін
көтеруге қажет дүниелік не идеалды нысанға сананың бағытталуы және
шоғырлануы[17].
1.1.2 Зейіннің қызметтерімен физиологиялық негіздері.
1.1.2.1 Зейіннің қызметтері.
1.Сұрыптау — Адам қажеттілігіне қарай берілген ақпаратты сұрыптау және
қажет емес ақпаратты жою.
2.Мақсатқа жетпейінше, танымдық әрекет аяқталмайынша берілген әрекетті
сақтау.
3.Әрекетке бақылау жасау және реттеу.
Психология мәліметтеріне сәйкес бағытталған зейін біріншіден ағзаның
“оянуымен және назарға жүйке жүйесінің активтілігімен байланысты. Таңдамалы
активті зейін жоғарғы және ағзаның белсенді кезінде жүзеге асады. Осы кезде
назар аудару мен бейімделу іске қосылады” ал пассивті және төмен
белсенділік кезінде немесе өте жоғарғы белсенділік кезінде эмоциональды
қозу, қобалжу және тынышсыздану пайда болады. Сонымен зейіннің
физиологиялық негізгі пассивті белсенділікті активтендіретін және мидың
қыртысы қамтамасыз ететін қозуды активтендіретін мидың жалпы
белсенділігі[20].
1.1.2.2 Зейіннің физиологиялық негіздері.
Зейіннің физиологиялық негіздері И. П. Павлов ашқан нерв
процестерінің өзара индукция заңына байланысты түсінуге болады.
И. П. Павлов, егер ми қабығының бір алабында қозу процесі пайда
болса, осымен байланысты қалған алаптарында тежелу процестері пайда
болатындығын айтқан. Мәселен, адам бар ойымен іске қызу берілсе, басқа
нәрселер туралы жөнді ойлай алмайды. Осы кезде мидың бір алабында күшті
қозу процесі болып жатады да, айналасындағы алаптарда тежелу болады.
Зейіннің физиологиялық негіздерін орыс физологы, академик А. А.
Ухтомскийдің (1875 – 1942) доминанта теориясы бойынша да жақсы түсінуге
болады.Сыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миға
көбірек әсер етеді де, мидың бір алабын қаттырақ, күштірек қоздырады,
осындай алапты доминанта деп атаған. Мидың осы күшті қозғыш алабы қалған
алаптардағы әлсіз қозу процестерін өзіне тартып алып отырады. Осыдан мидың
күшті қозған алабы онан бетер күшейеді. Мәселен, қызық кітапты беріле
оқығанда адамға кейбір бөгде тітіркендіргіштердің бөгет жасамайтыны, қайта
олардың біздің ойымыздың күшеюіне жәрдемдесетіні байқалады. Сондықтан адам
бар зейінін қойып кітап оқыған кезде қасындағы бөгде тітіркендіргіштерден
(мысалы, сағат маятнигінің соғуы секілді) қашпауы керек. Бұл біздің басқа
нәрсеге көңіл аудармай үңіліп отырған әрекетімізге мейлінше беріле түсуге
жәрдемдеседі.Өйткені, жоғарыда айтылғандай мидағы басыңқы қозу әлсіз
тітіркендіргіштерден болған қозуларды өзіне тартып алып, солардың есебінен
күшейіп отырады. А. А. Ухтомскийдің доминанта теориясының мәнін И. П.
Павловтың “Қозудың оптимальдық алабы” дейтін теориясы одан сайын толықтыра
түседі[11].
И. П. Павловтың оптимальдық қозу алабы теориясы ерікті зейіннің
табиғатын физиологиялық тұрғыдан өте жақсы түсіндіреді. Қозу процесі
ешқашан да ми қабығына біркелкі тегіс тарамайды, өйткені онда әр уақытта
қозу пайда болатындай жағымды “оптимальдық жағдай” жасалып отырады.
Оптимальдық қозуы бар осы алап — ми қабығының творчестволық бөлімі, ерікті
зейіннің физиологиялық негізі. Бұл жөнінде И. П. Павлов былай дейді: “Бас
сүйегінің сыртынан біз іштегі миды байқай алатын болсақ, онда ми
сыңарларының оптимальдық қозу пайда болатын жері жарқылдап көрінсе, біз
ойлап отырған саналы адамның ми сыңарларында формасы және шамасы өне бойы
өзгеретін тамаша тұрлаусыз жарқылдаған сәуле дағын көрер едік, бұлар ми
сыңарларының барлық жерлерін алып жатқан азды – көпті қара көлеңкенің
ішінде үздіксіз қозғалып жүрген болар еді.” Ұлы физиолог оптимальдық қозу
үнемі қозғалыста болатындығын айта келіп, оның мида ауысып отыруының зейін
бағытының да өзгеріп отыруы деп түсіндірді. Мидағы тежелулердің бірінен
екінші сапқа түсуі, біреулерінің күшейіп, алдыңғы сапқа шығуы осы
оптимальдық қозу алабының жұмысы болады. Оптимальдық қозуы бар алап (өзара
индукция заңы) мидың басқа бөліктеріндегі тежелуді күшейтеді. Мұндай
жағдайда адам зейіні бір жерге күшті шоғырланады да, ол қалған
объектілерді байқамайтын болады. Оптимальды қозу алабын екінші сигнал
жүйесінен шыққан сигналдар қуаттап отыратындығын, сөздік сигналдар ми
қабығындағы осындай алаптардың бір – біріне ауысуын тездетіп отыратындығын,
сайып келгенде, психикалық әрекеттің талғамалы сипатта болатынын жақсы
көрсетеді[16].
Бір нәрсеге зейін аудару адамның сыртқы кейпінен де (дененің, бастың,
көздің түрлі қозғалыстары, бет бұру, ұңілу, құлақ тігу т.б.) жақсы
көрінеді. Бірақ, бір қарағанда зейін анық байқалада қоймайды. Өйткені, осы
айтылғанға біршама ұқсас сыртқы көріністерді өмірде жиі кездестіруге
болады. Сондықтан да кейбір мұғалімдер кластағы оқушының кескініне қарап
бір дегеннен баланың сабаққа қаншалықты зейінді, не зейінсіз отырғанын
ажырата алмайды. Бұл, әсіресе, тәжірибесі аз жас мұғалімдерде жиі
кездеседі. Түрлі тәсілдер арқылы оқушы зейінінің қасиеттерін тәрбиелей
отыру — мектептегі барша мұғалімнің ат салысатын негізгі педагогикалық
істерінің бірі. Іске шын мәнісінде зейін қойып кіріскенде ғана әрекетті
нәтижелі етіп орындауға болатындығы мұғалім үшін аксиомалық қағида болуы
қажет[12].
1.1.3 Зейіннің негізгі қасиеттері.
1.1.3.1 Зейіннің бөлінушілігі.
Адам санасының бір мезгілде бірнеше әрекетті атқара білу
мүмкіншілігін зейіннің бөлінушілігі дейді. Адам зейінін екі – үш нәрсеге
бөле алады.
Зейінді бір уақытта түрлі объектіге бөлуге болатындығын арнаулы зерттеулер
көрсетіп отыр. Мәселен, оқушылар өздері есеп шығарады, сонымен қатар осы
кезде басқа оқушының тақтаға шығарған есебін бақылайды, оның сөзін тыңдайды
т.б. Студенттер бір мезгіл ішінде лекция тыңдайды, түсінгенін жазып
отырады, кітап оқып отырып конспект жазады. Еңбек процесінде зейін
бөлінуінің маңызы бәрінен де зор. Қазіргі кездегі өндірістің онан сайын
автоматталынуы адам зейінінің бөлінушілігін ерекше дамытуды қажет етеді. Ал
машина жүргізушілерге (машинист, шофер т.б.) бірнеше нәрсеге зейін
бөлушілік қаншама маңызды екендігі түсінікті. Олар бір кезеңде руль
механизмін басқарады, жолға назар аударады, тормоз береді және т.б... Бұл
операциялардың әрқайсысы зейінді өте шеберлікпен бөле білуді қажет
етеді[19].Мұғалімдік қызметте де зейінді бірнеше объектіге бөле білудің
маңызы зор. Мұғалім бір мезгілде сабақтың мазмұнын, формасын сабақ оқыту
жоспарына сәйкес тексеріп отырады, барлық класс коллективі мен жеке
оқушылардың тәртіп сақтауын, сабаққа қалай қатысып отырғанын байқайды.
Тәжірибесі аз, жас мұғалім кейде барлық класты, не жеке оқушыларды, не
өзінің айтып тұрған сөзін бақылай алмай қалады да зейінін бытыратып алады.
Осының салдарынан класта сабақ нашар ұйымдастырылуы мүмкін. Зейінді екі
объектіге бірдей бөлу үшін ең кемінде біреуіне іскер болу және мұндай
объекті бір – бірне байланысты болуы шарт. Зейінді бөлудің физиологиялық
негіздері жөнінде И. П. Павлов былай дейді: “... біз бір іспен, бір оймен
айналыса жүріп, өзіміз әдеттеніп кеткен тағы басқа бір істі істей жүреміз,
яғни сыртқы тежелу механизмі бойынша, ми сыңарларының тежелудегі
бөлімдерімен қызмет істейміз, өйткені, біздің басты ісімізбен байланысты ми
сыңарларының пункті бұл кезде қатты қозуда болады” [22].
1.1.3.2 Зейіннің тұрақтылығы және жинақтылығы.
Адамның зейіні бір объектіге немесе бір жұмысқа ұзағырақ тұрақтай
алса, оны зейіннің тұрақтылығы дейді. Мысалы, өндіріс озатының, не хирург
дәрігердің жұмыс үстіндегі зейінін осыған жатқызуға болады.
Зейінді бір жерге тұрақтатып, жинақтай алу арқасында адам істеп
отырған ісін тереңінен түсініп, оның әр түрлі байланыстарын анықтайды.
Зейінді тұрақтата алушылық саналы әрекетке өзіңді жеке алудың басты бір
белгісі болып табылады[34].
Зейіннің осы қасиетінің оқу процесінде маңызы зор. Сабақ үстінде
баланың назарын көп нәрсеге аудармай, басты бір нәрсеге не белгілі бір
әрекетке ғана аударып, оған тұрақтатып әдеттендіру керек. Сонда ғана бала
есейген кезде үлкендердің көмегінсіз – ақ зейінін тиісті объектіге жинақтай
алатын болады.
Ересек адам жұмыс үстінде зейінін 40 минуттай бір объектіге тұрақтата
алады. Осындай 10 – 20 минуттық зейін қоюшылықтан кейінгі бірнеше секундта
көңілдің бір нәрсеге бөлінуі сол жұмыстың одан ары ұйымдастырылуына ешбір
нұқсан келтірмейді. Қайта бұл секілді тынығу, жұмысты бірнеше сағат бойы
жақсы, тұрақтап істеуге мүмкіндік береді. Адам соншалықты ерік – жігермен
зейін салып жұмыс істеген жағдайда да оқтын – оқтын ойы бөлініп, басқа бір
затқа ауып отырады. Осылайша зейіннің бірде әлсіздене, бірде күшейіп тұруын
зейіннің толқуы дейді. Толқу — зейіннің табиғи қасиеттерінің бірі. Мәселен,
бар ілтипатпен кітап оқыған адам да анда – санда бөтен ойға түседі, басын
көтеріп жан – жағына қарайды. Зейіннің мұндай толқуы, әрине, адамның көңіл
аударған нәрсесіне ойының бөлінуіне, зейінін тұрақтатуына бөгет болмайды.
Кейбір адамдардың зейіні толқымалы келеді. Бұған қатты тітіркендіргіштер,
күшті эмоциялық әсерлер, сондай – ақ адамның өз еркін жөндеп билей алмауы
себеп болады[23].
Зейінді ұзақ уақыт бойы іс - әрекетке жеткілікті жұмылдыру үшін,
әсіресе оның бөтен нәрсеге көңілі ауып кетпеуін ойластыру керек. Бұл көп
күш жұмсауды қажет етеді. Зейінді алаңдататын әр түрлі тітіркендіргіштерге
қарсы күресу — қажетті шаралардың бастысы. Мәселен, ысқырған дауыс,
қоңыраудың сылдыры, сырнай – керней т.б. адамның тынышын кетіреді. Зейінін
жақсы ұйымдастыра алатын адамдар осындай жағдайда да жұмысты тез және
сапалы орындайтыны байқалады. Адамды алаңдататын нәрселер көп болғанмен,
олардың барлығы да кесел тигізе бермейді. Мәселен, машинаның дүрілі,
музыканың әуені зейінді аударатын тітіркендіргіш болғанмен, оларға шыдап
отыра беруге болады. Ал қасындағы адамның айқай – шуы, реніш т.б. адамды
күштірек алаңдатып, жұмыс істетпейді. Әрине, бұларды жоюдың мүмкіндігі
болмаса, оған көңіл аудармай, сабырлылықпен жұмыс істей беруге болады.
Әрине, бұған ерік – жігер қажет. Осындай ыңғайсыз жерлерде жұмыс істей
алушылық — адамның жақсы қасиеттерінің бірі. Мәселен, орыстың атақты
жазушысы А. П. Чехов жас кезінде көп әңгімелерін ойын – күлкі, той – думан
үстінде жазса, ал Мусоргский мен Бородин өздерінің опералық шығармаларын
қонақта отырып – ақ жаза беретін болған. Қандай жағдайда да адам зейінге
кедергі келтіретін нәрселерді жеңе алатын болуға тиіс. Тіпті тыныш жерде
отырып жұмыс істеуді ұнататын адамдар да өзін ыңғайсыз жағдайларға
төселттіріп, кез – келген жағдайда жұмыс істей алатындай қабілетке ие болуы
тиіс[33].
1.1.3.3 Зейіннің аударылуы.
Зейіннің аударылуы деп бір объектіден екінші объектіге назарымызды
көшіруді айтады. Физиологиялық тұрғыдан мидағы оптимальдық қозудың ауысуы.
Зейінді тез аудара білу қабілеті көбінесе нерв процестерінің
өзгермелілігіне байланысты. Кейбір адамдар бір жұмыстың түрінен екінші бір
жұмысқа жеңіл көшеді, зейін қойып жаңа жұмысты тез меңгеріп кетеді. Бұл
икемді, оңтайлы зейіннің көрінісі. Екінші біреудің зейіні, керісінше, басқа
объектіге қиындықпен ауысады. Зейінді тез аудара білу көлденеңнен кез –
келген әсерлерге кідірусіз жауап беруде аса қажет. Мәселен, машинистерде
зейінді тез аудара білу қасиеті жөнді жетілмеген болса, олардың жұмыста
түрлі сәтсіздіктерге ұшырауы мүмкін. Мектеп жағдайында балалардың зейінін
бір пәннен екінші пәнге, бағдарламаның бір бөлімінен екінші бөліміне,
жұмыстың бір түрінен (үй тапсырмаларын сұрау) екінші түріне (жаңа сабақты
тыңдау кезі) үнемі аударып отыруға тура келеді. Зейінді аудара алу оқушының
ерік сапалары біраз дамыған кезде, әсіресе оқу материалдарын түсінген және
оларды ұмытпайтындай етіп меңгерген жағдайда ғана мүмкін болады. Мұғалімнің
материалды жүйелі етіп, бір ізбен жақсы түсіндіруі, өткен материалды дұрыс
қорытуы, оқылатын жаңа тараудың мақсатын айқындауы, жаңа материалды
тыңдауға және түсінуге оқушылардың дайындығын тексеру т.б. зейіннің дұрыс
аударылуына себепші болады[6].
1.1.3.4 Ақпаратты орналастыра алу мүмкіндігімен көлемі (бірнеше
объектіні бір уақытта)
Зейіннің көлемі бір уақытта қабылданған ақпарат мөлшерімен байланысты
(шамамен 0,1 секунд шамасында) және қысқа уақытта сақталған ақпаратпен
ажыратылады және қалыпты жағдайда ересек адамдарда 3 – 5 (кейде 6), ал
кішкентай балаларда 2 – 4 ке дейінгі ақпарат қабылдайды[24].
1.1.3.5 Зейіннің көлемі
Зейіннің көлемі деп бір уақыттың ішінде оның қамтитын объектілерінің
санын айтады. Зейін көлемін анықтауға байланысты жасалған тәжірибелер
тахистаскоп деген аспаппен тексеріледі. Адам бір мезгілде (секундтың 110
бөлігінде) орта есеппен әр түрлі 5 – 9 әріпті қамти алатынын, 12 – 14
әріптен тұратын мағынасы бар сөзді де осы мерзімде қамтитынын көрсетіп
отыр. Мектеп оқушыларының, әсіресе, бастауыш класс оқушыларының зейін
көлемі ересек адамдардың зейін көлемдеріне қарағанда шағын болатындығы
сабақ үстінде мұғалімнің есінде болуға тиіс, сондықтан да оқушыларға бір
мезгілде сан жөнінде де, сапа жөнінде де белгілі зейін көлемінен артық
мөлшерде материал беруге болмайды. Оқушылардың зейін көлемі бір – бірімен
байланыспаған элементтерді қабылдаса, нашар өсетіндігін, ал логикалық
байланысы бар элементтерді қабылдаса, олардың зейін көлемін өсіретіндігін
мұғалім еске алуы қажет[32].
Зейін көлемін арттыру үшін мұғалім балаларды комплекс заттарды байқай
алуға, оларды бір объект ретінде қабылдауға машықтандырғаны дұрыс. Көрнекі
құралдардағы сөздер тым ұзақ болмай, ондағы сөздердің ең бастыларын бірден
оқып түсіну үшін әріптерді түрлі бояумен безендіру қажет. Соңғы айтылған
тәсілде бала зейінінің көлемін өсіруге жағдай жасайды. Физиологиялық
тұрғыдан зейін көлемін өсіріп, ұлғайту мидағы оптималдық қозуы бар алапты
кеңейте түседі. Бұл бірнеше қозулардың бір қозу жүйесіне бірігуі болып
табылады. Бірден біраз нәрсені қамти алатын зейінде көлемі кең зейін дейді
де, объектілерді жөндеп қамти алмайтын зейінді көлемі тар зейін дейді.
Зейіннің тар, көлемдісі де жарамсыз қасиет емес. Әңгіме істен дұрыс шығара
алуында. Адамның мамандығы, айналысқан ісі оның зейініне әсер етпей
қоймайды. Мәселен, өне бойы сағат механизімімен шұқшия жұмыс істеп отыратын
мастердің зейін көлемі айтарлықтай болмайды. Микроскоппен жұмыс істейтін
ғалымның зейіні де осы іспеттес келеді[31].
1.1.3.6 Алаң болушылық
Алаң болушылық деп белгілі бір объектіге саналы түрде зейінді
ұйымдастыра алмаушылықты айтады. Әр нәрсеге ауып кете беретін жаңғалақ
адамдардың зейіні көбінесе осындай болады. Алаң болушылық сондай – ақ адам
қатты шаршап, болдырған кезде де жиі кездеседі. Мұндай жағдайда оның миында
біркелкі тұрақты қозу алабы жасалынбайды, қозу мен тежелу процестері бір –
бірімен алмасуы тәртіппен жүріп отырмайды. Зейіннің осы қасиеті адам
психологиясынан тұрақты орын алса, оған берекелі әрекет ету қиынға
соғады[37].
Мектеп жасына дейінгі балаларда алаңдаушылық жиі ұшырайды. Өйткені,
олар әлі күрделі іс - әрекетпен айналыспағандықтан, зейіннің жоғары түрлері
өз дәрежесінде болмайды.
Алаң болушылыққа ұқсас көріністер адамның бір жұмысқа қатты беріліп істеген
кездерінде де байқалады. Адам қатты үңіліп жұмыс істеген кезде басқа еш
нәрсені сезбейді, елемейді. Осындай жағдайда ол айналасындағы өзгерістерді
байқамайды. Мұндай адамдардың зейінін уақытында бөле алмаушылықтың
кемшілігі — зейіннің көлемі өте тар және икемсіз келетіндігінен[25].
1.1.4 Зейін түрлері
Адамдардың зейіні ерікті, еріксіз және үйреншікті болып үшке
бөлінеді. 1.1.4.1 Ерікті зейін
Адамның ерікті зейіні әрекетті саналы түрде белгілі ерік күшін жұмсау
арқылы орындалуынан көрінеді. Ерікті зейінде белгілі бір мақсат көздеп,
объектіге ерекше зер салып отыру көзделеді, ол жұмыстың басынан аяғына
дейін ерік – жігерді сарқа жұмсауды талап етеді. Ерікті зейін мынадай
ерекшеліктермен сипатталады;
1)Қандай болмасын бір әрекеттің талабына сай зейінді бағындыра алу үшін іс
- әрекетке тікелей кірісу қажет.
2)Үйреншікті жұмыс жағдайын жасап алып, алаңдататын нәрселерден бойды
аулақтатқан жөн.
3)Орындалатын істің мәнісін, маңызын түсіну үшін білімге шын ықыласпен
берілген дұрыс.
4)Түрлі қолайсыз жағдайларда да жұмыс істеуге машықтану. Мәселен, көңілді
алаң қылатын бөгде тітіркендіргіштердің (айқай – шу, тарсыл – гүрсілдерде
де) әсеріне берілмей жұмыс істей беру. Бұл зейінді шынықтырудың, оны мықты
және шыдамды етіп тәрбиелеудің ең жақсы жолы болып табылады.
5)Зейінді болуды өзіңе үнемі ескертіп отыру керек. Бір сөзбен айтқанда,
ерікті зейін деп іс - әрекетті жоспарлы түрде ұйымдастыруды айтады.
Зейіннің екі түрі де бір – бірінен ешқашан қалмай ілесіп отырады. Ерікті
зейін еріксізге, еріксіз зейін еріктіге қарай жиі алмасады. Шындығында,
адамның үнемі ерікті зейін жағдайында болуы мүмкін де емес. Оқушы алғашқыда
жай қызыққан нәрсесіне тікелей зейінін аударады, ал содан кейін сабақтың
мақсатына қарай тікелей қызық емес басқа материалдарға да зейін қояды.
Алғашқы уақытта қызықсыз болып көрінген сабақ кейін балаға түсінікті бола
бастайды. Бұл кезде оның еріксіз зейіні сыртқа теуіп, ерікті зейінінің
пайда бола бастағаны[13].
1.1.4.2 Еріксіз зейін
Сыртқы дүниенің кез – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz