Тұтыну несиесі және оның дамуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.7
1. Тұтыну несиесі туралы түсінік және оның экономикадағы ролі
1.1 Тұтыну несиесінің түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.17
1.2 Тұтыну несиесіндегі тәуекелді басқару және кепіл саясаты ... ... ... ... .17.27
2. Қазақстан Республикасының тұтыну несиесі нарығындағы жағдайын талдау
2.1 «Kaspi Bank» АҚ тәжірибесінде тұтыну несиесін талдау ... ... ... ... ... ..28.38
2.2 «Kaspi Bank» АҚ.ның тұтыну несиесінің шарттары мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.50
2.3 «Kaspi Bank» АҚ.нда қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау...50.56
3. Қазақстан Республикасындағы халықты несиелеуді дамытудың жолдары мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57.62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63.64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65.66
1. Тұтыну несиесі туралы түсінік және оның экономикадағы ролі
1.1 Тұтыну несиесінің түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.17
1.2 Тұтыну несиесіндегі тәуекелді басқару және кепіл саясаты ... ... ... ... .17.27
2. Қазақстан Республикасының тұтыну несиесі нарығындағы жағдайын талдау
2.1 «Kaspi Bank» АҚ тәжірибесінде тұтыну несиесін талдау ... ... ... ... ... ..28.38
2.2 «Kaspi Bank» АҚ.ның тұтыну несиесінің шарттары мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.50
2.3 «Kaspi Bank» АҚ.нда қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау...50.56
3. Қазақстан Республикасындағы халықты несиелеуді дамытудың жолдары мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57.62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63.64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65.66
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың негізгі бір ажырамас құрылымы болып табылады. Тауар-ақша айналымы мен банктердің даму тарихи бірге дамып отырған. Мемлекетте несие жүйесінің дамуында маңызды ролді екінші денгейлі банктер атқарады.
Банктік жүйе мен оны анықтаушы элементтер-коммерциялық банктер нарықтық экономиканың құрылымы болып табылады.
Екінші деңгейлі банк – нарықтық экономикада бұрыннан келе жатқан қаржылық операцияларды атқаратын несие ұйымы болған. Қазіргі кезде банк көптеген операция түрлерімен айналысады. Олар тек ақша айналымы мен несиелік қарым-қатынастан өзге де қаржылық шаруашылық, сақтандыру, бағалы қағаздарды сату-сатып алу операцияларын, кейде мүлікті басқару кезінде делдал ретінде де қатысады.
Қазіргі кезде нарықтық экономикада несие түрі дамыған елдердің біріміз. Коммерциялық банктер өздерінің клиенттерінің несиелік қабілеттігіне қарай әр түрлі несиелер береді. Солардың ішіндегі сізге қажет уақытта күттірмейтін мұқтаждықты төлеуге арналған несие, яғни тұтыну несиесі. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие. Тұтыну несиесін – ұзақ мерзімді қолданыстағы, мысалы, жиһаз, компьютерлер және оргтехника, тоңазытқыштар, ыдыс жуатын машиналар, ас үй пештері, кондиционерлер, аудио-, видео-, теле-, және радиоаппаратуралар, басқ да күрделі тұрмыстық техникалар сияқты тауарларды сатып алуға; Медицина, білім, спорт және демалыс, туризм, автокөлік пен тұрғын үйді жөндеу, салтанаттар өткізу және т.б. қымбат тұратын қызметтерді төлеу үшін пайдаланады.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық (бөлшек сауда орындары арқылы төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік (тұтыну мақсатына қарыздар) формада берілетін несие. Тұтыну несиесінің негізгі міндеті –тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан – тауар айналымының ұлғаюымен несиенің көлемі де өседі, өйткені тауарларға болған сұраныс несиеге де сұраныс тудырады; екінші жағынан – тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем қабілетіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік әсіресе қазіргі уақытта нарықтың тауарларымен толығу жағдайында көрінеді. Тауар қымбат болған сайын, несие де жиі қолданылады. Көбінесе автомобильдерді сату үлесіне тиеді. Дамыған елдерде тұтыну несиесінің маңызы өте жоғары. Ол тұрғындардың тауарларға сұранысын ынталандырады және оларды өндірісі мен өткізілуінің ұлғайуына жағдай жасайды. Тұтыну несиесін көбнесе табыс деңгейі орташа жұмысшылар мен қызыметкерлер пайдаланады. Бірақ ұзақ пайдаланыстағы тауарларды несиеге алу жеке тұлғаларға қолма-қол мәміле арқылы алғанға қарағанда едәуір қымбатқа түседі. Тұтыну несиесі тауарлы және ақшалай болып келеді. Автокөлік, қымбат тұратын тауарлар мен қызметтер – бұлардың бәрін көпшілікке коммерциялық банктердің тұтынушылық несиесінің арқасында қол жеткізу мүмкін болып отыр. Несие алу процесін оңай және жағымды қылуға коммерциялық несие желісі көмектеседі.
Банктік жүйе мен оны анықтаушы элементтер-коммерциялық банктер нарықтық экономиканың құрылымы болып табылады.
Екінші деңгейлі банк – нарықтық экономикада бұрыннан келе жатқан қаржылық операцияларды атқаратын несие ұйымы болған. Қазіргі кезде банк көптеген операция түрлерімен айналысады. Олар тек ақша айналымы мен несиелік қарым-қатынастан өзге де қаржылық шаруашылық, сақтандыру, бағалы қағаздарды сату-сатып алу операцияларын, кейде мүлікті басқару кезінде делдал ретінде де қатысады.
Қазіргі кезде нарықтық экономикада несие түрі дамыған елдердің біріміз. Коммерциялық банктер өздерінің клиенттерінің несиелік қабілеттігіне қарай әр түрлі несиелер береді. Солардың ішіндегі сізге қажет уақытта күттірмейтін мұқтаждықты төлеуге арналған несие, яғни тұтыну несиесі. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие. Тұтыну несиесін – ұзақ мерзімді қолданыстағы, мысалы, жиһаз, компьютерлер және оргтехника, тоңазытқыштар, ыдыс жуатын машиналар, ас үй пештері, кондиционерлер, аудио-, видео-, теле-, және радиоаппаратуралар, басқ да күрделі тұрмыстық техникалар сияқты тауарларды сатып алуға; Медицина, білім, спорт және демалыс, туризм, автокөлік пен тұрғын үйді жөндеу, салтанаттар өткізу және т.б. қымбат тұратын қызметтерді төлеу үшін пайдаланады.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық (бөлшек сауда орындары арқылы төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік (тұтыну мақсатына қарыздар) формада берілетін несие. Тұтыну несиесінің негізгі міндеті –тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан – тауар айналымының ұлғаюымен несиенің көлемі де өседі, өйткені тауарларға болған сұраныс несиеге де сұраныс тудырады; екінші жағынан – тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем қабілетіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік әсіресе қазіргі уақытта нарықтың тауарларымен толығу жағдайында көрінеді. Тауар қымбат болған сайын, несие де жиі қолданылады. Көбінесе автомобильдерді сату үлесіне тиеді. Дамыған елдерде тұтыну несиесінің маңызы өте жоғары. Ол тұрғындардың тауарларға сұранысын ынталандырады және оларды өндірісі мен өткізілуінің ұлғайуына жағдай жасайды. Тұтыну несиесін көбнесе табыс деңгейі орташа жұмысшылар мен қызыметкерлер пайдаланады. Бірақ ұзақ пайдаланыстағы тауарларды несиеге алу жеке тұлғаларға қолма-қол мәміле арқылы алғанға қарағанда едәуір қымбатқа түседі. Тұтыну несиесі тауарлы және ақшалай болып келеді. Автокөлік, қымбат тұратын тауарлар мен қызметтер – бұлардың бәрін көпшілікке коммерциялық банктердің тұтынушылық несиесінің арқасында қол жеткізу мүмкін болып отыр. Несие алу процесін оңай және жағымды қылуға коммерциялық несие желісі көмектеседі.
1. С.Б. Мақыш Банк ісі Алматы 2007, ИздатМаркет
2. Н.Н. Хамитов Банк ісі Алматы 2006, ЭКОНОМИКА
3. Қаржы, ақша айналысы және несие. Оқу құралы. Р.О Смағұлова., Қ.Ә. Мәдіханова., Ә.Қ. Тұсаева., Ж.Ш. Сатыбалдиева. Алматы, Экономика, 2008 жыл
4. Сейітқасымов Ғ.С., Омарбекова А.Ғ., Сейітқасымова А.Ғ. «Ақша, кредит, банктер» оқулық; «Экономика» баспасы; Алматы, 2006
5. С.Б.Мақыш, А.Ә.Ілияс «Банк ісі» оқу құралы; Қазақ университеті; Алматы, 2004
6. «Kaspi Bank» АҚ-ның ішкі несие саясаты.
7. www.nationalbank.kz
8. www.bankcaspian.kz внутренний сайт для сотрудников
9. Мақыш С.Б., Сұпығалиева Г.И, Керімбекова Н.Н. Ақша, несие, банктер пәнінен практикум. Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті 2004 жыл
10. Банки Казахстана № 6, Алматы, 2009
11. Бес батыл қадам. Астана, 2009 жыл
12. Сейітқасымов Ғ.С., Омарбекова А.Ғ., Сейітқасымова А.Ғ. «Ақша, кредит, банктер» оқулық; «Экономика» баспасы; Алматы, 2006
13. О.И.Лаврушин «Банковское дело» Москва, 1998
14. www.kaspibank.kz
15. Банки Казахстана № 12, Алматы, 2009
16. Политика управления кредитным риском АО «Kaspi Bank», от 13.05.2006 г.
17. Валенцева и др.: Под. ред. О.И. Лаврушина. – М.: Финансы и статистика, 2000 год
18. «Егемен Қазақстан» № 161, 4 мамыр 2009 жыл.
19. Основы банковской деятельности. Учебник// Под ред. К.Р.Тагирбекова. Москва: Кнорус 2005 год.
20. «Kaspi Bank» АҚ-ның есеп беру материалдары.
21. Калиева Г.Т. «Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие, Алматы, 2001
22. «Kaspi Bank» АҚ-ның Операциондық саясаты туралы ереже № 04/36, 28.10.05жыл.
23. Положение №8, от 19.02.08. «Условия и процедуры кредитования»
24. Г.Г. Коробовой., «Банковское дело», Москва 2005 жыл
25. «Kaspi Bank» АҚ-ның «Я-Каспиец» атты ішкі басылымы.
26. www.stat.kz.
27. Ұ.М.Искаков, Д.Т.Бохаев, Э.А.Рузиева «Қаржы нарығы және делдалдары» оқулық; «Экономика» баспасы; Алматы, 2008 жыл
28. www.aikin.kz. Астана, Ақпанның 12-сі. ҚазАқпарат.
29. Мой банк. Под редакцией С.и.Кумок., Москва, 2000 год
30. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауы, «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» 2010 жыл.
31. Касабулатова Б. Кредитная политика коммерческого банка // Поиск. 2001 год № 4
32. А.Абишев , Банковское дело, Экономика, 2007 год
33. Давлетова М.Т. Современное состояние банковской системы и перспективы развития рынка банковских услуг в Казахстане // Финансы Казахстана, 2000 № 9-10
2. Н.Н. Хамитов Банк ісі Алматы 2006, ЭКОНОМИКА
3. Қаржы, ақша айналысы және несие. Оқу құралы. Р.О Смағұлова., Қ.Ә. Мәдіханова., Ә.Қ. Тұсаева., Ж.Ш. Сатыбалдиева. Алматы, Экономика, 2008 жыл
4. Сейітқасымов Ғ.С., Омарбекова А.Ғ., Сейітқасымова А.Ғ. «Ақша, кредит, банктер» оқулық; «Экономика» баспасы; Алматы, 2006
5. С.Б.Мақыш, А.Ә.Ілияс «Банк ісі» оқу құралы; Қазақ университеті; Алматы, 2004
6. «Kaspi Bank» АҚ-ның ішкі несие саясаты.
7. www.nationalbank.kz
8. www.bankcaspian.kz внутренний сайт для сотрудников
9. Мақыш С.Б., Сұпығалиева Г.И, Керімбекова Н.Н. Ақша, несие, банктер пәнінен практикум. Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті 2004 жыл
10. Банки Казахстана № 6, Алматы, 2009
11. Бес батыл қадам. Астана, 2009 жыл
12. Сейітқасымов Ғ.С., Омарбекова А.Ғ., Сейітқасымова А.Ғ. «Ақша, кредит, банктер» оқулық; «Экономика» баспасы; Алматы, 2006
13. О.И.Лаврушин «Банковское дело» Москва, 1998
14. www.kaspibank.kz
15. Банки Казахстана № 12, Алматы, 2009
16. Политика управления кредитным риском АО «Kaspi Bank», от 13.05.2006 г.
17. Валенцева и др.: Под. ред. О.И. Лаврушина. – М.: Финансы и статистика, 2000 год
18. «Егемен Қазақстан» № 161, 4 мамыр 2009 жыл.
19. Основы банковской деятельности. Учебник// Под ред. К.Р.Тагирбекова. Москва: Кнорус 2005 год.
20. «Kaspi Bank» АҚ-ның есеп беру материалдары.
21. Калиева Г.Т. «Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие, Алматы, 2001
22. «Kaspi Bank» АҚ-ның Операциондық саясаты туралы ереже № 04/36, 28.10.05жыл.
23. Положение №8, от 19.02.08. «Условия и процедуры кредитования»
24. Г.Г. Коробовой., «Банковское дело», Москва 2005 жыл
25. «Kaspi Bank» АҚ-ның «Я-Каспиец» атты ішкі басылымы.
26. www.stat.kz.
27. Ұ.М.Искаков, Д.Т.Бохаев, Э.А.Рузиева «Қаржы нарығы және делдалдары» оқулық; «Экономика» баспасы; Алматы, 2008 жыл
28. www.aikin.kz. Астана, Ақпанның 12-сі. ҚазАқпарат.
29. Мой банк. Под редакцией С.и.Кумок., Москва, 2000 год
30. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауы, «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» 2010 жыл.
31. Касабулатова Б. Кредитная политика коммерческого банка // Поиск. 2001 год № 4
32. А.Абишев , Банковское дело, Экономика, 2007 год
33. Давлетова М.Т. Современное состояние банковской системы и перспективы развития рынка банковских услуг в Казахстане // Финансы Казахстана, 2000 № 9-10
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Тұтыну несиесі және оның дамуы
Орындаушы ______________ Сабырова А.Қ
Ғылыми жетекші ______________ Ахметов А.А.
аға оқытушы
Норма бақылаушы ______________ Садыханова Д.А.
аға оқытушы
Кафедра меңгерушісі ______________ Арзаева М.Ж.
Қорғауға жіберілді э.ғ.к., доцент
Алматы, 2010 жыл
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Қаржы мамандығы 4 курс Сабырова Айнур Канатовна студентіне
Тұтыну несиесі және оның дамуы жұмыс тақырыбы
23 желтоқсанда № 4-2841 бұйрығымен бекітілді
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 26 сәуір 2010 жыл
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: отандық әдебиеттер, Kaspi Bank АҚ-ның
тәжірибесі негізінде несиелеуді талдау, несиелеу ерекшеліктерін талдауда
ішкі және нормативтік құжаттары, интернеттен алынған мәліметтер.
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе
жұмыстың қысқаша мазмұны:
а) Тұтыну несиесінің түсінігі және түрлері. Тұтыну несиесіндегі тәуекелді
басқару және кепіл саясаты.
б) Тұтыну несиесін Kaspi Bank АҚ тәжірибесінде талдау.
в) Қазақстан Республикасындағы халықты несиелендіруді дамытудың жолдары
мен болашағы
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
РеттікБөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшігеЕскертулер
№ сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1 Әдебиеттерді таңдау, оларды 12.01.10 Отандық
зерттеу мен өңдеу. Негізгі авторлардың
көздер бойынша библиография әдебиеттерін
жасау таңдау
2 Диплом жұмысының жоспарын 19.01.10 Жоспар бойынша
жасау және оны жетекшімен ескертулер
қарастыру жасалды
3 Бірінші бөлімді жазу және оны26.01.10 1 тарау бойынша
тексеруге ұсыну толықтырулар
енгізілуі қажет
4 Практикалық материалдарды және 16.02.10 Артық мәліметтер
т.б. жинақтау, жүйелеу және алынып тасталды
талдау
5 Қорытынды мен ұсыныстарды 16.03.10 Ұсыныстарды
ғылыми жетекшімен келісу қайта өңдеу
6 Ескертуге сәйкес диплом 30.03.10 Ескертулер
жұмысын қайта өңдеу түзетіліп,
(толықтыру). Аяқталған жұмысты өңделіп,
кафедраға ұсыну толықтырылды
7 Рецензия мен пікірлермен 05.04.10 Қол қойылды
танысу
8 Рецензия мен пікірлерді ескере15.04.10 Жұмыс қарауға
отырып, қорғауға дайындықты дайын
аяқтау
Тапсырманың берілген күні ______29.12.2009 ж________________________
Кафедра меңгерушісі _____________________________ Арзаева М.Ж.
(қолы) э.ғ.к.,
доцент
Жұмыс жетекшісі ___________________________________ Ахметов А.А.
(қолы) аға оқытушы
Тапсырманы орындауға алған студент _______________ Сабырова А.К.
(қолы)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6- 7
1. Тұтыну несиесі туралы түсінік және оның экономикадағы ролі
1.1 Тұтыну несиесінің түсінігі және түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-17
1.2 Тұтыну несиесіндегі тәуекелді басқару және кепіл
саясаты ... ... ... ... .17-27
2. Қазақстан Республикасының тұтыну несиесі нарығындағы жағдайын талдау
2.1 Kaspi Bank АҚ тәжірибесінде тұтыну несиесін
талдау ... ... ... ... ... ..28-38
2.2 Kaspi Bank АҚ-ның тұтыну несиесінің шарттары мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39-50
2.3 Kaspi Bank АҚ-нда қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау...50-56
3. Қазақстан Республикасындағы халықты несиелеуді дамытудың жолдары мен
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 57-62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 3-64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 5-66
Реферат
Коммерциялық банктердің басты қызметінің бірі – экономиканы және
халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы
маңызды және банктің актив операцияларына жатады. Қазіргі уақытта
жеке мен заңды тұлғалар үй немесе жеке бас қажеттіліктері, не
бизнес үшін қажетті қаржымен коммерциялық банктерден несие алу
арқылы қаржыландырады.
Дипломдық жұмысымның тақырыбы Тұтыну несиесі және оның дамуы. Мен
коммерциялық банктердегі несиелік операцияларды ұйымдастыру мен оның
кезеңдерін, проблемаларын қарастырдым.
Тақырыптың өзектілігі халыққа көрсететін қызметтерінің ішіндегі
коммерциялық банктердің несиелендіру процесін талдау, қарастыру.
Тәжірибе жүзінде жеке және заңды тұлғаларды несиелендіру процесін
қарастырып, несиелік қабілетін бағалау.
Диплом жұмысының басты мақсаты: ҚР-ның коммерциялық
банктердегі несиелік операциялардың ұйымдастырылуы мен процесін, оның
дамуын талдап мәселесін ашу. Осы мақсатын ашу үшін мына міндеттерді
орындау керек:
- Коммерциялық банктердегі тұтыну несиесінің мәнін ашу;
- Тұтыну несиесінің процесін талдау;
- Тәжірибе жүзінде тұтыну несиесіне талдау жүргізу;
- Тұтыну несиесіндегі проблемаларды және оны жетілдіру жолдарын
қарастыру.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарау теоретикалық тұрғыда болып келеді. Мұнда Екінші
деңгейлі банктерде тұтыну несиесінің ұйымдастырылуы, оның кезеңдері
мен қағидаларын қарастырдым.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасындағы қазіргі уақыттағы
несие нарығына, еліміздің алдыңғы қатарлы банктердің бірі Kaspi
Bank АҚ-ның тұтыну несиесін беру ерекшеліктеріне талдау жүргіздім.
Үшінші тарауда, теория мен тәжірибенің жалғасы ретінде қазіргі
уақыттағы тұтыну несиелерін беруде кездесетін проблемалар мен оларды
жетілдіру жолдарын қарастырдым.
Қорыта келе, отандық банктердің тұтыну несиесін берудегі
кемшіліктеріне және өзімнің ұсыныстарыма тоқталдым.
Кіріспе
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың негізгі бір ажырамас құрылымы болып
табылады. Тауар-ақша айналымы мен банктердің даму тарихи бірге дамып
отырған. Мемлекетте несие жүйесінің дамуында маңызды ролді екінші денгейлі
банктер атқарады.
Банктік жүйе мен оны анықтаушы элементтер-коммерциялық банктер нарықтық
экономиканың құрылымы болып табылады.
Екінші деңгейлі банк – нарықтық экономикада бұрыннан келе жатқан
қаржылық операцияларды атқаратын несие ұйымы болған. Қазіргі кезде банк
көптеген операция түрлерімен айналысады. Олар тек ақша айналымы мен
несиелік қарым-қатынастан өзге де қаржылық шаруашылық, сақтандыру, бағалы
қағаздарды сату-сатып алу операцияларын, кейде мүлікті басқару кезінде
делдал ретінде де қатысады.
Қазіргі кезде нарықтық экономикада несие түрі дамыған елдердің
біріміз. Коммерциялық банктер өздерінің клиенттерінің несиелік
қабілеттігіне қарай әр түрлі несиелер береді. Солардың ішіндегі сізге қажет
уақытта күттірмейтін мұқтаждықты төлеуге арналған несие, яғни тұтыну
несиесі. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие. Тұтыну несиесін –
ұзақ мерзімді қолданыстағы, мысалы, жиһаз, компьютерлер және оргтехника,
тоңазытқыштар, ыдыс жуатын машиналар, ас үй пештері, кондиционерлер, аудио-
, видео-, теле-, және радиоаппаратуралар, басқ да күрделі тұрмыстық
техникалар сияқты тауарларды сатып алуға; Медицина, білім, спорт және
демалыс, туризм, автокөлік пен тұрғын үйді жөндеу, салтанаттар өткізу және
т.б. қымбат тұратын қызметтерді төлеу үшін пайдаланады.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық (бөлшек сауда орындары арқылы
төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік (тұтыну
мақсатына қарыздар) формада берілетін несие. Тұтыну несиесінің негізгі
міндеті –тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек
саудамен тығыз байланысты: бір жағынан – тауар айналымының ұлғаюымен
несиенің көлемі де өседі, өйткені тауарларға болған сұраныс несиеге де
сұраныс тудырады; екінші жағынан – тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем
қабілетіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік әсіресе қазіргі уақытта
нарықтың тауарларымен толығу жағдайында көрінеді. Тауар қымбат болған
сайын, несие де жиі қолданылады. Көбінесе автомобильдерді сату үлесіне
тиеді. Дамыған елдерде тұтыну несиесінің маңызы өте жоғары. Ол тұрғындардың
тауарларға сұранысын ынталандырады және оларды өндірісі мен өткізілуінің
ұлғайуына жағдай жасайды. Тұтыну несиесін көбнесе табыс деңгейі орташа
жұмысшылар мен қызыметкерлер пайдаланады. Бірақ ұзақ пайдаланыстағы
тауарларды несиеге алу жеке тұлғаларға қолма-қол мәміле арқылы алғанға
қарағанда едәуір қымбатқа түседі. Тұтыну несиесі тауарлы және ақшалай болып
келеді. Автокөлік, қымбат тұратын тауарлар мен қызметтер – бұлардың бәрін
көпшілікке коммерциялық банктердің тұтынушылық несиесінің арқасында қол
жеткізу мүмкін болып отыр. Несие алу процесін оңай және жағымды қылуға
коммерциялық несие желісі көмектеседі.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі тұтыну несиесінің халық үшін маңыздылығы,
қазіргі кездегі дағдарыс жағдайында халықтың банктердің ұсынатын қызмет
түрлеріне сұранысын қарастыру мен оның даму жолдары.
Менің дипломдық жұмысымның бірінші тарауында тұтыну несиесінің
түсінігі, түрлері, оған қатысушы субьектілер мен обьектілер, тұтыну
несиесіндегі тәуекелді басқару қарастырылған.
Екінші тарауда тұтыну несиесіне байланысты қазіргі кезде дамыған қаржы
ұйымдарының бірі Kaspi bank АҚ мысалға ала отырып несиені беру
процессінде қарыз алушының төлем қабілеттілігіне талдау жүргізу тәртібі
қарастырылған.
Үшінші тарауда халықты несиелендірудің дамыту жолдары, яғни қазіргі
дағдарыс жағдайында тұтыну несиесіне деген сұраныс пен оған ұсыныстың ара
қатынасы. Еліміздің екінші деңгейлі банктерінің ұсынысын қарастыру.
Зерттеу тапсырмалары мен мақсаты. Бұл дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты тұтыну несиесінің қазіргі кездегі қажеттілігі мен оның тәуекелінің
алдын алудың тәжірибелік негізде зерттеу.
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесі тапсырмаларды анықтау алға
қойылды. Олар:
• жеке тұлғаларға берілетін несиелер түрлерімен танысу және несие
жүйесін зерттеу;
• тұтыну несиесінің процессімен таныстыру, оның шарртары,
ерекшеліктері;
• несиелік келісім шартқа отыру барысында қарызгермен жиналатын іс
құжаттар тізімі;
• тұтыну несиесінің даму болашағы.
Бұл тақырыпты зерттеудің обьектісі ретінде қаржылық ұйымдардың бірі
Kaspi bank АҚ ұсынатын несиелік қызметтер қарастырылған.
Берілген жұмыстың пәні ретінде жеке тұлғаларды несиелеу кезінде қаржы-
несие ұйымдарының құжаттарының рәсімделуін зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде келесі ақпараттар базасы қолданылды. Олар:
заңды және нормативті актілер, жалпы теориялық экономикалық әдебиеттер,
журналдар, статистикалық мәліметтер мен қатар Отандық авторлар Сейткасымов,
Хамитов, Мақыш сияқты авторлардың еңбегі қолданылған.
1. Тұтыну несиесі туралы түсінік және оның экономикадағы ролі
1.1 Тұтыну несиесінің түсінігі және түрлері
Банктік несиенің рөлі оның экономикадағы мемлекеттегі және халықтағы
қолданыс нәтижелерімен және олардың әдістерімен ерекшеленеді. Әдістері
туралы айтатын болсақ, олар әдетте қаражаттың ақылы ұсынылуымен кредиттің
қайтарылымын белгілі дәрежеде шартталады. Бұл несие операциясының
қатысушыларының жауап кершілігі мен қызығушылығын арттырады, олардың қарыз
қаражат қолдануына себеп болады.
Несиелік
қатынастарға қаражатты пайдаланғаны үшін төлеген құнына қоса қаражаттың
қолданылатын қаражат мөлшері мен оларды пайдалану уақытын үнемдеудің
қызығушылығын арттырады. Берілген несиелік қатынастардың ерекшелігі
бюджеттік қаржыландырудың суммсының кемуінде материалдық қызығушылықтың,
оларды пайдалану мүлдем жоқ болатын қайтарылмайтын бюджеттік
қаржыландырумен теңестіргенде байқалады.
Белгіленген
ерекшеліктер, әсіресе, қайтарылымдығы, жеделдігі және ақылығы ресурстардың
үнемдеуінде несиенің маңызын арттырыды. Несиені пайдалану нәтижелері
маңызды және алуан түрлі қаражаттың қайтарылуы үшін қолданылатын несие
өндіріс процесіне тауарды өткізу мен тұтымына және ақша айналымының
саласына ықпал етеді.
Несиенің рөлі коммерциялық, банктік,
мемлекеттік тұтыну және ипотекалық несиелерде пайда болатын несиелік
қатынастардың алуан түрлерін іске асыру нәтижесінде анықталады. Әр
бағыттағы несиенің әсері несиелік қатынастардың қандай да бір түрі басты,
яғни доминантты орынды алады.
Несиелік
қатынастардың жүйесінде несиелеу операцияларын орындау үшін қаражатты тарту
өте маңызды. Бірақта ондай әрекет әр түрлі несиелік қатынастар үшін бірдей
емес. Мысалы, коммерциялық несие қолданғанда несие алушының басқа жақтан
қаражат тарту керегі жоқ. Өткізіліп жатқан тауардың төлеу мерзімін ұзарту
үшін қарыз қаражатты ұсыну кезінде несие алушының ресурстары қолданылады.
Бұл несие алушының қаржы салымын компенсациялау үшін банктік несиені
қолдануды жоққа шығармайды. Банктердің бұндай іс-әрекеті маңызды, себебі
тартылған қаражаттың бар болуы қаражат меншіктенушілері оларды тауарды
сатып алу үшін жұмсамағанын білдіреді. Басқаша айтқанда, банктік несиені
қолдану – нәтижесінде материалдық ресурстарды қайта бөлуге әкеліп соғады.
Негізінде материалдық ресурстарды қайта бөлу мемлекеттік,
тұтынушы және жылжымайтын мүлікті залогқа және тұрғын үй сияқты мүлікті
құруда ипотекалық несиені қолдану кезінде материалдық ресурстарды қайта
бөлу мүмкін болады. Бұның бәрі несиенің материалдық ресурстарды қайта бөлу
кезінде өте маңызды екенін дәлелдейді. Бірақтан бұл ресурстарды орынды
пайдалану дәрежесіне жететін несиелік қатынастарды керек етеді. Сонымен
қатар, несиенің рөлі тауарды өндіру мен өткізудің үздіксіздігінде көрініс
табады. Кәсіпорынның уақытша ақшалай түсім мен шығындардың жүйелі түрде
сәйкес келмеуінен қажетті тауарлы – материалдардың құндылықтарды сатып
алуға, қаражаттың жетіспеушілігі қызмет көрсетуді төлеу және осының
салдарынан тауарды өндіру мен өткізу процессінің үздіксіздігінің бұзылуы
мүмкін. Қарыз қаражаттарын беру уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
өндіру процесі, сонымен қатар оның үздіксіздігі мен жылдамдатуына кедергі
әсерін тигізіп отыратын, қарыз алушыларда қаражаттың үздіксіз қайталанып
тұратын “құйылымы” мен “шегіну” игеріледі. Несие өндірістің мерзімділігі
мен өнімнің белгілі түрлерін өткізумен шартталған қаражатта уақытша
қажеттілігін қанағаттандыруда үлкен роль атқарады. Қарыз қаражаттарын
пайдалану мерзімдік қосалқылардың пайда болуына және кәсіпорындар мен
ұйымдардың шаруашылық мерзімдік салаларының мерзімдік шығындарды жүзеге
асыруына мүмкіндік береді. Ең маңыздысы несиені пайдалану кезінде
кәсіпорынның табысты жұмыс істеуіне ғана қолайлы жағдайда жасалып қоймай,
ресурстарды экономикада пайдалану үшін де жағдай жасалады, себебі бұл
кәсіпорындар мен ұйымдар жұмысын (әрекетін) өзінің қаражатының менималды
көлемінің жұмсалуымен іске асыра алады және резервтердің азаюы, соның
ішінде ақшалы бөлігін де санағанда.
Сонымен бірге әр түрлі
қарызгерлердің арасында қаражаттың қайта бөлудің арқасында қарызгерге
берілетін біркелкі қаражаттың көлемінің азаюы туады. Мерзімдік
қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігі үшін берілетін қарыз қаражатты
беру кезінде керекті алғышарты болып қаражатта қажеттіліктің көлемі шығында
да мезгілдік факторлармен шартталатындығы болып табылады.
Қаражат айналым саласында
несиенің рөлі маңызды. Бұл барлық қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз
мемлекеттердің қаржы-несие жүйесінің қатысты. Қазақстанда Қазақстанның
Ұлттық банкі қолма-қол ақшаның әмиссиясы мен олардың айналымын
ұйымдастыруын жүзеге асырады, яғни банктер арқылы. Соңғысы орындалады, бір
жағынан, егер банктер шоттарында қалдықтары бар болса, банк кассаларынан
айналымға оларға қолма-қолақшаны шығару кәсіпорындар, ұйымдар мен жеке
азаматтар қолма-қол ақшаны беру кезінде мүмкін. Бұндай қалдықтардың бар
болуы несиелік қатынастардың бар болуын білдіреді. Банктердің
тәжірибесінде қоланылатын несиелеу процесінің өзіндік кезеңдері болады.
Несиелік процесс несиеге деген өтінішті өңдеуден басталып, несиенің толық
қайтарылуымен аяқталады.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы неиселік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады. [1].
Несиенің экономикадағы орны мен рөлі оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады. Жалпы, несие экономикалық категория ретінде мынадай
қызметтерді атқарады:
- қайта бөлу;
- айналыс шығындарын үнемдеу;
- айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
- капиталдың шоғырлануын жеделдету;
- ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі кез келген елдің ұлттық экономикасының
толық құнды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінің
көмегімен экономикалық жүйенің бір саласына капитал ағымы болады. Несиенің
бұл қызметінің қаржыны қайта бөлу қызметінен айырмашылығ қаржының бөлінуі
әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен аймақтар арасындағы капитал
ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизмі негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы
несиенің экономикалық мәнінен туындайды.Шаруашылық субъектілеріндегі
ақшалай қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын
алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті
туындатады. Міне, сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық
категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын
толтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл дегенміз капитал айналымын қамтамасыз
етіп қана қоймай айналыс шығандарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Тұтыну несиесі – бұл тұтыну тауарларын сатып алуға және басқа да
тұрмыстық жағдайларды жақсартуға бағытталған несие.
Тұтыну несиесі коммерциялық несие нысанында (яғни, бөлшек сауда
орындары арқылы төлемін кейінге қалдырып, тауар сату) және банктік несие
нысанында яғни, тұтыну тауарларын сатып алуға ақша беру) беріледі.
Тұтыну несиесінің мынадай түрлері қолданылуда:
- автомобильдік несие;
- ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;
- тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
- кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және
т.с.с.) берілетін несие.
Мұнда автомобильдік несие бойынша жаңа және жүрілген автомобильдерді
банк несиесі көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
- жиһаз,
- сантехника;
- аудио-видио және тұрмыстық техникалар;
- комьютер және оргтехника;
- басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сыртында құрылыс
және басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.
Несиеге байланысты несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:
1) Несиеге деген өтінішті қарау;
2) Несиелік қабілетін талдау;
3) Несиелік келісім шарт жасасу;
4) Несие беру;
5) Несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау. [2].
I кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау. Кез келген
несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен
сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі,
мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Банктің қоятын талаптарына
байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік операциялар сипатына байланысты
құжаттар беріледі.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкасын толтыруы мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарық
алушының аты-жөні; қызметі жәнеменшік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы;
ағымдық және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттері; негізгі
құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы
есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарық алушының
алған ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы
бар. Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
II кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі. Қарыз
алушының несиелік қабілеті – қарыз алушының алған ссудасы бойынша қарызды
уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен сипатталады.
Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен болуы мүмкін,
сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан бұрын оның
несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал
етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1. Ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, қарыз
алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы
және нұсқауымен танысуға тиіс.
2. Қарыз алушынаң іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі деп
қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді, сондай-ақ
келісім шартқа байланысты барлық міндеттемелерді орындауы
түсіндіріледі.
3. Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының ссуданы қайтаруға жеткілікті
қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату көлеміне,
баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен
қызметінің сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде бұл факторларға қоса жарнамалау
тиімділігі, бәсеке сияқты факторлар ескертіледі.
III кезең. Несиелік және кепіл туралы келісім шарт жасасу. Қазіргі
несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін
тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен
қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз
алушы келісім шарт негізінде шешеді.
IV кезең. Несие беру кезеңі. Бұл кезең ағымдық шот ашу, ссуданы
беруді құжаттау тәртібін (қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), ссуданы беру
тәсілін анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын
қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмалынады. Екіншісі – несие алуға құқығы қосымша қаражаттарға
деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші –
белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі келмейді). Несиенің мөлшері оны
беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес анықталады.
V кезең. Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау.
Несиелік операцияның маңызды кезеңі. Ссудалар бойынша қарызды қайтару
тәсілі банк қаражаттарының пайдалану ұзақтығына және олардың төлем
айналымын құраудағы рөліне байланысты.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жасамауға да
болады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: клиенттің жазбаша
үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың бұйрықтары жатады. Клиенттің өзінің
шотынан ақшалай қаражаттарды шегеру туралы үкімі жазбаша да және ауызша да
болады. Несиенің қайтарылуы қағазсыз, яғни байланыс каналдары арқылы да
жүзеге асырылады.
Банк несиелік келісім шарттың орындалуына, қарыз алушының алған
несиені пайдалануына және толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатқа
қарыз алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап.
Қажет болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп айырысу құжаттарын,
бухгалтерлік жазуларды, есептік материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз
алушыдан алған барлық қаржы ақпараттар түрлері мен басқа да ақпараттар,
сондай-ақ басқа да көздер пайдаланылады. Әрбір банктің өзінің клиенттің
несиелік ісін жүргізу жүйесі болады.
Несиелік келісім шартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған
қарыз алушыларға қатысты, банк: қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату
туралы ескерту жасауға; несиелік шартында қарастырылғандай, беруді
тоқтатуға құқы бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде
орындамаған жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге
құқылы.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің
несиелік портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу
барысындағы тәуекел көзі болып табылады.
Әр банкте өзіндік несиелік саясаты болады. Несиелік саясат банктің
несиелік қызметін, міндеттерін, олады іске асыру құралдары мен әдістерін,
сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру принциптері мен тәртібін
белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм көмегімен жүзеге асырылады.
Несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және
несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жассаау шарттарын анықтайды.
Кең мағынада, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз алушылар
тұрғысынан қарастыруға болады. Бір жақты мағынада, несиелік саясат – бұл
несиелік процесті ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен
тактикасын сипаттайды.
Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы стратагияларына
сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін қалыптастыруға қажетті
құжаттар жүйесін жасау шарттарын білдіреді.
Жалпы, несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
- нұсқаулық емес, яғни дерективті нұсқауларды қамтиды;
- несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқауларды
қамтитын құжаттардан тұрады.
Несиелік саясат банктің стратегиясын оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат несиелік
қызметтің мынадай негізгі бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді:
- несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап беретін
банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен
критерийлерін;
- несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың
басты іс-әрекеттерін;
- сыртқы аудит қызметтерінің жұмысын және банктегі несиелік қызметтің
сапалығын;
- ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банк қызметін әртараптандырудағы іс-әрекеттердің
тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік қызметкерлердің лауазымды
міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың белгілі бір
тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ережелерін тәжірибеге енгізу мүмкін
емес. Сондықтан да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске
асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің негізін
құрайды. Несиелік саясат банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ несиелік саясат банктің
бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс санайтын несиелік
өнімдермен анықталады. Мысалға, кәсіпорындарға қысқа мерзімді несиелер
(айналым қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ мерзімді инвестициялық
несиелер ( өндірісті кеңейтуге, жаңғыртуға, техникалық жағынан қайта
қаруландыруға, ғылыми-техникалық инновацияларды енгізуге) берген қолайлы.
[3].
Несиелік саясаттың маңызды элементі банктегі бақылауды ұйымдастыру
болып табылады. Яғни, потенциалды қарыз алушыны несиелеу мүмкіндігі туралы
сұрақты шешу барысында несиелік стандартты дұрыс қолдануға бақылау жасау,
жекелеген несиелік қызметкерлердің құзіретін сақтауға бақылау жасау,
банктің несиелік портфелінің жағдайына және оның ішінде проблемалық
несиелерге қойылатын жалпы бақылау. Ішкі несие саясатын жасау банк
жетекшілерінің несиелеу мақсатын қалыптастыруды және бұл мақсаттардың
банктің жалпы міндеттері мен стратегиялық мақсаттарымен қаншалықты сай
келетінін анықтауды талап етеді. Несиелеу мақсаттары анықталғаннан соң
соның негізінде банк қызметкерлерінің қажетті несиелік операцияларды
атқаруына мүмкіндік беретін банктіің несиелік саясатын және оған қоса
несиелеу стандарты мен несиелік нұсқаулары жасалады.
Несиелік стандарттар мен нұсқаулықтарды жасаудың бастапқы кезеңі
аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясына тәжірибелі
қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және
ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет саясатты
және соған сәйкес нұсқаулықтарды бекітеді.
Несиелік саясат несиелеу лимиттерін, тәртібін кейде несиелеу бойынша
жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалы, несиелік саясатта бір қарыз
алушыға келетін тәуекел лимиті анықталады. Сонымен қатар, несиелік саясатта
барлық несиелердің несиелік құжаттарда көзделген мақсаттарға сай берілуі де
қарастырылуы мүмкін. Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ережеде
қамтылады. Несиелік комитет несие беру барысында қорытынды жасап, несиені
беруге байланысты мәселелерді қамтиды.
Отандық банктер тәжірибесіндегі несиелік комитеттің шешетін
мәселелері мынадай:
- несие алуға берген клинттің өтінішін және несиелік қызметкердің несие
беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
- несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
- несиелеу шартын бекітеді;
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитет мәжілісінің хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды
тіркеу кітабын жүргізеді.
Несиелік саясатта қарыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуекелдігі жоғары операцияларды немесе жобаларды қаржыландыру шін
тағайындалатын несиелер туралы да айтылуға тиіс.
Несиелік саясатпен банк қызметкерлерін таныстыру, оларды соған сай
келетін ережелер мен нұсқаулықтарға үйрету, банкте несиелік саясатты
енгізудің негізгі элементі болып табылады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын анықтайды. Оларды
өз кезегінде несиелік саясаттың саясаттың қабылдаған бағыттарын іске асыру
жүйесі ретінде қарастыруға болады. Несиелік саясатта мынадай элементтер
көрсетілуге тиіс:
- несиелік қызметті ұйымдастыру;
- несиелік портфельді басқару;
- несиелеуге бақылау жасау;
- құзыретті бөлу принциптері;
- несиелеуді талдаудың жалпы критерийлері;
- несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;
- несиелермен жасалатын жылдық жұмыстардың принциптері;
- несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін
белгілі бір формада, яғни соған сай келетін мынадай үш құжат түрінде көруге
болады:
- несиелеу мақсаты;
- несиелеу стандарты;
- несиелеу нұсқаулықтары.
Сондай-ақ аталған үш құжат ерекше бір құжатта Несиелік саясат
бойынша жетекшілік ету біріктіреледі. Несиелеу саясатында несиелеуді
жүзеге асыратын бөлімшілер қызметкерлерінің қызметтерін нақтылайтын
несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу стандарты, несиелеудің жалпы бағыттары
мен бағдарламалары анықталады.
Несиелеу стандарты – бұл банкте несиелік қызметті жүзеге асыратын
барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты. Несиелеу стандартында
мынадай сұрақтар қарастыралады:
- қарыз алушының қаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;
- несиенің кепілхаттар және кепілдемелермен қаматамасыз етілуіне
қойылатын талаптар;
- әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру ережелері;
- қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;
- құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;
- несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер (мысалға, тұтыну
несиелері бойынша).
Барлық банктер бойынша құжаттар айналымын стандарттау мақсатында
несиелеу стандарттарына әр түрлі құжаттар үлгілері жатуға тиіс. Ондай
құжаттарға: несиелік келісім шарт, кепіл туралы шарт, кепілдеме туралы шарт
және т.б. жатады.
Несиелік нұсқаулық тәртіпті іске асырудың жалпы алгоритмі бекітетін
кезектіліктің қаламдарын суреттеуді білдіреді. Басқаша айтқанда, ол
несиелік қызметтің нақты бір бағытарына жатады. Жалпы несиелік саясатта
қарыз алушы туралы қажетті ақпараттар жинау және несиелік қабілетіне
талдаудан бастап несиелік талдау және аудит, несиелер бойынша мүмкін болар
зиян процесін қамтитын несиелік процесін қамтитын несиелік процестің барлық
кезеңдері көрсетіледі.
Несиелік саясат мынадай қызметтерді атқарады:
- банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға негіз болу;
- несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшін анықтама
материал және нұсқау ретінде болу;
- несиелік бөлімдердің жетекшілері үшін несиелік нұсқаудың талаптарының
орындалуына бақылау жасау туралы;
- несиелік талдау және аудит бөлімі қызметкерлерінің тексеруді жүзеге
асыруына негіз болатын талаптарды анықтау.
Коммерциялық банктің несиелік саясатын іске асыру процесінде
проблемалық несиелермен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп және қосымша
бақылау жасалуға тиіс. [4].
Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды несиелік
мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас субъектілері деп
атауға болады. Осы тараптардың біреуі болмаса несиелік мәміле жасалмайды.
Несие берушілерге мемлекет, банктер, банк типтес мекемелер мен қаржылық
ұйымдар, сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары да жатады. Кейбір жағдайларда
несиенің коммерциялық формада берілуіне байланысты несие берушіге өнім
өндіруші кәсіпкерлер де жатуы мүмкін. Ал, қарыз алушыларға қаражатқа деген
уақытша қажеттілігі бар кез келген заңды және жеке тұлғалар жатады.
Несиелеу объектісі – бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің іске
асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу объектісі материалды құндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие материалдық жағынан қамтамасыз
етілмеген жағдайда, банк шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретіде де болады.
Материалды қамтамасыз етілген несиелеу объектісіне өндірістік шикізат
қорларын, негізгі және көмекші материалдарды, жанармай, ыдыстар, сатып
алынатын жартылай өнімдер, азық-түліктер және басқа да материалды
құндылықтардың маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және
сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары жатады. Мұндай қорларды
жасау, ең бастысы, өндіріспен және өнімдерді сату процессімен тығыз
байланысты.
Несиелеу объектісіне экспортты және импортты тауарлар мен қызметтермен
жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар, кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын заңды және жеке тұлғалардың сатып алынатын шикізаттары,
материалдары, құралдары және басқа да мүліктері, ломбардтық операциялар,
шаруашылық субъектілер кірістері мен шығыстары арасындағы алшақтық жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объетілеріне жататындар мынандай түрлерге
бөлінеді:
• өндіріс объектілерінің құрлысы;
• өндіріс объектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру, кеңейту;
• техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
• жаңа өнімді шығаруды ұйымдастыру;
• өндірістік емес маңызы бар объектілерді салу.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру саласынан емес, олардың айырбас
саласынан іздеу қажет. Тауар айырбастау – бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді, шынымен де осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды. [3].
1.2 Тұтыну несиесіндегі тәуекелді басқару және кепіл саясаты
Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің
уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер
несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақтылы айналысып отыруга тиіс.
Несиелік тәуекел –Қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын
немесе оған есептелінген сьйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты
банктің зиян шегуін сипаттайды.
Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің негізгі элементтеріне жататындар:
• несиелік қызметті ұйымдастыру;
• лимиттер белгілеу;
• несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік қабілетін
бағалау;
• несиелік тәуекелдегіне байланысты несиелерге рейтинг қою және
белгіленген лимиттермен салыстыру;
• несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке ала
отырып, сыйақы мөлшерлемесін анықтау;
• несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзіретті бөлу – несиелерді
авторизациялау;
• несиелік мониторинг;
• несиелік портфелъді басқару;
• проблемалық несиелерді қалпына келтіру.
Банктің несиелік портфелімен байланысты тәуекелдер:
Өтімділікті жоғалту тәуекелі – банктің несиелік қызметінің сипатына
тәуелді, банктің өз міндеттерін орындамау және уақытында орындамау
мүмкіндігімен байланысты тәуекелдер;
Проценттік тәуекел – сыйақы ставкаларының жағымсыз өзгерулерінің
нәтижесінде шығыстардың пайда болу тәуекелі. Ол мыналардан пайда болуы
мүмкін:
- банктің орналастырылған активтері мен тартылған міндеттемелерін
қайтару мерзімдері мен төлемдерінің сәйкес келмеуі (тұрақты сыйақы
ставкалары кезінде);
- активтері бойынша бір жағынан және міндеттемелері бойынша екінші
жағынан банкпен әр түрлі ставкаларды пайдалану (тұрақты немесе қалқымалы);
- басқа бірдей жағдайларда бағалық ұқсас сипаттары бар, құралдар реті
бойынша алынатын және төленетін сыйақыларға түрлі есептеу және түзету
әдістерін қолдану;
Валюталық тәуекел – банк несиелік қызметті жүргізгенде, шетелдік
валюталардың курстарының өзгеруімен байланысты шығыстардың пайда болу
тәуекелі;
Бағалық тәуекел – қаржылық құралдардың құнына әсер ететін, қаржы
нарығының өзгеруімен байланысты, банктің несиелік портфелінің құнының
өзгеруі нәтижесінде шығыстардың пайда болу тәуекелі;
Операциялық тәуекел – банктің ішкі бақылауды ұйымдастыратын талаптарды
бұзғаны нәтижесіндегі шығыстардың пайда болу тәуекелі. Бұл банк
қызметкерлерімен ішкі құжаттармен анықталған процедуралар мен қызметтерді,
және несиелік тәуекелді басқару шарттарын сақтамағаны кезінде болады. [4].
Банк өзінің несиелік қызметінде несиелік тәуекелдерді шектеу үшін
келесі шараларды қолдануы мүмкін:
• несиелеудің жалпы лимиті;
• несиелік өнімдерге орналасуы мүмкін болатын, банкпен тартылған
ақшалардың үлесіне лимит;
• ұсынылатын несиелік өнімдердің әр түріне қатысты лимит;
• экономика салалары мен аймақтардың кескінінде банктің несиелік
өнімдерді шоғырландыруына лимит;
• бір қарыз алушыға лимит;
• несиелеу мерзімдері бойынша лимит;
• валюта түрлері бойынша лимит;
• қамтамасыз ету түрлері бойынша лимит;
• несие алушылар бойынша лимит;
• банк филиалдары бойынша лимит;
• банк-контрагенттермен операциялар үшін жеке лимиттер;
• банктің несиелік тәуекелдерін диверсификациялау болатын,
шектеулердің басқа түрлері.
Кепіл нысанына анықталынатын негізгі талаптар келесі:
• кепіл нысанының объективті нарықтық құның анықтау мүмкіншілігі;
• несиелік өнімді ұсыну туралы келісім-шарттың мерзіміндегі өтімділігі;
• бақылау астында болуы, яғни кепіл нысаның сақтығын бақылау мүмкіндігі;
• кепіл нысанына үшінші тұлғалардың құқықтарының болмауы.
Қамтамасыз етудің барлық түрлерінің құндық бағалануы және өтімділігін
анықтау, Қазақстан Республикасының заңдарына және банктің ішкі құжаттарына
сәйкес жүргізіледі. Несиелеу кезінде банктің бағалауы басымырақ есептеледі.
Кепіл нысанын бағалау, банк қызметкерлерімен орындалуы мүмкін болмаса, банк
бағалау бойынша арнайы ұйымды тартуы мүмкін.
Кепіл нысанын бағалау оның нарықтық құны бойынша жүргізіледі. Несиелеу
мерзімінің ішінде банк кепіл нысанының жағдайын жиі тексеруді жүргізеді.
Несиелеу кезінде ерекше назарды несиелік досьені қалыптастыруға бөлу керек.
Несиелік досье банктің клиентпен өзара қатынасын хронологиялық және толық
құжаттық тіркеуін білдіреді. Несиелік қызметті жүргізу барысында банк
несиелік тәуекелді азайту үшін шаралар қолданады, және бұл шаралар өздеріне
мына іс әрекеттерді енгізеді:
• несиелік тәуекелдің мониторингі;
• несиелік өнімдердің жіктеу және несиелік қызметтен болатын шығыстарды
жабу үшін провизиялар құрау;
• түзейтін іс әрекеттер.
Несиелік тәуекелдің мониторингі: мақсаты және міндеттері.
Несиелік тәуекелдің мониторингісінің мақсаты – бастапқы кезден несиелік
өнімді қайтару бойынша міндеттемелерін дұрыс орындауымен байланысты
клиенттің мүмкін болатын қиыншылықтарын табу.
Несиелік тәуекелдің мониторингісінің басты міндеті – дұрыс ақпаратты
жинау және жиі талдауды жүргізу болып табылады. Банк ақпараттың түрлі
көздерін пайдаланады: қаржылық есеп беру, несие алушының контрагенттерінің
ақпараты, басқа қаржылық институттардың ақпараты. Несие алушының қаржылық
жағдайы туралы білу үшін және банктің несиелік қаражаттарын мақсатты
пайдалануды бақылауын қамтамасыз ету бойынша қажетті шаралар өткізу
мақсатында, банктің қызметкерлері несие алушыға жиі барып тұрады.
Несиелік өнімдерді жіктеу. Банк несиелік тәуекелдерді жіктейді,
несиелік өнімдерден болатын шығыстарды анықтайды, несиелік тәуекелдерді
басқару стратегиясын жасайды.
Банк несиелік портфелді жіктеудің екі түрін қолданады:
• банктің несиелік өнімдерін жіктеу, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкісінің номативті актілеріне сәйкес қазақстандық стандарттар бойынша
жасалады.
• несиелік портфелдің жіктелуі, халықаралық стандарт бойынша банктің
аудитін жүргізетін, аудиторлық ұйымның әдістемесіне сәйкес халықаралық
стандарттар арқылы жүргізіледі.
• Проблемалық несиелік өнімдер бойынша банктің стандартты реттейтін іс
әрекеттері:
• проблемаларды және оларды шешу жолдарын табу үшін ұйымның басшылығымен
жұмыс жасау;
• консультанттарды тарту (техникалық, маркетингтік немесе қаржылық
сұрақтар бойынша);
• несиелік өнімді қайта құрылымдау үшін бағдарламалады шығару;
• қосымша кепілді алу;
• басқа қаржылық институттармен бірге қаржыландыруды ұйымдастыру;
• ұйым басшылығында кадрлық алмастыру ұсыныстар (басшылықты ауыстыру, банк
атынан ұйым басқарушыларын тағайындау);
• ұйымды қайта құру (сотсыз);
• міндеттемелер орындалуын қамтамасыз ететін нысанды өткізу;
• ұйым активтерін сату;
• банкрот процедураларын ұйымдастыруын ұсыну.
Банк несиелік портфелдің көлемін, баланс құрылымының тиімділігін және
өтімділік талаптарының нормативтерін сақтау жолымен басқарады. Банктің
несиелік портфелін басқарудың мақсаты – тиімді несиелік портфелді құрап,
оның құрылымы тәуекелдерді азайтуды бір жағынан және табыстардың жоғарлауын
екінші жағынан қаматамасыз ету болып табылады.
Несиелік өнімнің бағасы екі құрамнан құралады:
• әр несиелік өнімге несиелік ресурсты пайдалану үшін жылдық сыйақы
ставкаларынан;
• несиелік өнімге қызмет көрсеткені үшін біріңғай ставкасынан,
клиенттің бизнес-жоспарын талдау, несиеленетін проект бойынша
контрагенттерді іздеу және т.б.
Белгілі бір несие алушыға несиелік өнімді ұсыну үшін сыйақы ставкасы,
несие алушыны несиелеумен немесе оның транзакциясымен байланысты тәуекелдің
деңгейімен анықталады. Сыйақы ставкасы Активтер және Пассивтер бойынша
комитет белгілеген минималды сыйақы ставкаларынан төмен болмауы керек.
Минималды сыйақы ставкадан төмен несиелеу туралы шешімді, Активтер және
Пассивтер бойынша комитетпен бірге несиелік комитет қабылдайды. Бұл шектеу
тәуекелі толық көлемде ақшамен қамтамасыз етілген несиелік өнімдерге
жатқызылмайды, және банкпен сыртқы көздерден тартылған несиелік
ресурстардың қорлауы көзделген, мақсатты несиелік өнімдерге жатқызылмайды.
Сыйақы ставкасы тұрақты және белгілі бір сыртқы негізге байланысты
қалқымалы болуы мүмкін. Ставканың түрі және көлемі белгілі несиелік өнімді
ұсыну келісім-шартында айтылады. Белгілі бір несиелік өнімді анықталған
қаржыландыру көзімен пайдалану кезінде, сыйақы ставкасы банктің тарту
ставкасынан және проценттік маржадан құралады, сонымен қатар проценттік
маржа әр осындай жағдайда жеке қойылады.
Кез келген банктік несие белгіленген мөлшер шегінде (лимит) беріледі.
Несиенің мөлшерін банк мекемесі қарыз алушымен бірлесе отырып, материалдық
қорлардың құралу қажеттілігін зерттеу негізінде шығындарды, өндіріс көлемі
мен өнімнің өтімділігін, ауыл шаруашылық өнімдерін, оның қайта өңделуін
және басқа да шығындарды ескере отырып анықтайды.
Қарыз алушыға берілетін несиенің мөлшері әр түрлі жағдайларға
байланысты болып келеді. Біріншіден, қарыз алушыға берілетін несие шамасы
қарыз алушының жасаған өтінішіне байланысты. Бірақ та бұл өтініштегі несие
мөлшері несиені қайтарудағы нақты мүмкіндіктермен, сондай-ақ банктің нақты
есебімсн сәйкес келмеуі мүмкін.
Екіншіден, несиенің мөлшері экономикалық жағдайларға байланысты, соның
ішінде:
1. қарыз алушының төлем айналымындағы алашақтың шамасына;
2. несиені қамтамасыз ететін нақты тауарлы- материалды бағалылар
қорына және олардың өтімділік дәрежесіне;
маржа деңгейіне;
3. несиелік тәуекел дәрежесіне және банктің клиентке деген
сенім дәрежесіне;
4. банкте бар ресурс көлеміне және т.б.
Несиелерді авторизациялау – несиелік тәуекелді төмсндету мақсатында
жүргізілетін анықтамалар және тексерулер процесін білдіреді.
Несиелік мониторинг – несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда,
қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты
шаралар жүйесі болып табылады.
Несиедік портфельді басқару –бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілср қызметі болып табылады.
Несиелік портфельді басқаруды іске асырудық ортақ алғы шарттарына
жататындар:
1. нақты қарыз алушылар мен олардың топтары ушін несиелеудің ішкі
банктік лимитін белгілеу;
2. несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз
алушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау
формасын жасау;
3. әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
4. төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
5. жоғарғы тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік
саясатты қатаңдату;
6. несиеге бага белгілеу саясатын дайындау.
Несиелеу лимиттерін белгілеу –несиелік портфельді құруға бақылау
жасауда тәуекелдерді төмендету және ұзақ мерзімді өміршеңдік қабілетті
жақсарту үшін пайдаланылатын басты тәсіл.
Проблемалық несиелерге:
• несиелік келісімшартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты
кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
• сақтандыру, кепілхат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген
несиелер бойынша сақтандыру компанияларының, кепіл -хатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Тұтыну несиесі және оның дамуы
Орындаушы ______________ Сабырова А.Қ
Ғылыми жетекші ______________ Ахметов А.А.
аға оқытушы
Норма бақылаушы ______________ Садыханова Д.А.
аға оқытушы
Кафедра меңгерушісі ______________ Арзаева М.Ж.
Қорғауға жіберілді э.ғ.к., доцент
Алматы, 2010 жыл
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Қаржы мамандығы 4 курс Сабырова Айнур Канатовна студентіне
Тұтыну несиесі және оның дамуы жұмыс тақырыбы
23 желтоқсанда № 4-2841 бұйрығымен бекітілді
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 26 сәуір 2010 жыл
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: отандық әдебиеттер, Kaspi Bank АҚ-ның
тәжірибесі негізінде несиелеуді талдау, несиелеу ерекшеліктерін талдауда
ішкі және нормативтік құжаттары, интернеттен алынған мәліметтер.
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе
жұмыстың қысқаша мазмұны:
а) Тұтыну несиесінің түсінігі және түрлері. Тұтыну несиесіндегі тәуекелді
басқару және кепіл саясаты.
б) Тұтыну несиесін Kaspi Bank АҚ тәжірибесінде талдау.
в) Қазақстан Республикасындағы халықты несиелендіруді дамытудың жолдары
мен болашағы
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
РеттікБөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшігеЕскертулер
№ сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1 Әдебиеттерді таңдау, оларды 12.01.10 Отандық
зерттеу мен өңдеу. Негізгі авторлардың
көздер бойынша библиография әдебиеттерін
жасау таңдау
2 Диплом жұмысының жоспарын 19.01.10 Жоспар бойынша
жасау және оны жетекшімен ескертулер
қарастыру жасалды
3 Бірінші бөлімді жазу және оны26.01.10 1 тарау бойынша
тексеруге ұсыну толықтырулар
енгізілуі қажет
4 Практикалық материалдарды және 16.02.10 Артық мәліметтер
т.б. жинақтау, жүйелеу және алынып тасталды
талдау
5 Қорытынды мен ұсыныстарды 16.03.10 Ұсыныстарды
ғылыми жетекшімен келісу қайта өңдеу
6 Ескертуге сәйкес диплом 30.03.10 Ескертулер
жұмысын қайта өңдеу түзетіліп,
(толықтыру). Аяқталған жұмысты өңделіп,
кафедраға ұсыну толықтырылды
7 Рецензия мен пікірлермен 05.04.10 Қол қойылды
танысу
8 Рецензия мен пікірлерді ескере15.04.10 Жұмыс қарауға
отырып, қорғауға дайындықты дайын
аяқтау
Тапсырманың берілген күні ______29.12.2009 ж________________________
Кафедра меңгерушісі _____________________________ Арзаева М.Ж.
(қолы) э.ғ.к.,
доцент
Жұмыс жетекшісі ___________________________________ Ахметов А.А.
(қолы) аға оқытушы
Тапсырманы орындауға алған студент _______________ Сабырова А.К.
(қолы)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6- 7
1. Тұтыну несиесі туралы түсінік және оның экономикадағы ролі
1.1 Тұтыну несиесінің түсінігі және түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-17
1.2 Тұтыну несиесіндегі тәуекелді басқару және кепіл
саясаты ... ... ... ... .17-27
2. Қазақстан Республикасының тұтыну несиесі нарығындағы жағдайын талдау
2.1 Kaspi Bank АҚ тәжірибесінде тұтыну несиесін
талдау ... ... ... ... ... ..28-38
2.2 Kaspi Bank АҚ-ның тұтыну несиесінің шарттары мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39-50
2.3 Kaspi Bank АҚ-нда қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау...50-56
3. Қазақстан Республикасындағы халықты несиелеуді дамытудың жолдары мен
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 57-62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 3-64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 5-66
Реферат
Коммерциялық банктердің басты қызметінің бірі – экономиканы және
халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы
маңызды және банктің актив операцияларына жатады. Қазіргі уақытта
жеке мен заңды тұлғалар үй немесе жеке бас қажеттіліктері, не
бизнес үшін қажетті қаржымен коммерциялық банктерден несие алу
арқылы қаржыландырады.
Дипломдық жұмысымның тақырыбы Тұтыну несиесі және оның дамуы. Мен
коммерциялық банктердегі несиелік операцияларды ұйымдастыру мен оның
кезеңдерін, проблемаларын қарастырдым.
Тақырыптың өзектілігі халыққа көрсететін қызметтерінің ішіндегі
коммерциялық банктердің несиелендіру процесін талдау, қарастыру.
Тәжірибе жүзінде жеке және заңды тұлғаларды несиелендіру процесін
қарастырып, несиелік қабілетін бағалау.
Диплом жұмысының басты мақсаты: ҚР-ның коммерциялық
банктердегі несиелік операциялардың ұйымдастырылуы мен процесін, оның
дамуын талдап мәселесін ашу. Осы мақсатын ашу үшін мына міндеттерді
орындау керек:
- Коммерциялық банктердегі тұтыну несиесінің мәнін ашу;
- Тұтыну несиесінің процесін талдау;
- Тәжірибе жүзінде тұтыну несиесіне талдау жүргізу;
- Тұтыну несиесіндегі проблемаларды және оны жетілдіру жолдарын
қарастыру.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарау теоретикалық тұрғыда болып келеді. Мұнда Екінші
деңгейлі банктерде тұтыну несиесінің ұйымдастырылуы, оның кезеңдері
мен қағидаларын қарастырдым.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасындағы қазіргі уақыттағы
несие нарығына, еліміздің алдыңғы қатарлы банктердің бірі Kaspi
Bank АҚ-ның тұтыну несиесін беру ерекшеліктеріне талдау жүргіздім.
Үшінші тарауда, теория мен тәжірибенің жалғасы ретінде қазіргі
уақыттағы тұтыну несиелерін беруде кездесетін проблемалар мен оларды
жетілдіру жолдарын қарастырдым.
Қорыта келе, отандық банктердің тұтыну несиесін берудегі
кемшіліктеріне және өзімнің ұсыныстарыма тоқталдым.
Кіріспе
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың негізгі бір ажырамас құрылымы болып
табылады. Тауар-ақша айналымы мен банктердің даму тарихи бірге дамып
отырған. Мемлекетте несие жүйесінің дамуында маңызды ролді екінші денгейлі
банктер атқарады.
Банктік жүйе мен оны анықтаушы элементтер-коммерциялық банктер нарықтық
экономиканың құрылымы болып табылады.
Екінші деңгейлі банк – нарықтық экономикада бұрыннан келе жатқан
қаржылық операцияларды атқаратын несие ұйымы болған. Қазіргі кезде банк
көптеген операция түрлерімен айналысады. Олар тек ақша айналымы мен
несиелік қарым-қатынастан өзге де қаржылық шаруашылық, сақтандыру, бағалы
қағаздарды сату-сатып алу операцияларын, кейде мүлікті басқару кезінде
делдал ретінде де қатысады.
Қазіргі кезде нарықтық экономикада несие түрі дамыған елдердің
біріміз. Коммерциялық банктер өздерінің клиенттерінің несиелік
қабілеттігіне қарай әр түрлі несиелер береді. Солардың ішіндегі сізге қажет
уақытта күттірмейтін мұқтаждықты төлеуге арналған несие, яғни тұтыну
несиесі. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие. Тұтыну несиесін –
ұзақ мерзімді қолданыстағы, мысалы, жиһаз, компьютерлер және оргтехника,
тоңазытқыштар, ыдыс жуатын машиналар, ас үй пештері, кондиционерлер, аудио-
, видео-, теле-, және радиоаппаратуралар, басқ да күрделі тұрмыстық
техникалар сияқты тауарларды сатып алуға; Медицина, білім, спорт және
демалыс, туризм, автокөлік пен тұрғын үйді жөндеу, салтанаттар өткізу және
т.б. қымбат тұратын қызметтерді төлеу үшін пайдаланады.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық (бөлшек сауда орындары арқылы
төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік (тұтыну
мақсатына қарыздар) формада берілетін несие. Тұтыну несиесінің негізгі
міндеті –тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек
саудамен тығыз байланысты: бір жағынан – тауар айналымының ұлғаюымен
несиенің көлемі де өседі, өйткені тауарларға болған сұраныс несиеге де
сұраныс тудырады; екінші жағынан – тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем
қабілетіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік әсіресе қазіргі уақытта
нарықтың тауарларымен толығу жағдайында көрінеді. Тауар қымбат болған
сайын, несие де жиі қолданылады. Көбінесе автомобильдерді сату үлесіне
тиеді. Дамыған елдерде тұтыну несиесінің маңызы өте жоғары. Ол тұрғындардың
тауарларға сұранысын ынталандырады және оларды өндірісі мен өткізілуінің
ұлғайуына жағдай жасайды. Тұтыну несиесін көбнесе табыс деңгейі орташа
жұмысшылар мен қызыметкерлер пайдаланады. Бірақ ұзақ пайдаланыстағы
тауарларды несиеге алу жеке тұлғаларға қолма-қол мәміле арқылы алғанға
қарағанда едәуір қымбатқа түседі. Тұтыну несиесі тауарлы және ақшалай болып
келеді. Автокөлік, қымбат тұратын тауарлар мен қызметтер – бұлардың бәрін
көпшілікке коммерциялық банктердің тұтынушылық несиесінің арқасында қол
жеткізу мүмкін болып отыр. Несие алу процесін оңай және жағымды қылуға
коммерциялық несие желісі көмектеседі.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі тұтыну несиесінің халық үшін маңыздылығы,
қазіргі кездегі дағдарыс жағдайында халықтың банктердің ұсынатын қызмет
түрлеріне сұранысын қарастыру мен оның даму жолдары.
Менің дипломдық жұмысымның бірінші тарауында тұтыну несиесінің
түсінігі, түрлері, оған қатысушы субьектілер мен обьектілер, тұтыну
несиесіндегі тәуекелді басқару қарастырылған.
Екінші тарауда тұтыну несиесіне байланысты қазіргі кезде дамыған қаржы
ұйымдарының бірі Kaspi bank АҚ мысалға ала отырып несиені беру
процессінде қарыз алушының төлем қабілеттілігіне талдау жүргізу тәртібі
қарастырылған.
Үшінші тарауда халықты несиелендірудің дамыту жолдары, яғни қазіргі
дағдарыс жағдайында тұтыну несиесіне деген сұраныс пен оған ұсыныстың ара
қатынасы. Еліміздің екінші деңгейлі банктерінің ұсынысын қарастыру.
Зерттеу тапсырмалары мен мақсаты. Бұл дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты тұтыну несиесінің қазіргі кездегі қажеттілігі мен оның тәуекелінің
алдын алудың тәжірибелік негізде зерттеу.
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесі тапсырмаларды анықтау алға
қойылды. Олар:
• жеке тұлғаларға берілетін несиелер түрлерімен танысу және несие
жүйесін зерттеу;
• тұтыну несиесінің процессімен таныстыру, оның шарртары,
ерекшеліктері;
• несиелік келісім шартқа отыру барысында қарызгермен жиналатын іс
құжаттар тізімі;
• тұтыну несиесінің даму болашағы.
Бұл тақырыпты зерттеудің обьектісі ретінде қаржылық ұйымдардың бірі
Kaspi bank АҚ ұсынатын несиелік қызметтер қарастырылған.
Берілген жұмыстың пәні ретінде жеке тұлғаларды несиелеу кезінде қаржы-
несие ұйымдарының құжаттарының рәсімделуін зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде келесі ақпараттар базасы қолданылды. Олар:
заңды және нормативті актілер, жалпы теориялық экономикалық әдебиеттер,
журналдар, статистикалық мәліметтер мен қатар Отандық авторлар Сейткасымов,
Хамитов, Мақыш сияқты авторлардың еңбегі қолданылған.
1. Тұтыну несиесі туралы түсінік және оның экономикадағы ролі
1.1 Тұтыну несиесінің түсінігі және түрлері
Банктік несиенің рөлі оның экономикадағы мемлекеттегі және халықтағы
қолданыс нәтижелерімен және олардың әдістерімен ерекшеленеді. Әдістері
туралы айтатын болсақ, олар әдетте қаражаттың ақылы ұсынылуымен кредиттің
қайтарылымын белгілі дәрежеде шартталады. Бұл несие операциясының
қатысушыларының жауап кершілігі мен қызығушылығын арттырады, олардың қарыз
қаражат қолдануына себеп болады.
Несиелік
қатынастарға қаражатты пайдаланғаны үшін төлеген құнына қоса қаражаттың
қолданылатын қаражат мөлшері мен оларды пайдалану уақытын үнемдеудің
қызығушылығын арттырады. Берілген несиелік қатынастардың ерекшелігі
бюджеттік қаржыландырудың суммсының кемуінде материалдық қызығушылықтың,
оларды пайдалану мүлдем жоқ болатын қайтарылмайтын бюджеттік
қаржыландырумен теңестіргенде байқалады.
Белгіленген
ерекшеліктер, әсіресе, қайтарылымдығы, жеделдігі және ақылығы ресурстардың
үнемдеуінде несиенің маңызын арттырыды. Несиені пайдалану нәтижелері
маңызды және алуан түрлі қаражаттың қайтарылуы үшін қолданылатын несие
өндіріс процесіне тауарды өткізу мен тұтымына және ақша айналымының
саласына ықпал етеді.
Несиенің рөлі коммерциялық, банктік,
мемлекеттік тұтыну және ипотекалық несиелерде пайда болатын несиелік
қатынастардың алуан түрлерін іске асыру нәтижесінде анықталады. Әр
бағыттағы несиенің әсері несиелік қатынастардың қандай да бір түрі басты,
яғни доминантты орынды алады.
Несиелік
қатынастардың жүйесінде несиелеу операцияларын орындау үшін қаражатты тарту
өте маңызды. Бірақта ондай әрекет әр түрлі несиелік қатынастар үшін бірдей
емес. Мысалы, коммерциялық несие қолданғанда несие алушының басқа жақтан
қаражат тарту керегі жоқ. Өткізіліп жатқан тауардың төлеу мерзімін ұзарту
үшін қарыз қаражатты ұсыну кезінде несие алушының ресурстары қолданылады.
Бұл несие алушының қаржы салымын компенсациялау үшін банктік несиені
қолдануды жоққа шығармайды. Банктердің бұндай іс-әрекеті маңызды, себебі
тартылған қаражаттың бар болуы қаражат меншіктенушілері оларды тауарды
сатып алу үшін жұмсамағанын білдіреді. Басқаша айтқанда, банктік несиені
қолдану – нәтижесінде материалдық ресурстарды қайта бөлуге әкеліп соғады.
Негізінде материалдық ресурстарды қайта бөлу мемлекеттік,
тұтынушы және жылжымайтын мүлікті залогқа және тұрғын үй сияқты мүлікті
құруда ипотекалық несиені қолдану кезінде материалдық ресурстарды қайта
бөлу мүмкін болады. Бұның бәрі несиенің материалдық ресурстарды қайта бөлу
кезінде өте маңызды екенін дәлелдейді. Бірақтан бұл ресурстарды орынды
пайдалану дәрежесіне жететін несиелік қатынастарды керек етеді. Сонымен
қатар, несиенің рөлі тауарды өндіру мен өткізудің үздіксіздігінде көрініс
табады. Кәсіпорынның уақытша ақшалай түсім мен шығындардың жүйелі түрде
сәйкес келмеуінен қажетті тауарлы – материалдардың құндылықтарды сатып
алуға, қаражаттың жетіспеушілігі қызмет көрсетуді төлеу және осының
салдарынан тауарды өндіру мен өткізу процессінің үздіксіздігінің бұзылуы
мүмкін. Қарыз қаражаттарын беру уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
өндіру процесі, сонымен қатар оның үздіксіздігі мен жылдамдатуына кедергі
әсерін тигізіп отыратын, қарыз алушыларда қаражаттың үздіксіз қайталанып
тұратын “құйылымы” мен “шегіну” игеріледі. Несие өндірістің мерзімділігі
мен өнімнің белгілі түрлерін өткізумен шартталған қаражатта уақытша
қажеттілігін қанағаттандыруда үлкен роль атқарады. Қарыз қаражаттарын
пайдалану мерзімдік қосалқылардың пайда болуына және кәсіпорындар мен
ұйымдардың шаруашылық мерзімдік салаларының мерзімдік шығындарды жүзеге
асыруына мүмкіндік береді. Ең маңыздысы несиені пайдалану кезінде
кәсіпорынның табысты жұмыс істеуіне ғана қолайлы жағдайда жасалып қоймай,
ресурстарды экономикада пайдалану үшін де жағдай жасалады, себебі бұл
кәсіпорындар мен ұйымдар жұмысын (әрекетін) өзінің қаражатының менималды
көлемінің жұмсалуымен іске асыра алады және резервтердің азаюы, соның
ішінде ақшалы бөлігін де санағанда.
Сонымен бірге әр түрлі
қарызгерлердің арасында қаражаттың қайта бөлудің арқасында қарызгерге
берілетін біркелкі қаражаттың көлемінің азаюы туады. Мерзімдік
қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігі үшін берілетін қарыз қаражатты
беру кезінде керекті алғышарты болып қаражатта қажеттіліктің көлемі шығында
да мезгілдік факторлармен шартталатындығы болып табылады.
Қаражат айналым саласында
несиенің рөлі маңызды. Бұл барлық қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз
мемлекеттердің қаржы-несие жүйесінің қатысты. Қазақстанда Қазақстанның
Ұлттық банкі қолма-қол ақшаның әмиссиясы мен олардың айналымын
ұйымдастыруын жүзеге асырады, яғни банктер арқылы. Соңғысы орындалады, бір
жағынан, егер банктер шоттарында қалдықтары бар болса, банк кассаларынан
айналымға оларға қолма-қолақшаны шығару кәсіпорындар, ұйымдар мен жеке
азаматтар қолма-қол ақшаны беру кезінде мүмкін. Бұндай қалдықтардың бар
болуы несиелік қатынастардың бар болуын білдіреді. Банктердің
тәжірибесінде қоланылатын несиелеу процесінің өзіндік кезеңдері болады.
Несиелік процесс несиеге деген өтінішті өңдеуден басталып, несиенің толық
қайтарылуымен аяқталады.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы неиселік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады. [1].
Несиенің экономикадағы орны мен рөлі оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады. Жалпы, несие экономикалық категория ретінде мынадай
қызметтерді атқарады:
- қайта бөлу;
- айналыс шығындарын үнемдеу;
- айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
- капиталдың шоғырлануын жеделдету;
- ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі кез келген елдің ұлттық экономикасының
толық құнды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінің
көмегімен экономикалық жүйенің бір саласына капитал ағымы болады. Несиенің
бұл қызметінің қаржыны қайта бөлу қызметінен айырмашылығ қаржының бөлінуі
әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен аймақтар арасындағы капитал
ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизмі негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы
несиенің экономикалық мәнінен туындайды.Шаруашылық субъектілеріндегі
ақшалай қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын
алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті
туындатады. Міне, сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық
категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын
толтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл дегенміз капитал айналымын қамтамасыз
етіп қана қоймай айналыс шығандарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Тұтыну несиесі – бұл тұтыну тауарларын сатып алуға және басқа да
тұрмыстық жағдайларды жақсартуға бағытталған несие.
Тұтыну несиесі коммерциялық несие нысанында (яғни, бөлшек сауда
орындары арқылы төлемін кейінге қалдырып, тауар сату) және банктік несие
нысанында яғни, тұтыну тауарларын сатып алуға ақша беру) беріледі.
Тұтыну несиесінің мынадай түрлері қолданылуда:
- автомобильдік несие;
- ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;
- тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
- кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және
т.с.с.) берілетін несие.
Мұнда автомобильдік несие бойынша жаңа және жүрілген автомобильдерді
банк несиесі көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
- жиһаз,
- сантехника;
- аудио-видио және тұрмыстық техникалар;
- комьютер және оргтехника;
- басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сыртында құрылыс
және басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.
Несиеге байланысты несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:
1) Несиеге деген өтінішті қарау;
2) Несиелік қабілетін талдау;
3) Несиелік келісім шарт жасасу;
4) Несие беру;
5) Несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау. [2].
I кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау. Кез келген
несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен
сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі,
мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Банктің қоятын талаптарына
байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік операциялар сипатына байланысты
құжаттар беріледі.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкасын толтыруы мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарық
алушының аты-жөні; қызметі жәнеменшік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы;
ағымдық және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттері; негізгі
құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы
есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарық алушының
алған ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы
бар. Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
II кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі. Қарыз
алушының несиелік қабілеті – қарыз алушының алған ссудасы бойынша қарызды
уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен сипатталады.
Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен болуы мүмкін,
сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан бұрын оның
несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал
етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1. Ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, қарыз
алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы
және нұсқауымен танысуға тиіс.
2. Қарыз алушынаң іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі деп
қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді, сондай-ақ
келісім шартқа байланысты барлық міндеттемелерді орындауы
түсіндіріледі.
3. Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының ссуданы қайтаруға жеткілікті
қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату көлеміне,
баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен
қызметінің сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде бұл факторларға қоса жарнамалау
тиімділігі, бәсеке сияқты факторлар ескертіледі.
III кезең. Несиелік және кепіл туралы келісім шарт жасасу. Қазіргі
несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін
тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен
қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз
алушы келісім шарт негізінде шешеді.
IV кезең. Несие беру кезеңі. Бұл кезең ағымдық шот ашу, ссуданы
беруді құжаттау тәртібін (қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), ссуданы беру
тәсілін анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын
қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмалынады. Екіншісі – несие алуға құқығы қосымша қаражаттарға
деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші –
белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі келмейді). Несиенің мөлшері оны
беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес анықталады.
V кезең. Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау.
Несиелік операцияның маңызды кезеңі. Ссудалар бойынша қарызды қайтару
тәсілі банк қаражаттарының пайдалану ұзақтығына және олардың төлем
айналымын құраудағы рөліне байланысты.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жасамауға да
болады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: клиенттің жазбаша
үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың бұйрықтары жатады. Клиенттің өзінің
шотынан ақшалай қаражаттарды шегеру туралы үкімі жазбаша да және ауызша да
болады. Несиенің қайтарылуы қағазсыз, яғни байланыс каналдары арқылы да
жүзеге асырылады.
Банк несиелік келісім шарттың орындалуына, қарыз алушының алған
несиені пайдалануына және толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатқа
қарыз алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап.
Қажет болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп айырысу құжаттарын,
бухгалтерлік жазуларды, есептік материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз
алушыдан алған барлық қаржы ақпараттар түрлері мен басқа да ақпараттар,
сондай-ақ басқа да көздер пайдаланылады. Әрбір банктің өзінің клиенттің
несиелік ісін жүргізу жүйесі болады.
Несиелік келісім шартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған
қарыз алушыларға қатысты, банк: қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату
туралы ескерту жасауға; несиелік шартында қарастырылғандай, беруді
тоқтатуға құқы бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде
орындамаған жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге
құқылы.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің
несиелік портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу
барысындағы тәуекел көзі болып табылады.
Әр банкте өзіндік несиелік саясаты болады. Несиелік саясат банктің
несиелік қызметін, міндеттерін, олады іске асыру құралдары мен әдістерін,
сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру принциптері мен тәртібін
белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм көмегімен жүзеге асырылады.
Несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және
несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жассаау шарттарын анықтайды.
Кең мағынада, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз алушылар
тұрғысынан қарастыруға болады. Бір жақты мағынада, несиелік саясат – бұл
несиелік процесті ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен
тактикасын сипаттайды.
Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы стратагияларына
сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін қалыптастыруға қажетті
құжаттар жүйесін жасау шарттарын білдіреді.
Жалпы, несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
- нұсқаулық емес, яғни дерективті нұсқауларды қамтиды;
- несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқауларды
қамтитын құжаттардан тұрады.
Несиелік саясат банктің стратегиясын оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат несиелік
қызметтің мынадай негізгі бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді:
- несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап беретін
банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен
критерийлерін;
- несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың
басты іс-әрекеттерін;
- сыртқы аудит қызметтерінің жұмысын және банктегі несиелік қызметтің
сапалығын;
- ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банк қызметін әртараптандырудағы іс-әрекеттердің
тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік қызметкерлердің лауазымды
міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың белгілі бір
тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ережелерін тәжірибеге енгізу мүмкін
емес. Сондықтан да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске
асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің негізін
құрайды. Несиелік саясат банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ несиелік саясат банктің
бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс санайтын несиелік
өнімдермен анықталады. Мысалға, кәсіпорындарға қысқа мерзімді несиелер
(айналым қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ мерзімді инвестициялық
несиелер ( өндірісті кеңейтуге, жаңғыртуға, техникалық жағынан қайта
қаруландыруға, ғылыми-техникалық инновацияларды енгізуге) берген қолайлы.
[3].
Несиелік саясаттың маңызды элементі банктегі бақылауды ұйымдастыру
болып табылады. Яғни, потенциалды қарыз алушыны несиелеу мүмкіндігі туралы
сұрақты шешу барысында несиелік стандартты дұрыс қолдануға бақылау жасау,
жекелеген несиелік қызметкерлердің құзіретін сақтауға бақылау жасау,
банктің несиелік портфелінің жағдайына және оның ішінде проблемалық
несиелерге қойылатын жалпы бақылау. Ішкі несие саясатын жасау банк
жетекшілерінің несиелеу мақсатын қалыптастыруды және бұл мақсаттардың
банктің жалпы міндеттері мен стратегиялық мақсаттарымен қаншалықты сай
келетінін анықтауды талап етеді. Несиелеу мақсаттары анықталғаннан соң
соның негізінде банк қызметкерлерінің қажетті несиелік операцияларды
атқаруына мүмкіндік беретін банктіің несиелік саясатын және оған қоса
несиелеу стандарты мен несиелік нұсқаулары жасалады.
Несиелік стандарттар мен нұсқаулықтарды жасаудың бастапқы кезеңі
аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясына тәжірибелі
қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және
ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет саясатты
және соған сәйкес нұсқаулықтарды бекітеді.
Несиелік саясат несиелеу лимиттерін, тәртібін кейде несиелеу бойынша
жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалы, несиелік саясатта бір қарыз
алушыға келетін тәуекел лимиті анықталады. Сонымен қатар, несиелік саясатта
барлық несиелердің несиелік құжаттарда көзделген мақсаттарға сай берілуі де
қарастырылуы мүмкін. Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ережеде
қамтылады. Несиелік комитет несие беру барысында қорытынды жасап, несиені
беруге байланысты мәселелерді қамтиды.
Отандық банктер тәжірибесіндегі несиелік комитеттің шешетін
мәселелері мынадай:
- несие алуға берген клинттің өтінішін және несиелік қызметкердің несие
беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
- несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
- несиелеу шартын бекітеді;
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитет мәжілісінің хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды
тіркеу кітабын жүргізеді.
Несиелік саясатта қарыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуекелдігі жоғары операцияларды немесе жобаларды қаржыландыру шін
тағайындалатын несиелер туралы да айтылуға тиіс.
Несиелік саясатпен банк қызметкерлерін таныстыру, оларды соған сай
келетін ережелер мен нұсқаулықтарға үйрету, банкте несиелік саясатты
енгізудің негізгі элементі болып табылады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын анықтайды. Оларды
өз кезегінде несиелік саясаттың саясаттың қабылдаған бағыттарын іске асыру
жүйесі ретінде қарастыруға болады. Несиелік саясатта мынадай элементтер
көрсетілуге тиіс:
- несиелік қызметті ұйымдастыру;
- несиелік портфельді басқару;
- несиелеуге бақылау жасау;
- құзыретті бөлу принциптері;
- несиелеуді талдаудың жалпы критерийлері;
- несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;
- несиелермен жасалатын жылдық жұмыстардың принциптері;
- несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін
белгілі бір формада, яғни соған сай келетін мынадай үш құжат түрінде көруге
болады:
- несиелеу мақсаты;
- несиелеу стандарты;
- несиелеу нұсқаулықтары.
Сондай-ақ аталған үш құжат ерекше бір құжатта Несиелік саясат
бойынша жетекшілік ету біріктіреледі. Несиелеу саясатында несиелеуді
жүзеге асыратын бөлімшілер қызметкерлерінің қызметтерін нақтылайтын
несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу стандарты, несиелеудің жалпы бағыттары
мен бағдарламалары анықталады.
Несиелеу стандарты – бұл банкте несиелік қызметті жүзеге асыратын
барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты. Несиелеу стандартында
мынадай сұрақтар қарастыралады:
- қарыз алушының қаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;
- несиенің кепілхаттар және кепілдемелермен қаматамасыз етілуіне
қойылатын талаптар;
- әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру ережелері;
- қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;
- құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;
- несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер (мысалға, тұтыну
несиелері бойынша).
Барлық банктер бойынша құжаттар айналымын стандарттау мақсатында
несиелеу стандарттарына әр түрлі құжаттар үлгілері жатуға тиіс. Ондай
құжаттарға: несиелік келісім шарт, кепіл туралы шарт, кепілдеме туралы шарт
және т.б. жатады.
Несиелік нұсқаулық тәртіпті іске асырудың жалпы алгоритмі бекітетін
кезектіліктің қаламдарын суреттеуді білдіреді. Басқаша айтқанда, ол
несиелік қызметтің нақты бір бағытарына жатады. Жалпы несиелік саясатта
қарыз алушы туралы қажетті ақпараттар жинау және несиелік қабілетіне
талдаудан бастап несиелік талдау және аудит, несиелер бойынша мүмкін болар
зиян процесін қамтитын несиелік процесін қамтитын несиелік процестің барлық
кезеңдері көрсетіледі.
Несиелік саясат мынадай қызметтерді атқарады:
- банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға негіз болу;
- несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшін анықтама
материал және нұсқау ретінде болу;
- несиелік бөлімдердің жетекшілері үшін несиелік нұсқаудың талаптарының
орындалуына бақылау жасау туралы;
- несиелік талдау және аудит бөлімі қызметкерлерінің тексеруді жүзеге
асыруына негіз болатын талаптарды анықтау.
Коммерциялық банктің несиелік саясатын іске асыру процесінде
проблемалық несиелермен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп және қосымша
бақылау жасалуға тиіс. [4].
Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды несиелік
мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас субъектілері деп
атауға болады. Осы тараптардың біреуі болмаса несиелік мәміле жасалмайды.
Несие берушілерге мемлекет, банктер, банк типтес мекемелер мен қаржылық
ұйымдар, сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары да жатады. Кейбір жағдайларда
несиенің коммерциялық формада берілуіне байланысты несие берушіге өнім
өндіруші кәсіпкерлер де жатуы мүмкін. Ал, қарыз алушыларға қаражатқа деген
уақытша қажеттілігі бар кез келген заңды және жеке тұлғалар жатады.
Несиелеу объектісі – бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің іске
асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу объектісі материалды құндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие материалдық жағынан қамтамасыз
етілмеген жағдайда, банк шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретіде де болады.
Материалды қамтамасыз етілген несиелеу объектісіне өндірістік шикізат
қорларын, негізгі және көмекші материалдарды, жанармай, ыдыстар, сатып
алынатын жартылай өнімдер, азық-түліктер және басқа да материалды
құндылықтардың маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және
сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары жатады. Мұндай қорларды
жасау, ең бастысы, өндіріспен және өнімдерді сату процессімен тығыз
байланысты.
Несиелеу объектісіне экспортты және импортты тауарлар мен қызметтермен
жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар, кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын заңды және жеке тұлғалардың сатып алынатын шикізаттары,
материалдары, құралдары және басқа да мүліктері, ломбардтық операциялар,
шаруашылық субъектілер кірістері мен шығыстары арасындағы алшақтық жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объетілеріне жататындар мынандай түрлерге
бөлінеді:
• өндіріс объектілерінің құрлысы;
• өндіріс объектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру, кеңейту;
• техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
• жаңа өнімді шығаруды ұйымдастыру;
• өндірістік емес маңызы бар объектілерді салу.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру саласынан емес, олардың айырбас
саласынан іздеу қажет. Тауар айырбастау – бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді, шынымен де осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды. [3].
1.2 Тұтыну несиесіндегі тәуекелді басқару және кепіл саясаты
Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің
уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер
несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақтылы айналысып отыруга тиіс.
Несиелік тәуекел –Қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын
немесе оған есептелінген сьйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты
банктің зиян шегуін сипаттайды.
Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің негізгі элементтеріне жататындар:
• несиелік қызметті ұйымдастыру;
• лимиттер белгілеу;
• несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік қабілетін
бағалау;
• несиелік тәуекелдегіне байланысты несиелерге рейтинг қою және
белгіленген лимиттермен салыстыру;
• несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке ала
отырып, сыйақы мөлшерлемесін анықтау;
• несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзіретті бөлу – несиелерді
авторизациялау;
• несиелік мониторинг;
• несиелік портфелъді басқару;
• проблемалық несиелерді қалпына келтіру.
Банктің несиелік портфелімен байланысты тәуекелдер:
Өтімділікті жоғалту тәуекелі – банктің несиелік қызметінің сипатына
тәуелді, банктің өз міндеттерін орындамау және уақытында орындамау
мүмкіндігімен байланысты тәуекелдер;
Проценттік тәуекел – сыйақы ставкаларының жағымсыз өзгерулерінің
нәтижесінде шығыстардың пайда болу тәуекелі. Ол мыналардан пайда болуы
мүмкін:
- банктің орналастырылған активтері мен тартылған міндеттемелерін
қайтару мерзімдері мен төлемдерінің сәйкес келмеуі (тұрақты сыйақы
ставкалары кезінде);
- активтері бойынша бір жағынан және міндеттемелері бойынша екінші
жағынан банкпен әр түрлі ставкаларды пайдалану (тұрақты немесе қалқымалы);
- басқа бірдей жағдайларда бағалық ұқсас сипаттары бар, құралдар реті
бойынша алынатын және төленетін сыйақыларға түрлі есептеу және түзету
әдістерін қолдану;
Валюталық тәуекел – банк несиелік қызметті жүргізгенде, шетелдік
валюталардың курстарының өзгеруімен байланысты шығыстардың пайда болу
тәуекелі;
Бағалық тәуекел – қаржылық құралдардың құнына әсер ететін, қаржы
нарығының өзгеруімен байланысты, банктің несиелік портфелінің құнының
өзгеруі нәтижесінде шығыстардың пайда болу тәуекелі;
Операциялық тәуекел – банктің ішкі бақылауды ұйымдастыратын талаптарды
бұзғаны нәтижесіндегі шығыстардың пайда болу тәуекелі. Бұл банк
қызметкерлерімен ішкі құжаттармен анықталған процедуралар мен қызметтерді,
және несиелік тәуекелді басқару шарттарын сақтамағаны кезінде болады. [4].
Банк өзінің несиелік қызметінде несиелік тәуекелдерді шектеу үшін
келесі шараларды қолдануы мүмкін:
• несиелеудің жалпы лимиті;
• несиелік өнімдерге орналасуы мүмкін болатын, банкпен тартылған
ақшалардың үлесіне лимит;
• ұсынылатын несиелік өнімдердің әр түріне қатысты лимит;
• экономика салалары мен аймақтардың кескінінде банктің несиелік
өнімдерді шоғырландыруына лимит;
• бір қарыз алушыға лимит;
• несиелеу мерзімдері бойынша лимит;
• валюта түрлері бойынша лимит;
• қамтамасыз ету түрлері бойынша лимит;
• несие алушылар бойынша лимит;
• банк филиалдары бойынша лимит;
• банк-контрагенттермен операциялар үшін жеке лимиттер;
• банктің несиелік тәуекелдерін диверсификациялау болатын,
шектеулердің басқа түрлері.
Кепіл нысанына анықталынатын негізгі талаптар келесі:
• кепіл нысанының объективті нарықтық құның анықтау мүмкіншілігі;
• несиелік өнімді ұсыну туралы келісім-шарттың мерзіміндегі өтімділігі;
• бақылау астында болуы, яғни кепіл нысаның сақтығын бақылау мүмкіндігі;
• кепіл нысанына үшінші тұлғалардың құқықтарының болмауы.
Қамтамасыз етудің барлық түрлерінің құндық бағалануы және өтімділігін
анықтау, Қазақстан Республикасының заңдарына және банктің ішкі құжаттарына
сәйкес жүргізіледі. Несиелеу кезінде банктің бағалауы басымырақ есептеледі.
Кепіл нысанын бағалау, банк қызметкерлерімен орындалуы мүмкін болмаса, банк
бағалау бойынша арнайы ұйымды тартуы мүмкін.
Кепіл нысанын бағалау оның нарықтық құны бойынша жүргізіледі. Несиелеу
мерзімінің ішінде банк кепіл нысанының жағдайын жиі тексеруді жүргізеді.
Несиелеу кезінде ерекше назарды несиелік досьені қалыптастыруға бөлу керек.
Несиелік досье банктің клиентпен өзара қатынасын хронологиялық және толық
құжаттық тіркеуін білдіреді. Несиелік қызметті жүргізу барысында банк
несиелік тәуекелді азайту үшін шаралар қолданады, және бұл шаралар өздеріне
мына іс әрекеттерді енгізеді:
• несиелік тәуекелдің мониторингі;
• несиелік өнімдердің жіктеу және несиелік қызметтен болатын шығыстарды
жабу үшін провизиялар құрау;
• түзейтін іс әрекеттер.
Несиелік тәуекелдің мониторингі: мақсаты және міндеттері.
Несиелік тәуекелдің мониторингісінің мақсаты – бастапқы кезден несиелік
өнімді қайтару бойынша міндеттемелерін дұрыс орындауымен байланысты
клиенттің мүмкін болатын қиыншылықтарын табу.
Несиелік тәуекелдің мониторингісінің басты міндеті – дұрыс ақпаратты
жинау және жиі талдауды жүргізу болып табылады. Банк ақпараттың түрлі
көздерін пайдаланады: қаржылық есеп беру, несие алушының контрагенттерінің
ақпараты, басқа қаржылық институттардың ақпараты. Несие алушының қаржылық
жағдайы туралы білу үшін және банктің несиелік қаражаттарын мақсатты
пайдалануды бақылауын қамтамасыз ету бойынша қажетті шаралар өткізу
мақсатында, банктің қызметкерлері несие алушыға жиі барып тұрады.
Несиелік өнімдерді жіктеу. Банк несиелік тәуекелдерді жіктейді,
несиелік өнімдерден болатын шығыстарды анықтайды, несиелік тәуекелдерді
басқару стратегиясын жасайды.
Банк несиелік портфелді жіктеудің екі түрін қолданады:
• банктің несиелік өнімдерін жіктеу, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкісінің номативті актілеріне сәйкес қазақстандық стандарттар бойынша
жасалады.
• несиелік портфелдің жіктелуі, халықаралық стандарт бойынша банктің
аудитін жүргізетін, аудиторлық ұйымның әдістемесіне сәйкес халықаралық
стандарттар арқылы жүргізіледі.
• Проблемалық несиелік өнімдер бойынша банктің стандартты реттейтін іс
әрекеттері:
• проблемаларды және оларды шешу жолдарын табу үшін ұйымның басшылығымен
жұмыс жасау;
• консультанттарды тарту (техникалық, маркетингтік немесе қаржылық
сұрақтар бойынша);
• несиелік өнімді қайта құрылымдау үшін бағдарламалады шығару;
• қосымша кепілді алу;
• басқа қаржылық институттармен бірге қаржыландыруды ұйымдастыру;
• ұйым басшылығында кадрлық алмастыру ұсыныстар (басшылықты ауыстыру, банк
атынан ұйым басқарушыларын тағайындау);
• ұйымды қайта құру (сотсыз);
• міндеттемелер орындалуын қамтамасыз ететін нысанды өткізу;
• ұйым активтерін сату;
• банкрот процедураларын ұйымдастыруын ұсыну.
Банк несиелік портфелдің көлемін, баланс құрылымының тиімділігін және
өтімділік талаптарының нормативтерін сақтау жолымен басқарады. Банктің
несиелік портфелін басқарудың мақсаты – тиімді несиелік портфелді құрап,
оның құрылымы тәуекелдерді азайтуды бір жағынан және табыстардың жоғарлауын
екінші жағынан қаматамасыз ету болып табылады.
Несиелік өнімнің бағасы екі құрамнан құралады:
• әр несиелік өнімге несиелік ресурсты пайдалану үшін жылдық сыйақы
ставкаларынан;
• несиелік өнімге қызмет көрсеткені үшін біріңғай ставкасынан,
клиенттің бизнес-жоспарын талдау, несиеленетін проект бойынша
контрагенттерді іздеу және т.б.
Белгілі бір несие алушыға несиелік өнімді ұсыну үшін сыйақы ставкасы,
несие алушыны несиелеумен немесе оның транзакциясымен байланысты тәуекелдің
деңгейімен анықталады. Сыйақы ставкасы Активтер және Пассивтер бойынша
комитет белгілеген минималды сыйақы ставкаларынан төмен болмауы керек.
Минималды сыйақы ставкадан төмен несиелеу туралы шешімді, Активтер және
Пассивтер бойынша комитетпен бірге несиелік комитет қабылдайды. Бұл шектеу
тәуекелі толық көлемде ақшамен қамтамасыз етілген несиелік өнімдерге
жатқызылмайды, және банкпен сыртқы көздерден тартылған несиелік
ресурстардың қорлауы көзделген, мақсатты несиелік өнімдерге жатқызылмайды.
Сыйақы ставкасы тұрақты және белгілі бір сыртқы негізге байланысты
қалқымалы болуы мүмкін. Ставканың түрі және көлемі белгілі несиелік өнімді
ұсыну келісім-шартында айтылады. Белгілі бір несиелік өнімді анықталған
қаржыландыру көзімен пайдалану кезінде, сыйақы ставкасы банктің тарту
ставкасынан және проценттік маржадан құралады, сонымен қатар проценттік
маржа әр осындай жағдайда жеке қойылады.
Кез келген банктік несие белгіленген мөлшер шегінде (лимит) беріледі.
Несиенің мөлшерін банк мекемесі қарыз алушымен бірлесе отырып, материалдық
қорлардың құралу қажеттілігін зерттеу негізінде шығындарды, өндіріс көлемі
мен өнімнің өтімділігін, ауыл шаруашылық өнімдерін, оның қайта өңделуін
және басқа да шығындарды ескере отырып анықтайды.
Қарыз алушыға берілетін несиенің мөлшері әр түрлі жағдайларға
байланысты болып келеді. Біріншіден, қарыз алушыға берілетін несие шамасы
қарыз алушының жасаған өтінішіне байланысты. Бірақ та бұл өтініштегі несие
мөлшері несиені қайтарудағы нақты мүмкіндіктермен, сондай-ақ банктің нақты
есебімсн сәйкес келмеуі мүмкін.
Екіншіден, несиенің мөлшері экономикалық жағдайларға байланысты, соның
ішінде:
1. қарыз алушының төлем айналымындағы алашақтың шамасына;
2. несиені қамтамасыз ететін нақты тауарлы- материалды бағалылар
қорына және олардың өтімділік дәрежесіне;
маржа деңгейіне;
3. несиелік тәуекел дәрежесіне және банктің клиентке деген
сенім дәрежесіне;
4. банкте бар ресурс көлеміне және т.б.
Несиелерді авторизациялау – несиелік тәуекелді төмсндету мақсатында
жүргізілетін анықтамалар және тексерулер процесін білдіреді.
Несиелік мониторинг – несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда,
қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты
шаралар жүйесі болып табылады.
Несиедік портфельді басқару –бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілср қызметі болып табылады.
Несиелік портфельді басқаруды іске асырудық ортақ алғы шарттарына
жататындар:
1. нақты қарыз алушылар мен олардың топтары ушін несиелеудің ішкі
банктік лимитін белгілеу;
2. несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз
алушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау
формасын жасау;
3. әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
4. төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
5. жоғарғы тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік
саясатты қатаңдату;
6. несиеге бага белгілеу саясатын дайындау.
Несиелеу лимиттерін белгілеу –несиелік портфельді құруға бақылау
жасауда тәуекелдерді төмендету және ұзақ мерзімді өміршеңдік қабілетті
жақсарту үшін пайдаланылатын басты тәсіл.
Проблемалық несиелерге:
• несиелік келісімшартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты
кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
• сақтандыру, кепілхат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген
несиелер бойынша сақтандыру компанияларының, кепіл -хатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz