Қылмыстық іс жүргізу
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің түсінігі
2. Дәлелдемелердің қайнар көздері
3. Дәлелдемелердің белгілері
4. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің жіктелуі
III. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
II. Негізгі бөлім
1. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің түсінігі
2. Дәлелдемелердің қайнар көздері
3. Дәлелдемелердің белгілері
4. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің жіктелуі
III. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
Дәлелдеме ұғымының екі жақты сипаты болады:
а) тектік сипаттағы философиялық ұғым;
ә) түрлік сипаттағы іс жүргізу құқықтық ұғымы.
Философиялық қөзқарасы тұрғысынан дәлелдеме дегеніміз – шындықты анықтаудың процесі(әдісі), пайымдаудың шынайылығын негіздеу. Кең мағынасындағы «дәлелдеме» қандай да бір пайымдаудың шынайылығын айқындайтын кез келген рәсім, бұл кейбір қисынды пайымдауларды, сондай-ақ кейбір табиғи құбылыстар мен заттарды сезім арқылы қабылдау жолымен жүзеге асады. Тар мағынасында – ¬бұл шынайы алғы шарттардан дәлелденетін тезистерге бастайтын дұрыс ой қорытындыларының тізбегі.
Сонымен, философиялық түсінік дәлелдемені екі мағынада қамтиды:
а) дәлелдеме – шындықты анықтаудың процесі не әдісі;
ә) дәлелдеме – тану мен бағалаудың статистикалық объектісі.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы үшін статистикалық объект деген дәлелдеме ұғымының екінші мағынасы тән, қылмыстық сот ісін жүргізу шеңберіндегі өзгеше қызмет түрі ретінде шындықты анықтау процесінің өзі «дәлелдеу» терминімен белгіленеді.
а) тектік сипаттағы философиялық ұғым;
ә) түрлік сипаттағы іс жүргізу құқықтық ұғымы.
Философиялық қөзқарасы тұрғысынан дәлелдеме дегеніміз – шындықты анықтаудың процесі(әдісі), пайымдаудың шынайылығын негіздеу. Кең мағынасындағы «дәлелдеме» қандай да бір пайымдаудың шынайылығын айқындайтын кез келген рәсім, бұл кейбір қисынды пайымдауларды, сондай-ақ кейбір табиғи құбылыстар мен заттарды сезім арқылы қабылдау жолымен жүзеге асады. Тар мағынасында – ¬бұл шынайы алғы шарттардан дәлелденетін тезистерге бастайтын дұрыс ой қорытындыларының тізбегі.
Сонымен, философиялық түсінік дәлелдемені екі мағынада қамтиды:
а) дәлелдеме – шындықты анықтаудың процесі не әдісі;
ә) дәлелдеме – тану мен бағалаудың статистикалық объектісі.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы үшін статистикалық объект деген дәлелдеме ұғымының екінші мағынасы тән, қылмыстық сот ісін жүргізу шеңберіндегі өзгеше қызмет түрі ретінде шындықты анықтау процесінің өзі «дәлелдеу» терминімен белгіленеді.
1) Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 жылы өткізілген республикалық референдумда қабылданған, 1998ж. 7 қазанда өзгертулер мен толықтырулар енгізілген)
2) Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. 1997 ж. 13 желтоқсан.
3) Ерешев Е. Қылмыстық іс жүргізу. Жалпы бөлім: Оқулық. – Алматы: «Өлке» баспасы, 2006. 154бет.
4) Уголовно - процессуальное право: Учебник / Под общей редакцией профессора, заслуженного деятеля науки РФ П.А.Лупинской. – 2-е издание, переработанное и дополненное – М., Юристъ, 1997.
5) Уголовный процесс. Учебник для студентов юридических вузов и факультетов. Издание второе, переработанное и дополненное М., Зерцало, 1997.
6) Төлеубекова Б.Қ. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Жалпы бөлім: Оқулық - Алматы: «Жеті жарғы» 2000.
7) М.С. Строгович. Курс советского уголовного процесса . Том 1 : Основные положения науки советского уголовного поцесса . Издательство «Наука» М. 1968.
8) Т-леубекова Б.Х. Уголовуно-процессуальное право. РК Часть общая: Учебник- Алматы, «Баспа», 1998.
2) Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. 1997 ж. 13 желтоқсан.
3) Ерешев Е. Қылмыстық іс жүргізу. Жалпы бөлім: Оқулық. – Алматы: «Өлке» баспасы, 2006. 154бет.
4) Уголовно - процессуальное право: Учебник / Под общей редакцией профессора, заслуженного деятеля науки РФ П.А.Лупинской. – 2-е издание, переработанное и дополненное – М., Юристъ, 1997.
5) Уголовный процесс. Учебник для студентов юридических вузов и факультетов. Издание второе, переработанное и дополненное М., Зерцало, 1997.
6) Төлеубекова Б.Қ. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Жалпы бөлім: Оқулық - Алматы: «Жеті жарғы» 2000.
7) М.С. Строгович. Курс советского уголовного процесса . Том 1 : Основные положения науки советского уголовного поцесса . Издательство «Наука» М. 1968.
8) Т-леубекова Б.Х. Уголовуно-процессуальное право. РК Часть общая: Учебник- Алматы, «Баспа», 1998.
Жоспар
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің түсінігі
2. Дәлелдемелердің қайнар көздері
3. Дәлелдемелердің белгілері
4. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің жіктелуі
III. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
I. Кіріспе
Дәлелдеме ұғымының екі жақты сипаты болады:
а) тектік сипаттағы философиялық ұғым;
ә) түрлік сипаттағы іс жүргізу құқықтық ұғымы.
Философиялық қөзқарасы тұрғысынан дәлелдеме дегеніміз – шындықты
анықтаудың процесі(әдісі), пайымдаудың шынайылығын негіздеу. Кең
мағынасындағы дәлелдеме қандай да бір пайымдаудың шынайылығын айқындайтын
кез келген рәсім, бұл кейбір қисынды пайымдауларды, сондай-ақ кейбір табиғи
құбылыстар мен заттарды сезім арқылы қабылдау жолымен жүзеге асады. Тар
мағынасында – бұл шынайы алғы шарттардан дәлелденетін тезистерге бастайтын
дұрыс ой қорытындыларының тізбегі.[1]
Сонымен, философиялық түсінік дәлелдемені екі мағынада қамтиды:
а) дәлелдеме – шындықты анықтаудың процесі не әдісі;
ә) дәлелдеме – тану мен бағалаудың статистикалық объектісі.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы үшін статистикалық объект деген дәлелдеме
ұғымының екінші мағынасы тән, қылмыстық сот ісін жүргізу шеңберіндегі
өзгеше қызмет түрі ретінде шындықты анықтау процесінің өзі дәлелдеу
терминімен белгіленеді.
II. Негізгі бөлім
1. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің түсінігі
Дәлелдемелер ұғымы ҚІЖК-нің 115-бабында жазылған. Осы баптың 1-бөлігі
мазмұнына сәйкес, қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер ұғымын былайша
тұжырымдаймыз: тергеуші, анықтаушы, прокурор және сот қылмыстың болғандығын
немесе болмағандығын, бұл қылмысты айыпталушы жасағандығын немесе
жасамағандығын және айыпталушының кінәлілігін не кінәлі емес екендігін,
сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтауға
негіз болатын заңды түрде алынған фактілі деректер қылмыстық іс бойынша
дәлелдемелер болып табылады. Дәлелдемелер ұғымының осы анықтамасын
қысқартып айтқанда, істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды көрсететін
фактілі деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер ретінде қолданылады деп
түсіну керек. Бұл жерде назар аударатын басты термин фактілі
деректер[2]болып табылады. Осы термин дәлелдемелер ұғымының мәнін
білдіреді және дәлелдемелер ретінде қолданылатын деректердің нақты болу
керектігін көрсетіп тұр. Яғни, іс үшін маңызы бар мән-жайлар нақты
деректердің негізінде анықталады деп түсінеміз. Сондықтан, фактілі
деректер терминінін басқа түрде фактілі жөнінде нақтылы деректер немесе
фактілер жөнінде нақты мәліметтер деп те айту мүмкін.
Дәлелдеме ұғымының қылмыстық іс жүргізунің мәнін формальды қисынмен
жұмыс істейтін дефинициядан (анықтаудан) ажырата отырып, А.И. Трусов былай
деп жазды: ... Сот дәлеудеде жалаң ойлармен ғана емес, ең әуелі
фактілермен жұмыс істейді. [3]
2. Дәлелдемелердің қайнар көздері
ҚІЖК 115-бабының 2-бөлігінің фактілі деректердің қайдан алынатындығы,
яғни дәлелдемелердің қайнар көздері көрсетілген. Дәлелдемелердің қайнар
көздеріне мыналар жатады:
1) сезіктінің жауабы,
2) айыпталушының жауабы,
3) жәбірленушінің жауабы,
4) куәнің жауабы,
5) сарапшының қорытындысы,
6) заттай дәлелдемелер,
7) іс жүргізу әрекеттерінің хаттамалары,
8) өзге құжаттар.
Осы аталған қайнар көздерге сәйкес дәлелдемелердің процессуалдық
нысаны және түрлері ажыратылды: сезіктінің жауабы, айыпталушының жауабы
және т.б. Сондықтан дәлелдемелердің қайнар көздері олардың процессуалдық
нысанына сәйкес келеді.
Сонымен, дәлелдемелер ұғымын қарастырудың нәтижесінде бұл ұғымның екі
жақты сипатталатындығы анықталып отыр: мәні мен мазмұны жағынан алғанда
дәлелдемелерді фактілі деректер деп білеміз, ал нысаны жағынан олар қайнар
көздеріне сәйкес түрлерге бөлінеді.
Фактілі деректерді дәлелдемелер ретінде іс жүзінде қолдану үшін олардың
осы іске қатыстылығын және осы іс бойынша қолдануға болатындығын анықтау
қажет етіледі.
3. Дәлелдемелердің белгілері
А.И.Трусов соттық дәлелдемелердің мынадай негізгі белгілерін
негіздейді[4]:
1) соттық дәлелдермен іс жүзіндегі деректерді білдіреді;
2) жалпы кез келген іс жүзіндегі деректер соттық дәлелдемелер болып
танылмайды, нақты көмегімен жағдайды айқындауға септігі тигендері,
қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы барлары ғана соттық дәлелдемелер
бола алады;
3) соттық дәлелдемелер арқылы заңда көзделген қылмыстық-іс жүргізушілік
нысандарда, яғни белгілі бір тәртіппен фактілер анықталады немесе жоққа
шығарылады.
Р.С.Белкиннің пікірі бойынша жинақталған, зерттелген және бағаланған
дәлелдемелер дәлелдеудің, яғни шындықты анықтаудың мақсатына қол жеткізудің
құралы ретінде қызмет етеді.
Дәлелдеме – шындыққа көз жеткізудің құралы[5]. Сонымен бірге
дәлелдеме шындықты жасаудың құралы емес[6].
Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің мәні туралы жалпы түсінік шындықты
тану процесімен өзара байланысқа түскен кезде дәлелдеме – қылмыстық іс
жүргізу құқығының аса маңызды сипаттарының бірі болып табылады деп айта
аламыз. Дәлелдеме сот әділдігінің басты сипаты. Сот ісін жүргізуді жүзеге
асыратын адамдар мен органдардың бүкіл қызметі іс бойынша шындықты
анықтауға және осы арқылы істі әділетті шешуге бағытталған. Дәлелдемесіз
нақты адамға үкім шығаруға құқықтық негіз жоқ.
Келтірілген түйінді жағдайлар қылмыстық процесте дәлелдеме ұғымын заңды
түрде бекітудің негізіне алынған болатын. Мәселен, ҚІЖК-нің 115-бабында
былай деп жазылған: Оның негізінде анықтаушы, тергеуші, прокурор, сот осы
Кодексте белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде көзделген әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын,
айыпталушының бұл әрекеттің жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кінәлілігін не кінәлі емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтайтын заңды түрде алынған іс
жүзіндегі деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Сонымен, дәлелдеменің белгілері мыналар болып табылады:
• дәлелдемелердің ҚІЖК-не сәйкес жолмен алынуы;
• дәлелдемелерде анықталатын жағдайларға қатысы бар іс жүзіндегі
деректердің болуы;
• дәлелдемелерді жинақтау және солардың негізінде қылмыстық жазаға
жататын әрекеттің бар екендігін немесе болмағандығын анықтау;
• мұндай анықтауды анықтаушының, тергеушінің, прокурордың және
соттың ғана құқығына беру;
• жасады деп айып тағылып отырған әрекетте адамның кінәлі
екендігін не кінәсіздігін анықтау.
4. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің жіктелуі
Дәлелдемелерді жіктеудің[7] теориялық та, практикалық та маңызы бар.
Теориялық маңызы мынадан көрінеді: жіктеу зерттелетін объектілерге жүйелік
көзқарастың негізі болып табылады. Қызмет ретінде дәлелдеу процесінің
күрделілігі мен әр қилылығына, іс жүргізушілік дәлелдеуге тартылатын
объектілердің шексіздігіне, сондай-ақ дәлелдемелер мен мазмұнының алуан
түрлілігіне байланысты дәлелдемелерге қатысты бұл өте маңызды.
Дәлелдемелерді жіктеудің практикалық маңызы туралы айта келіп А.А.Хмыров
былай деп атап өтеді: (дәлелдемелерді жіктеу) оларды жинаудың, зерттеудің
және бағалаудың ерекшеліктерін алдын ала анықтайды, жекелеген дәлелдемелер
түрлерінің іс жүргізушілік режимін, сондай-ақ оларды пайдаланудың жолдары
мен әдістерін, оларды дәлелдеудегі маңызын дұрыс анықтауға көмектеседі.
Жіктеу істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті түрде зерттеуге
жәрдемдесуі тиіс және жинақталған дәлелдемелер жиынтығын бір жүйеге
түсіруге, дәлелдеуге жататын іс жағдайларының қайсысы жеткілікті түрде
толық анықталғанын, қайсысы әлі де анықталмағанын немесе қосымша
нақтылануға мұқтаж екенін білуге көмектеседі[8].
Әділеттілік үшін атап өту қажет, жоғарыда айтылғанындай зерттеу
объектісінің көп қырлылығына байланысты қандай да бір негізі немесе белгісі
бойынша дәлелдемелерді толық зерттеу мүмкін емес. Мынаны да есте ұстау
керек: дәлелдемелерді жіктеу дәлелдемелердің қайсысы жақсы деген сұраққа
жауап бермейді. Мәселені осылайша қою бірде бір дәлелдеменің күні бұрын
анықталған күші болмайтындығы туралы қылмыстық іс жүргізушілік ережені
мағынасынан айырады. Сонымен, дәлелдемелерді жіктеудің практикалық маңызы
іс бойынша анықталған дәлелдемені бағалау кезінде соттың қорытынды
ережелерінің сипатына қолданылмайды.
Дәстүрлі түрде қалптасқан жіктеу мынадай негіздер бойынша бөлуді
қарастырады:
1) дәлелдемелер мен олардың көздерінің байланысы бойынша;
2) дәлелдемелердің сипаты бойынша;
3) дәлелдемелерді алу мен пайдаланудың сипаты бойынша.
Дәлелдемелер мен олардың көздерінің байланысы бойынша дәлелдемелер
мынадай түрлерге бөлінеді:
а) жеке және заттық;
ә) әуел бастағы және іс жүргізу барысындағы;
б) сапалы және сапасыз.
Жеке және заттық дәлелдемелер[9] дәлелдемелік ақпараттың қалыптасу
тетігін сипаттайды және осы тетіктің ақпаратты сақтаушысымен байланысын
анықтайды. Егер ақпараттың көзі адам болса (айыпталушының, сезіктінің,
куәгердің жауаптары, сарапшы қорытындысы), онда ол жеке дәлелдемелерге
жатады. Егер ақпарат заттар мен құжаттарда болса, бұл орайда құжаттар
адамдардың жауап беруін тіркемеуі тиіс, онда олар заттық дәлелдемелерге
жатады.
Заттық айғақтар туралы айта отырып, Ф.Н.Фаткуллин былай деп көрсетеді:
Іс жүзіндегі ақпараттың сақтаушысы материалдық объектілер болып табылатын,
ал ақпараттың өзі тілден тыс нысанда берілетін дәлелдемелер мен көздер
заттық деп аталуы мүмкін. Мұндайлардың қатарына қылмыстық қызметтің
құралдары мен өнімдері, қоғамдық қауіпті әрекеттің іздері бар заттар,
қылмыстық жолмен болған құндылықтар және т.б. жатады. Бұл жерде іс үшін
маңызы бар жағдайлар туралы тиісті ақпарат қылмыстық істі тергеу және
соттық қарау кезінде тікелей сезіммен қабылдауға болатын материалдық
іздер мен нақты фактілер түрінде сақталады және беріледі.[10]
Дәлелдемелерді жеке және заттық деп бөлу олардың қалыптасуының
негіздері мен тетіктерін саралаудан көрінеді. Мұндай саралау дәлелдемелерді
жинаудың, тексерудің және бағалаудың тиімді әдістемесі мен тактикасын жасау
үшін қажет[11].
Қаралып отырған негіз бойынша дәлелдемелерді жіктеуден туындайтын түрлі
көзқарастарды талдай отырып, П.С.Элькинд Дәлелдемелер теориясы (1973)
авторларына кейбір сын-пікірлер айтады: олар дәлелдемелердің екінші түрін
тек заттық айғақтарға әкеліп тірейді, біз мұнымен келісе алмаймыз, өйткені
заттық айғақтар азаматтардан шықпайтын дәлелдеме компонентттерінің бірін
құрайды.Мынаны да ескеру керек: тергеу және сот іс-қимылының хаттамалары
белгілі бір адамдардан шыққан ақпаратты (мысалы, жауап алу хаттамасы) не
заттар мен құжаттарда бар ақпаратты (мәселен, заттық айғақты қарау
хаттамасы, тінту кезінде табылған құжатты көрсете отырып жасалған тінту
хаттамасы және басқалары) куәландыра алады. Кез келген хаттамаға нақты
адамдар қол қояды және осы формальды белгісі бойынша адамдардан шыққан
дәлелдемелерге жатқызуға болар еді, дегенмен шешуші рөлді оның мазмұны
көрсетеді - ол адамдардан шыққан және заттар мен құжаттарда бар ақпаратты
бекітеді[12].
Сонымен, дәлелдемелерді жеке және заттықт деп бөлудің бар болғаны
сыртқы формальды сипаты ғана бар және өзін қалыптастырудың тетігін қамтитын
дәлелдеме табиғатын бейнелейді.
Бастапқы және туынды дәлелдемелер. Мұндай жіктеу Ф.Н.Фаткуллин атап
көрсеткеніндей, іс бойынша анықтауға жататын факті мен оның бейнесі болып
табылатын ақпарат арасындағы дәнекерлік деңгейінің белгісіне
негізделеді[13].
Бастапқы дәлелдемелерге тікелей бастау көзден шыққан және ақпарат
сақтаушысы мен ақпарат арасында қандай да бір аралық буын жоқ дәлелдемелер
жатады. Мәселен, өзін қызықтырған фактіні тікелей қабылдаған куәгердің
жауабы бастапқы дәлелдемелер болып табылады. Осы топқа барлдық уақытта
дәлелдеу тақырыбының құрамдас материалдандырылған бөліктері ретінде
заттық айғақтар да жатады[14].
Алғашқы дәлелдемелер деп іске маңызы бар мән-жайларды тікелей өздері
қабылдаған қайнар көздерден алынған фактілі деректерді айтамыз. Мысалы,
куәнің немесе жәбірленушінің өз көздерімен көрген немесе тікелей өздері
естіген істің мән-жайлары туралы нақты жауаптары алғашқы дәлелдемелер болып
табылады.[15]
Туынды дәлелдемелерге анықтау, тергеу, сот органдары ақпараттың екінші
көзінен, екінші қолдан (құжат көшірмесі, куәгердің тікелей тиісті оқиғаны
бақылаған, басқа адамнан не естігені туралы жауап беруі және
басчқалары)[16] алған ақпараты жатады.
Туынды дәлелдемелер деп тікелей өздері қабылдаудың негізінде емес,
бірақ алғашқы қайнар көздер арқылы пайда болған фактілі деректерді айтамыз.
Мысалы, куәнің басқа адамнан естіп білген істің мән-жайлары туралы
жауабы немесе құжаттың көшірмесі, сондай-ақ қылмыстің оқиғасы болған жерде
табылған іздердің көшірмелері туынды дәлелдемелерге жатады.
Дәлелдемелерді алғашқы және туынды деп бөлудің оларды қолдану үшін
маңызы бар. Өйткені, туынды дәлелдемелер алғашқы дәлелдемелермен
салыстырғанда оларға дәлме-дәл болмай, өзгерістерге ұшырауы мүмкін
(объективті және субъективті себептерге байланысты). Мәселен, басқа адамнан
естіп білген істің мән-жайлары туралы куә жауабының ол мән-жайларды өзі
көрген адамның жауабынан айырмашылықтары болады. Сондықтан, қылмыстық іс
жүргізу органы процессуальдық шешім шығарғанда негізінен алғашқы
дәлелдемелерге сүйенуі тиіс. Осыған байланысты, туынды дәлелдемелер бар
болған жағдайда бұл дәлелдемелерді қолдана отырып, алғашқы дәлелдемелердің
өзін табуға шаралар қолдану талап етіледі.
Қорыта айтқанда, қылмыстық іс бойынша туынды дәлелдемелерді қолдаудың
мынадай жолдары бар:
1) Туынды дәлелдемелер алғашқы дәлелдемелерді табу мақсатында
қолдануға жатады;
2) туынды дәлелдемелер қажет болған жағдайда алғашқы дәлелдемелерді
тексеру үшін қолданылады (мысалы, іске маңызы бар мәнӨжайларды өз көзімен
көрген куә жауабын өзгертіп айтқан болса, бұл куә мен одан естіген куәнің
арасында беттестіру жүргізу арқылы);
3) алғашқы дәлелдеме жойылып кеткен жағдайда, туынды дәлелдеме оның
орнына қолданылады (мәселен, ауыр дене жарақаттарын алған жәбірленуші
қайтыс болған жағдайда, оның айтқанын естіген адамның куә ретінде берген
жауабын қолдану). Мұндай жағдайда туынды дәлелдемені мұқият тексеріп, оның
шындыққа жататындығына басқа дәлелдемелер арқылы көз жеткізу қажет болады.
Дәлелдемелерді бастапқы және туынды деп бөлудің маңызы дәлелдеменің
тікелей бастапқы көзден қаншалықты деңгейге ұлғайғанын анықтаудың
практикалық қажеттілігіне байланысты. Қашықтау деңгейі (дәнекерлік) елеулі
болған сайын қате мәлімет алудың ықтималдығы ұлғая түседі.
Сонымен бірге туынды дәлелдеудің мәні туралы мәселеде белгілі бір
күрделілік бар.
В.Д.Арсеньев әділетті түрде атап өткеніндей, туынды дәлелдемелерді
қалыптастыру процесінің кездейсоқ, сондай-ақ жасанды сипаты
болады.Қылмыстық процесті жүзеге асыратын адамның еркінен тыс орын
алатынның бәрі де кездейсоқ сипатта болады (мәселен, тікелей куәгер мен
өзге де адамдардың арасында істің мән-жайы туралы кездейсоқ пікір алмасу).
Сот ісін жүргізуде туынды дәлелдемелерді сапалы түрде қалыптастыру процесі
де жүреді. Мәселен, егер оқиғаның басы-қасында болған куәгер тергеушіге
жауап берсе, соңғысы істі түпкілікті шешетін сотқа қатысты жауап беріп
(куәгер белгілі бір себептермен тікелей жауап беруге келе алмаса) туынды
дәлелдеменің көзі ретінде шыға алады. Осы себепке байланысты тікелей жауап
алу, тінту жүргізу және өзге де іс-әрекет хаттамасы хаттамалардың өзінде
тіркелген дәлелдемелерге қатысы жөнінен туынды болып табылады. Міне, осыны
назарға ала отырып, С.В.Курылев құжаттарды жасауға туынды дәлелдемелерді
туғызудың саналы түрде ұйымдастырылған процесі деп сипаттама берді[17].
Сапалы және сапасыз дәлелдемелер. Мұндай жіктеу іс жүзінде ақпарат
сақтаушының оны дұрыс қабылдау, сақтау және көз алдына келтіру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің түсінігі
2. Дәлелдемелердің қайнар көздері
3. Дәлелдемелердің белгілері
4. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің жіктелуі
III. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
I. Кіріспе
Дәлелдеме ұғымының екі жақты сипаты болады:
а) тектік сипаттағы философиялық ұғым;
ә) түрлік сипаттағы іс жүргізу құқықтық ұғымы.
Философиялық қөзқарасы тұрғысынан дәлелдеме дегеніміз – шындықты
анықтаудың процесі(әдісі), пайымдаудың шынайылығын негіздеу. Кең
мағынасындағы дәлелдеме қандай да бір пайымдаудың шынайылығын айқындайтын
кез келген рәсім, бұл кейбір қисынды пайымдауларды, сондай-ақ кейбір табиғи
құбылыстар мен заттарды сезім арқылы қабылдау жолымен жүзеге асады. Тар
мағынасында – бұл шынайы алғы шарттардан дәлелденетін тезистерге бастайтын
дұрыс ой қорытындыларының тізбегі.[1]
Сонымен, философиялық түсінік дәлелдемені екі мағынада қамтиды:
а) дәлелдеме – шындықты анықтаудың процесі не әдісі;
ә) дәлелдеме – тану мен бағалаудың статистикалық объектісі.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы үшін статистикалық объект деген дәлелдеме
ұғымының екінші мағынасы тән, қылмыстық сот ісін жүргізу шеңберіндегі
өзгеше қызмет түрі ретінде шындықты анықтау процесінің өзі дәлелдеу
терминімен белгіленеді.
II. Негізгі бөлім
1. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің түсінігі
Дәлелдемелер ұғымы ҚІЖК-нің 115-бабында жазылған. Осы баптың 1-бөлігі
мазмұнына сәйкес, қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер ұғымын былайша
тұжырымдаймыз: тергеуші, анықтаушы, прокурор және сот қылмыстың болғандығын
немесе болмағандығын, бұл қылмысты айыпталушы жасағандығын немесе
жасамағандығын және айыпталушының кінәлілігін не кінәлі емес екендігін,
сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтауға
негіз болатын заңды түрде алынған фактілі деректер қылмыстық іс бойынша
дәлелдемелер болып табылады. Дәлелдемелер ұғымының осы анықтамасын
қысқартып айтқанда, істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды көрсететін
фактілі деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер ретінде қолданылады деп
түсіну керек. Бұл жерде назар аударатын басты термин фактілі
деректер[2]болып табылады. Осы термин дәлелдемелер ұғымының мәнін
білдіреді және дәлелдемелер ретінде қолданылатын деректердің нақты болу
керектігін көрсетіп тұр. Яғни, іс үшін маңызы бар мән-жайлар нақты
деректердің негізінде анықталады деп түсінеміз. Сондықтан, фактілі
деректер терминінін басқа түрде фактілі жөнінде нақтылы деректер немесе
фактілер жөнінде нақты мәліметтер деп те айту мүмкін.
Дәлелдеме ұғымының қылмыстық іс жүргізунің мәнін формальды қисынмен
жұмыс істейтін дефинициядан (анықтаудан) ажырата отырып, А.И. Трусов былай
деп жазды: ... Сот дәлеудеде жалаң ойлармен ғана емес, ең әуелі
фактілермен жұмыс істейді. [3]
2. Дәлелдемелердің қайнар көздері
ҚІЖК 115-бабының 2-бөлігінің фактілі деректердің қайдан алынатындығы,
яғни дәлелдемелердің қайнар көздері көрсетілген. Дәлелдемелердің қайнар
көздеріне мыналар жатады:
1) сезіктінің жауабы,
2) айыпталушының жауабы,
3) жәбірленушінің жауабы,
4) куәнің жауабы,
5) сарапшының қорытындысы,
6) заттай дәлелдемелер,
7) іс жүргізу әрекеттерінің хаттамалары,
8) өзге құжаттар.
Осы аталған қайнар көздерге сәйкес дәлелдемелердің процессуалдық
нысаны және түрлері ажыратылды: сезіктінің жауабы, айыпталушының жауабы
және т.б. Сондықтан дәлелдемелердің қайнар көздері олардың процессуалдық
нысанына сәйкес келеді.
Сонымен, дәлелдемелер ұғымын қарастырудың нәтижесінде бұл ұғымның екі
жақты сипатталатындығы анықталып отыр: мәні мен мазмұны жағынан алғанда
дәлелдемелерді фактілі деректер деп білеміз, ал нысаны жағынан олар қайнар
көздеріне сәйкес түрлерге бөлінеді.
Фактілі деректерді дәлелдемелер ретінде іс жүзінде қолдану үшін олардың
осы іске қатыстылығын және осы іс бойынша қолдануға болатындығын анықтау
қажет етіледі.
3. Дәлелдемелердің белгілері
А.И.Трусов соттық дәлелдемелердің мынадай негізгі белгілерін
негіздейді[4]:
1) соттық дәлелдермен іс жүзіндегі деректерді білдіреді;
2) жалпы кез келген іс жүзіндегі деректер соттық дәлелдемелер болып
танылмайды, нақты көмегімен жағдайды айқындауға септігі тигендері,
қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы барлары ғана соттық дәлелдемелер
бола алады;
3) соттық дәлелдемелер арқылы заңда көзделген қылмыстық-іс жүргізушілік
нысандарда, яғни белгілі бір тәртіппен фактілер анықталады немесе жоққа
шығарылады.
Р.С.Белкиннің пікірі бойынша жинақталған, зерттелген және бағаланған
дәлелдемелер дәлелдеудің, яғни шындықты анықтаудың мақсатына қол жеткізудің
құралы ретінде қызмет етеді.
Дәлелдеме – шындыққа көз жеткізудің құралы[5]. Сонымен бірге
дәлелдеме шындықты жасаудың құралы емес[6].
Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің мәні туралы жалпы түсінік шындықты
тану процесімен өзара байланысқа түскен кезде дәлелдеме – қылмыстық іс
жүргізу құқығының аса маңызды сипаттарының бірі болып табылады деп айта
аламыз. Дәлелдеме сот әділдігінің басты сипаты. Сот ісін жүргізуді жүзеге
асыратын адамдар мен органдардың бүкіл қызметі іс бойынша шындықты
анықтауға және осы арқылы істі әділетті шешуге бағытталған. Дәлелдемесіз
нақты адамға үкім шығаруға құқықтық негіз жоқ.
Келтірілген түйінді жағдайлар қылмыстық процесте дәлелдеме ұғымын заңды
түрде бекітудің негізіне алынған болатын. Мәселен, ҚІЖК-нің 115-бабында
былай деп жазылған: Оның негізінде анықтаушы, тергеуші, прокурор, сот осы
Кодексте белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде көзделген әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын,
айыпталушының бұл әрекеттің жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кінәлілігін не кінәлі емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтайтын заңды түрде алынған іс
жүзіндегі деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Сонымен, дәлелдеменің белгілері мыналар болып табылады:
• дәлелдемелердің ҚІЖК-не сәйкес жолмен алынуы;
• дәлелдемелерде анықталатын жағдайларға қатысы бар іс жүзіндегі
деректердің болуы;
• дәлелдемелерді жинақтау және солардың негізінде қылмыстық жазаға
жататын әрекеттің бар екендігін немесе болмағандығын анықтау;
• мұндай анықтауды анықтаушының, тергеушінің, прокурордың және
соттың ғана құқығына беру;
• жасады деп айып тағылып отырған әрекетте адамның кінәлі
екендігін не кінәсіздігін анықтау.
4. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің жіктелуі
Дәлелдемелерді жіктеудің[7] теориялық та, практикалық та маңызы бар.
Теориялық маңызы мынадан көрінеді: жіктеу зерттелетін объектілерге жүйелік
көзқарастың негізі болып табылады. Қызмет ретінде дәлелдеу процесінің
күрделілігі мен әр қилылығына, іс жүргізушілік дәлелдеуге тартылатын
объектілердің шексіздігіне, сондай-ақ дәлелдемелер мен мазмұнының алуан
түрлілігіне байланысты дәлелдемелерге қатысты бұл өте маңызды.
Дәлелдемелерді жіктеудің практикалық маңызы туралы айта келіп А.А.Хмыров
былай деп атап өтеді: (дәлелдемелерді жіктеу) оларды жинаудың, зерттеудің
және бағалаудың ерекшеліктерін алдын ала анықтайды, жекелеген дәлелдемелер
түрлерінің іс жүргізушілік режимін, сондай-ақ оларды пайдаланудың жолдары
мен әдістерін, оларды дәлелдеудегі маңызын дұрыс анықтауға көмектеседі.
Жіктеу істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті түрде зерттеуге
жәрдемдесуі тиіс және жинақталған дәлелдемелер жиынтығын бір жүйеге
түсіруге, дәлелдеуге жататын іс жағдайларының қайсысы жеткілікті түрде
толық анықталғанын, қайсысы әлі де анықталмағанын немесе қосымша
нақтылануға мұқтаж екенін білуге көмектеседі[8].
Әділеттілік үшін атап өту қажет, жоғарыда айтылғанындай зерттеу
объектісінің көп қырлылығына байланысты қандай да бір негізі немесе белгісі
бойынша дәлелдемелерді толық зерттеу мүмкін емес. Мынаны да есте ұстау
керек: дәлелдемелерді жіктеу дәлелдемелердің қайсысы жақсы деген сұраққа
жауап бермейді. Мәселені осылайша қою бірде бір дәлелдеменің күні бұрын
анықталған күші болмайтындығы туралы қылмыстық іс жүргізушілік ережені
мағынасынан айырады. Сонымен, дәлелдемелерді жіктеудің практикалық маңызы
іс бойынша анықталған дәлелдемені бағалау кезінде соттың қорытынды
ережелерінің сипатына қолданылмайды.
Дәстүрлі түрде қалптасқан жіктеу мынадай негіздер бойынша бөлуді
қарастырады:
1) дәлелдемелер мен олардың көздерінің байланысы бойынша;
2) дәлелдемелердің сипаты бойынша;
3) дәлелдемелерді алу мен пайдаланудың сипаты бойынша.
Дәлелдемелер мен олардың көздерінің байланысы бойынша дәлелдемелер
мынадай түрлерге бөлінеді:
а) жеке және заттық;
ә) әуел бастағы және іс жүргізу барысындағы;
б) сапалы және сапасыз.
Жеке және заттық дәлелдемелер[9] дәлелдемелік ақпараттың қалыптасу
тетігін сипаттайды және осы тетіктің ақпаратты сақтаушысымен байланысын
анықтайды. Егер ақпараттың көзі адам болса (айыпталушының, сезіктінің,
куәгердің жауаптары, сарапшы қорытындысы), онда ол жеке дәлелдемелерге
жатады. Егер ақпарат заттар мен құжаттарда болса, бұл орайда құжаттар
адамдардың жауап беруін тіркемеуі тиіс, онда олар заттық дәлелдемелерге
жатады.
Заттық айғақтар туралы айта отырып, Ф.Н.Фаткуллин былай деп көрсетеді:
Іс жүзіндегі ақпараттың сақтаушысы материалдық объектілер болып табылатын,
ал ақпараттың өзі тілден тыс нысанда берілетін дәлелдемелер мен көздер
заттық деп аталуы мүмкін. Мұндайлардың қатарына қылмыстық қызметтің
құралдары мен өнімдері, қоғамдық қауіпті әрекеттің іздері бар заттар,
қылмыстық жолмен болған құндылықтар және т.б. жатады. Бұл жерде іс үшін
маңызы бар жағдайлар туралы тиісті ақпарат қылмыстық істі тергеу және
соттық қарау кезінде тікелей сезіммен қабылдауға болатын материалдық
іздер мен нақты фактілер түрінде сақталады және беріледі.[10]
Дәлелдемелерді жеке және заттық деп бөлу олардың қалыптасуының
негіздері мен тетіктерін саралаудан көрінеді. Мұндай саралау дәлелдемелерді
жинаудың, тексерудің және бағалаудың тиімді әдістемесі мен тактикасын жасау
үшін қажет[11].
Қаралып отырған негіз бойынша дәлелдемелерді жіктеуден туындайтын түрлі
көзқарастарды талдай отырып, П.С.Элькинд Дәлелдемелер теориясы (1973)
авторларына кейбір сын-пікірлер айтады: олар дәлелдемелердің екінші түрін
тек заттық айғақтарға әкеліп тірейді, біз мұнымен келісе алмаймыз, өйткені
заттық айғақтар азаматтардан шықпайтын дәлелдеме компонентттерінің бірін
құрайды.Мынаны да ескеру керек: тергеу және сот іс-қимылының хаттамалары
белгілі бір адамдардан шыққан ақпаратты (мысалы, жауап алу хаттамасы) не
заттар мен құжаттарда бар ақпаратты (мәселен, заттық айғақты қарау
хаттамасы, тінту кезінде табылған құжатты көрсете отырып жасалған тінту
хаттамасы және басқалары) куәландыра алады. Кез келген хаттамаға нақты
адамдар қол қояды және осы формальды белгісі бойынша адамдардан шыққан
дәлелдемелерге жатқызуға болар еді, дегенмен шешуші рөлді оның мазмұны
көрсетеді - ол адамдардан шыққан және заттар мен құжаттарда бар ақпаратты
бекітеді[12].
Сонымен, дәлелдемелерді жеке және заттықт деп бөлудің бар болғаны
сыртқы формальды сипаты ғана бар және өзін қалыптастырудың тетігін қамтитын
дәлелдеме табиғатын бейнелейді.
Бастапқы және туынды дәлелдемелер. Мұндай жіктеу Ф.Н.Фаткуллин атап
көрсеткеніндей, іс бойынша анықтауға жататын факті мен оның бейнесі болып
табылатын ақпарат арасындағы дәнекерлік деңгейінің белгісіне
негізделеді[13].
Бастапқы дәлелдемелерге тікелей бастау көзден шыққан және ақпарат
сақтаушысы мен ақпарат арасында қандай да бір аралық буын жоқ дәлелдемелер
жатады. Мәселен, өзін қызықтырған фактіні тікелей қабылдаған куәгердің
жауабы бастапқы дәлелдемелер болып табылады. Осы топқа барлдық уақытта
дәлелдеу тақырыбының құрамдас материалдандырылған бөліктері ретінде
заттық айғақтар да жатады[14].
Алғашқы дәлелдемелер деп іске маңызы бар мән-жайларды тікелей өздері
қабылдаған қайнар көздерден алынған фактілі деректерді айтамыз. Мысалы,
куәнің немесе жәбірленушінің өз көздерімен көрген немесе тікелей өздері
естіген істің мән-жайлары туралы нақты жауаптары алғашқы дәлелдемелер болып
табылады.[15]
Туынды дәлелдемелерге анықтау, тергеу, сот органдары ақпараттың екінші
көзінен, екінші қолдан (құжат көшірмесі, куәгердің тікелей тиісті оқиғаны
бақылаған, басқа адамнан не естігені туралы жауап беруі және
басчқалары)[16] алған ақпараты жатады.
Туынды дәлелдемелер деп тікелей өздері қабылдаудың негізінде емес,
бірақ алғашқы қайнар көздер арқылы пайда болған фактілі деректерді айтамыз.
Мысалы, куәнің басқа адамнан естіп білген істің мән-жайлары туралы
жауабы немесе құжаттың көшірмесі, сондай-ақ қылмыстің оқиғасы болған жерде
табылған іздердің көшірмелері туынды дәлелдемелерге жатады.
Дәлелдемелерді алғашқы және туынды деп бөлудің оларды қолдану үшін
маңызы бар. Өйткені, туынды дәлелдемелер алғашқы дәлелдемелермен
салыстырғанда оларға дәлме-дәл болмай, өзгерістерге ұшырауы мүмкін
(объективті және субъективті себептерге байланысты). Мәселен, басқа адамнан
естіп білген істің мән-жайлары туралы куә жауабының ол мән-жайларды өзі
көрген адамның жауабынан айырмашылықтары болады. Сондықтан, қылмыстық іс
жүргізу органы процессуальдық шешім шығарғанда негізінен алғашқы
дәлелдемелерге сүйенуі тиіс. Осыған байланысты, туынды дәлелдемелер бар
болған жағдайда бұл дәлелдемелерді қолдана отырып, алғашқы дәлелдемелердің
өзін табуға шаралар қолдану талап етіледі.
Қорыта айтқанда, қылмыстық іс бойынша туынды дәлелдемелерді қолдаудың
мынадай жолдары бар:
1) Туынды дәлелдемелер алғашқы дәлелдемелерді табу мақсатында
қолдануға жатады;
2) туынды дәлелдемелер қажет болған жағдайда алғашқы дәлелдемелерді
тексеру үшін қолданылады (мысалы, іске маңызы бар мәнӨжайларды өз көзімен
көрген куә жауабын өзгертіп айтқан болса, бұл куә мен одан естіген куәнің
арасында беттестіру жүргізу арқылы);
3) алғашқы дәлелдеме жойылып кеткен жағдайда, туынды дәлелдеме оның
орнына қолданылады (мәселен, ауыр дене жарақаттарын алған жәбірленуші
қайтыс болған жағдайда, оның айтқанын естіген адамның куә ретінде берген
жауабын қолдану). Мұндай жағдайда туынды дәлелдемені мұқият тексеріп, оның
шындыққа жататындығына басқа дәлелдемелер арқылы көз жеткізу қажет болады.
Дәлелдемелерді бастапқы және туынды деп бөлудің маңызы дәлелдеменің
тікелей бастапқы көзден қаншалықты деңгейге ұлғайғанын анықтаудың
практикалық қажеттілігіне байланысты. Қашықтау деңгейі (дәнекерлік) елеулі
болған сайын қате мәлімет алудың ықтималдығы ұлғая түседі.
Сонымен бірге туынды дәлелдеудің мәні туралы мәселеде белгілі бір
күрделілік бар.
В.Д.Арсеньев әділетті түрде атап өткеніндей, туынды дәлелдемелерді
қалыптастыру процесінің кездейсоқ, сондай-ақ жасанды сипаты
болады.Қылмыстық процесті жүзеге асыратын адамның еркінен тыс орын
алатынның бәрі де кездейсоқ сипатта болады (мәселен, тікелей куәгер мен
өзге де адамдардың арасында істің мән-жайы туралы кездейсоқ пікір алмасу).
Сот ісін жүргізуде туынды дәлелдемелерді сапалы түрде қалыптастыру процесі
де жүреді. Мәселен, егер оқиғаның басы-қасында болған куәгер тергеушіге
жауап берсе, соңғысы істі түпкілікті шешетін сотқа қатысты жауап беріп
(куәгер белгілі бір себептермен тікелей жауап беруге келе алмаса) туынды
дәлелдеменің көзі ретінде шыға алады. Осы себепке байланысты тікелей жауап
алу, тінту жүргізу және өзге де іс-әрекет хаттамасы хаттамалардың өзінде
тіркелген дәлелдемелерге қатысы жөнінен туынды болып табылады. Міне, осыны
назарға ала отырып, С.В.Курылев құжаттарды жасауға туынды дәлелдемелерді
туғызудың саналы түрде ұйымдастырылған процесі деп сипаттама берді[17].
Сапалы және сапасыз дәлелдемелер. Мұндай жіктеу іс жүзінде ақпарат
сақтаушының оны дұрыс қабылдау, сақтау және көз алдына келтіру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz