ҚР банк жүйесі элементтерінің функциялары. Даму жолдары

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І.тарау. Банк жүйесінің даму тарихы мен ұйымдастырылуы ... .. 5
1.1. Банк жүйесінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Банк жүйесі және оның элементтеріне сипаттама ... ... 13

ІІ.тарау. ҚР банк жүйесі элементтерінің функциялары ... ... ... ... 19
2.1. ҚР Ұлттық банктің қызметтері мен операциялары ... 19
2.2. ҚР Ұлттық банктің ақша.несие саясаты ... ... ... ... ... . 21
2.3. ҚР коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25

ІІІ.тарау. ҚР банк жүйесінің даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3.1. ҚР банк жүйесінің даму перспективалары ... ... ... ... ... 31
3.2. ҚР банк жүйесін дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... . 33

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36

Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38

Көптеген авторлардың пікірлеріне қарағанда “жүйе” деп бірнеше бөлшектерден құралатын тұтас, яғни, сол зерттелетін объектінің бөлшектерінің жиынтығы. Солай болса банк жүйесі де соны құрайтын элементтердің жиынтығы.
Банк жүйесі деген сөздің өзінен, оның басты элементі, негізінде ақшаға байланысты операцияларды жүргізетін, әртүрлі банктер болып табылатынын түсінуге болады.
Жалпы банк туралы да түрлі-түрлі пікірлер бар. Кейбір мамандар банкті кәсіпорын, мекеме, екіншілері– экономикалық басқару орны, үшіншілері – делдалдық ұйым, төртіншілері –несиелік кәсіпорны деп сипаттайды. Ал, күнделікті тұрмыста банкті ақша қоймасы деп түсінеді. Бірақ осы келтірілген пікірлердің бәрі де банктің не істейтіндігін, оның қандай операциялар жүргізетіндігін ғана анықтайды. Негізінде, банктің мазмұнын түсіну үшін, алдымен оның халық шаруашылығының басқа бөлімшелерінен елеулі оқшауланушылығын көрсететін қандай қасиеттері бар деген сауалға жауап беру керек. Міне, осындай сұрақтарға курстық жұмысым жауап береді деп ойлаймын.
Менің курстық жұмысымның негізгі мақсаты банк жүйесінің қалыптасуы мен болашақтағы дамуын ғылыми-теориялық негіздеу, банк жүйесінің элементі – банктің мазмұнын, операцияларын түсіндіріп, олардың халықаралық стандарттарға сай болуын тұжырымдау.
“Жаңаның бәрі естен шығып қалған ескілер” (Все новое – забытое старое) дегендей, Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің қазіргі жағдайы мен даму перспективаларын айтып кетер алдында, оның қалыптасу тарихын, банк жүйесінің маңызды деген реформаларын ұмытпауымыз керек.
Ал, жалпы неге осы тақырыпты қарастырдым деген сұраққа жауап беретін болсам, себебі, халқымыздың өсіп өркендеуіне, экономиканың дамуына тигізетін пайдасы зор болатын тек банк жүйесі. Мен осы саланың келешек маманы ретінде банк жүйесінің қазіргі даму проблемалары мен тенденциялары арқылы оның тиімділігін көрсетуді мақсат етемін. Бұл саланың маңыздылығы отандық және әлемдік экономиканың тәжірибесі көрсеткендей, нарықтық экономикаға өту жағдайында банк жүйесіне көмек көрсету тұрақтандырылған экономикалық өсуге жетуге елеулі нәтижелер береді. Егер банк жүйесі одан әрі дамитын болса, онда елдегі қаржы нарығы, сонымен қатар, Ұлттық банктің өз саясатын толығымен және тұрақты қалыпта жүзеге асыруына мүмкіндіктер береді.
2000 жылдан бері банк жүйесінің дамуының жылдамдығы өте жоғары. Оны жұмыста көрсетіліп кеткен ҚР Ұлттық банкінің нақты мәліметтерінен көруге болады.

• Заңдар
1. ҚР банктер және банктік қызмет туралы – Алм., Дәнекер, 2006 ж., 72 бет.
2. ҚР Ұлттық банкі туралы.

• Оқулықтар
3. Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер және валюта қатынастары- Алм., Экономика, 2006 ж.
4. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер – Алм., Экономика, 2005 ж.
5. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциясы – Алм., Қазақ университеті, 2005 ж.
6. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие –Алм., ИздатМаркет, 2004 ж.
7. Лаврушин О.И. Банковское дело – Москва, Финансы и статистика, 2001 г.
8. Саниев Ақша, несие, банктер – Алм., 1998 ж.

• Журналдар
9. Основные направления ДКП Нац. Банка на 2003-05 годы // Банки Казахстана – Алм., N 1, 2006 г., с. 9-14
10. Перспективы развития банковской системы РК // Банки Казахстана – Алм., N 4, 2006 г., с-13
11. О развитии банковской системы РК // Банки Казахстана – Алм., N5, 2006 г., с-21.
12. О современных тенденциях в развитии банковской системы Германии и возможном их влиянии на банковскую сферу РК // Банки Казахстана – Алм., N11, 2006 г., с-9.
13. Основные социально-экономические плказатели // Банки Казахстана – Алм., N 9, 2006 ж., с-45.

14. ҚҰБ статистикалық бюллетені - N6(103), 2006, маусым.

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І-тарау. Банк жүйесінің даму тарихы мен ұйымдастырылуы ... .. 5
1. Банк жүйесінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Банк жүйесі және оның элементтеріне сипаттама ... ... 13

ІІ-тарау. ҚР банк жүйесі элементтерінің функциялары ... ... ... ... 19
1. ҚР Ұлттық банктің қызметтері мен операциялары ... 19
2. ҚР Ұлттық банктің ақша-несие саясаты ... ... ... ... ... . 21
3. ҚР коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25

ІІІ-тарау. ҚР банк жүйесінің даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3.1. ҚР банк жүйесінің даму перспективалары ... ... ... ... ... 31
3.2. ҚР банк жүйесін дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... . 33

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36

Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38

Кіріспе

Көптеген авторлардың пікірлеріне қарағанда “жүйе” деп бірнеше
бөлшектерден құралатын тұтас, яғни, сол зерттелетін объектінің
бөлшектерінің жиынтығы. Солай болса банк жүйесі де соны құрайтын
элементтердің жиынтығы.
Банк жүйесі деген сөздің өзінен, оның басты элементі, негізінде ақшаға
байланысты операцияларды жүргізетін, әртүрлі банктер болып табылатынын
түсінуге болады.
Жалпы банк туралы да түрлі-түрлі пікірлер бар. Кейбір мамандар банкті
кәсіпорын, мекеме, екіншілері– экономикалық басқару орны, үшіншілері –
делдалдық ұйым, төртіншілері –несиелік кәсіпорны деп сипаттайды. Ал,
күнделікті тұрмыста банкті ақша қоймасы деп түсінеді. Бірақ осы келтірілген
пікірлердің бәрі де банктің не істейтіндігін, оның қандай операциялар
жүргізетіндігін ғана анықтайды. Негізінде, банктің мазмұнын түсіну үшін,
алдымен оның халық шаруашылығының басқа бөлімшелерінен елеулі
оқшауланушылығын көрсететін қандай қасиеттері бар деген сауалға жауап беру
керек. Міне, осындай сұрақтарға курстық жұмысым жауап береді деп ойлаймын.
Менің курстық жұмысымның негізгі мақсаты банк жүйесінің қалыптасуы мен
болашақтағы дамуын ғылыми-теориялық негіздеу, банк жүйесінің элементі –
банктің мазмұнын, операцияларын түсіндіріп, олардың халықаралық
стандарттарға сай болуын тұжырымдау.
“Жаңаның бәрі естен шығып қалған ескілер” (Все новое – забытое старое)
дегендей, Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің қазіргі жағдайы мен
даму перспективаларын айтып кетер алдында, оның қалыптасу тарихын, банк
жүйесінің маңызды деген реформаларын ұмытпауымыз керек.
Ал, жалпы неге осы тақырыпты қарастырдым деген сұраққа жауап беретін
болсам, себебі, халқымыздың өсіп өркендеуіне, экономиканың дамуына
тигізетін пайдасы зор болатын тек банк жүйесі. Мен осы саланың келешек
маманы ретінде банк жүйесінің қазіргі даму проблемалары мен тенденциялары
арқылы оның тиімділігін көрсетуді мақсат етемін. Бұл саланың маңыздылығы
отандық және әлемдік экономиканың тәжірибесі көрсеткендей, нарықтық
экономикаға өту жағдайында банк жүйесіне көмек көрсету тұрақтандырылған
экономикалық өсуге жетуге елеулі нәтижелер береді. Егер банк жүйесі одан
әрі дамитын болса, онда елдегі қаржы нарығы, сонымен қатар, Ұлттық банктің
өз саясатын толығымен және тұрақты қалыпта жүзеге асыруына мүмкіндіктер
береді.
2000 жылдан бері банк жүйесінің дамуының жылдамдығы өте жоғары. Оны
жұмыста көрсетіліп кеткен ҚР Ұлттық банкінің нақты мәліметтерінен көруге
болады.
Дегенмен, “жақсы бар жерде жаман бар” дегендей, банк жүйесін
мемлекеттік қолдау әлі де болса жеткіліксіз дәрежеде болып тұр. Бұл саланың
өзіндік проблемалары шешілмей қалуда. Сондықтан, бұл кемшіліктерді жою үшін
ҚР банк жүйесінде жаңа реформалар, жаңа бағдарламалар жүзеге асуы тиіс деп
ойлаймын.

І-тарау. Банк жүйесінің даму тарихы мен ұйымдастырылуы

1.1. Қазақстандағы банк жүйесінің даму тарихы

Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ,
себебі республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің
филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің
тарихы КСРО мен революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келді.
Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер,
қалалық банктер, ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік мекемелер
кірді.
Ресейдің Мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық
несие жүйесінің Орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша
шығарудың монополиялық құқығына ие болды. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің
Мемлекеттік банкі бұл іске барлық акционерлік коммерциялық банктердің
салымдары мен ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік-қарыздық
операциялардың 13 бөлігіне жуығын жұмылдырды. Басқа елдердің орталық
эмиссиондық банктеріне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік банкі тек банктерді
ғана емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды да
несиелендірді. 1914 жылдың қарсаңында ол 10 кеңсе, 124 бөлім мен
мемлекеттік қазынашылықтың 791 тіркелген кассасына иелік етті.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз
капитал нарығында басымдық жағдайға ие болып, 1914 жылы шоғырланудың ең
жоғарғы дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік
мекемелер қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық қоғамдық
банктер (343).
Ипотекалық несие жүйесі – мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті
адамдарға қызмет көрсететін несиелік кооперация кеңінен танылды. Ол қарыз-
жинақ кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды. )
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен
бірге: кооперативтік және жеке, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде
шетел капиталының қатысуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемелер
құрылды. 1922 жылы деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру
мақсатын көздеген несиелік және қарыздық-жинақ серіктестіктері мен олардың
одағы ұйымдастырыла бастады. 1924 жылы ауыл шаруашылық кооперацияларына
салым қабылдау, қарыз беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында
несиелік операцияларды жүргізу рұқсат етілді. 1926 жылы 1 сәуір қарсаңында
КСРО-да 16185 серіктестіктер құрылған еді, бұлардың ішінде 2426 – несиелік
және қарыздық жинақ, сондай-ақ 12424 – ауыл шаруашылық серіктестіктері
болды.
1922 жылдан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру үшін өзара
несиелендіру қоғамы, сонымен бірге Оңтүстік-Шығыс мемлекеттік-капиталистік
акционерлік банк және шетел капиталының қатысуымен Ресейлік коммерциялық
банк құрылды.
Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру несиелік кооперацияны қажет етпей, оны
1931 жылы таратты. Жеке секторды сауда және өнеркәсіп саласынан ығыстыру
өзара несиелендіру қоғамы қызметінің оралуына әкеп соқты. Басқа несиелік
органдар қызметтері мемлекеттік салалық банктерге: Промбанк, Цекомбанк,
Всекомбанк, Орталық ауылшаруашылық банк жне 1922-25 жж. құрылған басқа да
банктерге көшеді.
КСРО-да 1930-32 жж. жүргізілген несиелік реформаның нәтижесінде жаңа
қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығының несиелендіру банкі - өнеркәсіп
және электр шаруашылығының күрделі құрылысын қаржыландыру банкі (Промбанк)
болып қайта құрылды. Ол 1959 жылы КСРО Құрылыс банкі болып қайта
ұйымдастырылды.
Социалистік жер бөлінісін қаржыландыру банкі (КСРО Ауыл шаруашылық
банкі) көптеген несиелік серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылық
банктердің орнына (1959 ж. оның қызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылысбанк
арасында үлестірілді) ұйымдастырылған.
Кооперация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекомбанк) жалпы
Ресейлік кооперативтік банк негізінде (1939 ж. Всекомбанк өз жұмысын
тоқтатты, ал оның активтері мен пассивтері 1959 ж. таратылған КСРО Сауда
банкіне берілді) құрылған.
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк)
1959 ж. таратылды да оның қызметтері КСРО Құрылыс банк пен Мембанк арасында
үлестірілді.
Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде, Қазақстанда
барлық банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылатын. Бұның өзінде
банк ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғары билік органдарына
бағынуы, қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол бермеу
сақталды.
Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын
шоғырландыру қағидасы жүзеге асырылды, соның ішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым
немесе мекеме тек бір банкте ғана есеп айырысу немесе ағымды шот ұстай
алды. Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын сақтады, несие және қолма-қол
ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес есеп-айырысу операцияларын
жүргізді.
КСРО-да банктік реформа 1987-88 жж. жүргізілді. Нәтижесінде, КСРО
Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін (Стройбанк) құру негізінде: Өнеркәсіп
құрылыс банкі, Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-әлеуметтік; Құрамына
кіретін жинақ кассалары жүйесінің негізінде: Жинақ банкі, ал Сыртқы сауда
негізінде: Сыртқы экономбанк құрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен
ұйымдарға кассалық және несиелік-есеп айырысу қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол
елдің Орталық банкі деп жарияланды.
КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкіне несиелік саясатты жүргізу,
несиелендіру жүйесінің тиімділігі, сондай-ақ өнеркәсіп, құрылыс, көлік пен
байланыстағы, КСРО Мембанкі жүйесіндегі есеп айырысу сияқты міндеттер
жүктеледі. Банк - шаруашылықтың осы салаларындағы кәсіпорындар мен
бірлестіктердің есеп айырысу, қарыздық және басқа да шоттарын жүргізді.
Осындай кешенді несиелік есеп айырысулар қызметін агроөнеркәсіптік
кешеніндегі кәсіпорындарға – КСРО Агроөнеркәсіп банкі; әлеуметтік аямен
және сауда саласының кәсіпорындары мен ұйымдарына – КСРО Тұрғын үй-
әлеуметтік банкі; халыққа қызметті – КСРО Жинақ банкі көрсетті. КСРО Сыртқы
экономбанкі экспорттық-импорттық операциялар бойынша есеп айырысуларды
ұйымдастыру мен жүргізуді қамтамасыз етті.
Мамандандырылған банктердің құрылымы әкімшілік-аумақтық принцип
бойынша құрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер және
облыстарда банктерді басқару ұйымдастырылды. Банктердің аудандар немесе
қала деңгейінде өз мекемелері болды. Олар алғашында мына принцип бойынша
құрылды: ауданда клиенттері басымырақ болса, онда мамандандырылған
банктердің, осы ауданда бір мекемесі құрылды. Тек КСРО Жинақ банкі ғана
ерекшеленеді, себебі оның мекемелері әр ауданда, колхозда және совхозда
болды. Мамандандырылған банктердің төменгі буыны (Жинақ банкінен басқалары)
өзінің мамандануына қарамастан, ауданның барлық клиенттеріне қызмет
көрсетті. Негізінен банктердің мамандануы тек басқару деңгейінде ғана
көрінді, ал төменгі мекемелері әмбебап несиелік мекемелерге айналды.
Олардың ауданның, яғни барлық саланың кәсіпорындарына қызмет көрсетулеріне
тура келді.
Олар банктердің саны бойынша 4 несиелік жоспарға ие болды.
Көрсетілген банктердің салаларға жатуы, олардың клиенттерінің
әмбебаптығымен қарсы келді, бұл өз алдына ең алдымен несиелік ресурстарды
құрумен байланысты бірқатар мәселелерді тудырды. Бұл қаражаттардың өзара
аймақаралық есеп айырысу жүйесі арқылы банктен бақылаусыз банкке тасқындай
құйылуымен күрделене түсті. Әрбір банк өз ресурстары шеңберінде жұмыс істеу
үшін КСРО Мембанкінде ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша банкаралық
есеп айырысуға көшу қажет болды.
КСРО Мембанкінен бөлінген коммерциялық банктер негізінен
мамандандырылғандар ретінде қызмет етті, әр банк белгілі бір салада
(өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда) монополияға ие болды.
Олар өз кәсіпорындарын қаржыландырып, несиелендіріп отырды, көбіне осы
кәсіпорындардың өміршеңділігін, пайдалылығын, негізделгенін ескермей төмен
пайыздармен қаржыландырды. Осы банктердің активтерінде залалды мемлекеттік
кәсіпорындардың уақыты өткен саласыз қарыздардың мөлшері басымырақ болады.
Осы жағдайдан шығудың бір жолы банктік реформаны жүргізу, яғни
банк жүйесін батыстағы үлгідегідей екі деңгейлі жүйеге көшуін жүзеге асыру
болып табылады.
Өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан
бірден нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік
жүйесін құруға кірісті. 1991 ж. қаңтарында, елдегі банктік реформаның
бастамасы болып табылатын, “Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет
туралы” Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық
басқармалары мен бөлімшелері бар ҚР Ұлттық банкіне айналды. Республикалық
Өнеркәсіп құрылыс банкі акционерлік-коммерциялық Тұран банкіне,
Агроөнеркәсіпбанк - ҚР акционерлік-коммерциялық Агробанкіне, Республикалық
Жинақ банкі - ҚР акционерлік-коммерциялық Жинақ банкіне ауысты. 1993 ж. бұл
банктер акционерлік банктер болып өзгерді, ал Жинақ банкі ҚР Халықтық банк
деген атқа ие болды.
ҚР банктік жүйені реформалау қажеттілігі, Дүниежүзілік банктің
мамандарының пікірінше, қысқа мерзімді мәселелер категориясының бар
болуымен түсіндіріледі және оларды өз кезегінде макроэкономикалық
реформасын жүргізуде кедергі етуі мүмкін деп санайды. 1-ші категорияға
орталықтандырылған экономикадан мұра боп қалған мақсатты несие мен банктік
тәжірибені мемлекеттік үлестіру жүйесінің ескі тәжірибесінің келісілген
қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау мәселесі; 2-ші категорияға
банктердің “сапасыз” қарыздары мен мемлекеттік зиянды кәсіпорындарын
жатқызады. Тағы да, бұрынғы жүйе мекемелер мен кәсіпорындар арасында төлем
төлеулер мен есеп айырысулар дұрыс жүргізе алмады.
1992-93 жж. – рубль аймағында бола отырып, ҚР Ұлттық банкінің орталық
банктің бірқатар қызметтерін орындауға біртіндеп кірісуі, коммерциялық
банктердің экстенсивті (сандық) түрде қалыптасуы және дамуы, ұлттық
нормативтік базаның қалыптасуының бастапқы кезеңі болып табылады. 1992 ж.
несие сомасы ЖҰӨ-ң 11,3%-ын құрады. І-тоқсанда Ұлттық банктің коммерциялық
банктерге берген несиелерінің сомасы – 6,7 %, ІV-тоқсанда-
17,8 % құрады.
1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі, яғни айналысқа Ұлттық
валютаның енгізілуіне байланысты Ұлттық банктің ақша-несие аясының қызмет
етуіне толық жауапкершілік алу, бюджет пен банктермен қарым-қатынас
орнатудың классикалық қағидаларын енгізу, банктердің қызметін реттеу
жүйесін нығайту кезеңін білдірді. Осы жылы Ұлттық банктен 7,5 млрд теңге
сомасында орталықтандырылған несие берілді, 5,6 млрд теңгесі - үкіметке
(75%) берілді.
Жалпы ұлттық валютаның енгізілу сәтінен бастап, 1995 жылға дейін
Орталық банктің қызметін атқару, жүйе қызметін реттеп отыратын нормативтік
құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлерімен тәжірибесі
жоқ Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелік саясат жүргізу тәжірибесін
қолға алды. Осы жылдың 15 ақпан айында ҚР Президентінің қаулысымен
бекітілген, банктік жүйені реформалаудың бірінші бағдарламасы жасалынды.
Бағдарлама 1995 ж-ң соңына дейін сәтті жүзеге асырылған жағдайда
келесілерге қол жеткізу мүмкіндігі бол жанған:
- Ұлттық банктің классикалық орталық банктерге тән валюталық, ақшалай-
несиелік реттеулердің барлық құралдар жиынтығын енгізуді аяқтау,
оны пайдалану. Бұл өз кезегінде Ұлттық банкке белгіленген негізгі
міндеттерді орындауға мүмкіндік береді.
- Экономикалық ынталандыруды дұрыс қолдану, нормативтік реттеуді
жетілдіру, Ұлттық банк тарапынан бақылауды күшейту есебінен барлық
коммерциялық банктер қызметінің сапасын жақсартуды жүзеге асыру,
олардың капиталдандыру деңгейін жоғарылату, халықаралық стандартқа
жақын банктерді қалыптастыру.
- Банкаралық несиелік, валюталық нарықтарды дамыту, тереңдету
жолдарымен оларда қалыптасатын пайыздық мөлшермелер мен айырбас
бағамы тұрақтығына қол жеткізу, ал Ұлттық банк оларға тек өзінің
тікелей, жанама реттеу құралдарымен ғана ықпал етеді.
- Республикалық бюджет тапшылығын Ұлттық банк тарапынан тікелей
несиелеуден бас тартып, оның ішкі, сыртқы қаржылық нарықтарда
инфляциялық емес әдістер арқылы қаржыландыруға көшу.
- Шаруашылық жүргізуші субьектілер арасында төлемдердің қауіпсіз,
уақтылы, тиімді жүзеге асыру мақсатында еліміздің төлем жүйесінің
сапалы қызмет ететін жаңа деңгейіне қол жеткізу, ұзақ мерзімді
ұлттық төлем жүйесін дамыту.
- Орта, ұзақ мерзімді инвестициялық жобаларды инфляциялық емес
несиелеу жүйесінің негізін қалау.
1995 ж. қаңтар айынан бастап директивті несиелер беру тоқтатылды.
Ұлттық банк экономиканы емес, екінші деңгейлі банктерді несиеледі. Несиенің
негізгі массасы аукцион арқылы 3 ай мерзімге берілсе, кейін операциялардың
барлық ауыртпалығы мемлекеттік бағалы қағаздардың екінші нарығына көше
бастады. Тағы банкаралық несие дамыды. Қыркүйек айынан бастап ломбардтық
несиелеу жүйесі енгізілді. Базалық ақшалардың өсуін тежеу мақсатында,
жылдың әр кезеңінде Ұлттық банк айналысқа бағалы қағаздарды шығару жолымен
ақша массасының өсімін стерилизациялап отырды.
Инфляция қарқыны қаңтарда 8,9 % -дан 2,4%
-ға төмендеп, қыркүйекте қайта қаржыландыру мөлшерлемесі біртіндеп 210-нан
45%-ға төмендеді. Тағы да көптеген жетістіктерге қол жеткізілді.
Ал, 1996-98 жж. банктік реформалар Ұлттық банктің ҚР банк жүйесін
реформалау бағдарламасына сәйкес жүргізілді.
Реформаны жүргізудің басты мақсаты - ҚР ұлттық валютасының ішкі,
сыртқы тұрақтылығын әрі қарай арттыру, экономиканы қаржыландыру мүмкіндігін
кеңейту үшін екінші деңгейдегі банктердің жүйесін нығайту.
Ол үшін Ұлттық банк мына міндеттерді шешуге күш жұмсайды:
- ақша-несиелік реттеу әдістері, құралдарын жетілдіру;
- елдің қаржы нарығына Ұлттық банктің араласуы арқылы қолма-қол ақша
айналымында әкімшілік басқаруды күшейту;
- валюталық реттеуді дамыту, алтын валюта резервін басқару;
- банктік қадағалау жүйесін, банк қызметін реттеу принциптерін түбірімен
өзгерту;
- бухгалтерлік есепті, банк жүйесін реформалауды аяқтау;
- Ұлттық банктің халықаралық қаржы ұйымдарына қатысуы;
- Ұлттық банктің құрылымын жетілдіріп, кадр, техникалық әл-ауқатын нығайту;
- екінші деңгейдегі банк жүйесін сақтандыру;
- төлем жүйесін дамыту;
Ұлттық банк пен Қаржы министрлігі арасындағы бюджетті несиелеуге
байланысты жаңа қатынастың қалыптасуына сәйкес, 1998 ж. бастап, Қаржы
министрлігі бюджет тапшылығын өз күшімен несиелеуге міндеттеме алғандықтан,
Ұлттық банк оған тікелей несие беруін тоқтатты.
Алтын-валюта резервін басқаруда Ұлттық банк екі портфелді құру қажет
деп таныды: 1.стратегиялық инвестициялық портфель құрамы орта мерзімді (3
ай-3 жыл), ұзақ мерзімді (3 ж.-10ж.) міндеттемелерінен тұрды; 2.
тактикалық өтімділік портфелі валюталық бағамды реттеу саясатын жүргізу,
қысқа мерзімді міндеттемелерді жабу үшін қажет.
Аталған портфельдің негізгі құралдарына: мемлекеттік бағалы қағаздар
нарығының құралдары, орта, ұзақ мерзімді депозиттер, капиталдар нарығының
т.б. жатқызылады.
Банк жүйесіндегі бухгалтерлік есепті реформалау – нарықтық экономика
талаптарына жауап беретін жалпыға ортақ халықаралық принциптер,
стандарттарды банктердің тәжірибесіне енгізу мүмкіндік беретін шаралар
кешенін білдіреді.
Бухгалтерлік есеп реформасын аяқтауға байланысты жұмыстар мынадай
мерзімдерді қамтыды:
- Ұлттық банк бойынша:
1996 ж. қосымша, бас бухгалтерия бойынша нұсқаулық материалдар дайындап,
оларды баспадан шығару. 1997 ж. жұмыс нәтижелері бойынша жаңа шоттар
жоспары, нұсқаулық материалдарға өзгеріс енгізу, халықаралық аудит жүргізу.
1998 ж. қосымша есеп бойынша бағдарламалық қамтамасыз етудің жаңа пакетін
әзірлеу, Ұлттық банктің бюджетін жоспарлау әдісін жасау.
- Екінші деңгейдегі банктер бойынша:
1996 ж. он банк бойынша жаңа шоттар жоспарын енгізіп, ай сайын осы жоспарға
сәйкес жиынтық балансын алу. 1997 ж. банктерде бухгалтерлік есептің
стандартын жасау, 3-ші тоқсанда жылдық жинақ есебін құру шаралары жүзеге
асты.
Сонымен қатар, бұл банктік реформаның басты нәтижесі – бұл банктік
жүйенің тұрақтылығын сақтап қалу мақсатында халық салымдарын ұжымдық
сақтандыру қоры құрылды (57-бап). Ол қор 1997 ж. орнына, 1999 ж. аяғында
құрылып, өз қызметін 2000 ж. қаңтарында бастады.

2. Банк жүйесі және оның элементтеріне сипаттама

Жалпы банк туралы түрлі-түрлі пікірлер бар. Кейбір мамандар банкті
кәсіпорын, мекеме, екіншілері– экономикалық басқару орны, үшіншілері –
делдалдық ұйым, төртіншілері –несиелік кәсіпорны деп сипаттайды. Ал,
күнделікті тұрмыста банкті ақша қоймасы деп түсінеді. Бірақ осы келтірілген
пікірлердің бәрі де банктің не істейтіндігін, оның қандай операциялар
жүргізетіндігін ғана анықтайды. Негізінде, банктің мазмұнын түсіну үшін,
алдымен оның халық шаруашылығының басқа бөлімшелерінен елеулі
оқшауланушылығын көрсететін қандай қасиеттері бар деген сауалға жауап беру
керек.
Жоғарыда келтірілген пікірлердің бәрін және банк жүйесінің атқаратын
қызметтерін жан-жақты талдау негізінде, осы заманның белгілі экономисі,
Ресей Академигі О.И. Лаврушин банк жөнінде былай деп жазыпты:1 “Банк
ақшалай, несиелік және қолма-қол немесе қолма-қол ақшасыз, есеп айырысу
операцияларының жиынтығын бір орталыққа шоғырландырған ақша шаруашылығының
даму сатысы. Банк, басқа материалдық өндірістің өнімдерінен өзгеше өнім
шығаратын айрықша кәсіпорын. Ол тек тауар емес, ерекше тауар – ақша және
есеп айырысудың құралдарын шығарады”.
Қорытындылай келіп О.И.Лаврушин: 2“Сонымен, банк – ақша, несие
институты, барлық қолма-қол және қолма-қол ақшасыз нысанда жүзеге
асырылатын төлем айналымының реттеушісі” - дейді.
Үлкейтілген ауқымды банктер – эмиссиялық және коммерциялық банктер
болып бөлінеді. Ақшаны айналымға шығарып және оны қайтарып алуға дара
құқығы бар, елдің Орталық банкі эмиссиялық банк болып табылады. Басқа
банктердің бәрі, Қазақстан жағдайында, екінші дәрежелі банктер болып
есептеледі, негізінде олардың бәрі де коммерциялық банктер. Өз кезегінде,
екінші дәрежелі банктер мамандандырылған және әмбебап банктері болып
бөлінеді.
Халық шаруашылығының тек белгілі бір саласының өкілдеріне, несие және
есеп айырысу қызметтерін көрсететін банк мамандандырылған банк болады, ал
егер банк, мұндай қызметтердің түрлі-түрлісін, кез келген саланың
өкілдеріне көрсете алатын болса, ондай банк әмбебап банкі деп аталады.
Қазіргі уақытта қызмет істеп жүрген банктерді жоғарыдағыдай етіп жіктеу өте
қиын. Өйткені, олардың бәрі өздерінің көрсететін қызметтерін ұлғайтып,
жетілдіруге тырысады. Өйтпесе, банк банктермен бәсекелесе алмайды. Тіпті,
ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілерге қызмет жасауға ұйымдастырылған
Пгропромбанкте халық шаруашылығының көптеген салаларына өзінің қызметін
ұсынады. Халыққа жұмыс көрсетуге арналған халықтық жинақ банкісі де кең
мөлшерде түрлі-түрлі қызметтерін Заңды және жеке тұлғаларға ұсынады. Осының
бәрі Қазақстанда банк жүйесінің әлі мамандандырып болмағаныны, банктердің
жетіліп, нығайып үлгермегендігін байқатады.
Меншіктік нысанына қарай банктер, мемлекеттік, акционерлік,
кооперативтік, жеке меншіктік және бірлескен банк болып бөлінеді.
Қазақстандық банктерге тән ерекшелік, олардың бәрі, мемлекеттік банктерден
басқалары, ашық не жабық түрдегі акционерлік қоғам болып қалыптасқан.
Әр түрлі белгілермен банктер: аймақтық, аймақаралық, ұлттық,
халықаралық, көп бөлімшелі, бөлімшесіз, ірі, орта және шағын болып та
бөлінеді.
“ҚР-дағы банктер мен банктік қызмет туралы” заңның 1-бабына сәйкес,
“банк – осы заңға сай банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы коммерциялық
ұйым болып табылатын заңды тұлға”.
Көптеген авторлардың пікірлеріне қарағанда “жүйе” деп бірнеше
бөлшектерден құралатын тұтас, яғни, сол зерттелетін объектінің
бөлшектерінің жиынтығы. Солай болса банк жүйесі де соны құрайтын
элементтердің жиынтығы.
Банк жүйесі деген сөздің өзінен, оның басты элементі, негізінде ақшаға
байланысты операцияларды жүргізетін, әртүрлі банктер болып табылатынын
түсінуге болады.
Банктерден басқа, банк жүйесіне кейбір арнаулы қаржы институттары кіреді
(трасталық компаниялар). Олар “банк” деген мәртебесі болмаса да Ұлттық
банктің рұқсатымен (лицензиясымен) кейбір банктік операцияларды жүргізеді.

Қазіргі Қазақстанның нарықтық банк жүйесінде әр түрлі меншік
формасындағы банктер мен несие мекемелері қызмет істеуде. Сондықтан
әрқайсысына сипаттама берелік.
Мемлекеттік банк - үкімет қаулысымен құрылған екінші деңгейлі банк,
оның жарғылық қорының иеленушісі үкімет.
Инвестициялық банк – негізінен тікелей және портфельдік инвестиция
тартумен шұғылданатын екінші деңгейдегі банк.
Мемлекетаралық банк – халықаралық келісім негізінде құрылған банк,
оның жарғылық қорының иеленушісі - Қазақстан үкіметі және келісімге қол
қойған мемлекеттердің үкіметі.
Банк емес несие-қаржы мекемелері - Ұлттық банктің лицензиясы
негізінде кейбір банктік операция жүргізуге құқы бар банк емес заңды
тұлғалар.
Коммерциялық банктер – кәсіпорындар мен ұйымдарға, сондай-ақ халыққа
тікелей және жан-жақты кешенді қызмет көрсететін банктер.
Сонымен қатар, банк жүйесіндегі екінші деңгейдегі банктер өз
қызметтерін үйлестіру, ортақ мүдделерді қорғау, білдіру, бірлескен
жобаларды іске асыру, басқа да ортақ мақсаттарын орындау үшін банктік
ассоциациялар және одақтар құруға құқылы.
Ассоциациялар коммерциялық ұйымдар емес. Оларды банк жүйесіндегі
бәсекелестікті шектеу, проценттік мөлшерді реттеу, несие, беру мақсатында
қолдануға болмайды.
Еншілес банк – жарғылық қорының елу процентінен астамы енші беруші
бас банкке қарайтын екінші деңгейдегі банк. Ол-дербес заңды тұлға.
Олардан басқа, банк жүйесіне кейбір банктің жұмысын қамтамасыз ететін,
яғни банк инфрақұрылымын құрайтын мекемелер мен қызмет атқарушылар кіреді.
Оның ішінде:
1. Ақпаратпен қамтамасыз ету. Бұл қызмет банкті елдің, шаруашылықтың
әр түрлі салаларының, кәсіпорындардың экономикалық жағдайлары
туралы керекті деректермен қамтамасыз етеді. Сол деректерге
сүйеніп банктер клиенттерінің несие қайтару қабілеттерін
экономикалық және іскер нарықтардың жағдайларын бағалап, тиісті
қорытындылар шығарады.
Мұндай ақпарат нарық жағдайында, әсіресе бәсекелік күрестің дамыған,
экономикалық дағдарыстың шиеленіскен кезінде өте қажет. Себебі, мұндай
кезде мемлекеттің және шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы жағдайында
тұрақсыздық болады.
Мұндай ақпараттарды банктер әр түрлі жолдармен, әр түрлі амалдармен
табады. Мысалы, қарызгердің қарызды қайтару қабілеті жөніндегі деректерді
онымен бұрын істес болған банктерден, олардың тауар жөнелтушілерінен, оның
тауарын сатып алушылардан түсіруге болады. Тауар жөнелтушілер, ол
субъектінің жіберген тауарлар үшін немесе орындалған қызметтер үшін қалай
есептесетіндігі жөнінде хабарлай алады, ал, оның тауарын сатып алушылар,
тауарының сапасын, оны өндіру және жөнелтудегі ырғақтылығын сипаттай алады.
Кейбір банктер керек деректерді табу үшін қарыз сұраушының бәсекелестеріне
де өтініш жасайды. Әрине, мұндай ақпаратты ұқылықтылықпен пайдалану керек.
Өйткені, бәсекелестер бірін-бірі жөнінде жағымсыз ақпарат беруге тырысады.
Дегенмен, мұндай ақпарат та керек.
Көптеген экономикасы өскен елдерде ақпаратпен қамтамасыз етумен арнайы
құрылған фирмалар, коммерциялық агенттіктер (несиелік бюролар) шұғылданады.
Кей елде несие басқармасының ұлттық ассосациясының жанынан әдейі ақпарат
ауыстыратын қызмет ұйымдастырылған. Мысалы, америкалық фирма “Дан энд
Брэдстрит” АҚШ пен Канаданың 3 миллиондай фирмалары жөнінде ақпарат жинап
оны ресми түрде, жазылу арқылы басқаларға таратады.
Сырттан алынатын ақпарат көзінің қатарына газеттерде, журналдарда,
анықтамаларда тағы басқа да басылымдарда басылған деректер қосылады. Нарық
кезінде мұндай ақпарат көздері экономика салаларына көбірек көңіл бөледі.
Қарыз сұраушының несиеге қабілеттілігі жөнінде керекті ақпаратты оның
қаржылық көрсеткіштерін талдау жолымен де табуға болады.
2. Әдістемелік қамтамасыз ету. Мұндай қамтамасыздық әсіресе ТМД
елдері үшін өте қажетті. Өйткені, олар, тек жақында ғана
экономиканы нарықтық әдістермен басқаруға көшті. Бұрынғы, жоспарлы-
тарату жүйесінде қолданылып келген бангк операцияларын жүргізу
әдістері, нарықтың талаптарына, халықаралық стандартқа сәйкес
келмейді. Осы жағдайда, барлық банктерге ортақ, нарықтық
экономикаға, халықаралық стандартқа сәйкес келетін әдістер мен
тәртіптерді ешкім дайындаған жоқ, егер Ұлттық банктің
өқадағалаушылық атқарымымен байланысты дайындаған нұсқауларын
есептемесе. Бұл жөнінде жалғыз құжат, 1994 жылы 2 қаңтарында,
Ұлттық банкінің басқармасы бекіткен N1 “Қазақстан Республикасының
экономикасын қысқа мерзімге несиелеу ережелері” болған. Осы
ережелер, теориялық және практикалық тұрғылардан алып қарағанда,
банк жұмысына қолданылуы қажетті-ақ болса да, және оның І-
бөлімінің І-пунктінде осы ережелерді барлық банктердің міндетті
түрде қолдануы керек деп жазылса да, қазір оны ешкім қолданбайды,
оны қадағалайтын да ешкім жоқ.
Екінші дәрежелі банктер, ешқандай сәйкестендірілген әдістемеліктермен
қамтамасыз етілмегендіктен, әрқайсысы операцияларын өзінің жеке
әдістемесіне сүйеніп жүргізеді.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 30
наурызында шыққан N 2155 “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі туралы”
Жарлығының 8 бабының “К” пунктінде былай делінген: 3“... Ұлттық банк барлық
банктерге және олардың клиенттеріне міндетті түрде орындалуға тиісті,
банктің есеп айырысу, валюталық операцияларды, Заң бойынша анықталған
өкілеттігінің шегінде жүргізу жөнінде, Заңнан туындаған нормативтік-
құқықтық актілер шығарады және олардың орындалуын қадағалайды”. Біріншіден
бұл жерде байқайтынымыз, банктің ең үлкен, ең маңызды атқарымы, несие
операциялары жөнінде еш нәрсе айтылмаған. Демек, несиелеу әдістемелері мен
Ұлттық банк, екінші дәрежедегі банктерді қамтамасыз етпейді. Екіншіден,
өкінішке орай, Президенттің Жарлығының бұл пунктін ешкім орындап та,
қадағалап та жатқан жоқ. Қазақстандағы банктердің ел экономикасынан алшақ
тұрғандығының бір себебі осы болар.
3. Ғылымдық қамтамасыз ету.
4. Кадрлік қамтамасыз ету.
5. Банкілік заңдар. Банк инфрақұрылымының бұл блогі банк жұмысын
реттеуге бейімделген және оның құқықтық негізі болып табылады.
Жалпы банк жүйесінің кеңеюіне байланысты банктік құқықтардың
оқшауландырылуы ұлғая түседі. Ол құқықтық реттеудің дербес блогі
болып табылады. Белгілі Ресей оқымысты экономисі, академик
О.И.Лаврушиннің пікірі бойынша банктік заңдар үш қабаттан тұрады.
Өз кезегінде, бірінші қабаты екі блоктан тұрады. (осы пікірді 1-
сұлбадан көре аласыз).
Көрсетілген сұлбада банктің жеке операцияларын реттейтін заңдар
қатарына бірінші қабаттың ІІ-блогі несиелік, валюталық операцияларды,
вексельдік айналымдарды, банкротқа ұшыраған банктерді жабу тәртіптерді т.б.
белгілейтін заңдар қосылады. Екінші қабаттағы заңдардың қатарына биржалар
жөніндегі заң, акция, бағалы қағаздар жөніндегі заңдар, ипотека, трасстар,
трассталық операциялар, басқа да банк жұмысына қатынасы бар заңдар кіреді.
Үшінші қабатқа жалпыға бірдей заңдар жатқызылады. Олардың ішінде
елдің ең басты Заңы-Конститутция, азаматтық кодекс, шаруашылық құқықтары,
т.б. банк жұмысының идеологиясын, олардың халық шаруашылығындағы орындарын
анықтайтын ережелер енеді. Банкілік заңдардың құрамында Ұлттық банк
дайындайтын көптеген, заңнан туылған, актілер бар (нұсқаулар, ережелер,
жарлықтар, т.б.).
6. Банктік нарық. Бұл, банктің ресурстары мен өнімдеріне (олардың
көрсететін қызметтеріне) ұсыным мен сұранымды анықтайтын сала.

N1 сызба

Қазақстанда қолданылып
жүрген заңдар

Бірінші қабат: банк жұмысын
реттейтін заңдар

І-блок.
“Ұлттық банк туралы”,
“Банктер және олардың
жұмыстары туралы”
заңдар.

ІІ-қабат. Қатар жұмыс
істейтін институттарды
реттейтін заңдар.

ІІ-тарау. ҚР банк жүйесі элементтерінің функциялары

1. ҚР Ұлттық банкі: қызметтері мен операциялары

Ұлттық банк – бұл бұрынғы қарапайым клиенттерге қызмет көрсетумен
айналысқан, қарапайым мемлекеттік банктен орталық, эмиссиялық банкке
ауысқан, банктердің банкісі болып табылады.
Ұлттық банк – бұл ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса меншікті
алтын валюта резервтерден, басқа да материалдық бағалықтардан тұратын
мүліктерге ие болып табылатын заңды тұлға.
Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан біртұтас ұйым болып
табылады, ал мемлекет тек оның жарғылық қорының иесі. Бүгінгі жарғылық қор
мөлшері – 20 млрд теңгені құрайды. Негізгі қорлары ғимараттардан,
құрылғылардан, жабдықтардан, көліктік құралдар, бағалылықтардан, ал айналым
қорлары банкке тиесілі болып табылатын меншікті ақшалай қаражаттардан
тұрады.
Ұлттық банк резервтік қорларды құрайды. Резервтік қор жарғылық қор
көлемінде құралып, меншікті пайда есебімен толықтырады, жүргізген
операцияларға байланысты зияндар мен шығындардың орнын жабуға арналады.
Ұлттық банк және оның мекемелері барлық салықтар мен алымдар төлеуден
босатылады.
Жалпы Ұлттық банк мынадай негізгі қызметтерді атқарады:
• айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолымен республикада
мемлекеттік ақша-несие саясатын жүргізеді, монетарлардың
монополиялық элементі болып табылады, бағалы қағаздарды
эмиссиялайды;
• ҚР Үкіметінің мемлекеттік қағаздарына қызмет етуге қатынасады;
• ҚР аумағында банктердің, еншілес банктердің ашылуына, филиалдары,
өкілеттіліктің ашылуына, банктік операциялардың жекелеген түрлерін
жүзеге асыруға рұқсат қағазын береді;
• белгіленген тәртіпте банктердің бағалы қағаздарының эмиссиялау
проспектісіне мемлекеттік бағалы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.