Дүниежүзілік сауда теориялары және халықаралық экономиканы басқарудың түрлері

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ 3
1. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДАНЫҢ МӘНІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫ 4
2. ҚАРЫЗ КАПИТАЛЫНЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ТЕНДЕНЦИЯСЫ 9
3. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ МЕХАНИЗМ 11
ҚОРЫТЫНДЫ 15
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 16

Мемлекетгер өзара неге сауда жүргізеді? Осыған деген талпыныс жауапты біз экономикалык теория өкілдерінің классикалық мектептерінен табамыз. Оларға: А. Смит (1723—1790 жж.) және Д. Рикардо (1772-1823 жж.) жатады. А. Смит 1776 жылы: «Дұрыс ойлайтын отбасы атасының негізгі қағидасы — үйде арзанға сатып алуға болатын нәрсемен ешқашан айналыспа, өндірме» — деген екен Бұған тіпті нақты жауапты Д. Рикардо 1817 жылы шығарған «Саяси экономия және салық салудың бастамасы» еңбегінде айтқан. Мұңда Д. Рикардо халықаралық маманданудың пайдалылығьш екі мемлекет арасындағы қатынасын түсіндірген. Олар шартты тұрде - азық-түлік және киім-кешек өндірген. Осы мысалдың негізінде Америка мен Еуропаның арасындағы сауданың өзара пайдалылығын дәлелдеген. Дәлірек айтсақ, Д. Рикардо салыстЫрмалы артықідылық немесе салыстырмалы шығын өндірісі теориясын жасады. Осы теория халыкаралық сауда практикасы мен экономикалық ғылымда кенінен қолданылады. Халықаралық еңбек бөлінісі дұниежүзіндегі мемлекеттер арасындағы тауар айырбасының арасындағы экономикалық негізі болып табылады. Халықаралык еңбек белінісі кейбір елдердің мамандануымен байланыстырып, сонда тауар өндіруге қалыптасқан дұрыс жағдайлармен түсіндіріледі. Мысалы, Жапонияда аудио-және видеотехниканы шығаруға дұрыс жағдайлар калыптасқан. Бұл елде жоғарғы квалификациялық арзан жұмыс куші және аудио-видеотехника шығару үшін ендірістік база бар. Австралияда ауылшаруашылық өнімдерін өндіруге жақсы жағдай қалыптасқан. Оның ішінде ет, жүн, астық өндіру алғы орында тұр.
Бразилияда табиғи-климаттық жағдайдың өзі кофе өндіруге бейімделген. Ал АҚШ, Германия, Италия, Францияда автомобиль, ауылшаруашылық машиналары, химикаттар жөне т. б. өндіріс процесіне дұрыс жағдайлар қалыптаскан. Дұрыс қалыптасқан техникалық, өндірістік табиғи-климаттык, жағдайлар бұл елдер үшін белгілі өнімді өте аз шығынмен өндіруге мүмкіндік жасайды.
Халықаралық өзара сауда кейбір елдердің белгілі өнімді өндіруге мамандануын қалыптастырады. Бұл енімді жоғарғы тиімділікпен өндіріп, өздері шығара алмайтын басқа тауарға айырбастайды.
Қазақстан Республикасында дұрыс қалыптасқан табиғи-климаттық жағдай ТМД елдеріне астық, ұн, жарма, ет өнімдерін; көмір, қара, түсті метаддарды жіберуге болады және олардан балык, машина, аудио-видеотехника т. б. алуға әбден мүмкін. Қазіргі сыртқы саудада қалыптасып отырған басты сипат оның құрылы-мындағы езгерістер. Машина, жабдықтар, химиялық тауарлармен сауда жасау қарқыңды өсіп, шикізатпен саудаласу қысқарып келеді.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ЭКОНОМИКАНЫ БАСҚАРУДЫҢ ТҮРЛЕРІ

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ 3
1. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДАНЫҢ МӘНІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫ 4
2. ҚАРЫЗ КАПИТАЛЫНЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ
ТЕНДЕНЦИЯСЫ 9
3. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ
МЕХАНИЗМ 11
ҚОРЫТЫНДЫ 15
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 16

1. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДАНЫҢ МӘНІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫ

Мемлекетгер өзара неге сауда жүргізеді? Осыған деген талпыныс жауапты
біз экономикалык теория өкілдерінің классикалық мектептерінен табамыз.
Оларға: А. Смит (1723—1790 жж.) және Д. Рикардо (1772-1823 жж.) жатады. А.
Смит 1776 жылы: Дұрыс ойлайтын отбасы атасының негізгі қағидасы — үйде
арзанға сатып алуға болатын нәрсемен ешқашан айналыспа, өндірме — деген
екен Бұған тіпті нақты жауапты Д. Рикардо 1817 жылы шығарған Саяси
экономия және салық салудың бастамасы еңбегінде айтқан. Мұңда Д. Рикардо
халықаралық маманданудың пайдалылығьш екі мемлекет арасындағы қатынасын
түсіндірген. Олар шартты тұрде - азық-түлік және киім-кешек өндірген. Осы
мысалдың негізінде Америка мен Еуропаның арасындағы сауданың өзара
пайдалылығын дәлелдеген. Дәлірек айтсақ, Д. Рикардо салыстЫрмалы
артықідылық немесе салыстырмалы шығын өндірісі теориясын жасады. Осы теория
халыкаралық сауда практикасы мен экономикалық ғылымда кенінен қолданылады.
Халықаралық еңбек бөлінісі дұниежүзіндегі мемлекеттер арасындағы тауар
айырбасының арасындағы экономикалық негізі болып табылады. Халықаралык
еңбек белінісі кейбір елдердің мамандануымен байланыстырып, сонда тауар
өндіруге қалыптасқан дұрыс жағдайлармен түсіндіріледі. Мысалы, Жапонияда
аудио-және видеотехниканы шығаруға дұрыс жағдайлар калыптасқан. Бұл елде
жоғарғы квалификациялық арзан жұмыс куші және аудио-видеотехника шығару
үшін ендірістік база бар. Австралияда ауылшаруашылық өнімдерін өндіруге
жақсы жағдай қалыптасқан. Оның ішінде ет, жүн, астық өндіру алғы орында
тұр.
Бразилияда табиғи-климаттық жағдайдың өзі кофе өндіруге бейімделген.
Ал АҚШ, Германия, Италия, Францияда автомобиль, ауылшаруашылық машиналары,
химикаттар жөне т. б. өндіріс процесіне дұрыс жағдайлар қалыптаскан. Дұрыс
қалыптасқан техникалық, өндірістік табиғи-климаттык, жағдайлар бұл елдер
үшін белгілі өнімді өте аз шығынмен өндіруге мүмкіндік жасайды.
Халықаралық өзара сауда кейбір елдердің белгілі өнімді өндіруге
мамандануын қалыптастырады. Бұл енімді жоғарғы тиімділікпен өндіріп, өздері
шығара алмайтын басқа тауарға айырбастайды.
Қазақстан Республикасында дұрыс қалыптасқан табиғи-климаттық жағдай
ТМД елдеріне астық, ұн, жарма, ет өнімдерін; көмір, қара, түсті метаддарды
жіберуге болады және олардан балык, машина, аудио-видеотехника т. б. алуға
әбден мүмкін. Қазіргі сыртқы саудада қалыптасып отырған басты сипат оның
құрылы-мындағы езгерістер. Машина, жабдықтар, химиялық тауарлармен сауда
жасау қарқыңды өсіп, шикізатпен саудаласу қысқарып келеді.
Қазіргі FTP дүниежүзі нарығында сауданың тіпті жаңа түрлерін
қалыптастыруда. Мысалы айталық: патент саудасы, лицензия мен (ашқан
жаңалықты белгілі уақытка пайдалануға берілген рұқсат) сауда, техникалық
тәжірибені саудалау — ноу-хау.
Бүгінгі жағдайда барлық елдердің экономикасы халықаралық саудамен
байланысты. Тіпті экономикасы шалқып дамыған елдердің өзі де солай. Мысалы,
АҚШ-тың экономикасы баска елдерден мына енімдерді импорттаумен байланысты:
банан, какао, кофе, шәй, никель, қалайы, табиғи каучук, алмаз және т. б.
енімдер. Сонымен қатар АҚШ сыртқа мынаны шығарды: химия өнімдері, әртүрлі
жабдықтар, автомобиль, үзақ мерзімді тауарлары (тоңазытқыш, шаңсорғыш),
астықжәне т. б'.
Бір сөзбен айтсақ, халықаралық сауда — екі жақты қозғалысы бар көше
сияқты құбылыс.
Сыртқы сауда — тауарды әкелуден (импорт) және шығарудан (экспорт)
құралады. Әрбір елдің сыртқы саудасының нәтижесі сауда балансынан көрінеді.
Егер шығарылған тауар кұны әкелінген тауар құнынан артық болса активті
сауда балансы дейміз. Керісінше болған жағдайда пассивті сауда балансын
күрайды.
Қазақстанның сыртқы сауда айналымы (экспорт пен импортгың қосындысы)
және тауарлар мен қызметтерді сыртқа шығару және ішке әкелу туралы мәлімет
31.1-ші кестеде көрсетілген.
Кесте-31.1.
Сыртқы сауда айналымы 1993 1995 1998
Экспорт 3277,0 4974,4 5338,9
Импорт 3685,8 3781,0 4241,7
Сальдо (актив +, пассив -) -408,8 +1193,4 +1097,2

Қазақстанның сырткы сауда динамикасының күрт өзгеруіне мұнай өнімдері,
кара және түсті металлургия өнімдеріне бағаның төмендеуі әсер етті. 1998
жылы алдыңғы жыддың көрсеткішімен салыстырғанда экспорт 16% пайызға
төмендеді. Бірақ импорттық түсім онша өзгеріске ұшыраған жок.
Сауда балансы пассивті болғанда мемлекет айырманы алтынмен жабуы керек
немесе несие алуға өтініш жасайды. Сондықтан да әрбір мемлекет сыртқа
тауарды көп шығарып, аз тасуға бейімделеді. Бұл тауар балансының активті
болуын көрсетеді. Мемлекет импортгы түсіру ұшін қорғау іс әрекетіне көшіп,
тасылатын тауарларға жоғарғы корғау салығын қолданады немесе арзан ақша
саясатын іске қосады. Әдетге, АҚШ-ты езінің сауда әріптесі Жапонияға осылай
жасайды. Себебі Жапония АҚШ нарығын арзан автомашина, тоңазытқыш, аудио-
және видеотехникаға толтырып тастады.
Шартты түрде: 1 доллар — 1 теңгеге тең делік. АҚПІ Жапонияға
тоңазытқыш тасыса, Жапония АҚШ-қа транзистор тасиды. Тоңазыткыштың
шартталуына 100 долл. тең, ал транзистордың шартты кұны 100 иен болмақ.
Шетел тауарларының легін тоқтату үшін АҚШ арзан ақша саясатын ендіруге
келісіп, өзінің ұлттық валютасын, иеннің долларға катынасы екі есе болған.
Бұл жағдайда 1 долл. Жапонияда 0,5 иен ғана береді. Онда АҚШ-та иенге екі
долл. төлеуте тура келеді. Мынаны түсіну қиын емес: Америка тоңазыткышы
Жапонияда 50 иен болып, оны Жапонияда шын пейілмен сатып алады. Ал, Жапония
транзисторының бағасы екі есе өсіп, американдықтар үшін 200 долл. сатылады.
Бұл американдықтардың кымбар жапон транзсторын сатып алу пейілін барынша
тарылтады.
Сауда келергілерінін аукымы көп және бұған мыналар енеді: сыртган
әкелінетін тауарларға жоғарғы салымдар, ұлттық валютаның девальвациялануы,
сыртқа шығаратын тауарларға квота, экспортқа еркін шектеулер. Мұның
барлығын протекционистік шаралар дейміз немесе мемлекетгін экономикалык
саясаты. Бұл аталған саясат ішкі нарыққа шетел тауарларының еніп кетпеуіне
бағытталған.
Халықаралык нарық қазіргі жағдайда үш негізгі бағытты қүрайды:
— тауар мен қызмет көрсету (ақпарат нарығын қосқанда);
— жұмыс күші;
— қарыз капиталы.
Халыкаралык нарықта тауарлар интернационалдық қүннын негізімен
байланысып, ал орташа қоғамдық кажетгі интернационалды жүмыс уақыты
шығынымен анықталады. Еддің өз ішінде өңцірушілер көп шығындар жүмсай
отырып, пайданы орташа мөлшерден аз табады. Ал өте аз шығындар жүмысындағы
— қосымша пайда табады. Халықаралық нарықта да ендірушілер жағдайды осылай
кімнің шығындары орташа интернационалдық деңгейден темен болса соғүрлым өз
тауарын экспорттаудан ете жоғары табыс табады.
Дүниежүзілік кауымдастық талабына сай қалыптасқан, сауда және тариф
бойынша халықаралық басты Келісім (ГАТТ) бар. Бұл келісім 1948 жылы
қаңтардьщ 1-де күшіне еніп, алғашында дамыған елдердің езара енеркәсіп
тауарларьш саудалауда кедендік кедергілерді жоюын мақсат етіп және сауда
саттық шектеулерді алып тастады. Кейінірек келісім басқа да дамымаған
еддерге таратылды. Ол елдер шикізат өнімдерін өндіріп ұсынудың басты
түлғасы болып отыр. Басты өнім — мүнай және халықаралық нарыққа азық-түлік
шығару болып тұр.
Халықаралық еңбек бөлінісі мен енеркәсібі дамыған еддердің позициясын
нығайту өнеркәсіп енімдерін айырбастаудың өсуіне алып келеді. Халықаралық
саудада шикізат тауарларының үлес салмағының кемуі, қазіргі ендірісте
шикізат ролі кемуінің жалпы тенденциясын байқатады. ҒТР-ның дамуы жаңа
технологияны қодцануға әкеліп шикізатка шығындарды және дайын өнімнің
мөлшеріне энергияны қысқартты. FTP сауданың калыптасқан түрлерінен басқа
түрлерін де тудырды. Оларға: техникалық білім, техникалық іс-тәжірибе,
технологиялық процесс пен лицензия мен патенттер жатады.
Сауда және тариф бойынша халықаралық басты Келісім (ГАТТ) 1948 жылы 1-
ші қавдардан халықаралық сауданың бейтарап дамуьша ықпал жасады. Алайда
монополиялану деңгейі әлі жоғары емес, себебі дүниежүзілік экспорт пен
импорттың жүзден бір бөлігін трансүлттық корпорация (ТҰК) жүзеге асырып
оның едәуір бөлігін монополиялап алған. Американың Бизнес интернэшнл
зерттеу фирмасының Корпорация жоғарғы және 1985 жылғы дүниежүзілік нарық
деген баяндамасында: Корпорацияньщ жұмыс жасауындағы негізгі принцип
мынау: дүниежүзін өз нарығы ретінде қарап, олар өндірісті үйымдастыруды
және орналастыруды, сондай-ак өнімді өткізуді жүзеге асырды. Корпорацияның
үлттық саяси шекараға мән бермейтіні сондай, уақыт пен орын қаншалыкты
қажет етсе соншалықты жұмыс аткара береді. Трансұлттық корпорация (ТҮК)
дамушы елдердің барлык экспортынын 50%-тен 70%-ке дейінгісін бакылап
отырады. Қәзіргі кезде ТҮК арқылы:
50-ден 60%-ке дейін — кант, фосфорит;
70-тен 75%-ке дейін - куріш, каучук, қалайы;
80-шы 85%-ке дейін — шай, боксит, мыс;
85-тен 90%-ке дейін —кофе, мақта, темекі, темір рудасы, мұнай;
90%-ке дейін — аудио-видеотехника және жеке компьютерлер өтіп отырады.
Осыньщ барлығы жоғарғы монопольды турде үстемдік жасауға ықпал етіп,
шығарған өнімді монополиялық бағамен өткізеді. Дамушы елдердің талабы
бойынша 1974 жылы БҮҮ-ның арнайы сессиясы ТҮК-ның іс-әрекетін қарастыратын
универсалды кодекс жасауға шешім кабылдап, ол корпорация кызметін реттеп
отыруға бағытталмак.
Сауда және тариф бойынша халыкаралық басты Келісіммен (ГАТТ) басқа
дүниежүзілік қауымдастықта экспорттық бақылаудын (1942-ші жылдан)
халықаралық координациялық комитеті бар (штаб пәтері Парижде). Бұл
комитетті қүрудьщ басты инициаторы АҚШ болды. Батыс елдері озық техника мен
технологияны сатуға бакылау жасау үшін шешім қабылдады. Оларды сериялық
игеруден 4 жыл еткен соң Батыста сатуға рүқсат етеді. Осы уакыт ішінде
оларды модернизациялау қажеттігі туады.
Осыдан байкайтынымыз, тауар мен кызмет көрсетудін халыкаралық нарығы
бос емес, ол монополияланған, бақылауда және реттелген.
Халықаралык жұмысшы күші нарығы жүмыс күшінің сыртган келуімен
(эмиграция) және кетуімен (иммиграция) қалыптасады. Айтіш отырғанымыз
үлттық шаруашылықтар арасындағы жолдамалы еңбек адамының ауысуы (миграция).
Миграция — бір елден екінші елге жүмыс куші ауысуының ерекше түрі.
Оньщ пайда болуы өмір сүру денгейінің төмендігі мен даму каркыны төмен
елдерде салыстырмалы түрғындары дәрежесінің жоғары болуымен түсіндіріледі.
Соның садцарынан қосымша жүмыс күшін кажет ететін интенсивті дамыған
елдерге ауысып отырады. Халыкаралык, миграциялық лектердің негізгі едцері
болып Батыс Европа мен АҚШ-ты саналады. Батыс Европа елдеріне негізгі
жұмысшы мигранттар легі Жерорта тенізі мен Оңтүстік-Шығыс Азия еддерінен
келеді. АҚШ-ка негізгі жүмысшы күшінің легі Мексикадан келеді.
Қазіргі жағдайда жүмыс күші миграциясының жаңа бағыты пайда болды. Ол
Таяу және Орта Шығыс елдерінен мүнай көздерімен байыған Парсы шығанағындағы
шағын мемлекеттер — Кувейт, Сауд Аравиясы, Біріккен Араб Әміріне жүмыс күші
ауа бастады.
Қазіргі кезде Батыс Еуропа еддерінде 14 млн. шетел жүмысшысы мен
олардың отбасы бар.
Арзан шетеддік жүмысшы күші үлттық байлықтың көп белігін жасайды.
Мысалы, Францияда шетелдік жүмысшылар қүрылысшылардың — 80%-тін, Бельгияда
— 50% шахтерларды, Германия — 40% автомобиль зауытының жүмысшыларын
қүрайды.
Еңбек миграциясының басқа түрі — ақылдылардьщ кетуі. Бұл құбылыс
дамушы еддерге ғана тән. Күрделі жұмыспен айналысатын жоғарғы
квалификациялық мамандар мен ғалымдарға жағдай жасалмаған. Олардың атқарған
жүмысына төлем де төмен. Ал езге елдерде жоғарғы квалификациялы
жүмысшыларға, ой ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.