Қаржы рыногы және қор биржасы туралы

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ 2
1. Қаржы рыногы туралы ұғым. 2
2. Бағалы кағаздар рыногы, оның мәні және негізгі белгілері. Бағалы қағаздардың түрлері 6
3 Бағалы қағаздардың эмиссиясы және айналысқа шығарылуы. Бағалы қағаздар рыногының қатысушылары. 16
4. Қор биржасы. 30
ҚОРЫТЫНДЫ 32
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 33

Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапы-нан реттелініп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен бірге қаржы рыногының құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы рыногы бұрын-соңды болған емес.
Қаржы рыногы - бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы қорларының, сақтық институттарының, мемлекеттің жөне халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта және басқа рыноктармен (капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, жер, алтын және т.б. рыноктармен) етене байланысты (1 сызбаны қараңыз).
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында қаржы рыногы қаржы ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың айрықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар рыногы, сондай - ақ несие рыногы түрінде де іс - әрекет етеді. Қаржы рыногы экономиканың түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық әр түрлі нысанда реттейтін нарықтық қатынас-тардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғұрлым жалпы (ортақ) ұғым болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы рыногы ұғымы ақша, валюта, кредит, капитал рыноктарын қоса отырып кеңінен түсіндіріледі. Бұл қаржыны жалпы ақша мен құн категорияларына бара-бар категория ретінде қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік практикамен байланысты, өйткені экономикалық ресурстар-дың кез келген түрі меншіктің титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы қағаздармен, басқа қүжаттар-мен ортақтастырылуы мүмкін.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Қаржы рыногы және қор биржасы. Курсовая.

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ 2
1. Қаржы рыногы туралы ұғым. 2
2. Бағалы кағаздар рыногы, оның мәні және негізгі белгілері. Бағалы
қағаздардың түрлері 6
3 Бағалы қағаздардың эмиссиясы және айналысқа шығарылуы. Бағалы қағаздар
рыногының қатысушылары. 16
4. Қор биржасы. 30
ҚОРЫТЫНДЫ 32
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 33

КІРІСПЕ

1. Қаржы рыногы туралы ұғым.

Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапы-нан реттелініп отыратын
нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық
институттармен бірге қаржы рыногының құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы
рыногы бұрын-соңды болған емес.
Қаржы рыногы - бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде
бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларының, сақтық институттарының, мемлекеттің жөне халықтың уақытша бос
ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық
қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі
болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта және басқа
рыноктармен (капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, жер, алтын және т.б.
рыноктармен) етене байланысты (1 сызбаны қараңыз).
1 сызба. Экономикалық жүйедегі рыноктың өзара байланысы.

Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында қаржы рыногы қаржы
ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді
пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың
айрықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар рыногы, сондай - ақ
несие рыногы түрінде де іс - әрекет етеді. Қаржы рыногы экономиканың түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық әр
түрлі нысанда реттейтін нарықтық қатынас-тардың бүкіл жиынтығын
біріктіретін неғұрлым жалпы (ортақ) ұғым болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы рыногы
ұғымы ақша, валюта, кредит, капитал рыноктарын қоса отырып кеңінен
түсіндіріледі. Бұл қаржыны жалпы ақша мен құн категорияларына бара-бар
категория ретінде қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік
практикамен байланысты, өйткені экономикалық ресурстар-дың кез келген түрі
меншіктің титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы
қағаздармен, басқа қүжаттар-мен ортақтастырылуы мүмкін.

2 сызба. Қаржы рыногының құрылымы.

Ақша рыногы дегеніміз қолма - қол ақша ғана емес, қолма -қолсыз төлем
қаражаттарын да қосатын төлем қаражаттарының рыногы.
Кредит рыногы несие бойынша банктердің кредит операцияларымен
байланысты.
Ақша мен кредит рыноктары, әдеттегідей, айналым активтерінің
қозғалысына қызмет етеді.
Капитал рыногында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және ұзақ
мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзеге асырылады.
Қаржы рыногында сатып алу-сатудың объектілері айрықшалықты тауарлар -
ақша және бағалы (ақшалай) қағаздар болып табылады.
Қаржы рыногында бағалы қағаздардың қозғалысымен ортақтастырылатын
экономикалық қатынастар болып табылатын багалы қагаздар рыногы маңызды орын
алады. Қор құндылықтарының - бағалы қағаздар мен туынды бағалы қағаздардың
айналысымен байланысты болғандықтан оны қор рыногы деп те атайды. "Қор
рыногы" термині бастапқыда бағалы қағаздармен мәміле жасалынатын және
ресімделінетін мекеменің - қор биржасының атымен байланысты.
Рыноктың барлық тұрпаттарының өзара байланысы қаржы рыногының жұмыс
істеу шарттарын айшықтайды. Оған мыналар жатады:
1) реттелінген тауар рыногының болуы, яғни кез келген түрлердегі және
арналымдағы тауарлар мен қызмет көрсетулер бойынша сұраным мен
ұсынымның теңгерімділігі;
2) Ұлттық (орталық) банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп
отыру: бұған қолма - қол және қолма - қолсыз айналым бойынша эмиссияға
бақылау жатады;
3) кредит рыногының жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни
кредит ресурстарын еркін рынокқа орналастыру; кредит ресурстарының
қозғалысы Орталық банктің пайыздық есептік мөлшерлемесін, коммерциялық
банктердің міндетті резервтерінің нормасын, ашық ақша рыногында операциялар
жүргізуді белгілеу арқылы реттелінеді.
Кез келген субъектінің қаржы ресурстарына қажеттілігі және оны
қанағаттандырудың нақты көздерімен тура келмеуі қаржы рыногының жұмыс
істеуінің объективті алғышарты болып табылады.
Қаржы рыногының жұмыс істеуінің негізгі алгышарттарына мыналар жатады:
1) бөсекені дамыту мен монополизмді шектеу мақсатындағы материалдық
өндіріс сферасының бастапқы шаруашылық буындарының - меншіктің барлық
нысандары кәсіпорындарының, соның ішінде мемлекеттік сектордың да кең
дербестігі;
2) қаржы ресурстарын қайта бөлудегі мемлекет рөлінің қысқаруы:
ендірістік күрделі жұмыалымдарды орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды
кәсіпорындар арасында ішкі ведомстволық қайта бөлудің азаюы;
3) шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың бағалы қағаздарға
және басқа активтерге инвестицияланатын ақша-лай табыстарының өсуі;
4) бюджет тапшылықтарын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды
тоқтату республикалық, сондай - ақ жергілікті бюджеттердің тапшылықтары
мемлекеттік қарыздарды шығару арқылы жабылуы тиіс.
Қаржы рыногының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта
бөлу есебінен үдайы өндіріс процесіне ықпал етумен ғана айқындалып
қоймайды. Оның жұмыс істеуі әкімшіл -әміршіл экономикаға тен "сатылас"
әдістің орнына "деңгейлес" қозғалыс бойынша ресурстарды қайта бөлуге
мүмкіндік береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасында қаржы ресурстарын етеусіз қайта бөлу түрінде төте
байланыстар іс- әрекет етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен
объектілерге жедел аудару есебінен кесіпорындардың, салалардың және жалпы
экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтанд ырады.
Қаржы рыногы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің
нақтылы құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жұмыс істейтін шаруашьшық
жүргізуші субъектілерде олардың неғұрлым жоғары бағасы белгіленеді.
Қаржы рыногының болуы инфляцияны тежейді, ейткені бюджет тапшылығын
жабу үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, рынокта еркін жүретін,
бағасы сұраным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногының қалыптасып, жұмыс
істеуі экономиканың дағдарысын тудыратын және оның инфляциясымен
қосарланатын қарама-қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды — олар қысқа
мерзімді немесе құны жоғалмай жеңіл өтетіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі
өсіп отырған жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі аз бағалы қағаздарға
ұзақ мерзімге са-луға бармайды. Инфляция кезінде ұзақ мерзімді
инвестициялар үшін жылжымайтын дүние- мүлікке, тауарларға, еркін
айырбасталымды бағалы қағаздарға жұмсау неғұрлым тартымды болып табылады.
Қаржы рыногының дамуы халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің
төмендігінен тежеліп отыр, мүның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады.
Кәсіпорындардың төлеуге созышмалы қабілетсіздігі жағдайында олардың
қаражаттарды бағалы қағаздарға салуы екі талай. Ақша қаражаттарының
тапшылығы қысқа мерзімді кредиттер мен депозиттер бойынша пайыздық
мөлшерлемелердің өсуіне жеткізеді, мұның нәтижесінде бағалы қағаздардың
табыстылығы банктердің ақша - кредит операциялары жөніндегі мұндай
табыстьшықпен бөсекелесе алмайды.
Қаржы рыногының жұмыс істеуінің маңызды факторы сонымен қатар саяси
тұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар елдердің
экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси болмыстары не
ол, не бұл кәсіпорындарының рентабелділігіне қатысты ұзақ мерзімді
болжамның мүмкіндігін жоққа шығарады жөне солай болған соң бағалы
қағаздарды сатып алу ықыласын шектейді.
Қаржы рыногының жандануы корпоративтік бағалы қағаздарды -экономиканың
нақты секторы кәсіпорындарының акциялары мен облигацияларын шығару және
олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа
дейін қаржы рыногының бүл сегменті жақсы дамымады, бұл жалпы экономикалық
әлуетті тежейді.
Инвестициялық институттар, қор биржалары, биржадан тыс сауда, депозит
мекемелері түріндегі құрамды элементтерді кіріктіретін ұлттық қор жүйесін
қалыптастыру бір мезгілде басқа нарықтық құрылымдардың, ең алдымен әр түрлі
тұрпаттағы акционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бұл жүйенің қызметін
мемлекеттің экономикадағы оң құрылым жасаушы рөлі кезіндегі сенімді
заңнамалық қамтамасыз ету жағдайында жүргізілуі тиіс.

2. Бағалы кағаздар рыногы, оның мәні және негізгі белгілері. Бағалы
қағаздардың түрлері.
Жоғарыда баяндалғандардан туындағанындай, бағалы қағаздар рыногы —
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған (айналысқа шығарған)
бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы
рыногының бөлігі. Бұл рыноктың жұмыс істеуі кептеген экономика-лық, әсіресе
инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік
береді. Бұған осы рыноісгың қор құрылымдарының - бағалы қағаздардың және
өзге де активтердің сан алуандығымен қол жетеді.
Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық субъектілерінің ездеріне
қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіістер жасайды және алудың жолын
жеңілдетеді. Ол нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде етіп жатқан
процестердің реттеушісі болып табылады. Бұл әсіресе күрделі жұмыалымдарды
инвестициялау процесіне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен өдісіне қарай олардың
рыногы бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы рынокта бағалы
қағаздардың бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары
сатылады; қайталама рынокта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың
иелерінің ауысуы болады. Бағалы қағаздардың номиналдық (номиналдық құн —
бағалы қағазды шығарған кезде анықталған оның құнының ақшалай түлғалануы),
эмиссиялық және рыноктық бағасы (бағамы) болады. Қайталама рынок екі
бөліктен тұрады: ұйымдастырылган багалы қагаздар рыногы — мәмілелер сауда -
саттықты ұйымдастырушының ішкі қүжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын
эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарының айналыс сферасы
жөне ұйымдастырылмаган багалы қагаздар рыногы — бағалы қағаздар айналысының
бағалы қағаздармен жа-салатын мәмілелер қаржы құралдарымен сауда - саттықты
ұйымдастырушының ішкі құжаттарында мәміле объектісіне жөне оның
қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы.
Биржадан тыс айналым рыногының ұйымдас-тырылған рыноктан айырмашылығы онда
операцияларды жүзеге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілелерді олардың
офистарында дилерлер мен брокерлер жүргізеді. Ұйымдастырылған рынокта
операциялар қатаң регламенттелінген, ал ұйымдастырылмаған рынокта
операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бұдан басқа қаржы рыноктарын басқа критерийлер бойынша ажыратады:
багалы қагаздардың түрлері бойынша: акциялар, облигациялар, және т.б.
рыногы; эмитенттер бойынша: кәсіпорындардың бағалы қағаздар рыногы,
мемлекеттік бағалы қағаздар рыногы; аумақтық критерийі бойынша: ұлттық,
халықаралық, аймақтық; мезгілдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді
жөне ұзақ мерзімді бағалы қағаздардың рыногы; мәмілелердің түрлері бойынша:
кассалық, форвардтық және т.с.с; салалык, критерийі бойынша.
Бағалы қағаздар рыногының жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған
емес нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын
ала анықталады. Тек осындай төуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар
рыногында қаржы ресурстарына деген сұранымды көрсете отырып әрі оларды әр
түрлі шығындарға тиімді етіп жұмыауға бағыштай отырып, сауда мәмілелерін
жасай алады.
Қазақстанда қор рыногының қалыптасуы бүрынғы КСРО-ның заңнамасы
негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла
бастаған 1991 жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың
жекешелендірілуі жөне акционерлендірілуі шешуші рөл атқарды. Қысқа мерзім
ішінде күллі ұлттық шаруашылық кешені занды түрде экономикалық жағынан
өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік
капитал ретінде көрінді. Осының нәтижесінде 1991-1993 жылдары 200
акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық акционерлік коммерциялық
банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110
миллиард сом болды. Соның ішінде банктердің үлесі 80 %-ды құрады.
Алайда акционерлік қоғамдардың, брокерлік және қор биржаларының ары
қарай дамуын нарықтық қатынастардың жөне құқықтық базаның, сонымен бірге
бағалы қағаздардың жұмыс істеу ережесінің қанағаттанғысыз дәрежесі тежеді.
Нарықтық қатынастардың серпінді даму кезеңі Қазақстан Республикасының
Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комисиясы құрылған 1995 жыдан басталады.
1995 жыдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан "таза" қор биржасы -
Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) жұмыс істей бастады. 1995 жылдың 21
сәуірінде "Бағалы қағаздар жөне қор биржасы" туралы Қазақстан
Республикасының заңы бекітілді. Қазақстанда бағалы қағаздар рыногын
құқықтық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында Мемлекеттік
бағалы қағаздарды қалыптастырудың және дамытудың бағдарламасы әзірленді.
"Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттық жинақ
облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар"
әзірленіп, бекітілді. 1997 жылдың басынан Қазақстан Республикасының
Парламенті бағалы қағаздарды реттейтін үш заң қабылдады, олар: "Бағалы
қағаздар рыногы туралы", "Бағалы қағаздармен жасалған мемілелерді тіркеу
туралы", "Қазақстан Республикасындағы инвестицияық қорлар ту-ралы" заңдар.
1997 жылдың ортасынан бастап "Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі"
Жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық мемлекеттік жөне
басқа бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімін жүргізу болды. Қазақ-
станның қаржы рыногын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру және
онда қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында 2001 жылдың маусымында
Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар жөніндегі
ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен екілеттіктері
Қазақстанның Ұлттық банкісіне берілді.
Әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы
өндірістің қүлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар рыногына тигізген жайсыз өсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағаздар рыногында жасалып жатқан қадамдар
соңғы кездері айтарлықтай белсенді бола түсті.
2003 жылы шілдеде "Бағалы қағаздар рыногы туралы" Қазақстан
Республикасы заңының қабылдануы қор рыногында қалыптасқан қатынастарды одан
әрі дамыту қажеттігінен туды. Бұл заңның қызмет аясы "Акционерлік қоғамдар
туралы" Қазақстан Республикасының заңы (2003 жылғы мамырдың 13-і)
қабылданғаннан кейін қаржы рыногының қызмет ететін сферасы болып отырған
бағалы қағаздар рыногының толыққанды жұмыс істеуіне кең жол ашылып отыр.
Бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы алты жылдай уақыт-ты алды және
қазіргі уақытта оның мынадай құрылымы қалыптасып отыр:

Бастапқы рынок
Мемлекеттік емес бағалы кағаздар (МЕБҚ) рыногы:
бастапқы орналастыру секторы;
сатып алу-сату секторы.
Корпорациялық облигациялар рыногы
Акциялар рыногы:
МЕБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы
Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы:
МБҚ-ны сатып алу-сату секторы;
МБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы
Қайталама рынок
Қор биржасы
Биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгілеу ұйымы
Басқадай сауда-саттықты ұйымдастырушы.

Багалы қағаздар — иеленушілеріне мүліктік құқықтар және белгілі бір
ақша сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлай құжаттар.
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын
айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар мівдетті түрде оның ұстаушының қалайда
бір мүлікке құқылы екендігін куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқада
да белгілеулердің жиын-тығы. Бұл белгілі бір тауар немесе нақты акция
сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай - ақ бағалы қағаздар белгілі бір
қоғамның, фирманың, кәсіпорынның, ұйымның меншігіне қатысуға және басқаруға
құқық береді.
Бағалы қағаздар нарық шаруашылығы жүйесінде ақшаны жұмылдыру, жұмыау
жөне айырбастау процесіндегі ыңғайлы әрі тиімді құрал рөлін атқарады.
Халыққа белгілі бір кәсіпорынның табыстарына ортақтасуға мүмкіндік бере
отырып, бағалы қағаз-дар іскерлік белсенділікті арттыра түседі жене ұлттық
байлықты басқаруды жеңілдетеді.
Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы әдетте нақтылы шаруашылық
келісімшарттарға негізделеді.
Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивидендтер немесе пайыздар
түрінде табыстар төлеу, сондай - ақ бұл құжаттардан туындайтын ақшалай
немесе өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі қарастырылады.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде емір сүреді, онын өзінің оған төн
онда жұмысты ұйымдастыру мен ережелері бар рыногы болуы тиіс. Алайда бағалы
қағаздар рыногында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табылады, өйткені
бағалы қағаздар — бұл тек меншік титулы, табысқа құқық беретін қүжаттар,
бірақ нақты емес капитал. Бағалы қағаздар рыногының оқшаулануы тап олардың
осы қасиетімен айқындалады және рынок бағалы қағаздарды бір иеленушінің
басқа иеленушіге көп жағдайларда еркін және оңай беруімен сипатталады.
Бағалы қағаздар қүжатсыз бағалы қағаздар және қағазсыз бағалы қағаздар
болып бөлінеді. Құжатсыз багалы қагаздың өмір сүруінің классикалық нысаны -
қағаз нысаны, бұл нысанда бағалы қағаз қүжат түрінде өмір сүреді. Бағалы
қағаздар рыногының дамуы бағалы қағаздардың көптеген түрлерінің, ең алдымен
эмиссиялық бағалы қағаздардың тіршіліктің құжатсыз нысанына көшуді қажет
етеді.
Инвестициялық (капиталдық) багалы қағаздар — капиталды жұмыаудың
объектісі болып табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар,
фьючерлік өзара шарттар және басқалары).
Инвестициялық емес багалы қагаздар — бұл тауар немесе басқа рыноктарда
ақшалай есеп - қисаптарға қызмет көрсететін бағалы қағаздар.
Эмитенттің құқықтық мәртебесін, инвестициялық жөне кредиттік
тәуекелдердің дәрежесін, инвесторлардың мүддесін қорғау кепілдіктерін жөне
басқа факторларды ескере отырып қор бағалы қағаздары үш топқа бөлінеді:
мемлекеттік, муниципалдық жөне мемлекеттік емес.
Мемлекеттік багалы қагаздар — бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының
нысаны; эмитенті мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Мемлекеттік
бағалы қағаздардың арасында көп тарағаны қазынашылық векселдер мен
міндеттемелер, мемлекеттік және жинақтық қарыздардың облигациялары.
Мемлекеттік емес багалы қагаздар корпоративтік және жекеше қаржы
институттарының қағаздары болып келеді. Корпоративтік бағалы қағаздар болып
кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің борышқорлық міндеттемелері мен
акциялары қызмет етеді.
Бағалы қағаздардың түрлері сан алуан: ақшалай бағалы қағаздарға
акциялар, облигациялар, векселдер, ақша чектері жатады. Иеленушілеріне
заттық құқықтарды, меншік құқықтарын бекітіп беретін тауарлай бағалы
қағаздарға коносаменттер, қойма куәліктері жатады. Бағалы қағаздарға банк
кредитін алғандығын растайтын қүжаттар, борышқорлық қолхаттар, өсиетхат
(өсиетнама), лотерея билеттері, сақтық полистері жатпайды.
1930 жылғы Женева конвенциясына сөйкес вексель бағалы қағаздарға
жатпайды (өйткені ол — кредиттік ақшалардың түрі). Бірақ басқа жағынан,
ақша сатып алу - сату процестеріне тартылғандықтан векселді шартты түрде
бағалы қағаздарға жатқызуға болады. Вексель - қарызгер несиегерге беретін
және несиегерге қарызгерден белгіленген мерзімде векселде көрсетілген
соманы талап етуіне даусыз құқық беретін, заңмен қатаң түрде белгіленген
нысандағы жазбаша борышқорлық міндеттеме. Вексель есеп айырысудың нысаны
ғана емес, сондай - ақ, бұл ком-мерциялық кредиттің нысаны: өнім немесе
қызметтер үшін векселмен есептесе отырып, кәсіпкер вексель берілген уақыт
ішінде банктегі есеп айырысу шотындағы өзінің ақшаларын шығын қылмайды. Ал
бұл мөміле женіндегі әріптес векселде көрсетілген сомада және мезгілге оған
коммерциялық кредит береді дегенді білдіреді.
Егер бағалы қағаздар кейін салынған ақшалай сомаларды қайтара отырып
шектеулі мезгілге шығарылса, онда олар борышқорлық болып табылады. Бұлар
облигациялар, банк сертификаттары, векселдер және басқалары. Иеленушілік
бағалы қағаздар тиісті активтерге меншік құқығын береді. Бұлар акциялар,
варранттар, коносаменттер және басқалары.
Қазіргі дүниежүзілік практикада өмір сүретін бағалы қағаздар негізігі
және туынды болып бөлінеді.
"Бағалы қағаздар рыногы туралы" завда туынды багалы қагаздар осы
қағаздардың барлық активке қатынасы бойынша құқықтарды куәландыратын бағалы
қағаздар делінген. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар,
форвардтар, варранттар, своптар, споттар, депозитарийлік куәліктер, жазылыс
құқықтыры және басқалары жатады. Негізгі багалы қагаздарга акциялар мен
облигациялар жатады.
Туынды бағалы қағаздар рынокта айналыста жүрген корпорациялық бағалы
қағаздардың тізбесін аяқтайды.
Туынды бағалы қағаздарды пайдалану белгілі бір қажеттіліктерге: қаржы
және баға тәуекелдіктерін сақтандыруға (хеджерлеуге), өтімділіктің артуына,
қарыз алу құнының төмендеуіне, қажетті рынокқа шығу мүмкіндігін алуға
байланы-сты.
Сөйтіп, бағалы қағаздар — бұл шаруашылық қызметте пайдалануға арналған
құжаттардың үлкен саналуандығы. Сонымен бірге олар өздеріне тән ортақ
белгімен оларды тұлғаланған мүліктік құқықты өткізу үшін оларды ұсынудың
қажеттігімен біріктіріледі.
Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлік және атаулы болуы мүмкін. Атаулы
бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Ұсынбалы бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды ұсынушыға
тиесілі болады. Ордерлік бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда
аталған адамға тиесілі болады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында айналыста мемлекеттік,
корпорациялық және басқа (фьючерстер, опциондар, варранттар, коносаменттер
және т.б.) бағалы қағаздар жүр.
Бағалы қағаздардың арасыңца ақшаға да, мүлікке де құқықтар беретін
акциялар ерекше орын алады.
Акция — акционерлік қоғам шығаратын және бағалы қағаздың түрі мен
санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға жене қоғам
таратылған жағдайда оның қалған мүлкінің бір бөлігін акционерлердің алу
құқығын куәландыратын бағалы қағаз.
Қазақстанның практикасында еңбек ұжымының акциялары, кәсіпорындардың
акциялары жөне қазіргі кезде акционерлік қоғамдардың акциялары қолданылады.
Алғашқы екі түр сөздің тура мағынасында акциялар болып табылмайды. Бұл
қызметкерлердің жинақ ақшасының және кәсіпорындардың бос ақшаларының ез
кәсіпорнының немесе басқа кәсіпорындардың мүлкіне қатысудың өзгеше нысаны.
Еңбек ұжымының акциялары тек өз кәсіпорнының қызметкерлері арасында
таратыдды және оның дамуы үшін ақша салуы туралы куәліктер болып табылды.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасын іске асыру
барысында қызметкерлердің акционерлік кәсіпорындардың мүлкіндегі үлесін
анықтайтын еңбек үжымдары мүшелерінің акциялары шығарыл-ды. Мүндай акциялар
айналысқа түспейді: мұрағаттан басқа қызметкердің оларды сатуға, беруге
немесе қандай болса да сатуға құқығы болмады. Қызметкердің жұмыстан
босанған жағдайында оған тиесілі акцияларды кәсіпорын белгіленген мерзім
ішінде сатып ала алмайды.
Кәсіпорындардың акцияларын кәсіпорындар мен ұйымдар шығарады. Бұл
акциялар 1988 жылдан бастап басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың, ерікті
қоғамдардың, банктердің, кооперативтердің арасында таратыла бастады. Бұл
төрізді акциялар іс жүзінде облигациялар болып табылады және меншіктің
акционерлік нысанының дамуына қарай акционерлік қоғамдар-дың акцияларымен
ауыстырылуы мүмкін. Мемлекет иелігінен алу жөне жекешелендірудің
бағдарламасын орындау барысында шығарылған акциялардың республика
заңнамасымен белгіленген бір бөлігі шетелдік түлғаларды қоса (қаржы-
шаруашылық қызмет жөніндегі шектесушілер мен басқа әріптестерге) қызығушы
заңи немесе жеке тұлғаларға нақтылы құны немесе биржа бағамы бойынша
сатьшуы мүмкін. Акциялардың бүл бөлігі өзінің дөл мәнісінде акционерлік
қоғамдардың акцияларына жақындайды.
Меншіктің акционерлік нысаны акционерлік қогамдардың акцияларын шығару
арқылы өзінің артықшылықтарын білдіреді. Акционерлік қоғам жай акциялар, не
жай және артықшылықты акциялар шығаруға құқылы. Акциялар құжатсыз нысанда
(электрондық жазбалардың жиынтығы түрінде) шығарылады.
Акция бөлінбейді. Егер акция ортақ меншік құқығымен бірнеше тұлғаға
тиеселі болса, олардың бәрі бір акционер деп танылады және өзінің жалпы
өкілі арқылы акция куәландырылған құқықтарды пайдаланады.
Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді шешкен кезде
акционерге дауыс беру құқығымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысу
құқығын, қоғамда таза табыс болған жағдайда дивидендтер, сондай-ақ қоғам
таратылған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
тәртіппен оның мүлкінің бір белігін алу құқығын береді.
Артықшылықты акциялардың меншік иелері — акционерлердің жай
акциялардың меншік иелері акционерлеріне қарағанда қоғамның жарғысында
белгіленіп , алдын ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер
алуға және қоғам таратылған кезде белгіленген тәртіппен мүліктің бір
бөлігіне басым құқығы бар. Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның
жарияланған акцияларының жалпы санының 25 пайызынан аспауға тиіс.
Акциялар атаулы, сондай - ақ ұсынбалы түрде де шығарылуы мүмкін.
Атаулы акциялар алыс - берісі акционерлік қоғамның акцияларын тіркеу
кітабында тіркелетін акциялар. Ұсынушыга арналган акция — оны нақтылы
иелену оның иесінің компания акционері ретіндегі занды құқықтарын
қуаттайтын акция түрі. Атаулы акциялардан өзгеше түрде ұсынушыға ар-налған
акциялар жаңа иеленушіні тіркеуді қажет етпей - ақ бағалы қағаздар
рыногында еркін сатып алу - сатуға мүмкіндік береді.
Облигация — ұстаушысына (иесіне) оның белгіленген құнының тіркелген
пайызы түрінде табыс түсіретін бағалы қағаз; мемлекет немесе кәсіпорын ішкі
қарыз шығару кезінде белгілі бір шарттар негізінде беретін борыштық
міндеттеме; жалған капитал нысандарының бірі. Облигация өзінің ұстаушысына
облигацияның нақтылы құнының онда көрсетілген сыйақыны (мүддені) не өзге де
мүліктік құқықты алуына құқық береді. Облигацияның нақтылы құны — облигация
құнының ол шығарылған кезде белгіленген, купондық облигация бойынша
пайызбен көрсетілетін сыйақы есептелетін ақшалай түлғасы, сондай -ақ
облигацияны етеген кезде оны ұстаушыға төленуге тиісті сома. Облигациялар,
сейтіп, олардың иелері (несиегерлер) мен бүл құжаттарды шығарған мекемелер,
ұйымдар (борышқорлар) арасындағы қарыз қатынастарын растайды.
Облигациялар атаулы, сондай - ақ ұсынбалы, пайыздық және пайызсыз
(мақсатты), еркін айналатын немесе айналысы шектеулі болып шығарылуы
мүмкін. Кәсіпорындар облигациялардың барлық түрлерін меншікті
қаражаттарына, ал азаматтар жеке қаражаттары есебінен сатып алады.
Облигациялардың мынандай түрлері болады:
агенттік облигация;
ипотекалық облигация; - қамтамасыз етілген облигация;
ішкімемлекеттік жөне жергілікті қарыздардың облигациялары;
мемлекеттік емес облигациялар;
кәсіпорындардың облигациялары.
Агенттік облигация — қаржы агенттігі шығаратын облигация.
Ипотекалық облигация — жылжымайтын мүліктермен қамсыздандыру шартымен
шығарылатын, ипотекалық қарыз шарттары бойынша талап ету құқығы кепілімен
(ипотекалық куәліктердің кепілін қоса алғанда), сондай - ақ тізбесі
уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісімен белгіленетін өзге де
жоғары өтімді активтермен қамтамасыз етілген облгация және тұрақты пайыз
әкелетін ұзақ мерзімді бағалы қағаз.
12
Қамтамасыз етілген облигация — эмитент міндеттемелерін орындау эмитент
мүлкінің кепілімен, кепілдік берумен жөне Қазақстан Республикасының
азаматтық заңнамаларына сәйкес өзге де тәсілдермен қамтамасыз етілген
облигация.
Қшкімемлеккеттік және жергілікті қарыздарды өткізуден алынған
қаражатгар тиісті бюджеттерге бағытталады. Бүл қарыздардың облигацияларын
банк мекемелері таратады. Пайыздық ішкі және жергілікті қарыздардың
облигациялары бойынша табыс облигациялардың номиналына сыйақы (мүдде)
есептеу жолымен немесе купондарды төлеу жолымен қарыздарды өтегенде
төленеді.
Коіпорындардың облигациялары олардың жарғыларына және қолданыстағы
заңдарға сөйкес шығарылады және таратылады.
Бағалы қағаздар құрамында мемлекет тарапынан, халықтан және заңи
түлғалардан алынған қарыз фактісін куәландыратын мемлекеттік багалы
қагаздар ерекше болып келеді. Олар әр түрлі нысандарда шығарылады:
қазынашылық міндеттемелер, қазы-нашылық боналар, қазынашылық векселдер,
облигациялар және басқалар. Олардың арасындағы айырмашылық іс - әрекет ету
мезгіліне, табыстарды төлеу мен өтеу шарттарына, айналымды-лықтың сипатына,
ұстаушыларына байланыстығында. Қазақстан Республикасында қазынашылық
векселдер мемлекеттік қазына-шылық міндеттемелер нысанына түрленген,
олардың мәні "Мемлекеттік кредит жөне мемлекеттік борыш" тарауында (17.2
бөлімде) қаралған.
Қазынашылық міндеттемелер ерікті негізде халық арасында таратылатын
мемлекеттік бағалы қағаздың түрі, ол иелерінің ақшаны бюджетке аударғанын
куәландырады және осы бағалы қағаздарды бүкіл иелену кезеңінде тіркелген
табыс алуына құқық береді.
Боналар - мемлекеттік қазынашылық, муниципалдық орган-дар, мекемелер,
фирмалар шығаратын жөне ұстаушылары сатып алу жөне төлем құралдары ретінде
пайдаланылатын борышқор-лық міндеттемелер.
Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары 7 күннен 91 күнге дейін айналыс
мерзіміндегі мемлекеттік бағалы қағаздар бо-лып табылады. Олар ақша -
кредит саясатының мақсаттарын іске асыру және айналымдағы ақша массасын
жедел реттеу үшін пайдаланылады. Айналысқа 1995 жылдан бері шығары-лып
келеді.
Мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалатын операциялардың инвесторлар
үшін тағы бір тартымды түрі мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық
міндеттемелерді (МЕККАМ) сатып алу-сату операциясы болып табылады, ол
МЕККАМ-ды сатып алу-сату келісімшартымен ресімделеді.
МЕККАМ-ды Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі шыға-рады, мемлекеттік
бағалы қағаздар болып табьшады, қолданыс-тағы заңнамаға сәйкес Қазақстанның
бағалы қағаздарының қай-талама рыногында еркін айналыста болады.
Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық валюталық міндетемелер (МЕОКАВМ)
Қазақстан Республикасының эмис-сиялық мемлекетік бағалы қағаздары болып
табылады, респуб-ликалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру мақса-
тында Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі шығарады жөне бағалы қағаздар
рыногында еркін айналыста болады.
Қазынашылық валюталық міндеттемелер ұстаушыларға өтеу кезінде олардың
атаулы құнын алуға жөне төленетін атаулы қүнға пайызбен сыйақы (мүдде)
алуға құқық береді.
Қазынашьшық валюталық міндеттеменің бастапқы құны 100 АҚШ доллары.
Республикалық бюджетің тапшылығын қаржыландыру үшін пайдаланылатын
қаржы құралдарын түрлендіру мақсатында Қазақстан Республикасының аумағывда
айналым мерзімі бір жыл жөне бір жылдан астам мемлекеттік индекстелген
қазынашылық міндеттемелер шығарылды. Мемлекеттік индекстелген қазына-шылық
міндеттемелер (МЕИКАМ) мемлекеттік бағалы қағаз-дар болып табылады, оларды
республикалық бюджеттің ағым-дағы тапшылығын қаржыландыру мақсатында
Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі (эмитент ретінде) шығарады және Қазақ-
стан Республикасының қолданылып жүрген зандарына сәйкес Қазақстанның бағалы
қағаздар рыногында еркін айналыста бо-лады.
Индекстелген қазынашылық міндеттеменің бастапқы құны 1000 теңге және
олар инвесторлардың арасында аукциондық әдіспен орналастырылады.
Айналыс мерзімі 7 жыл және өтеу күні 2007 жылғы 11 ма-мыр, бастапқы
құны 1000 АҚШ доллары, капиталдың халықара-лық рыноктарында орналастырылған
Қазақстан Республикасы-ның мемлекеттік бағалы қағаздары — Еурооблигациялар
шығарылды.
Мемлекеттік бағалы қағаздарға сондай - ақ МЕОКАМ, МЕАКАМ, НСО,
АВМЕКАМ, МЕКАВМ жатады.
Депозит және банк сертификаттары — жинақ ақшаны тарту үшін тек қана
банктер шығаратын бағалы қағаздар. Бүл айналыс-тағы бағалы қағаздар болып
табылады, яғни олар бойынша талап құқығы басқа түлғаларға қайтуы (шегінуі)
мүмкін. Депозит жөне жинақ ақша сертификаттарының Қазақстандық практикада
қабылданған негізгі айырмашылығы депозит сертификаттарының иелері заңи
түлғалар, ал жинақ ақша сертификаттарының иелері жеке түлғалар бола
алатындығында.
Бағалы қағаздардың өзінен басқа дамыған экономикалық жүйелердің қаржы
рыногында нақтылы бағалы қағаздарды, ва-лютаны, басқа құндылықтарды сатып
алуға жөне сатуға олардың иелерінің құқығын куәландыратын туынды қаржы
қуралдары (деривативтер) деп аталатындар: фьючерстік жоне опциондық өзара
шарттар, валюталық жоне пайыздык, своптар, жазылыс қуқықтары,
депозитарийлік куоліктер, биржа индекстері бойын-ша опциондар мен
фьючерстер және бірқатар басқалары пайдала-нылады. Фьючерстік операциялар —
биржалардағы мерзімдік мөмілелер, олардың мәнісі қаржы және кредит
құралдарын шикізат тауарларын, алтынды, валютаны мәміле жасау сәтінде
тіркелетін бағамен сатып алуда және сатуда, бүл орайда опера-циялар белгілі
бір уақыт аралығында (2-3 жылға дейін) орында-лады. Своптар кезінде шүғыл
жеткізілім шартымен ("спот" мөмілелесі) қайсыбір активті-қор құндылықтарын,
валютаны, басқа заттарды тауарларды сатып алу (сату) жөнінде мөмілелер
жасалады, бүл орайда сонымен бірге белгілі бір мерзімге кері мөміле
жасалады. "Своп" операцияларының алуан түрлері бар, олар: валюталық,
пайыздық, борыштық, алтынмен байланысты жөне басқа операциялар. Опциондарда
мерзімдік биржа мәмілелеріне енгізілген шарт бойынша тараптардың біріне
мөміленің бірін-бірі жоққа шығаратын жекелеген шарттардың бірін тандау
немесе оның бастапқы шарттарын өзгерту құқығы беріледі. Жазылыс құқықтары —
болған акционерлерге компания акциясының жаңа шығарылымын бастапқы рынокта
олар орна-ластырылатын бағалардан неғұрлым төмен бағалар бойынша са-тып
алуға құқық беретін бағалы қағаз. Депозитарийлік куәлік — бүл түрлі
компаниялар акцияларының пүлындағы үлестерді иеле-ну туралы куәлік болып
табылатын туынды бағалы қағаз. Вар-ранттар — туынды бағалы қағаздар, олар
белгілі бір баға бойын-ша белгілі бір кезеңнің ішінде эмитенттің акцияларды
сатып алуға жеңілдікті құқығын білдіреді. Варранттың көдуілгі мезгілі 5-20
жыл.

3 Бағалы қағаздардың эмиссиясы және айналысқа шығарылуы. Бағалы қағаздар
рыногының қатысушылары.

Бағалы қағаздардың эмиссиясы — бүл жарғылық капиталды қалыптастыру
немесе қарыз қаражатын тарту мақсатымен баға-лы қағаздар шығару жөне
орналастыру. Бағалы қағаздарды (ак-цияларды, облигацияларды және басқа
міндеттемелерді) жекешелердің (акционерлік қоғамның акциялары мен облига-
цияларын шығару) жөне мемлекеттің (мемлекеттік қарыздар об-лигацияларын
шығару) шығаруы мүмкін.
Бағалы қағаздарды айналысқа шығару - эмиссия -бүл баға-лы қағаздарды
олардың бастапқы иелеріне — инвесторларга, яғни заңи түлғаларға жөне
азаматтарға сату.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы:
1) акционерлік қоғам қүрған кезде жөне акцияларды оның құрылтайшылары
арасында орналастырған кезде;
2) акциялар шығару жолымен акционерлік қоғамның бастап-қы жарғылық
капиталының мөлшерін көбейткен кезде;
3) облигациялар жөне басқа борыштық міндеттемелер шыға-ру жолымен
мемлекет , заңи түлғалар, жергілікті билік органда-ры қарыз қаражаттарын
тартқан кезде жүзеге асырылады.
Эмиссиялық багалы қагаздар — бүл бір эмиссия шегінде біртекті
белгілері мен реквизиттері болатын, осы эмиссия үшін бірыңғай жағдайлар
негізінде орналастырылатын және айналыс-қа түсетін бағалы қағаздар. Олар
мемлекеттік жөне мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар болып
бөлінеді. Мемлекеттік эмиссиялық багалы қагаз қарыз алушы Қазақстан
Республикасы-ның Үкіметі жергілікті атқарушы орган немесе Ұлттық банк
болатын қарыз алуға қатысы жөнінен ұстаушының құқықтарын куәландыратын
эмиссиялық бағалы қағаз болып табылады. Мемлекеттік емес эмиссиялық багалы
қагаз — Қазақстан Респуб-ликасының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.