ҚР -сында инвестициялық қызметті жүзеге асырудың теориялық мәселелері. Кәсіпорынның инвестициялық әлеуетін бағалау
Кіріспе
1. Қ.Р..сында инвестициялық қызметті жүзеге асырудың теориялық мәселелері
1.1. Инвестиция түсінігі: экономикалық мәні және түрлері
1.2. Инвестицияның экономикалық тиімділігін бағалаудың әдістемелік негіздері
1.3. Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу
2. Қазақстанда инвестициялық жағдайды және кәсіпорынның инвестициялық әлеуетін бағалау
2.1. Қ.Р..сындағы инвестициялық климат
2.2. Кәсіпорынның инвестициялық әлеуетін талдау
3. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін жетілдіру
3.1. Қ.Р..сының инвестициялық ахуалын жақсарту тетіктері
3.2. Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің тиімділігін арттыру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қ.Р..сында инвестициялық қызметті жүзеге асырудың теориялық мәселелері
1.1. Инвестиция түсінігі: экономикалық мәні және түрлері
1.2. Инвестицияның экономикалық тиімділігін бағалаудың әдістемелік негіздері
1.3. Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу
2. Қазақстанда инвестициялық жағдайды және кәсіпорынның инвестициялық әлеуетін бағалау
2.1. Қ.Р..сындағы инвестициялық климат
2.2. Кәсіпорынның инвестициялық әлеуетін талдау
3. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін жетілдіру
3.1. Қ.Р..сының инвестициялық ахуалын жақсарту тетіктері
3.2. Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің тиімділігін арттыру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Инвестиция – Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі кезінде пайда болған жаңа термин. Орталықтандырылған жоспарлау жүйесінің шеңберінде «жалпы капиталдық салынымдар» деген түсінік қолданылатын, осы түсінік бойынша жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындарының кеңеюі мен техникалық қайта қамтамасыздандырылуына (өндірістік капиталдық салымдар), тұрғын үй мен тұрмыстық-мәдени құрылысқа (өндірістік емес капиталдық салынымдар) жұмсалатын барлық қаржылық құралдар түсіндірілетін.
Инвестициялар ақша құралдары, мақсатты банкілік салымдар, пайлар, акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар, қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды бағалықтар, несиелер, кез келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде анықталады және осының бәрі – пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге жету мақсатында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге едәуір жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге асатындақтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар екендігін отандық экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика жағдайында инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен ғана айырықшаланатын залал түрінде көрінді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі дәлелдеп отырғандай, капиталдық салынымдар инвестицияның синонимі болып табылмайды, берілген терминдер ұқсас емес. Капиталдық салынымға қарағанда инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батыс әдебиеттерінде қор нарығын қарастыруға баса назар аударады, себебі нарықтық экономикасы дамыған елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин де қолданылады.
«Инвестиция» термині латынның investire – «жұмылдыру» сөзінен алынған. Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың әр түрлі тәсілдері бар. Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: «Біз қоғамның нақты капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар, қондырғылар өндіріс-материалдық запастар және т.б.) таза инвестицияландыру немесе капитал қалыптасуы деп атаймыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста жүрген құнды қағаздарды немесе меншіктің кез келген түрін сатып алу инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал қалыптасқан кезде ғана орын алады».
Инвестициялар ақша құралдары, мақсатты банкілік салымдар, пайлар, акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар, қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды бағалықтар, несиелер, кез келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде анықталады және осының бәрі – пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге жету мақсатында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге едәуір жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге асатындақтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар екендігін отандық экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика жағдайында инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен ғана айырықшаланатын залал түрінде көрінді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі дәлелдеп отырғандай, капиталдық салынымдар инвестицияның синонимі болып табылмайды, берілген терминдер ұқсас емес. Капиталдық салынымға қарағанда инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батыс әдебиеттерінде қор нарығын қарастыруға баса назар аударады, себебі нарықтық экономикасы дамыған елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин де қолданылады.
«Инвестиция» термині латынның investire – «жұмылдыру» сөзінен алынған. Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың әр түрлі тәсілдері бар. Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: «Біз қоғамның нақты капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар, қондырғылар өндіріс-материалдық запастар және т.б.) таза инвестицияландыру немесе капитал қалыптасуы деп атаймыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста жүрген құнды қағаздарды немесе меншіктің кез келген түрін сатып алу инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал қалыптасқан кезде ғана орын алады».
Мазмұны:
Кіріспе
1. Қ.Р.-сында инвестициялық қызметті жүзеге асырудың теориялық мәселелері
1.1. Инвестиция түсінігі: экономикалық мәні және түрлері
1.2. Инвестицияның экономикалық тиімділігін бағалаудың әдістемелік
негіздері
1.3. Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу
2. Қазақстанда инвестициялық жағдайды және кәсіпорынның инвестициялық
әлеуетін бағалау
2.1. Қ.Р.-сындағы инвестициялық климат
2.2. Кәсіпорынның инвестициялық әлеуетін талдау
3. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін жетілдіру
3.1. Қ.Р.-сының инвестициялық ахуалын жақсарту тетіктері
3.2. Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің тиімділігін арттыру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қ.Р.-сында инвестициялық қызметті жүзеге асырудың теориялық мәселелері
1.1. Инвестиция түсінігі: экономикалық мәні және түрлері
Инвестиция – Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі
кезінде пайда болған жаңа термин. Орталықтандырылған жоспарлау жүйесінің
шеңберінде жалпы капиталдық салынымдар деген түсінік қолданылатын, осы
түсінік бойынша жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған
кәсіпорындарының кеңеюі мен техникалық қайта қамтамасыздандырылуына
(өндірістік капиталдық салымдар), тұрғын үй мен тұрмыстық-мәдени құрылысқа
(өндірістік емес капиталдық салынымдар) жұмсалатын барлық қаржылық құралдар
түсіндірілетін.
Инвестициялар ақша құралдары, мақсатты банкілік салымдар, пайлар,
акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды
бағалықтар, несиелер, кез келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде
анықталады және осының бәрі – пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақсатында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге едәуір
жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде
инвестицияның мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың
бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге
асатындақтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар
екендігін отандық экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика
жағдайында инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен
ғана айырықшаланатын залал түрінде көрінді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі
дәлелдеп отырғандай, капиталдық салынымдар инвестицияның синонимі болып
табылмайды, берілген терминдер ұқсас емес. Капиталдық салынымға қарағанда
инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батыс әдебиеттерінде қор нарығын
қарастыруға баса назар аударады, себебі нарықтық экономикасы дамыған
елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы
қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин де
қолданылады.
Инвестиция термині латынның investire – жұмылдыру сөзінен
алынған. Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен
қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың әр түрлі тәсілдері
бар. Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның
нақты капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар,
қондырғылар өндіріс-материалдық запастар және т.б.) таза инвестицияландыру
немесе капитал қалыптасуы деп атаймыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста
жүрген құнды қағаздарды немесе меншіктің кез келген түрін сатып алу
инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза
трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі
дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал
қалыптасқан кезде ғана орын алады.
У. Шарп инвестицияны былайша анықтайды: Нақты инвестицияларға әдетте
қандай да бір материалдық-көрнекті активтер түріне инвестициялау кіреді,
мысалы, жер, қондырғылар, зауыттар сияқты. Қаржылық инвестициялар қағазда
жазылған келісім-шарттарды, мысалы, кәдімгі акциялар мен облигациялар
сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестициялардың негізгі
бөлігі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында инвестициялардың
үлкен бөлігі қаржылық инвестициялар болып табылады. Қаржылық
инвестицияландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның өсуіне
едәуір дәрежеде ықпал етеді. Әдетте, бұл екі форма бәсекелес емес, бір-
бірін толықтырушы болып табылады. В.Бочаров инвестицияны табыстың тұтынуға
жұмсала алмайтын бөлігі деп түсінеді. Инвестициялық ресурстар инвестициялық
іскерліктің капиталдық құнның табыс немесе әлеуметтік әсер түріндегі өсімі
алынатын нақты объектіліріне трансформацияланады .
Экономикалық және қаржылық тұрғыдан инвестицияландыру экономикалық
ресурстарды болашақта таза пайдаға жету және бұл пайданы бастапқы салынған
капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді салу деп анықталады.
Капиталдық салым процесінің жалпы анықтамасы: инвестицияландыру дегеніміз
бүгінгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды оны келешекте инвестициялық
игіліктердің көмегімен қанағаттандыру үмітіне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция – бұл ақшаны, оның сақталуына немесе құнының артуына және
табыстың оң шамасын қамтамасыз етуге үміт арта отырып, орналастыруға
болатын кез келген құрал. Бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды,
себебі қолма-қол ақшаның құнын инфляция жеп қоюы мүмкін және ол ешқандай
да табыс әкелмейді. Капиталды орналастырудың түрлі факторлармен
айрықшаланатын әр түрлі нысандары бар: құнды қағаздар мен жылжымайтын
мүлікке; қарыздық міндеттемелерге; опциондар мен акцияларға; шағын немесе
үлкен тәуекелмен; қысқа немесе ұзақ мерзімге; тікелей және жанама.
Инвестициялардың экономикалық табиғатын жіктеу оны толығырақ
түсіндіреді, жіктеу негізіне түрлі белгілер салынған. Белгілер ретінде
мыналар қолданылады:
1) инвестициялардың түрлері;
2) ақша құралдарын салу объектілері;
3) инвестицияландыруға қатысу сипаты;
4) инвестицияландыру кезеңі;
5) меншік түрлері;
6) инвестордың қатысу түрлері;
7) тәуекел дәрежесі;
8) ұдайы өндіріс түрлері.
1. Инвестициялардың түрлерін былайша топтайды:
∙ ақша құралдары, салымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды қағаздар;
∙ жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
∙ авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да интеллектуалды
құндылықтармен байланысты мүліктік құқықтар;
∙ жерді, суды, ресурстарды, үйлерді пайдалану құқығы және басқа да мүліктік
құқықтар;
∙ қандай да бір өндірісті (бірақ патенттелген ноу-хау емес) ұйымдастыруға
қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік тәжірибе ретінде рәсімделген
техникалық, технологиялық, коммерциялық сауаттылық.
2. Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша бөлінеді:
∙ нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге салынуы,
яғни нақты инвестициялар-кәсіпорынның негізгі және айналыс капиталын
қалыптастыратын материалды және материалды емес активтерге салынатын салым.
Материалды активтер-ғимараттарға, станоктарға, қосымша материалдық
бұйымдарға, дайын өнімдерге айналдырылған құралдар;
∙ материалды емес активтер-лицензиялардың, патенттердің, тауар белгісінің
құны, жарнамаға және кадрларды дайындауға кеткен шығындар;
∙ қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық құралдарға ақша құралдарының
салынуы-депозиттер, құнды қағаздар, банктік салынымдар;
3. Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша инвестициялар келесі
түрлерге бөлінеді:
∙ тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және ақша құралдарын салу
объектісін таңдауда инвестордың тікелей қатысуы қажет етіледі. Сонымен
қатар инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне тартылады, оның
ішінде алдын ала жүретін инвестициялық зерттеулерге, инвестицияландыру
объектілерін жобалау мен тұрғызуға, дайын өнім өндірісіне;
∙ жанама, бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым тиімді орналастыратын
және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар (инвестициялық қорлар
және компаниялар) арқылы жүзеге асады. Мұндай делдалдар инвестицияландыру
объектілерін басқаруға қатысады, ал алатын табыстарын клиенттері арасында
бөледі. Тұтас басқарылатын құнды қағаздарға салынатын салынымдарды
портфельдік деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезеңдері бойынша инвестицияларды мына түрлерге
бөледі:
∙ қысқа мерзімді, ұзақтылығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді депозиттік
салымдар, жинақ сертификаттар).
∙ ұзақ мерзімді, бұның ұзақтылығы бір жылдан көп.
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
∙ азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың,
өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
∙ мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мекемелердің бюджет
көздерінен қаржыландырылады.
6. Инвестордың қатысу түріне байланысты:
∙ қайта құрылып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе шаруашылық
жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену (шектеулі меншік
қоғамына үлестік қатынас);
∙ инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық жүргізіп
жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
∙ жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар арқылы немесе
басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
∙ табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына, басқа да
мүліктік құқықтарға концессия алу.
7. Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
∙ тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа мерзімді
мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп саналады, ал олар
бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды анықтайды, бұл қауіпсіз қойылым
инвестициялық тәуекел нүктесін санау ретіндегі салымдарды бағалау ретінде
қолданылады;
∙ тәуекелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел немесе
белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт, салыным объектісі сияқты факторларға
тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі кәсіпорынның жұмыс істеу
нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың мерзіміне және жобаның масштабы
мен оның мақсаттарына тәуелді, сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың
мүмкін болатын әрекетін шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру,
өндіріс шығындарын төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік
тапсырыстарды орындау және т.б.). дәрежені бағалау критерийлері мыналар
болуы мүмкін:
- барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі. Тәуекелдің орын алуы мүмкін;
- жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік табысты
жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел дағдарысты болып табылады;
- барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа
ұшырауы немесе апаттық тәуекел.
8. Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге асуы
мүмкін:
∙ жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша іске асып жатқан
жаңа құрылыстар немесе кәсіпорындардың, ғимараттардың салынуы;
∙ шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі - өндіріс қуаттылығын
арттыру мақсатымен шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың екінші және
келесі кезектерін, қоысмша өндіріс кешендерін және өндірістерді, жаңа
кәсіпорындарды салу немесе қызмет етіп жүрген кәсіпорындарды кеңейту;
∙ шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорындарды қайта құру – моральды тұрып
қалған және физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстыру арқылы жаңа
өнімнің шығарылуының профилін өзгерту мақсатымен өндірісті толық немесе
жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша жүзеге асыру;
∙ техникалық қайта қамтамасыздандыру – жекелеген цехтардың, өндірістердің,
учаскелердің өндірісінің техникалық-экономикалық деңгейлерін арттыруға
бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық
жобалау концепцияларын толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді жан-
жақты бағалау үшін қажет.
Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне ықпал етеді,
ұлттық экономиканың көптеген макро-пропорциялары инвестиция қозғалысына
тәуелді. Кейнсиандық теория бойынша инвестиция мен жинақ ахуалы (яғни көзі
немесе инвестиция резервуары) әр түрлі процестер мен жағдайлар арқылы
анықталады.
Ел аумағындағы инвестициялар ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесін
анықтайды. Жаңа кәсіпорындар құрылысы, үй тұрғызу, жол салу соларға
байланысты жаңа жұмыс орынын жасау инвестициялық процестерге немесе
капиталдың құрылуына тәуелді.
Инвестиция көзі – жинақ. Мәселе мынада, жинақты бір шаруашылық агенті
жүргізіп, ал инвестицияны басқа адамдар немесе шаруашылық етуші субъектілер
жүргізуі мүмкін. Көпшілік адамдардың жинағы инвестиция көзі болып табылады
(мысалы жұмысшының, оқытушының, дәрігердің т.б. жинағы). Алайда бұл адамдар
қоғамдық капиталдардың нақты өсуімен байланысты ұйымдастыру немесе
инвестициялауды жүргізбейді. Әрине, инвестиция көзі қоғамдағы жұмыс істеп
тұрған өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және басқа да кәсіпорындардың жинағы
болады. Мұнда жинақшы мен инвестор сәйкес. Алайда, бі мезгілде кәсіпкер де,
жұмыскер де бола алмайтын жалдамалы жұмысшының жинағының рөлі едәуір,
сондықтан жинақ пен инвестициялау процестерінің сәйкес келмеуі экономиканың
тепе-теңдіктен ауытқуына әкелуі мүмкін.
Инвестиция қандай факторларға тәуелді? Олардың ең маңыздыларын атап
өтейін. Біріншіден, инвестиция процесі күтіліп отырған пайда нормасына
немесе күрделі қаржылық рентабельділігіне тәуелді. Егер инвестордың
пікірінше рентабельділік төмен болса, онда қаржыландыру жүзеге аспайды.
Екіншіден (мұның өзі бірінші жағдаймен байланысты) инвестор шешім қабылдау
кезінде күрделі қаржының альтернативті мүмкіндіктерін есепке алады және
мұндағы шешуші фактор процент ставкасының деңгейі болады. Инвестор ақшасын
жаңа зауыт, фабрика құрылысына жұмсауы мүмкін, немесе ақша ресурстарын
банкке орныластыруы да ықтимал. Егер процент нормасы күтіліп отырған пайда
нормасынан жоғары болса, инвестиция жүзеге аспайды, керісінше, егер процент
нормасы күтіліп отырған пайда нормасынан төмен болса, кәсіпкерлер күрделі
қаржыны іске қосады. Процент нормасы, инвестициялар мен жинақтар арасындағы
өзара байланысын былай түсіндіруге болады: инвестиция процент ставкасының
қызметі де, ал жинақ – табыстың қызметі.
Үшіншіден, инвестиция сол елдегі немесе аймақтағы салық салудың
деңгейі мен ахуалына тәуелді. Салық деңгейінің жоғары олуы инвестицияны
ынталандырмайды, сонымен қатар салықтың қандай ставкасы жоғары немесе төмен
деп үзілді-кесілді айтуға да болмайды.
Инвестицияның ұлғаюы ұлттық табыстың өсуі мен белгілі бір тиімділік
арқылы жұмыспен толық қамтуды іс жүзіне асыруға ықпал етеді.
Инвестициялар аяқталмаған құрылыс пен өндіріс қорларының артуын
қамтамасыз ету және өндіріс қорларының орнын толтыру секілді бірқатар
маңызды қызметтерді атқарады.
Сондықтан, капитал салымдары іске асыру әдісі бойынша бір жолғы шығын
ретінде, ал экономикалық мәні бойынша ұлттық кірістің қоғамдық өнімінің бір
бөлігі ретінде қарастырылады. Ақшалай инвестициялар нақты нысандарға
жұмсалатын капитал салымдары түрінде көрінеді. Капитал салымдарының қайнар
көзі жарғы капиталы, қосымша капитал, ұзақ мерзімді займдар және басқа да
пассивтер болып табылады.
Инвестициялардың тиімділігін арттырудағы экономикалық мақсат капитал
салымдарының үлесін, яғни өнімнің қор сыйымдылығын азайтуға немесе құрылыс
мерзімін қысқартуға және өндіріске жаңа техниканы енгізуге бағытталады.
1.2. Инвестицияның экономикалық тиімділігін бағалаудың
әдістемелік негіздері
Қазақстандағы нарықтық экономикаға көшу жағдайында инвестициялық
үрдіс барысын және инвестиция тиімділігін жоғарылатудың негізгі бағытын
анықтау қажет. Атап кету керек, шетелдік теория инвестицияның зерттеу
объектісі қаржылай инвестиция болып табылады. Отандық экономикалық ғылым
тек нақты капитал жұмсау инвестициясымен айналысып келеді. Ғылыми ортада
талданатын мәселелер тобында мән берілетіні тиімділік критериясы,
экономикалық тиімділік, өтеушілік мерзімі. Пікірге атақты ғалымдар ат
салысқан, мысалы, Т. Хачатуров, У. Баймұратов, А. Әлімбаев, т.б.
Халық шаруашылығы тәсілі негізінде капитал жұмсаудың экономикалық
тиімділігін бағалау мәселесіне А. Анчишкин, В. Немчиков,
Д. Львов, В. Логинов, В. Красовский және тағы басқалары да көп үлесін
қосты. Капитал жұмсауды бөлу жоспарлау әдісімен болған экономикалық
тиімділікті анықтау үшін екі негізгі әдістеме пайдаланылды:
- Рационализаторлық жағдай- халық шаруашылығында жаңа техниканы
экономикалық тиімді пайдалануды анықтау әдістемесі.
-Капитал жұмсау тиімділігін бағалау кезінде кең таратылуды
келтірілген шығын көмегімен өндірістік тағайындаудағы әртүрлі жоба
объектілері нұсқаларының тиімділігімен салыстыру әдістемесі. Осы әдістемеге
сәйкес жылдық халықшаруашылық тиімділіктің ең негізгі нұсқасы келтірілген
шығынның капитал жұмсауға дейін және оны жүзеге асырғаннан кейінгі айырмасы
ретінде анықталады.
Жалпы алғанда, тиімділік – кірістің шығындарға, ресурстарға немесе
жұмсалған күш-жігерге қатынасын көрсетеді және көзделген мақсатқа жету
дегенді білдіреді.
Әр түрлі елдерде экономикалық нәтиже ретінде жылдық үнемдеу,
экономикалық эффект, кіріс, таза өнім, жалпы және таза пайда, дивиденттер
қабылданады. Бұл экономикалық нәтижелердің барлық түрлері алға қойған
мақсат пен қызметке және іс-шараның сипаты бойынша экономикалық тиімділікті
есептеуде қолданылады. Жүргізілетін іс-шаралар аз үнемдеуге себеп болған
жағдайда, экономикалық нәтиже ретінде ағымдық өндірістік шығындарда
жасалған жылдық үнемдеу алынады. Дивиденттер – акционерлер тұрғысынан іс-
шаралардың экономикалық тиіміділігін, ал пайда – нарықтық экономика
шарттарында негізгі экономикалық нәтижені сипаттайды.
Сондықтан экономикалық тиімділікті темендегідей көрсетуге болады:
Е = ТП (Y, ШЕК, ЖП)К,
мұндағы: ТП және ЖП – таза және жалпы пайда; ШЕК – шаруашылық есеп
кірісі (кәсіпорынның шаруашылық есептегі бөлімшелері жүргізген іс-
шараларының тиіміділігін есептегенде); Ү - өндіріске кететін ағымдық
шығындарда жасалған жылдық үнемдеулер; К – капитал салымдары (сол уақытта
жұмсалған).
Инвестициялардың тиімділігін экономикалық тұрғыдан негіздеудің
объективті қажеттілігі нарықтық экономика шарттарында экономикалық
заңдардың қолданылуынан, толығымен өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі
жабдықтау қағидалары бойынша жұмыс істейтін акционерлік және жеке
кәсіпорындардың толық экономикалық тәуелсіздігінен; тиімділікті арттырудың
түрлері көп, ал қаржылық ресурстар шектеулі болып келетін экономикалық
жағдайда материалды-техникалық ресурстардың шектеулі болуынан туындайды.
Сонымен қатар, экономикалық тиімділік көрсеткіштері мемлекттік мекемелерді
былай қойғанда акционерлік кәсіпорындарда жоспарлау нысаны, ал өткізілетін
техникалық, ұйымдастыру-экономикалық сипаттағы іс-шаралардың экономикалық
тиіміділігі бизнес-планның бір бөлігі болып табылады. Сондай-ақ,
экономикалық тиімділік кәсіпорынның іс-шараларының соңғы нәтижелері бойынша
норма, норматив, баға ретінде берілуі керек.
Осы себептер экономикалық тиімділікті есептеуді шартты қылады:
- құрылыс, қайта құру, жаңа техника, технология ендірудің ең тиімді
нұсқасын таңдау және т.б.;
- өндіріс және тиімділік үшін маңыздылығына қарай іс-шаралардың жүзеге
асырылу кезегін анықтау;
- экономикалық тиімділік нәтижелерін жоспарлы және есептік
көрсеткіштерімен анықтау;
- жаңа техника мен технологияны қолданудың сыйақы көлемін анықтау;
- тұтынушы-кәсіпорынның ұйымдастырушы-техникалық мәселелердің тез
арада және сапалы шешім табуында келісілген бағамен дайындаушы-кәсіпорынды
экономикалық ынталандырудың көлемін анықтау.
Сонымен бірге дайындаушы үшін де, тұтынушы үшін де бұл мәселелердің
шешімі инвестициялардың экономикалық тиімділігін арттыруға және олардың
қайту мерзімі мен іске асу мерзімін қысқартуға әкеліп соғады. Және де
экономикалық тиімділікті есептегенде инвестициялардың тиімді бағытын таңдау
және өнім көлемінің артуы және салынған әрбір рубль үшін рентабельділігін
артыру сияқты мәселелер де шешімін табу керек.
Осылайша нарық жағдайында экономикалық тиімділікті (пайдалылықты,
рентабельділікті) арттыру ең маңызды мәселе болып табылады. Бірақ,
қалыптасқан үлкен экономикалық әлеует, әсіресе саласында тиімді
қолданылмайды, өнеркәсіп өндірісі екі есеге дейін қысқартылды. ҒТП
мүмкіндіктері қолданылмайды, мысалға, машина құрылысында инвестиция салулар
тоқтаған. Сонымен қатар, қолда бар резервтер пайдаланылмайды, оның орнына
ең бірінші еңбекақысын төлеуге жұмсалуда.
Өтпелі кезеңнің осындай шығындары әрине жойылады. Акционерлік және
жеке капитал өндірісті қаржыландырудың қайнар көзіне айналады, сондықтан да
инвестиция саясатының өзгеруі, ғылыми-техникалық дамуды жеделдететін
капиталды салымдардың артуы, барлық түрлі ресурстарды тиімді қолдану
мәселесін қайтадан көтеріп, бұл мәселенің экономикаға негізделген шешімін
талап етеді.
Инвестициялардың экономикалық тиімділігінің әдістемелік негізін
экономикалық нәтижелер (ЭН) мен осы нәтижелерге алып келетін капиталды
салымдардың (К) арақатынасы құрайды:
ЭТ = ЭНК
Халық шаруашылығы деңгейінде экономикалық нәтиже ретінде ұлттық табыс
өсімі (∆ҰТ), салалық деңгейде-нормативті таза өнімнің өсімі (∆НТӨ, яғни
жалпы табыс-еңбекақы, дивидент және таза пайда), акционерлік кәсіпорын
деңгейінде-капитал, дивидент және таза кіріс табуға бағытталған пайданың
өсімі (∆Па), ал жеке кәсіпорын деңгейінде таза пайданың өсімі (∆Пт)
қолданылады. Кәсіпорын ішінде экономикалық нәтиже ретінде ағымдағы
шығындардың жылдық үнемі (Ү) түрлі іс-шараларда қолданылады. Егер іс-
шаралардың тиімділігіне экономикалық баға белгілі бір өнім тұрғысынан
берілетін болса, экономикалық нәтиже ретінде баға (Бi) мен өнімнің өзіндік
құны (Өқі) арасындағы айырмашылық, яғни сатудан түскен пайда қаралады.
Бұлай болса басқарудың түрлі сатыларындағы экономикалық тиімділік
төмендегідей болады:
ЭТхш = ∆ҰТК; ЭТс = ∆НТӨК; ЭТак = ∆ПаК;
ЭТжк = ∆ПтК; Этi = ∆ ҮКі; ЭТj = ∆ПстjKj;
мұндағы: ∆Пстj = (Бкj - Өқкj) – (Бдj - Өқдj) – Бдj немесе Бкj – көтерме
баға (прейскурант немесе келісілген); Өқдj және Өқкj – іс-шараға дейінгі
және кейінгі өнімнің өзіндік құны.
Жоғарыда да атап өткенімдей әр түрлі шаруашылық мәселелері әр түрлі
жолдармен және экономикалық тиімділігі түрлі әдістермен шешіледі. Сондықтан
да осы мәселелерді шешуде экономикалық тиімділікті бағалау көрсеткішін
таңдау қажеттілігі туындайды. Мұндай экономикалық көрсеткіш ретінде
экономикалық нәтижелердің капитал салымындағы 1 рубльге артуы болып
табылады.
Сонымен қатар, экономикалық тиімділік дәрежесінің өлшемі ретінде
шаруашылық мәселелердің шешімінің тиімді әдістері мен түрлерін таңдаудағы
критерий көрсеткіші қолданылады.
Жоспарлы экономика шарттарында мұндай өлшем ретінде капитал
салымдарының, жаңа техника енгізудің экономикалық тиімділігінің нормативті
коэффициенті (Енк) қолданылған.
Халық шаруашылығында бұл коэффициенттің сандық мәні халық
шаруашылығын экономикалық және әлеуметтік дамытуға бағытталған 5 жылдық
жоспарларда 5 жылға белгіленетін еді. Бұл коэффициент ұлттық табыстағы
күтілген өсімнің (∆ҰТ) капитал салымдарына (К) немесе ұлттық табыстың (ҰТ)
негізгі (Өнөқ) және айналымдағы (Өаөқ) өндірістік қорлардың бастапқы құнына
қатынасы ретінде есептеледі:
ЭТхш = ∆ҰТК немесе ЭТхш = ҰТ Өнөқ + Өаөқ
Экономикалық тиімділіктің нормативті коэффициенті қорлардың
рентабельділігіне қарай әрбір сала үшін бөлек тағайындалатын. Ал жалпы
халық шаруашылығы үшін бұл коэффициент ЭТхшнк = 0,14 (1 руб. капитал
салымына 14 тиын), жеңіл өнеркәсіпте – ЭТжөнк = 0,25, ауыл шаруашылығында
ЭТашнк = 0,07 және машина жасау саласында – ЭТмжснк = 0,15.
Алға қойған мақсатқа жетудің ең тиімді шешімін таңдау жоспарланған,
есептелген (нақты) тиімділікті нормативті тиімділікпен салыстыру арқылы
жасалады:
ЭТе(н)≤ЭТнк.
Бірақ нарықтық экономика шарттарында және акционерлік пен жеке
кәсіпорындардың абсолютті экономикалық еркіндік шарттарында мұндай әдіс
қолдануға келмейді (әсіресе абсолютті экономикалық тиімділікті анықтауда).
Осыған байланысты тиімділіктің нормативті коэффициенті ретінде инвестиция
салуды көздеген кәсіпорынның өндірістік қорларының нормативті
рентабельділігі (Реі) немесе егер ұйымдастыру-техникалық және басқа да іс-
шаралар банк несиесі арқылы жүзеге асырылса, банк проценті (Б%)
қолданылады. Бұған қоса, нормативті рентабельділік өнімдердің нарықтағы
бәсеке қабелеттілігін жоғарыла алатындай дәрежеде белгіленуң керек. Яғни
инвестициялардың ең тиімді нұсқасын таңдау төмендегідей болады:
ЭТе(н)i≥Pei немесе ЭТе(н)i≥Б%,
мұндағы: Реі – сатудан түскен таза (∆Пті) немесе жалпы (∆Пжі) пайданың
капитал салымдарына (Ксi) қатынасымен анықталады, ал жеке кәсіпорындарда:
Режкі = ∆Пті х (∆Пжі)( Ксi + Кнқі).
Акционерлік кәсіпорындардағы рентабельділік акционерлік капиталға
(Каi) берілетін дивиденттерді (Дi) есепке алу арқылы есептеледі:
Реакі = (∆Пті + Дi)(Каі + Кнкі),
мұндағы: Кнқі – банктік несие құралдары.
Инвестициялардың экономикалық тиімділігі негізгі және көмекші
көрсеткіштер жүйесінің көмегімен анықталады.
Негізгі көрсеткіштер:
1. Капитал салымдары – К.
2.Өнімнің капитал сыйымдылығы (капитал салымдарының үлесі) - Өкс.
3. Өнімнің өзіндік құны - Өөқ.
4. Өндіріс шығыны – Шө.
5. Сатудан түскен пайда – Пст = (Бi-Өқі) х Өскі,
мұндағы: Өскі – капитал салымдарынан кейінгі і-інші кәсіпорынның өнім сату
көлемі.
6. Ағымдағы шығындардың жылдық үнемі – Ү:
Үрі = Рді – Ркі немесе Үөқj = ∑Өқдji - ∑Өқкji,
мұндағы: Үрі – і-інші ресурстың жылдық үнемі; Рді және Ркі – капитал
салымына дейінгі және кейінгі і-інші ресурс шығыны; Үөқj – j-інші өнімнің
өзіндік құнын түсіруге байланысты жылдық үнемдеу; ∑Өқдji және ∑Өқкji – і-
інші бап бойынша салынған капитал салымына дейінгі және кейінгі j-ыншы
өнімнің өзіндік құны.
7. Инвестициялардың экономикалық тиімділігі – Е(Е(н)) –есептік
(нақты), Е н(ж) – нормативтік (жоспарланған) экономикалық тиімділік.
8. Кәсіпорынның инвестицияларының нормативті рентабельділігі –Рен.
9. Инвестициялардың өзін-өзі ақтау мерзімі – Т(Те(н) – есептік
(нақты) және Тн – нормативті өзін-өзі ақтау мерзімі):
Т = КY немесе Т = КП.
10.Келтірілген жұмсаулар – Шк = Өқ + Енк х К не Шкі = Өқі + Енкі х
Кі.
11. Экономикалық эффект – Эф = Y – Енк х К немесе Эф = П – Енк х К
не болмаса Эфі = Y – Енкі х Кі немесе Эфі = Пі – Енкі х К.
Көмекші көрсеткіштердің (өнім өндіру және сату көлемі - Ө, еңбек
өнімділігі – Еө, қор қайтарымдылығы – Ққ, өнімнің ресурс сыйымдылығы – қор
сыйымдылығы, материал сыйымдылығы және еңбек сыйымдылығы Өрс (Өқс, Өмс және
Өес)) негізгі көрсеткіштерден айырмашылығы негізгі көрсеткіштерді анықтауда
және оларға қосымша сипаттама беруде қолданылуында. Сондай-ақ, олар өндіріс
тиімділігін анықтауда кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижелерін көрсететін
негізгі көрсеткіштерге көмекші көрсеткіштер ретіндегі жоспарлы
көрсеткіштер, нормалар, нормативтер және бағалар түрінде қолданылады.
Қарастырылған капитал жұмсаудың экономикалық тиімділігі есебінен
басқа, жалпы тиімділік принципінен алынған бағалау пайдаланылған.
Осы принцин бойынша капитал жұмсаудың халықшаруашылық тиімділігінің
сыны тиімділіктің каптал жұмсауға қатынасы болып табылады. Капиталдық
құрылыс жоспарын қалыптастыру кезінде экономикалық тиімділіктің жалпы және
салыстырмалы есептері орындалады:
Капитал жұмсаудың тиімділік көрсеткіші абсолюттік (Эпп)
Эпп (Б-Ұ)К, Эпп Еп.п, (1)
онда:
Б - кәсіпорынның көтерме баға бойынша жылдық өнім шығаруы;
Ұ – жылдық өнім шығарудың өзіндік құны;
К – құрылатын объектінің сметалық құны (шараларды жүзеге асыру
бойынша капиталдық шығындар);
Еп.п – рентабелдік нормативі.
Қарастырылған капитал жұмсау нормативтен тиімділіктің есептеу мәнін
арттыру жағдайы кезінде тиімді болып саналады.
Тиімді нұсқаны таңдау үшін салыстырмалы экономикалық тиімділік
көрсеткіштері есептелінді:
1. Келтірілген шығын минимумы:
Ш = Ұ + Ен * К = min, (2)
онда:
Ш – нұсқа бойынша келтірілген шығындар;
Ұ – нұсқа бойынша ағымдағы шығындар (өзіндік құн);
Ен – капитал жұмсаудың салыстырмалы тиімділігінің нормативтік
коэффициенті;
К – нұсқа бойынша капитал жұмсау.
2. Қосымша капитал жұмсаудың тиімділік коэффициенті:
Е = (Ұ1 – Ұ2)(К2 – К1), ЕЕн. (3)
Онда:
Ұ1 және Ұ2 – салыстырылатын нұсқа бойынша өзіндік құн;
К1 және К2 – салыстырылатын нұсқа бойынша капитал.
3. Қосымша капитал жұмсаудың өтеушілік мерзімі:
Т = (К2 – К1)(Ұ1 – Ұ2), ТТн (4)
Салыстырмалы нұсқалардан қосымша капитал жұмсаудың өтеушілік мерзімі
аз, ал қосымша капитал жұмсау коэффициенті нормативтік мәнінен жоғары
болғанда тиімді деп саналады. Капитал жұмсаудың кеңестік бағалау нұсқасы
дисконтерлеу процедурасын есептеуді және бұл үшін мысалға келтіру
коэффициентін пайдалануды қарастырды:
В = 1(1+Ен.п.)t, (5)
онда:
В – келтіру коэффициенті;
t – келтіру мерзімі;
Ен.п. - әр түрлі уақыттағы шығынды мысалға келтіру нормативі.
Бірінщіден, мысалға келтіру нормативі жоғарыдағы шешіммен жоспарланады
және барлық өнеркәсіп саласы үшін бірыңғай болады. Екіншіден, оның мәні
болмайды, себебі, барлық құралдар мемлекет меншігінде. Абсолюттік және
салыстырмалы тиімділік әдістері әр түрлі есептерді шешу үшін және бір-
бірінен тәуелсіз болуына арналған.
Әдетте, әдістемелік жоспар айырмашылығы шаруашылық қызметінің
тәжірибесінде осы әдістемені пайдалану кезінде қарама-қайшы нәтижелерге
әкеледі.
Қарастырылатын әдістеме мүмкіншіліктері шаруашылық жүйесімен
шектелген, олар нарықтық экономика принциптерінде тәжірибеленген жоқ.
Есептесуде инвестицияны жүзеге асыру кезіндегі оларды ресурстық қамтамасыз
ету, құндық бағалау, инфляцияның ықпалы, белгісіздік қауіп-қатері есепке
алынбаған. Қазіргі уақытта пайдалылық бағасымен инвестиция тиімділігі көп
жағдайларда дүниежүзілік тәжірибеде өңделген сәйкестілігімен, әдістемелік
нұсқауларымен, сонымен қатар инвестициялық шешім қабылдау кезінде жүзеге
асырылады. Халықаралық тәжірибеде кең таратылудың UNIDO әдістемесі, БҰҰ
ұйымына өндірістік даму мәселесі бойынша өңделіп енген және оның
электрондық версиясы – КОМФАР (COMFAR) алынды.
Әдістемелік нұсқаулар:
Инвестиция салғаннан түсетін болашақ кіріс құны мына формула бойынша
есептеледі:
FV = (1+i)n ∙PV,
мұнда FV – инвестиция салудан түсетін болашақ кіріс құны;
Кірістердің болашақтағы құны – жұмсалған капиталдан болашақта
белгіленген мерзімде алынатын кіріс сомасы.
PV – келтірінді (ағымдағы) құн;
Келтірінді (ағымдағы) құны – жұмсалымның барлық нұсқасы бірдей
дәрежеде тиімді болуы үшін қазіргі уақытта инвестицияға бағытталған ақша
сомасы қандай болуы тиіс екенін көрсететін құн.
Дисконттау коэффициенті – инвестордың инвестиция жасамай-ақ жетуі
мүмкін деп есептейтін табыстылық деңгейі.
Тосқауылдық коэффициенті – кәсіпорындар пайдаланатын дисконттау
коэффициенті және кәсіпорын операциялары бойынша тәуекел жақын. Бұл қатер
акционерлік капиталдың пайда деңгейін анықтайтын коэффициент көмегімен
анықталуы мүмкін.
i – банк пайызының деңгейі;
n – болашақтағы инвестиция кірістері түсетін кезеңдер саны.
Осыдан келтірінді (ағымдағы) құн мына формуламен анықталады:
PV = FV(1+i)n.
Пайыздық және есептік мөлшерлемелер мына формуламен есептеледі:
rt = (FV-PV)PV,
мұнда rt – пайыздық мөлшерлеме;
dt = (FV-PV)FV,
мұнда dt –есептік мөлшерлеме.
Таза келтірінді (ағымдағы) құн былай анықталады:
NPV = ∑FV(1+i)n -CI,
мұнда NPV – таза келтірінді (ағымдағы) құн;
Таза келтірінді (ағымдағы) құн (NPV) – бастапқы инвестициялауға
жұмсалған шығынды шегергендегі болашақ ақша ағынының ағымдағы құны.
FV – n жылында жобамен туындаған ақшалай түсімдер;
CI – инвестицияға жұмсалатын бастапқы шығындар.
Кірістің ішкі мөлшерлемесі (IRR) анықталып, инвестицияның тиімділігін
бағалау үшін қолданылады:
IRR=i, бұл арада NPV=f(i)=0:
1) егер IRR CC, онда жоба қабылданады;
2) егер IRR CC, онда жоба қабылданбайды;
3) егер IRR = CC, онда басқа шешім қабылданады,
Кірістің ішкі мөлшерлемесі (IRR) – NPV (инвестициядан түскен кіріс)
мағынасы нөлге тең болғандағы дисконттау коэффициенті.
мұнда CC – капитал немесе қаражаттың тиісті қайнар көзінің бағасы.
Инвестицияның тиімділігін бағалау үшін, сондай-ақ келтірінді
(ағымдағы) шығын индексі және өтелімділік мерзімі қолданылады. Олардың
есептеу формулалары мынадай:
PVI = ∑FV(1+i)n : CI,
мұнда PVI –келтірінді (ағымдағы) шығын индексі;
Келтірінді (ағымдағы) шығын индексі (PVI) – ақша ағынының түрлі
уақытша құндылығын есептегендегі кірістеринвестициялар арақатынасы.
TO = CI : ∑FV(1+i)n,
мұнда TO – инвестицияның өтелімділік мерзімі.
Күрделі қаржы жұмсалымының өтелімділігі – жиынтық кірістің бастапқы
жұмсалымға тең болғаны үшін өтуі тиіс жылдар саны.
Инвестициялық зерттеу кезеңіндегі инвестициялық тиімділік әдістемесі
бағалы. Осы күйде инвестициялық шешімнің алға жылжу үрдісі төрт кезекті
кезеңде өтуді шамалайды:
1) инвестициялық концепцияны іздену;
2) жобаның альтернативтік нұсқасы;
3) техникалық-экономикалық негіздеуді дайындау;
4) инвестициялық шешім қабылдаумен қорытындысын шығару.
Жобаны өңдеу кезінде осы кезеңдерге басты көңіл бөлінеді, яғни жобаның
нәтижелі және нәтижесіз болуы, бірінші кезекте, маркетингтік, техникалық,
қаржылай, экономикалық зерттеулер мен шешімдерге байланысты.
Инвестициялаудан шешім қабылдау үшін техникалық-экономикалық негіздеу
барлық қажетті хабарды беруі керек.
Ұ. Баймұратов әдістемесі ақшалай қаражаттың келіп түсуі мен қайтуының
жоспарланатын көлемін салыстыруға негізделген.
Осы әдістеменің инвестициялық шешімінің қаржылай бағалау құрылымын үш
кезеңге бөлуге болады:
I кезең – инвестиция көлемі және болашақтағы ақшалай түсім бағаланады;
II кезең – күтілетін түсімнің инвестициялық қауіп-қатер дәрежесі
бағаланады және есептелген қауіп-қатер дәрежесіне негізделініп, капитал
құнына сәйкес келетіні анықталады;
III кезең – күтілінетін ақшалай түсім, есептелінген капитал құнын
пайдалана отырып, нақты күнінде ағымдағы құнға әкеледі.
Күтілінетін ақшалай түсім шығынымен ағымдағы құнын салыстырып, нақты
инвестиция құндылығын бағалайды.
Егер инвестициядан түскен ағымдағы құн шығыннан жоғары болса, онда
инвестицияны жүзеге асыру үшін негіз болады.
Сонымен қатар әдістемеде өтпелі кезең экономикасы үшін инвесторлардың
жеке қаражаты есебі мен ішкі қайнар көздерінен инвестициялық жобаны
қаржыландыру сұрақтары берілген.
UNIDO әдістемесі және басқа қазіргі шет ел әдістемелерінде негізгі
экономикалық зерттеулерден гөрі, көптеген жағдайларда экологиялық,
экономикалық-әлеуметтікнәтижелеріні ң құндық бағалары есепке алынбайды.
Сонымен бірге шет ел әдістемелері жаңашылдық енгізуге байланысты
пайдаланудан жабдықтарды шығаратын, оған қатысы бар шығын есептеріне ұсыныс
бермейді. Әдістемелік нұсқаулар бірқатар ғылыми институт қызметкерлерімен
инвестициялық жоба тиімділігін бағалау және оларды қаржыландыру үшін
іріктеу бойынша дайындалған болатын.
Ұсыныстар нарықтық экономикаға көшу жағдайында пайдаланған әдістерге
негізделген. Ұсыныстарды дайындау кезінде отандық әдістемелік тәсілдер
тәжірибесі пайдаланылған. Ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуге
бағытталған тиімділік шараларға комплекстік баға беру бойынша методикалық
нұсқаулар, сонымен бірге дүниежүзілік тәжірибеде белсенді қолданылатын
негізгі принциптер әдістемесі.
Олардың ең негізгісі: өнім тасқынын, ресурстар және ақшалай қаражатты
үлгілендіру; нарық анамеді нәтижесінің есебі, кәсіпорынның қаржы жағдайы;
жобаның табиғи қоршаған ортаға ықпалы.
Жоғарыда көрсетілген ұсыныстардың мәні, біріншіден, тек экономикалық
жүйенің нарық нысанындағы артықшылықтары есептелініп қана қоймай, отандық
экономикада туындаған жағдайларды есепке алуымен анықталады, екіншіден,
олар меншік формаларынан тәуелсіз әр инвестициялық жобаға қатысушылар үшін
арналған, үшіншіден, өнім бағдарламасын пайдалануға негізделген жобаға әр
қатысушы мүддесі ұсынылған жүйе көрсеткішінің үш түрін есепке алады:
- коммерциялық тиімділік көрсеткіші, жобаны жүзеге асырудың қаржылай
дағдарысын есепке алады;
- бюджеттік тиімділік көрсеткіші, федералдық, аймақтық немесе жергілікті
бюджет үшін, қаржылай дағдарысты бейнелейді;
- экономикалық тиімділік көрсеткіш, құндық өлшемді жіберетін және шектен
шығатын тікелей инвестициялық жобаға қатысушылардың қаржылай
қызығушылығымен, жобаны жүзеге асыруымен байланысты шығын және
нәтижені есепке алады.
Инвестициялық жоба тиімділігін бағалау кезінде әр уақыттағы
көрсеткіштерді өлшеу дисконтирлеу процедурасы көмегімен нақты уақыт
мерзіміне әкелуді жүзеге асырады.
Әр уақыттағы шығынды, нәтиже мен тиімділікті әкелу үшін, инвестор үшін
қажетті норма кірісінің капиталға теңдігі - дисконт нормасы (Е)
пайдаланады.
Әр түрлі инвестициялық жобаны салыстыру үшін әдістемелік
көрсеткіштерді пайдалану ұсынылады, оларға жататындар:
- таза дисконттық кіріс (ТДК). Мынадай басқалай аттары да
пайдаланылады: таза келтірілген құн, интегралдық тиімділік, Net Present
Valne (NPV).
Эинт = ТДК = еТ t=0 (Rt – Шt)1(1+E)t (6)
Rt - қадамы есебіне жету нәтижелері;
Шt – сол қадамда жүзеге асырылатын шығындар;
Т – есеп горизонты (объектіні тарату жүргізілетін есептеу
қадамының нөміріне тең);
Эt = (Rt – Шt) – t қадамында жету тиімділігі. Жоба тиімді болып
есептелінеді (жетілген дисконт нормасы кезінде), егер ТДК 0.
- кірістілік индексі (КИ), басқалай аты – пайдалылық индексі,
Profitabiliti index (PI).
КИ = 1К ЕT t=0 (Rt – Шt) 1(1+E)t (7)
K – дисконтирленген капитал жұмсау сомасы енген.
К = еТ t=0 Kt 1(1+E)t
(8)
Егер КИ1 – тиімділік жобасы, егер КИ1 – тиімсіз.
- ішкі кірістілік нормасы (ІКН). әдебиетте кездесетін басқалай аты –
ішкі пайда нормасы, тиімділік, инвестицияны қайтару, ішкі өтеушілік,
инвестиция коэффициенті, Internal Rate of Return (IRR).
Ішкі кірістік нормасы дисконт нормасын (Евн) білдіреді, келтірілген
тиімді көлемі келтірілген капитал жұмсауға тең, яғни Евн (ВНД) теңдік
түбірі болып табылады:
ЕT t=0 = Rt – Шt(1+Eвн)t = ETt=0 Kt(1+Eвн) (9)
Кt – қадамындағы капитал жұмсау;
Кін - көрсеткішін таза пайдалылық деңгейімен салыстырады,
инвестирлеу үшін инвестор баға есебімен капитал алуы керек.
Бұл деңгей барьерлік коэффициент деп аталады HR (hfrdel rate).
Осылардың әрқайсысын пайдалану үшін қажетті түсінік керек: жобаны
экономикалық бағалауда қандай сұрақ оны пайдаланумен шешіледі және ол
шешімді таңдау қалай жүзеге асырылады?
Жобада қаражатты инвестициялау жөніндегі шешім барлық сындар мәнін
есепке ала отырып қабылдануы керек.
Инвестиция тиімділігін бағалауда әдістемелік тәсіл анализіне
қорытынды жасай отырып, атап өту керек, жеке меншік формасының өзгеруіне
байланысты капитал жұмсаудың экономикалық тиімділігін бағалау әдістері
көптеген параметрлерде қазіргі жағдайда өолайсыз.
Сондықтан осының бәрі жоспарланатын инвестиция бюджетін өңдеу
сұрақтарына терең үңілуін қажет етеді, ол қабылданатын инвестициялық
шешімнің сапасын арттыруға және инвестициялық ресурстарды үйлесімді
пайдалануға әкеледі.
1.3. Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу
Қазіргі кездегі экономиканы дамыту кезеңінде Қ.Р.-сының реформалары
негізінен экономикалық өсудің жоғарғы қарқындылығын қамтамасыз ететін
мемлекеттің инвестициялық сакясатын қалыптастыру мен жүзеге асыруға
бағытталған болуы керек.
Қ.Р.-сындағы Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы
қабылданған заң қалыптасқан ішкі және сыртқы жағдайда экономикалық өсу мен
дағдарыстан жедел шығу, сондай-ақ Қазақстанның ғылыми-техникалық дамуын, ең
алдымен біздің республикамыздың еліне арналған тікелей отандық және
шетелдік инвестицияларды нақты өнім өндірісі мен қызмет көрсетуде белсенді
ынталандыру долымен жеделдетуде маңызды қызмет атқарады. Бұл жерде соңғы
кездегі оңды нәтижелер мен жиналған келелі мәселелер есебінен нарықтық
қайта жаңаруларды жүргізудің жаңа амалдарын өңдеу үшін нақты экономикалық
саясаттың микродеңгейде жүзеге асырылу жағдайында сөз етіледі.
Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдаудың мақсаты, экономиканың
басымдылықты сектораларында тауар өндірісі мен қызмет көрсетудің жедел
дамуын қамтамасыз ететін, жағымды инвестициялық климатты қалыптастыру болып
табылады.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей шарттар қажет:
1. жаңа технологиялардың, озық техника мен ноу-хауды енгізу;
2. ішкі нарықты жоғары сапалы тауарлар мен қызмет көрсетулермен
қанықтыру;
3. отандық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау мен ынталандыру;
4. экспорттық бағытталған мен импорттық алмастыру өндірісінің дамуы;
5. Қ.Р.-сының шикізат базасын рационалды және кешенді түрде пайдалану;
6. менеджмент пен маркетингке қазіргі заманғы әдіс-тәсілдерді енгізу;
7. жаңа жұмыс орындарының қалыптасуы;
8. жергілікті кадрларды үздіксіз оқыту жүйесін енгізу, олардың
квалификация деңгейін жоғарылату;
9. өндірісті интенсивтендіріді қамтамасыз ету;
10. қоршаған ортаны жақсарту.
Нарықтық қайта жаңарулардың нәтижесінде республикамызда нарықтық
шаруашылықтың негіздірі қалыптасты, жеке меншік сектор құрылды,
экономиканың либерализациялық жоғары деңгейі қамтамасыз етілді.
Макроэкономикалық тұрақтылыққа жете, өндірістің құлдырауын бәсе,ңдете,
инфляция деңгейін төмендете, ұлттық валютаны нығайта және бюджет тапшылығын
төмендете алдық. Бірақ болаған оңды өзгерістер әлі тұрақты сипатқа ие
болмады, шикізаттық бағыт, көптеген қазақстандық кәсіпорындардың
өндірісінде төменгі тиімділік сақталады.
Қазіргі уақытқа дейін, тұтынушылардың тауарлар мен қызмет көрсетуге
деген жоғарғы бағалардан, жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауынан, еңбекақы,
зейнетақы мен жәрдемақы төлеудің тұрақты кідірісінен, тұрғын үй мәселесінің
шиеленісуінен туындаған қоғамдағы әлеуметтік қауырттылықты шеше алмай
жатырмыз.
Осыған байланысты, қаржылық тұрақтылық этапының аяқталуын күтпей-ақ,
инвестициялық этапты жүзеге асыру бойынша күшейтілген жұмысты бастау керек.
Қазақстан экономикасына тікелей инвестицияларды тарту арқылы экономиканың
өндірістік құрылымын өзгертуді жақсарту, жоғары технологиялық өндірісті
құру, негізгі қорларды жетілдіру және көптеген кәсіпорындарды техникалық
қайта қаруландыруды жүзеге асыру, республиканың білікті мамандары мен
жұмысшыларының әлеуетін белсенді іске асыру, менеджмент, маркетингтің озық
әдіс-тәсілдерін енгізу, ноу-хауды пайдалану, ішкі нарықты отандық
өндірістің сапалы тауарларымен толтыру, бір мезгілде шетелдік мемлекеттерге
экспорт көлемін ұлғайту алда тұр.
Қойылған тапсырмалардың сәтті жүзеге асырылуында Қазақстан
Республикасының Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы заңының
үлкен маңызы бар, негізінде ол Қ. Р.-сы үшін берілетін ресми көмегі шегінде
емес және мемлекеттік кепілдік, сыртқы қарыздар мен гранттармен байланысты
емес тікелей отандық пен шетелдік инвестицияларды тарту үрдісінде
туындайтын қарым-қатынастарды реттеуге бағытталған. Берілген заң бүкіл
қазақстандық қоғамның қызығушылығындағы оңды құрылымдық өзгерістерге жету
үшін экономикалық жеке салаларындағы өндірістің жедел дамуына итереді.
Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу экономикалық, ғылыми-
техникалық және әлеуметтік саясатты жүзеге асыру мақсатында парламентпен
бекітілген Қ. Р.-сының халық шаруашылығының даму бағдарламаларымен сәйкес
іс-әрекет етуші заңнамалық база негізінде белгілі бір кезеңде жүргізіледі.
Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Қ.Р.-сының заңнамасы Қ.Р.-
сының Конституциясына негізділеді.
Инвестицияны мемлекеттік қолдау инвестициялық қызметті қамтамасыз
ететін заңнамалық кепілдіктерді, жеңілдіктер мен преференциялар жүйесін
орнатуды, инвесторлар алдында Қ.Р.-сын таныстыруға өкілетті жалғыз
мемлекеттік органның бар болуын қамтиды.
Қ. Р.-сы инвестициялық қызметке қатысушылардың меншік формаларынан
тәуелсіз құқықтарды мен заңды қызығушылықтардың тұрақтылығы мен теңдей
қорғанысына кепілдік береді. Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау
экономиканың басымдылықты салаларында жүзеге асырылады.
Қазіргі заманғы шарттарда инвестициялық қызметті қарқындатуда,
инвестициялаудың қаржылық көздерін жұмылдыруда мемлекеттің рөлі өсуде.
Прогресті құрылымды-технологиялық қайта жаңаруларға, жеке инвестицияларды
тұрақтандыру мен әлеуметтік сипаттағы тапсырмаларды шешуге бейімделген,
мақсатты түрде бағытталған мемлекеттік инвестициялық саясат керек.
Инвестициялық қызметті басқарудағы мемлекеттік рөлдің өзгеруінің
қажеттілігі мыналармен келісіледі:
- жоспарлық орталықтандыр, көбінесе инвестициялық ресурстар жүйесінің
бұзылуымен және оның салдарынан олардың көлемінің күрт төмендеуінен;
- капитал салымдарын әкімшілік бөлуден конкурстық негіздегі баламалы
инвестициялық ұсыныстар жүйесіне өтуімен;
- капитал салымдарын ақысыз қаржыландырудан бас тарту мен инвестициялық
несиелеудің дамуымен;
- мемлекеттік сектор үлесінің төмендеуі мен жеке меншік түрлерінің
дамуымен;
- мемлекеттік тапсырыс беруші – мемлекттік мердігер дәстүрлі жүйенің
инвестициялық қызметтің әртараптандырылған жүйемен ауыстырылуымен.
Нарықтық қатынастарға өту мен олармен байланысты негізгі өзгерістер
макроэкономикалық саясат пен инвестициялық қызметте қарастырылатын
аймақта мемлекет функцияларының жаңа әдістері мен өзгерістерін қажет
етеді. Сондықтан, инвестициялық ортада мемлекеттің жаңа функциялары
мыналар болуы керек:
- мемлекеттің экономикалық дамуының басымдылықтарын анықтау;
- мемлекеттік инвестициялық бағдарлама мен артықшылықты инвестициялық
жобалардың тізімін жасау;
- мемлекеттік орталықтандырылған инвестициялық құарлдарын рационалды
түрде бөлу мен мемлекттің шұғыл қажеттіліктерін қанағаттандыру мен
бірінші кезектегі басымдылықтары үшін үкіметтің іс-әрекеттерінің
оңтайлы реттілігін қамтамасыз ету;
- ұлттық экономикаға капиталдың артуы мен оның басымдылықты сфераларына
ағылуын қамтамасыз ететін жағымды инвестициялық климатты құру.
Мемлекеттік инвестициялық саясаттың принциптері. Нарыққа өту
шарттарындағы инвестициялық қызметті реттеудегі мемлекеттің рөлі мен
функцияларының өзгеруі осы кезеңдегі мемлекеттік инвестициялық саясатты
құру принциптерінің ерекшелігімен келісіледі. Мемлекеттік инвестициялық
саясаттың негізгі принциптері мыналар болуы керек:
- іріктеу мен талғау;
- капитал салымдарын қаржыландыру көздерінің көптігі;
- максималды қайтарымдылық;
- инвестициялық сфераны орталықсыздандыру;
- инвестициялық белсенділікке әсер ететін экономикалық және
ұйымдастырушылық тетіктерді қолдану.
Инвестициялық саясаттың іріктеу мен талғау принципінің жүзеге асырылуы
инвестициялық басымдылықтардың тура таңдалуын, экономиканың
секторларындағы, оның өсуі мен жетілдірілуіне ықпал ететін капитал
салымдарының шоғырлануын қажет етеді. Қазақстанның инвестициялық саясатын
жүзеге асыру үшін басымдылықтарды таңдау төмендегі қажеттіліктерден
туындауы керек:
- басқа өндірістерді инвестициялау үшін валюталық құралдарды қамтамасыз
ететін экспорттық әлеуеттің дамуы;
- республиканың өміршендігін қамтамасыз етуші жүйені қалыптастыратын
салаларды мемлекеттік қолдау;
- ішкі және сыртқы нарықта жоғарғы сұранысқа ие, бәсекеге қабілетті
өнімдерді өндіретін өнеркәсіп пен салаларды инвестициялау;
- жоғарғы дайындық деңгейлі өнімдерді шығаратын өндірісті инвестициялау.
Мемлекеттік капитал салымдарын экономиканың мынадай салалары мен
секторларына бағыттау керек: кәсіпкерлік қызметті өрістету үшін жалпы
жағымды экономикалық және техникалық шарттарды құруға қызмет ететін немесе
қандай да бір себептермен (жарғылық капиталдың үлкен көлемі, күтілетін
нәтижелердің анықталмағандығы, төмен рентабельділік) жеке инвесторлардың
назарына түспейтін өмірлік маңызды өндірістер.
Жалпы алғанда, инвестиция тарту мен қолдану және жаңа мемлекеттік
инвестициялық саясатты жүзеге асырудағы мемлекеттің реттеуші және
үйлестіруші рөлін күшейту мыналарды ұсынады:
- инвестициялық белсенділікті арттыру мен нақтылай және қарыздық
шетелдік капиталды тарту үшін әкімшілік-құқықтық пен ұйымдастырушылық-
экономикалық шарттардың құрылуы;
- экономиканы инвестициялайтын талғаулы-іріктеуші әдісті қамтамасыз ету
үшін мемлекеттік, сондай-ақ басқа да инвестициялық ресурстарды бөлудің
тиімді механизмін жасау, инвестициялық ұсыныстардың конкурстық таңдауы
үшін аукциондар мен тендерлер жүйесін толық жетілдіру;
- инвестициялық тапсырмалардың функционалды уақытша келісімдігі мен
бірдей бағынуын қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Қ.Р.-сында инвестициялық қызметті жүзеге асырудың теориялық мәселелері
1.1. Инвестиция түсінігі: экономикалық мәні және түрлері
1.2. Инвестицияның экономикалық тиімділігін бағалаудың әдістемелік
негіздері
1.3. Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу
2. Қазақстанда инвестициялық жағдайды және кәсіпорынның инвестициялық
әлеуетін бағалау
2.1. Қ.Р.-сындағы инвестициялық климат
2.2. Кәсіпорынның инвестициялық әлеуетін талдау
3. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін жетілдіру
3.1. Қ.Р.-сының инвестициялық ахуалын жақсарту тетіктері
3.2. Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің тиімділігін арттыру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қ.Р.-сында инвестициялық қызметті жүзеге асырудың теориялық мәселелері
1.1. Инвестиция түсінігі: экономикалық мәні және түрлері
Инвестиция – Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі
кезінде пайда болған жаңа термин. Орталықтандырылған жоспарлау жүйесінің
шеңберінде жалпы капиталдық салынымдар деген түсінік қолданылатын, осы
түсінік бойынша жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған
кәсіпорындарының кеңеюі мен техникалық қайта қамтамасыздандырылуына
(өндірістік капиталдық салымдар), тұрғын үй мен тұрмыстық-мәдени құрылысқа
(өндірістік емес капиталдық салынымдар) жұмсалатын барлық қаржылық құралдар
түсіндірілетін.
Инвестициялар ақша құралдары, мақсатты банкілік салымдар, пайлар,
акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды
бағалықтар, несиелер, кез келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде
анықталады және осының бәрі – пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақсатында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге едәуір
жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде
инвестицияның мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың
бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге
асатындақтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар
екендігін отандық экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика
жағдайында инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен
ғана айырықшаланатын залал түрінде көрінді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі
дәлелдеп отырғандай, капиталдық салынымдар инвестицияның синонимі болып
табылмайды, берілген терминдер ұқсас емес. Капиталдық салынымға қарағанда
инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батыс әдебиеттерінде қор нарығын
қарастыруға баса назар аударады, себебі нарықтық экономикасы дамыған
елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы
қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин де
қолданылады.
Инвестиция термині латынның investire – жұмылдыру сөзінен
алынған. Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен
қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың әр түрлі тәсілдері
бар. Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның
нақты капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар,
қондырғылар өндіріс-материалдық запастар және т.б.) таза инвестицияландыру
немесе капитал қалыптасуы деп атаймыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста
жүрген құнды қағаздарды немесе меншіктің кез келген түрін сатып алу
инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза
трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі
дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал
қалыптасқан кезде ғана орын алады.
У. Шарп инвестицияны былайша анықтайды: Нақты инвестицияларға әдетте
қандай да бір материалдық-көрнекті активтер түріне инвестициялау кіреді,
мысалы, жер, қондырғылар, зауыттар сияқты. Қаржылық инвестициялар қағазда
жазылған келісім-шарттарды, мысалы, кәдімгі акциялар мен облигациялар
сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестициялардың негізгі
бөлігі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында инвестициялардың
үлкен бөлігі қаржылық инвестициялар болып табылады. Қаржылық
инвестицияландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның өсуіне
едәуір дәрежеде ықпал етеді. Әдетте, бұл екі форма бәсекелес емес, бір-
бірін толықтырушы болып табылады. В.Бочаров инвестицияны табыстың тұтынуға
жұмсала алмайтын бөлігі деп түсінеді. Инвестициялық ресурстар инвестициялық
іскерліктің капиталдық құнның табыс немесе әлеуметтік әсер түріндегі өсімі
алынатын нақты объектіліріне трансформацияланады .
Экономикалық және қаржылық тұрғыдан инвестицияландыру экономикалық
ресурстарды болашақта таза пайдаға жету және бұл пайданы бастапқы салынған
капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді салу деп анықталады.
Капиталдық салым процесінің жалпы анықтамасы: инвестицияландыру дегеніміз
бүгінгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды оны келешекте инвестициялық
игіліктердің көмегімен қанағаттандыру үмітіне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция – бұл ақшаны, оның сақталуына немесе құнының артуына және
табыстың оң шамасын қамтамасыз етуге үміт арта отырып, орналастыруға
болатын кез келген құрал. Бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды,
себебі қолма-қол ақшаның құнын инфляция жеп қоюы мүмкін және ол ешқандай
да табыс әкелмейді. Капиталды орналастырудың түрлі факторлармен
айрықшаланатын әр түрлі нысандары бар: құнды қағаздар мен жылжымайтын
мүлікке; қарыздық міндеттемелерге; опциондар мен акцияларға; шағын немесе
үлкен тәуекелмен; қысқа немесе ұзақ мерзімге; тікелей және жанама.
Инвестициялардың экономикалық табиғатын жіктеу оны толығырақ
түсіндіреді, жіктеу негізіне түрлі белгілер салынған. Белгілер ретінде
мыналар қолданылады:
1) инвестициялардың түрлері;
2) ақша құралдарын салу объектілері;
3) инвестицияландыруға қатысу сипаты;
4) инвестицияландыру кезеңі;
5) меншік түрлері;
6) инвестордың қатысу түрлері;
7) тәуекел дәрежесі;
8) ұдайы өндіріс түрлері.
1. Инвестициялардың түрлерін былайша топтайды:
∙ ақша құралдары, салымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды қағаздар;
∙ жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
∙ авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да интеллектуалды
құндылықтармен байланысты мүліктік құқықтар;
∙ жерді, суды, ресурстарды, үйлерді пайдалану құқығы және басқа да мүліктік
құқықтар;
∙ қандай да бір өндірісті (бірақ патенттелген ноу-хау емес) ұйымдастыруға
қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік тәжірибе ретінде рәсімделген
техникалық, технологиялық, коммерциялық сауаттылық.
2. Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша бөлінеді:
∙ нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге салынуы,
яғни нақты инвестициялар-кәсіпорынның негізгі және айналыс капиталын
қалыптастыратын материалды және материалды емес активтерге салынатын салым.
Материалды активтер-ғимараттарға, станоктарға, қосымша материалдық
бұйымдарға, дайын өнімдерге айналдырылған құралдар;
∙ материалды емес активтер-лицензиялардың, патенттердің, тауар белгісінің
құны, жарнамаға және кадрларды дайындауға кеткен шығындар;
∙ қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық құралдарға ақша құралдарының
салынуы-депозиттер, құнды қағаздар, банктік салынымдар;
3. Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша инвестициялар келесі
түрлерге бөлінеді:
∙ тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және ақша құралдарын салу
объектісін таңдауда инвестордың тікелей қатысуы қажет етіледі. Сонымен
қатар инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне тартылады, оның
ішінде алдын ала жүретін инвестициялық зерттеулерге, инвестицияландыру
объектілерін жобалау мен тұрғызуға, дайын өнім өндірісіне;
∙ жанама, бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым тиімді орналастыратын
және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар (инвестициялық қорлар
және компаниялар) арқылы жүзеге асады. Мұндай делдалдар инвестицияландыру
объектілерін басқаруға қатысады, ал алатын табыстарын клиенттері арасында
бөледі. Тұтас басқарылатын құнды қағаздарға салынатын салынымдарды
портфельдік деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезеңдері бойынша инвестицияларды мына түрлерге
бөледі:
∙ қысқа мерзімді, ұзақтылығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді депозиттік
салымдар, жинақ сертификаттар).
∙ ұзақ мерзімді, бұның ұзақтылығы бір жылдан көп.
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
∙ азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың,
өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
∙ мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мекемелердің бюджет
көздерінен қаржыландырылады.
6. Инвестордың қатысу түріне байланысты:
∙ қайта құрылып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе шаруашылық
жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену (шектеулі меншік
қоғамына үлестік қатынас);
∙ инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық жүргізіп
жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
∙ жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар арқылы немесе
басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
∙ табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына, басқа да
мүліктік құқықтарға концессия алу.
7. Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
∙ тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа мерзімді
мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп саналады, ал олар
бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды анықтайды, бұл қауіпсіз қойылым
инвестициялық тәуекел нүктесін санау ретіндегі салымдарды бағалау ретінде
қолданылады;
∙ тәуекелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел немесе
белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт, салыным объектісі сияқты факторларға
тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі кәсіпорынның жұмыс істеу
нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың мерзіміне және жобаның масштабы
мен оның мақсаттарына тәуелді, сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың
мүмкін болатын әрекетін шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру,
өндіріс шығындарын төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік
тапсырыстарды орындау және т.б.). дәрежені бағалау критерийлері мыналар
болуы мүмкін:
- барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі. Тәуекелдің орын алуы мүмкін;
- жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік табысты
жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел дағдарысты болып табылады;
- барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа
ұшырауы немесе апаттық тәуекел.
8. Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге асуы
мүмкін:
∙ жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша іске асып жатқан
жаңа құрылыстар немесе кәсіпорындардың, ғимараттардың салынуы;
∙ шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі - өндіріс қуаттылығын
арттыру мақсатымен шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың екінші және
келесі кезектерін, қоысмша өндіріс кешендерін және өндірістерді, жаңа
кәсіпорындарды салу немесе қызмет етіп жүрген кәсіпорындарды кеңейту;
∙ шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорындарды қайта құру – моральды тұрып
қалған және физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстыру арқылы жаңа
өнімнің шығарылуының профилін өзгерту мақсатымен өндірісті толық немесе
жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша жүзеге асыру;
∙ техникалық қайта қамтамасыздандыру – жекелеген цехтардың, өндірістердің,
учаскелердің өндірісінің техникалық-экономикалық деңгейлерін арттыруға
бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық
жобалау концепцияларын толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді жан-
жақты бағалау үшін қажет.
Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне ықпал етеді,
ұлттық экономиканың көптеген макро-пропорциялары инвестиция қозғалысына
тәуелді. Кейнсиандық теория бойынша инвестиция мен жинақ ахуалы (яғни көзі
немесе инвестиция резервуары) әр түрлі процестер мен жағдайлар арқылы
анықталады.
Ел аумағындағы инвестициялар ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесін
анықтайды. Жаңа кәсіпорындар құрылысы, үй тұрғызу, жол салу соларға
байланысты жаңа жұмыс орынын жасау инвестициялық процестерге немесе
капиталдың құрылуына тәуелді.
Инвестиция көзі – жинақ. Мәселе мынада, жинақты бір шаруашылық агенті
жүргізіп, ал инвестицияны басқа адамдар немесе шаруашылық етуші субъектілер
жүргізуі мүмкін. Көпшілік адамдардың жинағы инвестиция көзі болып табылады
(мысалы жұмысшының, оқытушының, дәрігердің т.б. жинағы). Алайда бұл адамдар
қоғамдық капиталдардың нақты өсуімен байланысты ұйымдастыру немесе
инвестициялауды жүргізбейді. Әрине, инвестиция көзі қоғамдағы жұмыс істеп
тұрған өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және басқа да кәсіпорындардың жинағы
болады. Мұнда жинақшы мен инвестор сәйкес. Алайда, бі мезгілде кәсіпкер де,
жұмыскер де бола алмайтын жалдамалы жұмысшының жинағының рөлі едәуір,
сондықтан жинақ пен инвестициялау процестерінің сәйкес келмеуі экономиканың
тепе-теңдіктен ауытқуына әкелуі мүмкін.
Инвестиция қандай факторларға тәуелді? Олардың ең маңыздыларын атап
өтейін. Біріншіден, инвестиция процесі күтіліп отырған пайда нормасына
немесе күрделі қаржылық рентабельділігіне тәуелді. Егер инвестордың
пікірінше рентабельділік төмен болса, онда қаржыландыру жүзеге аспайды.
Екіншіден (мұның өзі бірінші жағдаймен байланысты) инвестор шешім қабылдау
кезінде күрделі қаржының альтернативті мүмкіндіктерін есепке алады және
мұндағы шешуші фактор процент ставкасының деңгейі болады. Инвестор ақшасын
жаңа зауыт, фабрика құрылысына жұмсауы мүмкін, немесе ақша ресурстарын
банкке орныластыруы да ықтимал. Егер процент нормасы күтіліп отырған пайда
нормасынан жоғары болса, инвестиция жүзеге аспайды, керісінше, егер процент
нормасы күтіліп отырған пайда нормасынан төмен болса, кәсіпкерлер күрделі
қаржыны іске қосады. Процент нормасы, инвестициялар мен жинақтар арасындағы
өзара байланысын былай түсіндіруге болады: инвестиция процент ставкасының
қызметі де, ал жинақ – табыстың қызметі.
Үшіншіден, инвестиция сол елдегі немесе аймақтағы салық салудың
деңгейі мен ахуалына тәуелді. Салық деңгейінің жоғары олуы инвестицияны
ынталандырмайды, сонымен қатар салықтың қандай ставкасы жоғары немесе төмен
деп үзілді-кесілді айтуға да болмайды.
Инвестицияның ұлғаюы ұлттық табыстың өсуі мен белгілі бір тиімділік
арқылы жұмыспен толық қамтуды іс жүзіне асыруға ықпал етеді.
Инвестициялар аяқталмаған құрылыс пен өндіріс қорларының артуын
қамтамасыз ету және өндіріс қорларының орнын толтыру секілді бірқатар
маңызды қызметтерді атқарады.
Сондықтан, капитал салымдары іске асыру әдісі бойынша бір жолғы шығын
ретінде, ал экономикалық мәні бойынша ұлттық кірістің қоғамдық өнімінің бір
бөлігі ретінде қарастырылады. Ақшалай инвестициялар нақты нысандарға
жұмсалатын капитал салымдары түрінде көрінеді. Капитал салымдарының қайнар
көзі жарғы капиталы, қосымша капитал, ұзақ мерзімді займдар және басқа да
пассивтер болып табылады.
Инвестициялардың тиімділігін арттырудағы экономикалық мақсат капитал
салымдарының үлесін, яғни өнімнің қор сыйымдылығын азайтуға немесе құрылыс
мерзімін қысқартуға және өндіріске жаңа техниканы енгізуге бағытталады.
1.2. Инвестицияның экономикалық тиімділігін бағалаудың
әдістемелік негіздері
Қазақстандағы нарықтық экономикаға көшу жағдайында инвестициялық
үрдіс барысын және инвестиция тиімділігін жоғарылатудың негізгі бағытын
анықтау қажет. Атап кету керек, шетелдік теория инвестицияның зерттеу
объектісі қаржылай инвестиция болып табылады. Отандық экономикалық ғылым
тек нақты капитал жұмсау инвестициясымен айналысып келеді. Ғылыми ортада
талданатын мәселелер тобында мән берілетіні тиімділік критериясы,
экономикалық тиімділік, өтеушілік мерзімі. Пікірге атақты ғалымдар ат
салысқан, мысалы, Т. Хачатуров, У. Баймұратов, А. Әлімбаев, т.б.
Халық шаруашылығы тәсілі негізінде капитал жұмсаудың экономикалық
тиімділігін бағалау мәселесіне А. Анчишкин, В. Немчиков,
Д. Львов, В. Логинов, В. Красовский және тағы басқалары да көп үлесін
қосты. Капитал жұмсауды бөлу жоспарлау әдісімен болған экономикалық
тиімділікті анықтау үшін екі негізгі әдістеме пайдаланылды:
- Рационализаторлық жағдай- халық шаруашылығында жаңа техниканы
экономикалық тиімді пайдалануды анықтау әдістемесі.
-Капитал жұмсау тиімділігін бағалау кезінде кең таратылуды
келтірілген шығын көмегімен өндірістік тағайындаудағы әртүрлі жоба
объектілері нұсқаларының тиімділігімен салыстыру әдістемесі. Осы әдістемеге
сәйкес жылдық халықшаруашылық тиімділіктің ең негізгі нұсқасы келтірілген
шығынның капитал жұмсауға дейін және оны жүзеге асырғаннан кейінгі айырмасы
ретінде анықталады.
Жалпы алғанда, тиімділік – кірістің шығындарға, ресурстарға немесе
жұмсалған күш-жігерге қатынасын көрсетеді және көзделген мақсатқа жету
дегенді білдіреді.
Әр түрлі елдерде экономикалық нәтиже ретінде жылдық үнемдеу,
экономикалық эффект, кіріс, таза өнім, жалпы және таза пайда, дивиденттер
қабылданады. Бұл экономикалық нәтижелердің барлық түрлері алға қойған
мақсат пен қызметке және іс-шараның сипаты бойынша экономикалық тиімділікті
есептеуде қолданылады. Жүргізілетін іс-шаралар аз үнемдеуге себеп болған
жағдайда, экономикалық нәтиже ретінде ағымдық өндірістік шығындарда
жасалған жылдық үнемдеу алынады. Дивиденттер – акционерлер тұрғысынан іс-
шаралардың экономикалық тиіміділігін, ал пайда – нарықтық экономика
шарттарында негізгі экономикалық нәтижені сипаттайды.
Сондықтан экономикалық тиімділікті темендегідей көрсетуге болады:
Е = ТП (Y, ШЕК, ЖП)К,
мұндағы: ТП және ЖП – таза және жалпы пайда; ШЕК – шаруашылық есеп
кірісі (кәсіпорынның шаруашылық есептегі бөлімшелері жүргізген іс-
шараларының тиіміділігін есептегенде); Ү - өндіріске кететін ағымдық
шығындарда жасалған жылдық үнемдеулер; К – капитал салымдары (сол уақытта
жұмсалған).
Инвестициялардың тиімділігін экономикалық тұрғыдан негіздеудің
объективті қажеттілігі нарықтық экономика шарттарында экономикалық
заңдардың қолданылуынан, толығымен өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі
жабдықтау қағидалары бойынша жұмыс істейтін акционерлік және жеке
кәсіпорындардың толық экономикалық тәуелсіздігінен; тиімділікті арттырудың
түрлері көп, ал қаржылық ресурстар шектеулі болып келетін экономикалық
жағдайда материалды-техникалық ресурстардың шектеулі болуынан туындайды.
Сонымен қатар, экономикалық тиімділік көрсеткіштері мемлекттік мекемелерді
былай қойғанда акционерлік кәсіпорындарда жоспарлау нысаны, ал өткізілетін
техникалық, ұйымдастыру-экономикалық сипаттағы іс-шаралардың экономикалық
тиіміділігі бизнес-планның бір бөлігі болып табылады. Сондай-ақ,
экономикалық тиімділік кәсіпорынның іс-шараларының соңғы нәтижелері бойынша
норма, норматив, баға ретінде берілуі керек.
Осы себептер экономикалық тиімділікті есептеуді шартты қылады:
- құрылыс, қайта құру, жаңа техника, технология ендірудің ең тиімді
нұсқасын таңдау және т.б.;
- өндіріс және тиімділік үшін маңыздылығына қарай іс-шаралардың жүзеге
асырылу кезегін анықтау;
- экономикалық тиімділік нәтижелерін жоспарлы және есептік
көрсеткіштерімен анықтау;
- жаңа техника мен технологияны қолданудың сыйақы көлемін анықтау;
- тұтынушы-кәсіпорынның ұйымдастырушы-техникалық мәселелердің тез
арада және сапалы шешім табуында келісілген бағамен дайындаушы-кәсіпорынды
экономикалық ынталандырудың көлемін анықтау.
Сонымен бірге дайындаушы үшін де, тұтынушы үшін де бұл мәселелердің
шешімі инвестициялардың экономикалық тиімділігін арттыруға және олардың
қайту мерзімі мен іске асу мерзімін қысқартуға әкеліп соғады. Және де
экономикалық тиімділікті есептегенде инвестициялардың тиімді бағытын таңдау
және өнім көлемінің артуы және салынған әрбір рубль үшін рентабельділігін
артыру сияқты мәселелер де шешімін табу керек.
Осылайша нарық жағдайында экономикалық тиімділікті (пайдалылықты,
рентабельділікті) арттыру ең маңызды мәселе болып табылады. Бірақ,
қалыптасқан үлкен экономикалық әлеует, әсіресе саласында тиімді
қолданылмайды, өнеркәсіп өндірісі екі есеге дейін қысқартылды. ҒТП
мүмкіндіктері қолданылмайды, мысалға, машина құрылысында инвестиция салулар
тоқтаған. Сонымен қатар, қолда бар резервтер пайдаланылмайды, оның орнына
ең бірінші еңбекақысын төлеуге жұмсалуда.
Өтпелі кезеңнің осындай шығындары әрине жойылады. Акционерлік және
жеке капитал өндірісті қаржыландырудың қайнар көзіне айналады, сондықтан да
инвестиция саясатының өзгеруі, ғылыми-техникалық дамуды жеделдететін
капиталды салымдардың артуы, барлық түрлі ресурстарды тиімді қолдану
мәселесін қайтадан көтеріп, бұл мәселенің экономикаға негізделген шешімін
талап етеді.
Инвестициялардың экономикалық тиімділігінің әдістемелік негізін
экономикалық нәтижелер (ЭН) мен осы нәтижелерге алып келетін капиталды
салымдардың (К) арақатынасы құрайды:
ЭТ = ЭНК
Халық шаруашылығы деңгейінде экономикалық нәтиже ретінде ұлттық табыс
өсімі (∆ҰТ), салалық деңгейде-нормативті таза өнімнің өсімі (∆НТӨ, яғни
жалпы табыс-еңбекақы, дивидент және таза пайда), акционерлік кәсіпорын
деңгейінде-капитал, дивидент және таза кіріс табуға бағытталған пайданың
өсімі (∆Па), ал жеке кәсіпорын деңгейінде таза пайданың өсімі (∆Пт)
қолданылады. Кәсіпорын ішінде экономикалық нәтиже ретінде ағымдағы
шығындардың жылдық үнемі (Ү) түрлі іс-шараларда қолданылады. Егер іс-
шаралардың тиімділігіне экономикалық баға белгілі бір өнім тұрғысынан
берілетін болса, экономикалық нәтиже ретінде баға (Бi) мен өнімнің өзіндік
құны (Өқі) арасындағы айырмашылық, яғни сатудан түскен пайда қаралады.
Бұлай болса басқарудың түрлі сатыларындағы экономикалық тиімділік
төмендегідей болады:
ЭТхш = ∆ҰТК; ЭТс = ∆НТӨК; ЭТак = ∆ПаК;
ЭТжк = ∆ПтК; Этi = ∆ ҮКі; ЭТj = ∆ПстjKj;
мұндағы: ∆Пстj = (Бкj - Өқкj) – (Бдj - Өқдj) – Бдj немесе Бкj – көтерме
баға (прейскурант немесе келісілген); Өқдj және Өқкj – іс-шараға дейінгі
және кейінгі өнімнің өзіндік құны.
Жоғарыда да атап өткенімдей әр түрлі шаруашылық мәселелері әр түрлі
жолдармен және экономикалық тиімділігі түрлі әдістермен шешіледі. Сондықтан
да осы мәселелерді шешуде экономикалық тиімділікті бағалау көрсеткішін
таңдау қажеттілігі туындайды. Мұндай экономикалық көрсеткіш ретінде
экономикалық нәтижелердің капитал салымындағы 1 рубльге артуы болып
табылады.
Сонымен қатар, экономикалық тиімділік дәрежесінің өлшемі ретінде
шаруашылық мәселелердің шешімінің тиімді әдістері мен түрлерін таңдаудағы
критерий көрсеткіші қолданылады.
Жоспарлы экономика шарттарында мұндай өлшем ретінде капитал
салымдарының, жаңа техника енгізудің экономикалық тиімділігінің нормативті
коэффициенті (Енк) қолданылған.
Халық шаруашылығында бұл коэффициенттің сандық мәні халық
шаруашылығын экономикалық және әлеуметтік дамытуға бағытталған 5 жылдық
жоспарларда 5 жылға белгіленетін еді. Бұл коэффициент ұлттық табыстағы
күтілген өсімнің (∆ҰТ) капитал салымдарына (К) немесе ұлттық табыстың (ҰТ)
негізгі (Өнөқ) және айналымдағы (Өаөқ) өндірістік қорлардың бастапқы құнына
қатынасы ретінде есептеледі:
ЭТхш = ∆ҰТК немесе ЭТхш = ҰТ Өнөқ + Өаөқ
Экономикалық тиімділіктің нормативті коэффициенті қорлардың
рентабельділігіне қарай әрбір сала үшін бөлек тағайындалатын. Ал жалпы
халық шаруашылығы үшін бұл коэффициент ЭТхшнк = 0,14 (1 руб. капитал
салымына 14 тиын), жеңіл өнеркәсіпте – ЭТжөнк = 0,25, ауыл шаруашылығында
ЭТашнк = 0,07 және машина жасау саласында – ЭТмжснк = 0,15.
Алға қойған мақсатқа жетудің ең тиімді шешімін таңдау жоспарланған,
есептелген (нақты) тиімділікті нормативті тиімділікпен салыстыру арқылы
жасалады:
ЭТе(н)≤ЭТнк.
Бірақ нарықтық экономика шарттарында және акционерлік пен жеке
кәсіпорындардың абсолютті экономикалық еркіндік шарттарында мұндай әдіс
қолдануға келмейді (әсіресе абсолютті экономикалық тиімділікті анықтауда).
Осыған байланысты тиімділіктің нормативті коэффициенті ретінде инвестиция
салуды көздеген кәсіпорынның өндірістік қорларының нормативті
рентабельділігі (Реі) немесе егер ұйымдастыру-техникалық және басқа да іс-
шаралар банк несиесі арқылы жүзеге асырылса, банк проценті (Б%)
қолданылады. Бұған қоса, нормативті рентабельділік өнімдердің нарықтағы
бәсеке қабелеттілігін жоғарыла алатындай дәрежеде белгіленуң керек. Яғни
инвестициялардың ең тиімді нұсқасын таңдау төмендегідей болады:
ЭТе(н)i≥Pei немесе ЭТе(н)i≥Б%,
мұндағы: Реі – сатудан түскен таза (∆Пті) немесе жалпы (∆Пжі) пайданың
капитал салымдарына (Ксi) қатынасымен анықталады, ал жеке кәсіпорындарда:
Режкі = ∆Пті х (∆Пжі)( Ксi + Кнқі).
Акционерлік кәсіпорындардағы рентабельділік акционерлік капиталға
(Каi) берілетін дивиденттерді (Дi) есепке алу арқылы есептеледі:
Реакі = (∆Пті + Дi)(Каі + Кнкі),
мұндағы: Кнқі – банктік несие құралдары.
Инвестициялардың экономикалық тиімділігі негізгі және көмекші
көрсеткіштер жүйесінің көмегімен анықталады.
Негізгі көрсеткіштер:
1. Капитал салымдары – К.
2.Өнімнің капитал сыйымдылығы (капитал салымдарының үлесі) - Өкс.
3. Өнімнің өзіндік құны - Өөқ.
4. Өндіріс шығыны – Шө.
5. Сатудан түскен пайда – Пст = (Бi-Өқі) х Өскі,
мұндағы: Өскі – капитал салымдарынан кейінгі і-інші кәсіпорынның өнім сату
көлемі.
6. Ағымдағы шығындардың жылдық үнемі – Ү:
Үрі = Рді – Ркі немесе Үөқj = ∑Өқдji - ∑Өқкji,
мұндағы: Үрі – і-інші ресурстың жылдық үнемі; Рді және Ркі – капитал
салымына дейінгі және кейінгі і-інші ресурс шығыны; Үөқj – j-інші өнімнің
өзіндік құнын түсіруге байланысты жылдық үнемдеу; ∑Өқдji және ∑Өқкji – і-
інші бап бойынша салынған капитал салымына дейінгі және кейінгі j-ыншы
өнімнің өзіндік құны.
7. Инвестициялардың экономикалық тиімділігі – Е(Е(н)) –есептік
(нақты), Е н(ж) – нормативтік (жоспарланған) экономикалық тиімділік.
8. Кәсіпорынның инвестицияларының нормативті рентабельділігі –Рен.
9. Инвестициялардың өзін-өзі ақтау мерзімі – Т(Те(н) – есептік
(нақты) және Тн – нормативті өзін-өзі ақтау мерзімі):
Т = КY немесе Т = КП.
10.Келтірілген жұмсаулар – Шк = Өқ + Енк х К не Шкі = Өқі + Енкі х
Кі.
11. Экономикалық эффект – Эф = Y – Енк х К немесе Эф = П – Енк х К
не болмаса Эфі = Y – Енкі х Кі немесе Эфі = Пі – Енкі х К.
Көмекші көрсеткіштердің (өнім өндіру және сату көлемі - Ө, еңбек
өнімділігі – Еө, қор қайтарымдылығы – Ққ, өнімнің ресурс сыйымдылығы – қор
сыйымдылығы, материал сыйымдылығы және еңбек сыйымдылығы Өрс (Өқс, Өмс және
Өес)) негізгі көрсеткіштерден айырмашылығы негізгі көрсеткіштерді анықтауда
және оларға қосымша сипаттама беруде қолданылуында. Сондай-ақ, олар өндіріс
тиімділігін анықтауда кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижелерін көрсететін
негізгі көрсеткіштерге көмекші көрсеткіштер ретіндегі жоспарлы
көрсеткіштер, нормалар, нормативтер және бағалар түрінде қолданылады.
Қарастырылған капитал жұмсаудың экономикалық тиімділігі есебінен
басқа, жалпы тиімділік принципінен алынған бағалау пайдаланылған.
Осы принцин бойынша капитал жұмсаудың халықшаруашылық тиімділігінің
сыны тиімділіктің каптал жұмсауға қатынасы болып табылады. Капиталдық
құрылыс жоспарын қалыптастыру кезінде экономикалық тиімділіктің жалпы және
салыстырмалы есептері орындалады:
Капитал жұмсаудың тиімділік көрсеткіші абсолюттік (Эпп)
Эпп (Б-Ұ)К, Эпп Еп.п, (1)
онда:
Б - кәсіпорынның көтерме баға бойынша жылдық өнім шығаруы;
Ұ – жылдық өнім шығарудың өзіндік құны;
К – құрылатын объектінің сметалық құны (шараларды жүзеге асыру
бойынша капиталдық шығындар);
Еп.п – рентабелдік нормативі.
Қарастырылған капитал жұмсау нормативтен тиімділіктің есептеу мәнін
арттыру жағдайы кезінде тиімді болып саналады.
Тиімді нұсқаны таңдау үшін салыстырмалы экономикалық тиімділік
көрсеткіштері есептелінді:
1. Келтірілген шығын минимумы:
Ш = Ұ + Ен * К = min, (2)
онда:
Ш – нұсқа бойынша келтірілген шығындар;
Ұ – нұсқа бойынша ағымдағы шығындар (өзіндік құн);
Ен – капитал жұмсаудың салыстырмалы тиімділігінің нормативтік
коэффициенті;
К – нұсқа бойынша капитал жұмсау.
2. Қосымша капитал жұмсаудың тиімділік коэффициенті:
Е = (Ұ1 – Ұ2)(К2 – К1), ЕЕн. (3)
Онда:
Ұ1 және Ұ2 – салыстырылатын нұсқа бойынша өзіндік құн;
К1 және К2 – салыстырылатын нұсқа бойынша капитал.
3. Қосымша капитал жұмсаудың өтеушілік мерзімі:
Т = (К2 – К1)(Ұ1 – Ұ2), ТТн (4)
Салыстырмалы нұсқалардан қосымша капитал жұмсаудың өтеушілік мерзімі
аз, ал қосымша капитал жұмсау коэффициенті нормативтік мәнінен жоғары
болғанда тиімді деп саналады. Капитал жұмсаудың кеңестік бағалау нұсқасы
дисконтерлеу процедурасын есептеуді және бұл үшін мысалға келтіру
коэффициентін пайдалануды қарастырды:
В = 1(1+Ен.п.)t, (5)
онда:
В – келтіру коэффициенті;
t – келтіру мерзімі;
Ен.п. - әр түрлі уақыттағы шығынды мысалға келтіру нормативі.
Бірінщіден, мысалға келтіру нормативі жоғарыдағы шешіммен жоспарланады
және барлық өнеркәсіп саласы үшін бірыңғай болады. Екіншіден, оның мәні
болмайды, себебі, барлық құралдар мемлекет меншігінде. Абсолюттік және
салыстырмалы тиімділік әдістері әр түрлі есептерді шешу үшін және бір-
бірінен тәуелсіз болуына арналған.
Әдетте, әдістемелік жоспар айырмашылығы шаруашылық қызметінің
тәжірибесінде осы әдістемені пайдалану кезінде қарама-қайшы нәтижелерге
әкеледі.
Қарастырылатын әдістеме мүмкіншіліктері шаруашылық жүйесімен
шектелген, олар нарықтық экономика принциптерінде тәжірибеленген жоқ.
Есептесуде инвестицияны жүзеге асыру кезіндегі оларды ресурстық қамтамасыз
ету, құндық бағалау, инфляцияның ықпалы, белгісіздік қауіп-қатері есепке
алынбаған. Қазіргі уақытта пайдалылық бағасымен инвестиция тиімділігі көп
жағдайларда дүниежүзілік тәжірибеде өңделген сәйкестілігімен, әдістемелік
нұсқауларымен, сонымен қатар инвестициялық шешім қабылдау кезінде жүзеге
асырылады. Халықаралық тәжірибеде кең таратылудың UNIDO әдістемесі, БҰҰ
ұйымына өндірістік даму мәселесі бойынша өңделіп енген және оның
электрондық версиясы – КОМФАР (COMFAR) алынды.
Әдістемелік нұсқаулар:
Инвестиция салғаннан түсетін болашақ кіріс құны мына формула бойынша
есептеледі:
FV = (1+i)n ∙PV,
мұнда FV – инвестиция салудан түсетін болашақ кіріс құны;
Кірістердің болашақтағы құны – жұмсалған капиталдан болашақта
белгіленген мерзімде алынатын кіріс сомасы.
PV – келтірінді (ағымдағы) құн;
Келтірінді (ағымдағы) құны – жұмсалымның барлық нұсқасы бірдей
дәрежеде тиімді болуы үшін қазіргі уақытта инвестицияға бағытталған ақша
сомасы қандай болуы тиіс екенін көрсететін құн.
Дисконттау коэффициенті – инвестордың инвестиция жасамай-ақ жетуі
мүмкін деп есептейтін табыстылық деңгейі.
Тосқауылдық коэффициенті – кәсіпорындар пайдаланатын дисконттау
коэффициенті және кәсіпорын операциялары бойынша тәуекел жақын. Бұл қатер
акционерлік капиталдың пайда деңгейін анықтайтын коэффициент көмегімен
анықталуы мүмкін.
i – банк пайызының деңгейі;
n – болашақтағы инвестиция кірістері түсетін кезеңдер саны.
Осыдан келтірінді (ағымдағы) құн мына формуламен анықталады:
PV = FV(1+i)n.
Пайыздық және есептік мөлшерлемелер мына формуламен есептеледі:
rt = (FV-PV)PV,
мұнда rt – пайыздық мөлшерлеме;
dt = (FV-PV)FV,
мұнда dt –есептік мөлшерлеме.
Таза келтірінді (ағымдағы) құн былай анықталады:
NPV = ∑FV(1+i)n -CI,
мұнда NPV – таза келтірінді (ағымдағы) құн;
Таза келтірінді (ағымдағы) құн (NPV) – бастапқы инвестициялауға
жұмсалған шығынды шегергендегі болашақ ақша ағынының ағымдағы құны.
FV – n жылында жобамен туындаған ақшалай түсімдер;
CI – инвестицияға жұмсалатын бастапқы шығындар.
Кірістің ішкі мөлшерлемесі (IRR) анықталып, инвестицияның тиімділігін
бағалау үшін қолданылады:
IRR=i, бұл арада NPV=f(i)=0:
1) егер IRR CC, онда жоба қабылданады;
2) егер IRR CC, онда жоба қабылданбайды;
3) егер IRR = CC, онда басқа шешім қабылданады,
Кірістің ішкі мөлшерлемесі (IRR) – NPV (инвестициядан түскен кіріс)
мағынасы нөлге тең болғандағы дисконттау коэффициенті.
мұнда CC – капитал немесе қаражаттың тиісті қайнар көзінің бағасы.
Инвестицияның тиімділігін бағалау үшін, сондай-ақ келтірінді
(ағымдағы) шығын индексі және өтелімділік мерзімі қолданылады. Олардың
есептеу формулалары мынадай:
PVI = ∑FV(1+i)n : CI,
мұнда PVI –келтірінді (ағымдағы) шығын индексі;
Келтірінді (ағымдағы) шығын индексі (PVI) – ақша ағынының түрлі
уақытша құндылығын есептегендегі кірістеринвестициялар арақатынасы.
TO = CI : ∑FV(1+i)n,
мұнда TO – инвестицияның өтелімділік мерзімі.
Күрделі қаржы жұмсалымының өтелімділігі – жиынтық кірістің бастапқы
жұмсалымға тең болғаны үшін өтуі тиіс жылдар саны.
Инвестициялық зерттеу кезеңіндегі инвестициялық тиімділік әдістемесі
бағалы. Осы күйде инвестициялық шешімнің алға жылжу үрдісі төрт кезекті
кезеңде өтуді шамалайды:
1) инвестициялық концепцияны іздену;
2) жобаның альтернативтік нұсқасы;
3) техникалық-экономикалық негіздеуді дайындау;
4) инвестициялық шешім қабылдаумен қорытындысын шығару.
Жобаны өңдеу кезінде осы кезеңдерге басты көңіл бөлінеді, яғни жобаның
нәтижелі және нәтижесіз болуы, бірінші кезекте, маркетингтік, техникалық,
қаржылай, экономикалық зерттеулер мен шешімдерге байланысты.
Инвестициялаудан шешім қабылдау үшін техникалық-экономикалық негіздеу
барлық қажетті хабарды беруі керек.
Ұ. Баймұратов әдістемесі ақшалай қаражаттың келіп түсуі мен қайтуының
жоспарланатын көлемін салыстыруға негізделген.
Осы әдістеменің инвестициялық шешімінің қаржылай бағалау құрылымын үш
кезеңге бөлуге болады:
I кезең – инвестиция көлемі және болашақтағы ақшалай түсім бағаланады;
II кезең – күтілетін түсімнің инвестициялық қауіп-қатер дәрежесі
бағаланады және есептелген қауіп-қатер дәрежесіне негізделініп, капитал
құнына сәйкес келетіні анықталады;
III кезең – күтілінетін ақшалай түсім, есептелінген капитал құнын
пайдалана отырып, нақты күнінде ағымдағы құнға әкеледі.
Күтілінетін ақшалай түсім шығынымен ағымдағы құнын салыстырып, нақты
инвестиция құндылығын бағалайды.
Егер инвестициядан түскен ағымдағы құн шығыннан жоғары болса, онда
инвестицияны жүзеге асыру үшін негіз болады.
Сонымен қатар әдістемеде өтпелі кезең экономикасы үшін инвесторлардың
жеке қаражаты есебі мен ішкі қайнар көздерінен инвестициялық жобаны
қаржыландыру сұрақтары берілген.
UNIDO әдістемесі және басқа қазіргі шет ел әдістемелерінде негізгі
экономикалық зерттеулерден гөрі, көптеген жағдайларда экологиялық,
экономикалық-әлеуметтікнәтижелеріні ң құндық бағалары есепке алынбайды.
Сонымен бірге шет ел әдістемелері жаңашылдық енгізуге байланысты
пайдаланудан жабдықтарды шығаратын, оған қатысы бар шығын есептеріне ұсыныс
бермейді. Әдістемелік нұсқаулар бірқатар ғылыми институт қызметкерлерімен
инвестициялық жоба тиімділігін бағалау және оларды қаржыландыру үшін
іріктеу бойынша дайындалған болатын.
Ұсыныстар нарықтық экономикаға көшу жағдайында пайдаланған әдістерге
негізделген. Ұсыныстарды дайындау кезінде отандық әдістемелік тәсілдер
тәжірибесі пайдаланылған. Ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуге
бағытталған тиімділік шараларға комплекстік баға беру бойынша методикалық
нұсқаулар, сонымен бірге дүниежүзілік тәжірибеде белсенді қолданылатын
негізгі принциптер әдістемесі.
Олардың ең негізгісі: өнім тасқынын, ресурстар және ақшалай қаражатты
үлгілендіру; нарық анамеді нәтижесінің есебі, кәсіпорынның қаржы жағдайы;
жобаның табиғи қоршаған ортаға ықпалы.
Жоғарыда көрсетілген ұсыныстардың мәні, біріншіден, тек экономикалық
жүйенің нарық нысанындағы артықшылықтары есептелініп қана қоймай, отандық
экономикада туындаған жағдайларды есепке алуымен анықталады, екіншіден,
олар меншік формаларынан тәуелсіз әр инвестициялық жобаға қатысушылар үшін
арналған, үшіншіден, өнім бағдарламасын пайдалануға негізделген жобаға әр
қатысушы мүддесі ұсынылған жүйе көрсеткішінің үш түрін есепке алады:
- коммерциялық тиімділік көрсеткіші, жобаны жүзеге асырудың қаржылай
дағдарысын есепке алады;
- бюджеттік тиімділік көрсеткіші, федералдық, аймақтық немесе жергілікті
бюджет үшін, қаржылай дағдарысты бейнелейді;
- экономикалық тиімділік көрсеткіш, құндық өлшемді жіберетін және шектен
шығатын тікелей инвестициялық жобаға қатысушылардың қаржылай
қызығушылығымен, жобаны жүзеге асыруымен байланысты шығын және
нәтижені есепке алады.
Инвестициялық жоба тиімділігін бағалау кезінде әр уақыттағы
көрсеткіштерді өлшеу дисконтирлеу процедурасы көмегімен нақты уақыт
мерзіміне әкелуді жүзеге асырады.
Әр уақыттағы шығынды, нәтиже мен тиімділікті әкелу үшін, инвестор үшін
қажетті норма кірісінің капиталға теңдігі - дисконт нормасы (Е)
пайдаланады.
Әр түрлі инвестициялық жобаны салыстыру үшін әдістемелік
көрсеткіштерді пайдалану ұсынылады, оларға жататындар:
- таза дисконттық кіріс (ТДК). Мынадай басқалай аттары да
пайдаланылады: таза келтірілген құн, интегралдық тиімділік, Net Present
Valne (NPV).
Эинт = ТДК = еТ t=0 (Rt – Шt)1(1+E)t (6)
Rt - қадамы есебіне жету нәтижелері;
Шt – сол қадамда жүзеге асырылатын шығындар;
Т – есеп горизонты (объектіні тарату жүргізілетін есептеу
қадамының нөміріне тең);
Эt = (Rt – Шt) – t қадамында жету тиімділігі. Жоба тиімді болып
есептелінеді (жетілген дисконт нормасы кезінде), егер ТДК 0.
- кірістілік индексі (КИ), басқалай аты – пайдалылық индексі,
Profitabiliti index (PI).
КИ = 1К ЕT t=0 (Rt – Шt) 1(1+E)t (7)
K – дисконтирленген капитал жұмсау сомасы енген.
К = еТ t=0 Kt 1(1+E)t
(8)
Егер КИ1 – тиімділік жобасы, егер КИ1 – тиімсіз.
- ішкі кірістілік нормасы (ІКН). әдебиетте кездесетін басқалай аты –
ішкі пайда нормасы, тиімділік, инвестицияны қайтару, ішкі өтеушілік,
инвестиция коэффициенті, Internal Rate of Return (IRR).
Ішкі кірістік нормасы дисконт нормасын (Евн) білдіреді, келтірілген
тиімді көлемі келтірілген капитал жұмсауға тең, яғни Евн (ВНД) теңдік
түбірі болып табылады:
ЕT t=0 = Rt – Шt(1+Eвн)t = ETt=0 Kt(1+Eвн) (9)
Кt – қадамындағы капитал жұмсау;
Кін - көрсеткішін таза пайдалылық деңгейімен салыстырады,
инвестирлеу үшін инвестор баға есебімен капитал алуы керек.
Бұл деңгей барьерлік коэффициент деп аталады HR (hfrdel rate).
Осылардың әрқайсысын пайдалану үшін қажетті түсінік керек: жобаны
экономикалық бағалауда қандай сұрақ оны пайдаланумен шешіледі және ол
шешімді таңдау қалай жүзеге асырылады?
Жобада қаражатты инвестициялау жөніндегі шешім барлық сындар мәнін
есепке ала отырып қабылдануы керек.
Инвестиция тиімділігін бағалауда әдістемелік тәсіл анализіне
қорытынды жасай отырып, атап өту керек, жеке меншік формасының өзгеруіне
байланысты капитал жұмсаудың экономикалық тиімділігін бағалау әдістері
көптеген параметрлерде қазіргі жағдайда өолайсыз.
Сондықтан осының бәрі жоспарланатын инвестиция бюджетін өңдеу
сұрақтарына терең үңілуін қажет етеді, ол қабылданатын инвестициялық
шешімнің сапасын арттыруға және инвестициялық ресурстарды үйлесімді
пайдалануға әкеледі.
1.3. Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу
Қазіргі кездегі экономиканы дамыту кезеңінде Қ.Р.-сының реформалары
негізінен экономикалық өсудің жоғарғы қарқындылығын қамтамасыз ететін
мемлекеттің инвестициялық сакясатын қалыптастыру мен жүзеге асыруға
бағытталған болуы керек.
Қ.Р.-сындағы Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы
қабылданған заң қалыптасқан ішкі және сыртқы жағдайда экономикалық өсу мен
дағдарыстан жедел шығу, сондай-ақ Қазақстанның ғылыми-техникалық дамуын, ең
алдымен біздің республикамыздың еліне арналған тікелей отандық және
шетелдік инвестицияларды нақты өнім өндірісі мен қызмет көрсетуде белсенді
ынталандыру долымен жеделдетуде маңызды қызмет атқарады. Бұл жерде соңғы
кездегі оңды нәтижелер мен жиналған келелі мәселелер есебінен нарықтық
қайта жаңаруларды жүргізудің жаңа амалдарын өңдеу үшін нақты экономикалық
саясаттың микродеңгейде жүзеге асырылу жағдайында сөз етіледі.
Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдаудың мақсаты, экономиканың
басымдылықты сектораларында тауар өндірісі мен қызмет көрсетудің жедел
дамуын қамтамасыз ететін, жағымды инвестициялық климатты қалыптастыру болып
табылады.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей шарттар қажет:
1. жаңа технологиялардың, озық техника мен ноу-хауды енгізу;
2. ішкі нарықты жоғары сапалы тауарлар мен қызмет көрсетулермен
қанықтыру;
3. отандық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау мен ынталандыру;
4. экспорттық бағытталған мен импорттық алмастыру өндірісінің дамуы;
5. Қ.Р.-сының шикізат базасын рационалды және кешенді түрде пайдалану;
6. менеджмент пен маркетингке қазіргі заманғы әдіс-тәсілдерді енгізу;
7. жаңа жұмыс орындарының қалыптасуы;
8. жергілікті кадрларды үздіксіз оқыту жүйесін енгізу, олардың
квалификация деңгейін жоғарылату;
9. өндірісті интенсивтендіріді қамтамасыз ету;
10. қоршаған ортаны жақсарту.
Нарықтық қайта жаңарулардың нәтижесінде республикамызда нарықтық
шаруашылықтың негіздірі қалыптасты, жеке меншік сектор құрылды,
экономиканың либерализациялық жоғары деңгейі қамтамасыз етілді.
Макроэкономикалық тұрақтылыққа жете, өндірістің құлдырауын бәсе,ңдете,
инфляция деңгейін төмендете, ұлттық валютаны нығайта және бюджет тапшылығын
төмендете алдық. Бірақ болаған оңды өзгерістер әлі тұрақты сипатқа ие
болмады, шикізаттық бағыт, көптеген қазақстандық кәсіпорындардың
өндірісінде төменгі тиімділік сақталады.
Қазіргі уақытқа дейін, тұтынушылардың тауарлар мен қызмет көрсетуге
деген жоғарғы бағалардан, жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауынан, еңбекақы,
зейнетақы мен жәрдемақы төлеудің тұрақты кідірісінен, тұрғын үй мәселесінің
шиеленісуінен туындаған қоғамдағы әлеуметтік қауырттылықты шеше алмай
жатырмыз.
Осыған байланысты, қаржылық тұрақтылық этапының аяқталуын күтпей-ақ,
инвестициялық этапты жүзеге асыру бойынша күшейтілген жұмысты бастау керек.
Қазақстан экономикасына тікелей инвестицияларды тарту арқылы экономиканың
өндірістік құрылымын өзгертуді жақсарту, жоғары технологиялық өндірісті
құру, негізгі қорларды жетілдіру және көптеген кәсіпорындарды техникалық
қайта қаруландыруды жүзеге асыру, республиканың білікті мамандары мен
жұмысшыларының әлеуетін белсенді іске асыру, менеджмент, маркетингтің озық
әдіс-тәсілдерін енгізу, ноу-хауды пайдалану, ішкі нарықты отандық
өндірістің сапалы тауарларымен толтыру, бір мезгілде шетелдік мемлекеттерге
экспорт көлемін ұлғайту алда тұр.
Қойылған тапсырмалардың сәтті жүзеге асырылуында Қазақстан
Республикасының Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы заңының
үлкен маңызы бар, негізінде ол Қ. Р.-сы үшін берілетін ресми көмегі шегінде
емес және мемлекеттік кепілдік, сыртқы қарыздар мен гранттармен байланысты
емес тікелей отандық пен шетелдік инвестицияларды тарту үрдісінде
туындайтын қарым-қатынастарды реттеуге бағытталған. Берілген заң бүкіл
қазақстандық қоғамның қызығушылығындағы оңды құрылымдық өзгерістерге жету
үшін экономикалық жеке салаларындағы өндірістің жедел дамуына итереді.
Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу экономикалық, ғылыми-
техникалық және әлеуметтік саясатты жүзеге асыру мақсатында парламентпен
бекітілген Қ. Р.-сының халық шаруашылығының даму бағдарламаларымен сәйкес
іс-әрекет етуші заңнамалық база негізінде белгілі бір кезеңде жүргізіледі.
Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Қ.Р.-сының заңнамасы Қ.Р.-
сының Конституциясына негізділеді.
Инвестицияны мемлекеттік қолдау инвестициялық қызметті қамтамасыз
ететін заңнамалық кепілдіктерді, жеңілдіктер мен преференциялар жүйесін
орнатуды, инвесторлар алдында Қ.Р.-сын таныстыруға өкілетті жалғыз
мемлекеттік органның бар болуын қамтиды.
Қ. Р.-сы инвестициялық қызметке қатысушылардың меншік формаларынан
тәуелсіз құқықтарды мен заңды қызығушылықтардың тұрақтылығы мен теңдей
қорғанысына кепілдік береді. Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау
экономиканың басымдылықты салаларында жүзеге асырылады.
Қазіргі заманғы шарттарда инвестициялық қызметті қарқындатуда,
инвестициялаудың қаржылық көздерін жұмылдыруда мемлекеттің рөлі өсуде.
Прогресті құрылымды-технологиялық қайта жаңаруларға, жеке инвестицияларды
тұрақтандыру мен әлеуметтік сипаттағы тапсырмаларды шешуге бейімделген,
мақсатты түрде бағытталған мемлекеттік инвестициялық саясат керек.
Инвестициялық қызметті басқарудағы мемлекеттік рөлдің өзгеруінің
қажеттілігі мыналармен келісіледі:
- жоспарлық орталықтандыр, көбінесе инвестициялық ресурстар жүйесінің
бұзылуымен және оның салдарынан олардың көлемінің күрт төмендеуінен;
- капитал салымдарын әкімшілік бөлуден конкурстық негіздегі баламалы
инвестициялық ұсыныстар жүйесіне өтуімен;
- капитал салымдарын ақысыз қаржыландырудан бас тарту мен инвестициялық
несиелеудің дамуымен;
- мемлекеттік сектор үлесінің төмендеуі мен жеке меншік түрлерінің
дамуымен;
- мемлекеттік тапсырыс беруші – мемлекттік мердігер дәстүрлі жүйенің
инвестициялық қызметтің әртараптандырылған жүйемен ауыстырылуымен.
Нарықтық қатынастарға өту мен олармен байланысты негізгі өзгерістер
макроэкономикалық саясат пен инвестициялық қызметте қарастырылатын
аймақта мемлекет функцияларының жаңа әдістері мен өзгерістерін қажет
етеді. Сондықтан, инвестициялық ортада мемлекеттің жаңа функциялары
мыналар болуы керек:
- мемлекеттің экономикалық дамуының басымдылықтарын анықтау;
- мемлекеттік инвестициялық бағдарлама мен артықшылықты инвестициялық
жобалардың тізімін жасау;
- мемлекеттік орталықтандырылған инвестициялық құарлдарын рационалды
түрде бөлу мен мемлекттің шұғыл қажеттіліктерін қанағаттандыру мен
бірінші кезектегі басымдылықтары үшін үкіметтің іс-әрекеттерінің
оңтайлы реттілігін қамтамасыз ету;
- ұлттық экономикаға капиталдың артуы мен оның басымдылықты сфераларына
ағылуын қамтамасыз ететін жағымды инвестициялық климатты құру.
Мемлекеттік инвестициялық саясаттың принциптері. Нарыққа өту
шарттарындағы инвестициялық қызметті реттеудегі мемлекеттің рөлі мен
функцияларының өзгеруі осы кезеңдегі мемлекеттік инвестициялық саясатты
құру принциптерінің ерекшелігімен келісіледі. Мемлекеттік инвестициялық
саясаттың негізгі принциптері мыналар болуы керек:
- іріктеу мен талғау;
- капитал салымдарын қаржыландыру көздерінің көптігі;
- максималды қайтарымдылық;
- инвестициялық сфераны орталықсыздандыру;
- инвестициялық белсенділікке әсер ететін экономикалық және
ұйымдастырушылық тетіктерді қолдану.
Инвестициялық саясаттың іріктеу мен талғау принципінің жүзеге асырылуы
инвестициялық басымдылықтардың тура таңдалуын, экономиканың
секторларындағы, оның өсуі мен жетілдірілуіне ықпал ететін капитал
салымдарының шоғырлануын қажет етеді. Қазақстанның инвестициялық саясатын
жүзеге асыру үшін басымдылықтарды таңдау төмендегі қажеттіліктерден
туындауы керек:
- басқа өндірістерді инвестициялау үшін валюталық құралдарды қамтамасыз
ететін экспорттық әлеуеттің дамуы;
- республиканың өміршендігін қамтамасыз етуші жүйені қалыптастыратын
салаларды мемлекеттік қолдау;
- ішкі және сыртқы нарықта жоғарғы сұранысқа ие, бәсекеге қабілетті
өнімдерді өндіретін өнеркәсіп пен салаларды инвестициялау;
- жоғарғы дайындық деңгейлі өнімдерді шығаратын өндірісті инвестициялау.
Мемлекеттік капитал салымдарын экономиканың мынадай салалары мен
секторларына бағыттау керек: кәсіпкерлік қызметті өрістету үшін жалпы
жағымды экономикалық және техникалық шарттарды құруға қызмет ететін немесе
қандай да бір себептермен (жарғылық капиталдың үлкен көлемі, күтілетін
нәтижелердің анықталмағандығы, төмен рентабельділік) жеке инвесторлардың
назарына түспейтін өмірлік маңызды өндірістер.
Жалпы алғанда, инвестиция тарту мен қолдану және жаңа мемлекеттік
инвестициялық саясатты жүзеге асырудағы мемлекеттің реттеуші және
үйлестіруші рөлін күшейту мыналарды ұсынады:
- инвестициялық белсенділікті арттыру мен нақтылай және қарыздық
шетелдік капиталды тарту үшін әкімшілік-құқықтық пен ұйымдастырушылық-
экономикалық шарттардың құрылуы;
- экономиканы инвестициялайтын талғаулы-іріктеуші әдісті қамтамасыз ету
үшін мемлекеттік, сондай-ақ басқа да инвестициялық ресурстарды бөлудің
тиімді механизмін жасау, инвестициялық ұсыныстардың конкурстық таңдауы
үшін аукциондар мен тендерлер жүйесін толық жетілдіру;
- инвестициялық тапсырмалардың функционалды уақытша келісімдігі мен
бірдей бағынуын қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz