Егемендік және Тәуелсіздік
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЕГЕМЕНДІК ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗДІК ҰҒЫМЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Егемендік ұғымы және оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Тәуелсіздік ұғымы және оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕГЕМЕНДІ ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1 Егемендік пен тәуелсіздіктің тарихи кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Қазақстан Республикасының тәуелсіздігің және егемендігің айқындайтын нормативтік актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3 ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДАМУЫНДАҒЫ ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.1 Тәуелсіз Қазақстан Республикасының дамуының негізгі бағыттарының бірі . демократиялық жол ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3.2 Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет құруда жеткен жетістігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
1 ЕГЕМЕНДІК ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗДІК ҰҒЫМЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Егемендік ұғымы және оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Тәуелсіздік ұғымы және оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕГЕМЕНДІ ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1 Егемендік пен тәуелсіздіктің тарихи кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Қазақстан Республикасының тәуелсіздігің және егемендігің айқындайтын нормативтік актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3 ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДАМУЫНДАҒЫ ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.1 Тәуелсіз Қазақстан Республикасының дамуының негізгі бағыттарының бірі . демократиялық жол ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3.2 Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет құруда жеткен жетістігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ҚР Конституциясы 2-ші бабында айтылғандай, өзге бір мемлекеттен тәуелсіз, өз бетінше билік жүргізетін мемлекетті айтады. Мемлекет суверенитетінің тағы бір белгісі – мемлекеттік биліктің үстем болуы, ел бірлігі және тәуелсіздігі.
Конституцияның 91-бабында бекітілгендей, мемлекеттің біртұтастығы мен территорясының бөлінбестігі, биліктің басқару тұрпаты өзгертілуі мүмкін емес. Мемлекеттік тіл – бұл заң шығарушылық істерінде және ресми ісжүргізуде қолданылатын мемлекеттің негізгі тілі.
«ҚР Конституциясының 7-ші бабына сәйкес ҚР-да мемлекеттік тіл – қазақ тілі болып табылады. Қазақ тілімен бірдей мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі де қолданылады. Сонымен бірге Мемлекет Қазақстан халықтарының өсіп-өркендеуіне, үйренуіне қамқорлық жасайды. ҚР Конституциялық құқықтың мәртебесінің негізгі элементі ретінде оның шетелдермен халықаралық қатынас жасау құқығы аталады. ҚР тәуелсіз мемлекет ретінде халықаралық және мемлекетаралық келісім-шарттар жасайды, халықаралық ұйымдардың жұмысына қатысады, ұжымдық қауіпсіздік пен аймақтық одақтарға мүше бола алады. ҚР міне осы қадамдарға негіз болатын барлық құқықтық субъектілерге ие» [1].
Қазақ атамыз айтқандай, «Ел болам десең – бесігіңді түзе» демекші: Тәулсіз, егеменді ел боламыз десек ұрпағымызды отанға деген сүйіспеншілікке баулуымыз абзал.
ҚР Конституциялық мәртебесінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде оның мемлекеттік рәміздері – туы, елтаңбасы, ән ұраны, есептеледі. Оларда ел тәуелсіздігі, мемлекет астанасы Астана бейнеленді.
Қазіргі қоғамымыздың әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, рухани өміріндегі өзгерістер адамгершілік құндылықтарды, оның ішінде қарым-қатынас және адам мәдениетінің деңгейін түбегейлі қайта қарастыруды қажет етеді. Әсіресе әлемдік деңгейде тәуелсіз Қазақстан Ресупбликасының қарым-қатынас мәселелерінің шиеленісіп отырған шағында адамның адамға қатынасын ізгілендіріп, жоғары мәдениеттілік деңгейіне көтеру қажеттігі айқындала түсуде. Қазеқстан Республикасының «Білім туралы» заңында «... жеке тұлғаның ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде қалыптасуы, экономикалық дамуы және кәсіби жетілуі үшін жағдайлар жасау» атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасы егеменді тәуелсіз мемлекет. Оның өз тәуелсіздігіне қол жеткізген күні 1991 жылғы 16 желтоқсан. Осы кезеңге дейін де бұл мекенде талай мемлекеттер шаңырақ көтеріп, өркендегенін, кейін тарих сахнасынан біржола сөнген оттай болғанын біз білеміз.
Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан Республикасының азаматтары үшін, оның саяси – әлеуметтік дамуы үшін еліміздің территориясында өмір сүрген түрлі мемлекеттер мен олардың құқықтық жүйелерінің ерекшеліктерін оқып үйренудің маңызы үлкен. Осы орайда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: «Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекетімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиатының бастауларын түсінгеніміз жөн», деуінің мәні ерекше.
Конституцияның 91-бабында бекітілгендей, мемлекеттің біртұтастығы мен территорясының бөлінбестігі, биліктің басқару тұрпаты өзгертілуі мүмкін емес. Мемлекеттік тіл – бұл заң шығарушылық істерінде және ресми ісжүргізуде қолданылатын мемлекеттің негізгі тілі.
«ҚР Конституциясының 7-ші бабына сәйкес ҚР-да мемлекеттік тіл – қазақ тілі болып табылады. Қазақ тілімен бірдей мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі де қолданылады. Сонымен бірге Мемлекет Қазақстан халықтарының өсіп-өркендеуіне, үйренуіне қамқорлық жасайды. ҚР Конституциялық құқықтың мәртебесінің негізгі элементі ретінде оның шетелдермен халықаралық қатынас жасау құқығы аталады. ҚР тәуелсіз мемлекет ретінде халықаралық және мемлекетаралық келісім-шарттар жасайды, халықаралық ұйымдардың жұмысына қатысады, ұжымдық қауіпсіздік пен аймақтық одақтарға мүше бола алады. ҚР міне осы қадамдарға негіз болатын барлық құқықтық субъектілерге ие» [1].
Қазақ атамыз айтқандай, «Ел болам десең – бесігіңді түзе» демекші: Тәулсіз, егеменді ел боламыз десек ұрпағымызды отанға деген сүйіспеншілікке баулуымыз абзал.
ҚР Конституциялық мәртебесінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде оның мемлекеттік рәміздері – туы, елтаңбасы, ән ұраны, есептеледі. Оларда ел тәуелсіздігі, мемлекет астанасы Астана бейнеленді.
Қазіргі қоғамымыздың әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, рухани өміріндегі өзгерістер адамгершілік құндылықтарды, оның ішінде қарым-қатынас және адам мәдениетінің деңгейін түбегейлі қайта қарастыруды қажет етеді. Әсіресе әлемдік деңгейде тәуелсіз Қазақстан Ресупбликасының қарым-қатынас мәселелерінің шиеленісіп отырған шағында адамның адамға қатынасын ізгілендіріп, жоғары мәдениеттілік деңгейіне көтеру қажеттігі айқындала түсуде. Қазеқстан Республикасының «Білім туралы» заңында «... жеке тұлғаның ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде қалыптасуы, экономикалық дамуы және кәсіби жетілуі үшін жағдайлар жасау» атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасы егеменді тәуелсіз мемлекет. Оның өз тәуелсіздігіне қол жеткізген күні 1991 жылғы 16 желтоқсан. Осы кезеңге дейін де бұл мекенде талай мемлекеттер шаңырақ көтеріп, өркендегенін, кейін тарих сахнасынан біржола сөнген оттай болғанын біз білеміз.
Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан Республикасының азаматтары үшін, оның саяси – әлеуметтік дамуы үшін еліміздің территориясында өмір сүрген түрлі мемлекеттер мен олардың құқықтық жүйелерінің ерекшеліктерін оқып үйренудің маңызы үлкен. Осы орайда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: «Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекетімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиатының бастауларын түсінгеніміз жөн», деуінің мәні ерекше.
1.«Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк Егемендiгi туралы» ҚР Конституциялық заңы. 1991ж.
2.Қазақстан Республикасы Конституциясы 1995ж.
3.«Нормативтiк құқықтық актiлер туралы» ҚР заңы. 1998ж.
4.ҚазССР Мемлекеттiк Егемендiгi турады Декларация. 1998ж.
5.Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясын жүзеге асыру шаралары туралы. 1998ж.
6.Сапарғалиев Ғ. ҚР Конституциялық құқығы. Жетi жарғы
7. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 ж.
8.Қазақстан тарихы «очерктер» Алматы «Дәуір» баспасы 1994ж.
9.Ағдарбеков «Мемлекет және құқық теориясы» Алматы 2003 ж.
10. Баққұлов С.Д. «Құқық негіздері» Алматы 2004 ж.
11.Ермеков «Демократиялық даму жолы» саясат 1998 ж.
12.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы
13. Алаш айнасы республикалық қоғамдық-саяси газеті
14.Ғаппар Маймақов «Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы» Алматы «Ғылым» 2000ж.
15.Мемлекет және құқық негіздері. «Алматы жеті жарғы» Кұраст. (Е.Баянов)
16. Мемлекет және құқық теориясы Алматы (2005ж.) Жоламан Қ.Д.
17.Қазақстан тарихы «очерктер» Алматы «Дәуір» баспасы 1994ж.
18.Сайлау Батырша-Ұлы Дипломатия тек сыртқы саясат емес Алматы «Нұрлы әлем»
19.Мемлекет және құқық негіздері. «Алматы жеті жарғы» Кұраст. Е.Баянов)
20. Егемен Қазақстан «Жалпыұлттық республикалық газет»
21. Заң және заман. Закон и время «саяси қоғамдық журнал»
22. Абасилов. А. Демократия дегеніміз не?» Алматы, 1998 ж.
23. «ҚР–ның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» ҚР–ның Конституциялық заңы, 16 желтоқсан, 1991 ж.
24. «Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы» Декларация, 25 қазан, 1990 ж.
25. Ғ. Сапарғалиев: «Қазақстан Республикасының Коснтитуциялық құқығы», Алматы 1998 ж.
26. ҚР Президентінің 2002 жылғы 12 қыркүйектегі №949 жарлығы «ҚР – дағы құқықтық саясат тұжырымдамасы».
27.Зиманов С.З. Конституция и Парламент РК. Алматы, 1998.
28.Ибраева А.С. Теория государства иправа. Алматы; «Қазақстан университеті», 2001.
29.Ким В.А. Конституционный строй Р.К., Алматы, 1998.
30.Козлов Ю.М., Административное право:. – М.: Юрист, 1999. – 320с
31.Лазарева В.В. Теория права и государства: Учебник. М.: Прво и закон, 1996.
32.Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы; Жеті жарғы, 1998.
33.Сапаргалиев Г.С., Основы Государства и права Республики Казахстан: Алматы. Жеті жарғы, 1999.
34. Сапаргалиев Г.С., Становление Конституционного строя РК. Алматы. 1998.
35.Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы: Алматы: Жеті жарғы. 2001.
36.Табанов С.А., Совершенствование законодательства: теория и опыт Р.К.: Алматы, 1999.
2.Қазақстан Республикасы Конституциясы 1995ж.
3.«Нормативтiк құқықтық актiлер туралы» ҚР заңы. 1998ж.
4.ҚазССР Мемлекеттiк Егемендiгi турады Декларация. 1998ж.
5.Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясын жүзеге асыру шаралары туралы. 1998ж.
6.Сапарғалиев Ғ. ҚР Конституциялық құқығы. Жетi жарғы
7. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 ж.
8.Қазақстан тарихы «очерктер» Алматы «Дәуір» баспасы 1994ж.
9.Ағдарбеков «Мемлекет және құқық теориясы» Алматы 2003 ж.
10. Баққұлов С.Д. «Құқық негіздері» Алматы 2004 ж.
11.Ермеков «Демократиялық даму жолы» саясат 1998 ж.
12.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы
13. Алаш айнасы республикалық қоғамдық-саяси газеті
14.Ғаппар Маймақов «Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы» Алматы «Ғылым» 2000ж.
15.Мемлекет және құқық негіздері. «Алматы жеті жарғы» Кұраст. (Е.Баянов)
16. Мемлекет және құқық теориясы Алматы (2005ж.) Жоламан Қ.Д.
17.Қазақстан тарихы «очерктер» Алматы «Дәуір» баспасы 1994ж.
18.Сайлау Батырша-Ұлы Дипломатия тек сыртқы саясат емес Алматы «Нұрлы әлем»
19.Мемлекет және құқық негіздері. «Алматы жеті жарғы» Кұраст. Е.Баянов)
20. Егемен Қазақстан «Жалпыұлттық республикалық газет»
21. Заң және заман. Закон и время «саяси қоғамдық журнал»
22. Абасилов. А. Демократия дегеніміз не?» Алматы, 1998 ж.
23. «ҚР–ның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» ҚР–ның Конституциялық заңы, 16 желтоқсан, 1991 ж.
24. «Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы» Декларация, 25 қазан, 1990 ж.
25. Ғ. Сапарғалиев: «Қазақстан Республикасының Коснтитуциялық құқығы», Алматы 1998 ж.
26. ҚР Президентінің 2002 жылғы 12 қыркүйектегі №949 жарлығы «ҚР – дағы құқықтық саясат тұжырымдамасы».
27.Зиманов С.З. Конституция и Парламент РК. Алматы, 1998.
28.Ибраева А.С. Теория государства иправа. Алматы; «Қазақстан университеті», 2001.
29.Ким В.А. Конституционный строй Р.К., Алматы, 1998.
30.Козлов Ю.М., Административное право:. – М.: Юрист, 1999. – 320с
31.Лазарева В.В. Теория права и государства: Учебник. М.: Прво и закон, 1996.
32.Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы; Жеті жарғы, 1998.
33.Сапаргалиев Г.С., Основы Государства и права Республики Казахстан: Алматы. Жеті жарғы, 1999.
34. Сапаргалиев Г.С., Становление Конституционного строя РК. Алматы. 1998.
35.Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы: Алматы: Жеті жарғы. 2001.
36.Табанов С.А., Совершенствование законодательства: теория и опыт Р.К.: Алматы, 1999.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЕГЕМЕНДІК ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗДІК ҰҒЫМЫНЫҢ ДАМУ
ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Егемендік ұғымы және оның
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2 Тәуелсіздік ұғымы және оның
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕГЕМЕНДІ ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .15
2.1 Егемендік пен тәуелсіздіктің тарихи
кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 Қазақстан Республикасының тәуелсіздігің және егемендігің айқындайтын
нормативтік
актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..31
3 ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДАМУЫНДАҒЫ
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.1 Тәуелсіз Қазақстан Республикасының дамуының негізгі бағыттарының бірі
– демократиялық
жол ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...35
3.2 Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет құруда жеткен
жетістігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
9
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ҚР Конституциясы 2-ші бабында
айтылғандай, өзге бір мемлекеттен тәуелсіз, өз бетінше билік жүргізетін
мемлекетті айтады. Мемлекет суверенитетінің тағы бір белгісі – мемлекеттік
биліктің үстем болуы, ел бірлігі және тәуелсіздігі.
Конституцияның 91-бабында бекітілгендей, мемлекеттің біртұтастығы мен
территорясының бөлінбестігі, биліктің басқару тұрпаты өзгертілуі мүмкін
емес. Мемлекеттік тіл – бұл заң шығарушылық істерінде және ресми
ісжүргізуде қолданылатын мемлекеттің негізгі тілі.
ҚР Конституциясының 7-ші бабына сәйкес ҚР-да мемлекеттік тіл – қазақ
тілі болып табылады. Қазақ тілімен бірдей мемлекеттік органдарда,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі де қолданылады. Сонымен
бірге Мемлекет Қазақстан халықтарының өсіп-өркендеуіне, үйренуіне қамқорлық
жасайды. ҚР Конституциялық құқықтың мәртебесінің негізгі элементі ретінде
оның шетелдермен халықаралық қатынас жасау құқығы аталады. ҚР тәуелсіз
мемлекет ретінде халықаралық және мемлекетаралық келісім-шарттар жасайды,
халықаралық ұйымдардың жұмысына қатысады, ұжымдық қауіпсіздік пен аймақтық
одақтарға мүше бола алады. ҚР міне осы қадамдарға негіз болатын барлық
құқықтық субъектілерге ие [1].
Қазақ атамыз айтқандай, Ел болам десең – бесігіңді түзе демекші:
Тәулсіз, егеменді ел боламыз десек ұрпағымызды отанға деген сүйіспеншілікке
баулуымыз абзал.
ҚР Конституциялық мәртебесінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде оның
мемлекеттік рәміздері – туы, елтаңбасы, ән ұраны, есептеледі. Оларда ел
тәуелсіздігі, мемлекет астанасы Астана бейнеленді.
Қазіргі қоғамымыздың әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, рухани
өміріндегі өзгерістер адамгершілік құндылықтарды, оның ішінде қарым-қатынас
және адам мәдениетінің деңгейін түбегейлі қайта қарастыруды қажет етеді.
Әсіресе әлемдік деңгейде тәуелсіз Қазақстан Ресупбликасының қарым-қатынас
мәселелерінің шиеленісіп отырған шағында адамның адамға қатынасын
ізгілендіріп, жоғары мәдениеттілік деңгейіне көтеру қажеттігі айқындала
түсуде. Қазеқстан Республикасының Білім туралы заңында ... жеке тұлғаның
ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде қалыптасуы, экономикалық
дамуы және кәсіби жетілуі үшін жағдайлар жасау атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасы егеменді тәуелсіз мемлекет. Оның өз
тәуелсіздігіне қол жеткізген күні 1991 жылғы 16 желтоқсан. Осы кезеңге
дейін де бұл мекенде талай мемлекеттер шаңырақ көтеріп, өркендегенін, кейін
тарих сахнасынан біржола сөнген оттай болғанын біз білеміз.
Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан Республикасының азаматтары үшін, оның
саяси – әлеуметтік дамуы үшін еліміздің территориясында өмір сүрген түрлі
мемлекеттер мен олардың құқықтық жүйелерінің ерекшеліктерін оқып үйренудің
маңызы үлкен. Осы орайда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: Егер біз мемлекет
болғымыз келсе, өзіміздің мемлекетімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз
келсе, онда халық руханиатының бастауларын түсінгеніміз жөн, деуінің мәні
ерекше.
Қазақстан жерінде бұған дейін өмір сүрген мемлекеттік құрылымдардың
бүгінгі тәуелсіз республикамызға тікелей қатысы бар. Оларда қазіргі
қазақтардың түпкі ата – бабалары өмір сүрді және осы территорияны болашақ
ұрпақтары үшін жан – тәнімен қорғап, үлкен өркениетті іздерін қалдырды.
Қазақстан жерінде өмір сүрген түрлі мемлекеттер белгілі бір заңдылықтарға
сәйкес пайда болып, гүлденіп, сонан соң дағдарысқа ұшырап тарих қойнауынан
кетіп отырды. Олардың пайдаға асар тәжірибелері мен сабақ болар үлгілері
ұрпақ үшін де қажетті. Осы тұрғыдан алғанда тәуелсзі Қазақстанды құрып
жатқан біздің жасампаз жаңалығымыз тарихи бай тәжірибені тірек ету керек
– деген Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың сөзінің жаны бар екендігі[2].
Осыны негізге ала отырып, зерттеу жұмысының тақырыбы: Қазақстан
Республикасында егемендік пен тәуелсіздіктің конституциялық -құқықтық
негіздерідеп
белгіленді.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: Мемлекеттік егемендік және тәуелсіздік ой –
пікірлерін тұжырымдайтын заңдар мен нормативтік актілерді жинақтап, олардың
Қазақстанның дамуындағы орны мен рөлін айқындап жүйелеу.
Берілген дипломдық жұмыстың жазылу барысында қолданылған шетелдік
(ресейлік және батыстық) зерттеушілердің ішінен: Ю.А. Борко, Б.Н. Топорнин,
И.В. Лукашук, Г.И. Тункин, М.Торкунова, В.Г. Шемятков, Ю.М. Колосов,
Э.С.Кривчиева, С.Ю. Кашкина, Т.С.Хартли, А.А. Окунькова, Л. Делькур.
Қазақстандық зерттеушілердің ішінен келесі азаматтардың еңбектерін
атап көрсетуге болады: Л.Б. Нысанбекова, Б. Иришев, М.А. Сарсембаев, М.С.
Нәрікбаев, Т.А. Ағдарбеков, К.Тоқаев, Ғ.С. Сапарғалиев, Е.Баянов, Н.А.
Назарбаев, Г.Жоламанова, К.Жигалова, А.Қ.Изекенова, А.А. Нурсеитова, Е.
Идрисов, Ж.У. Ибрашев, Г.Ш. Жамбатырова, М.Тәжин, А.Х. Арыстанбекова.
Жұмысытың мақсаты мен міндеттері: Қазақстанның дамуындағы мемлекеттік
егемендік және тәуелсіздік ой – пікірінің орнын айқындап, алатын рөліне
талдау жасау.
- Егемендік ұғымын және оның белгілері ашу;
- Тәуелсіздік ұғымы және оның белгілері анықтау;
- Егемендік пен тәуелсіздіктің тарихи кезеңдерін айқындау;
- Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін және егемендігін айқындайтын
нормативтік актілерді қарастыру;
- Тәуелсіз Қазақстан Республикасының дамуының негізгі бағыттарының
бірі болып табылатын демократиялық жолдың нәтижелерін алу;
- Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет құруда жеткен
жетістіктеріне хронологиялық ретпен талдау жүргізу.
Зерттеу объектісі: Мемлекеттік егемендік және тәуелсіздік ой –
пікірлері. Дипломдық жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде дипломдық жұмысының өзектілігі мен тақырыбы
белгіленіп, зерттелу деңгейі, зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері
құрылды, сондай – ақ, зерттеу пәні мен зерттеу объектісі және нормативтік
базасы айқындалды. Сонымен қатар, кіріспе бөлімі зерттеу жұмысының
жаңалығы, оның практикалық құндылығы және жұмыстың көлемі мен құрылымынан
тұрады.
Егемендік және тәуелсіздік ұғымының даму тарихы деп аталатын зерттеу
жұмысының негізгі бөлімінде егемендік және тәуелсіздік ұғымы мен
белгілеріне анықтама беріледі. Отандық заңдар мен нормативтік актілер
негізінде құқықтық сипаттамасы алынды.
Қазақстан Республикасы егеменді және тәуелсіз мемлекет ретінде деп
аталатын зерттеу жұмысының екінші бөлімінде егемендік пен тәуелсіздіктің
тарихи кезеңдері айқындалып, Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін және
егемендігін айқындайтын нормативтік актілер қарастырылды.
Ал, Демократияның Қазақстан Республикасы дамуындағы орны деп аталатын
зерттеу жұмысының үшінші бөлімінде тәуелсіз Қазақстан Республикасының
дамуының негізгі бағыттарының бірі болып табылатын демократиялық жолдың
нәтижелері аланып, Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет құруда
жеткен жетістіктеріне хронологиялық ретпен талдау жүргізілді.
1 ЕГЕМЕНДІК ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗДІК ҰҒЫМЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ.
1.1 Егемендік ұғымы және оның белгілері.
Егемендік дегеніміз – мемлекеттің еркін білдіре отырып, ұлттардың өзін
– өзі еркін билеу құқығын тани отырып, мемлекет ұлтының тағдыры үшін
жауапкершілікті ұғына отырып, демократиялық, құқықтық мемлекет құруды
негізге алып, егемендікті жариялау егемендік болып табылады.
Толық, шексіз егемендік, бұл мәселе бүгінгі күні бұрын Қазақстан КСРО
одағы құрамында болған, оның егемендігінің айтарлықтай шектелгендігін
көрсететін кездегіден мүлдем басқаша қойылуда. Іс жүзінде КСРОдағының
егемендігі мен одақтас республикалардың егемендігін біріктірудің қажеттігі
көптеген объективті және субъективті себептердің болуына қарай біріншісінің
екіншісіне сөзсіз басымдығын білдіреді. Оның үстіне, мемлекеттік
орталықтандырудың күшеюіне қарай одақтас республикалардың егемендігі барған
сайын формальды бола түсті, оның есесіне КСРОдағының егемендігі бүкіл
өмірлік кеңістікті толтырғандай және республикалардың егеменді шексіз
құқығын бірінен кейін бірін жалап шексіз кеңейе береді. Одақтас
республикалардың егемендігінің шексіздігі туралы бір топ ғалымдардың 60-80
жылдары жасаған қорытындысы да күтпеген оқиға болды. Бұл тезистің
дәлелдемесі мынаған саяды: әңгіме республикалардың егемендігн шектеу туралы
емес, құқықтары мен өкілеттіліктерін шектеу туралы ғана. Алайда
егемендіктің өзі құқықтарымен және өкілеттіктерімен тығыз байланысты емес
пе, аталған ғалымдардың айтып отырғанындай, оларды бір бірінен бөліп жіберу
егемендікті абстрактылы, өмірімен байланысы жоқ, кез келген мазмұнмен
толтыруға болатын ұйымға айналдырады. Бұл орталықтың үстемдігін және
республикалардың құқысыздығын ақтаған ыңғайлы ойлау құрылғысы еді, өйткені
осыдай жағымсыз құбылыстарға қарамастан, олардың егемендігі бәрібір шексіз
деп мойындалады. Республикалар егемендігінің келтіріліп отырған
түсіндірмесінің мадақтаушылық (апологеттік) бағыты айқын еді.
КСР Одағының жойылуына байланысты егемендіктің екі деңгейлі
коснтрукциясына деген қажеттілік тек федереативті республикаларда (Ресей
Федерациясы, сондай-ақ өзінің құрамында автономиясы бар республикалар) ғана
сақталады. Федерацияның егемендігі мен автономияның егемендігі нақтылы
қалай үйлесім табатынын келешек көрсетеді. Әзірге бұл мәселелер төңірегінде
қызу тартыс жүріп жатыр, оның немен аяқталатыны белгісіз. Централистік
бағыт жеңе ме әлде ортадан тепкіш күш иелері мақсатына жете ме, бұдан
аталған мемлекеттердің егемендігінің проблемасының шешілуі көп
байланысты[3].
Бұрынғы КСР Одағының унитарлық республикаларына келетін болсақ
(олардың қатарына Қазақстан да жатады), енді оларға үйлестірілген
егемендіктің екі деңгейлі құрылымының қажетті болмай қалды: себебі
Қазақстанның ТМД құрамына енуі республиканың егеменді шексіз құқығын
шектеумен байланысты емес қой.Қазақстанның егемендігін шектеуге себепші
болатын факторлар жойылды. Егемендік толық сақталып қалды. Республика
мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейін бұған дейінгі кезеңдердің
барлығында оның егемендігіне келтірілген шектеулер алынып тасталады.
Республиканың аумақтық үстемдігі. Республиканың тұтас, бөлінбейтін
және қол сұғылмайтын аумағына кез келген сыртқы тікелей немесе жанама қол
сұғушылығына жол бермеу керек. Бұдан былай республика аумағын басқа
республикаға волютаристікпен беру және сонымен байланысты күні кешеге дейін
кеңінен жүзеге асырылып келген шекараны қайта белгілеу кеңінен жойылатын
болады.
Республикалық азаматтықтың болуы. Азаматтық өзінің сипаты және мәні
жөнінен бұрынғы кеңестік федерация шеңберінде қолданылған формальды, қағаз
жүзіндегі республикалық азаматтықтан принципті түрде ерекшеленеді. Қазіргі
республикалық азаматтық өз мәнісінде бұрынғы одақтық азаматтықтың
функциясын қабылдай отырып (республика аумағы шегінде), соның орнын басып
отыр.
Меншікті құқықтық жүйе. Бұрын ол КСР Одағы құқықтық жүйесінің бір
буынын ғана құраған болса, енді одақтық конституция және одақтық заң
түріндегі қондырма жойылды. Өтпелі кезеңде (алдағы уақытта тиісті
республикалық актілерді қабылдағанға дейін) КСРО актілері Қазақстан
аумағында қолданылды, өйткені олар республика заңдарына қайшы келмейтін
еді. Коснтитуцияның және республика заңдарының заңды үстемдігі
нығайтылды[4].
Өзінің мемлекеттік нышандары – туы, елтаңбасы, әнұраны, сондай-ақ
астанасы, мемлекеттік мерекелерін белгілеу. Рсепубликаның тәуелсіздік
алуына байланысты мемлекеттік символиканы жаңарту, оны жаңа жағдайға
сәйкестендіру, одан тоталитаризм мен әкімшілдік-әміршілдік жүйенің
стереотиптері мен штаптарын жою жөнінде жұмыстар жүргізілді.
Елдегі мемлекеттік өкімет билігі жүйесі мен экономиканың шұғыл күйреуі
жағдайында Қазақстанда саяси және экономикалық өмірді тұрақтандыруға
көмектесетін президенттік басқарудың енгізілуі уақытыснда дұрыс шешілген
мәселе болып табылды. 1990 ж. 24 сәуірде республика Жоғарғы Кеңесі Қазақ
КСР-нің Президенті лауазымын белгіледі, парламент сессиясында жасырын дауыс
беру нәтижесінде оған Н.Ә.Назарбаев сайланды.
Қазақстан Республикасы өзінің егемендік туралы декларациясын 1990
жылы 25 қазанда қабылдады. Декларация 17 баптан тұрды.
Біріншіден егемендіктің белгілеріне тоқталар болсақ:
– мемлекет басқа республикалар мен егеменді республикалар одағына
ерікті түрде бірігеді және өзара қатынастарын шарттық негізде құрады;
– халықаралық келісім-шарттар жасаса алады;
– Қайсыбір одаққа кіру және шығу құқығы сақталады;
Бұл егемендік туралы декларация мемлекеттің дамуы, сақталуы, қорғалу
шаралары негізінде құрылған болатын.
Екіншіден: Республиканың барлық ұлт азаматтары Қазақстан халқын
құрайтындығында;
– Мемлекет азаматтарының дініне, тіліне, ұлтына, материалдық
жағдайына, қызметі мен лауазымына қарамастан бірдей қорғалуы мен
жауапкершілікке тартылуы;
– мемлекеттің өзінің заң шығару, атқару және сот билігінің болуы.
Егемендігімізді жариялаған сәттен бастап Қазақстан Республикасы саяси
– демократиялық бағытта ілгерілеп келеді.
Алғаш рет Қазақстан Республикасы территориясында, оның өз еркімен
одаққа берген мәселелерін қоспағанда, Қазақстан Республикасы Конституциясы
мен заңдарының үстемдігі орнатылады деп жазылды. Бұл егемендіктің өзекті
қағидаларының бірі еді. Осыған орай мемлекетіміз егемендігіне қайшы келетін
одақ заңдарын тоқтата алды.
Меншіктің алуан түрлілігі және олардың теңдігі қамтамасыз етілді.
Республика өз бюджетін дербес қалыптастырды.
Республикада ядролық қаруды сынауға, ол үшін полигондар салуға тиым
салынды.
Қазақстан мемлекеті өз ішкі әскерлерін, мемлекет қауіпсіздігі және
ішкі істер органдарын ұстауға құқылы болды.
ҚазКСР-і халықаралық қатынастардың дербес субъектісі ретінде Біріккен
Ұлттар Ұйымына дейінгі ұйымдарға қатысуға құқылы болды.
Қазақстанның егемендік құқықтарын жаңа Конституциясын, егемендік
мәртебесін жүзеге асыратын заң актілерін жасауға негіз болып табылды.
Егемендік декларациясын қабылдау шын мәнінде үлкен тарихи оқиға
болып, тәуелсіздікке жету жолындағы соңғы саты болып табылды.
Егемендік алу Қазақстанда жалпы демократиялық процестердің барысын
шапшандатты, мұның өзі елдегі болып жатқан уақиғалармен тығыз байланысты
еді. 1991 ж. ортасында-ақ Қазақстан басқа республикалармен бірге іс жүзінде
орталық оппозиция болды. Қазақстанның бастамасы бойынша Белоруссиямен,
Украинамен, Ресеймен және басқа республикалармен бір-бірінің егемендігін,
қалыптасқан шекараларды, орнатылып жатқан өзара пайдалы экономикалық
байланыстарды мойындау туралы екі жақты келісімдер жасалды. 1990 ж.
желтоқсанда төрт республика – Ресей, Украина, Белоруссия, және Қазақстан
егеменді мемлекеттер одағын құру туралы иницатива жасады, Новоогарев
келісімін талдап жасау жөніндегі бірлескен жұмыс басталды.
Бұл Қазақстан Республикасының батыл саяси – демократиялық қозғалысы
орынды болды. Мемлекетіміз тәуелсіздік үшін күрес жүргізіп, нәтижесін
қанағаттанарлықтай үлкен іс атқарды. Егемендігімізді қабылдап, өз
мемлекетімізді көрсетіп, 1991 жылдың 16 желтоқсанына дейін тәуелсіздік
жолында күресіп келдік.
Ақырында бабалар аңсап келген тәуелсіздігімізді алып, туымызды өзге
мемлекет ретінде, яғни Қазақстан Республикасы деп мойындаттық.
Мемлекетіміздің тәуелсіздігін көптеген елдер мойындап құтықтап жатысты.
Солардың бірі Түркия мемлекеті мен Украина және тағы басқа да мемлекеттер
болатын. Осы тәуелсіздікке жету жолында 1990 жылы 25 қазанда қабылданған
декларацияның өз бір септігі болды [5].
Сондықтан да кейінірек егемендік Декларация қабылданған 25 қазан
Республика күні мерекесі болып бекітілді. Қазіргі таңда бұл күнді мейрам
күндері қатарынан алынып тасталды.
1.2.Тәуелсіздік ұғымы және оның белгілері.
Тәуелсіздік дегеніміз – ҚР Конституциясында көрсетілгендей, өзге
бір мемлекеттен тәуелсіз, өз бетінше билік жүргізетін мемлекетті айтады.
Мемлекет суверенитетінің тағы бір белгісі – мемлекеттік биліктің үстем
болуы, ел бірлігі және тәуелсіздігі.
Конституцияның 91-бабында бекітілгендей, мемлекеттің біртұтастығы мен
территорясының бөлінбестігі, биліктің басқару тұрпаты өзгертілуі мүмкін
емес. Мемлекеттік тіл – бұл заң шығарушылық істерінде және ресми
ісжүргізуде қолданылатын мемлекеттің негізгі тілі[6].
ҚР Конституциясының 7-ші бабына сәйкес ҚР-да мемлекеттік тіл – қазақ
тілі болып табылады. Қазақ тілімен бірдей мемлекеттік органдарда,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі де қолданылады. Сонымен
бірге Мемлекет Қазақстан халықтарының өсіп-өркендеуіне, үйренуіне қамқорлық
жасайды. ҚР Конституциялық құқықтың мәртебесінің негізгі элементі ретінде
оның шетелдермен халықаралық қатынас жасау құқығы аталады. ҚР тәуелсіз
мемлекет ретінде халықаралық және мемлекетаралық келісім-шарттар жасайды,
халықаралық ұйымдардың жұмысына қатысады, ұжымдық қауіпсіздік пен аймақтық
одақтарға мүше бола алады. ҚР міне осы қадамдарға негіз болатын барлық
құқықтық субъектілерге ие.
Республиканың мемлекеттік тәуелсіз белгілерінің, біздің ойымызша,
оның көрсеткіштерін айыра білуіміз қажет, өйткені бұл екеуі екі нәрсе.
Тәуелсіздік көрсеткіштерінің қатарына, айталық, республиканы басқа
мемлекеттердің дипломатиялық тануын, оның Біріккен Ұлттар Ұйымына және
басқа да халықаралық ұйымдарға қабылдануын, Астанада немесе Алматыда шетел
мемлекеттерінің өкілдігінің, халықаралық ұйымдардың өкілдіктерінің ашылуын
жатқызуға болады. Басқаша айтқанда, республиканың тәуелсіздігінің
көрсеткіші – тәуелсіздіктің және оның атрибуттарынның нәтижесі, оларды
қабылдау нысаны, халықаралық қатынастар субъектілерін мойындауға бағасы
және тойтарыс беруі. Республика мемлекеттік тәуелсіздік алмаса, оны
ешқандай мемлекет дипломатиялық жағынан танымас еді, Біріккен Ұлттар Ұйымы
өзіне мүше етіп қабылдамас еді және т.б.
Мемлекеттік тәуелсіздіктің қалыптасуы мен оның белгі нышандарының
жасалуы үлкен кедергілерге кездесті. Алғашқы кезде бұрынғы КСРО-ның
құрамдас бөлігі ретіндегі Қазақстан туралы алғашқы түсініктердің қайталануы
қатты әсер етті. Осыдан кейін, ол өзінің әрекетімен, айталық экономиканы,
мәдениетті, армияны күйретіп жаттыр деген негізсіз кінә тағылды.
Әрбір дербес тәуелсіз мемлекеттің оған айрықша сапа беретін және оны
тәуелді мемлекеттерден, автономды мемлекеттік құрылымдардан және кәдімгі
әкімшілік-аумақтық бірліктерден айырып тұратын белгілі бір атрибуттар
жиынтығы болады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан қадам басқан сайын кемелденіп, өзін
осы атрибуттар аясында соған лайық көрсете бастаған осы айрықша сапаға ие
болады. Бұл атрибуттардың генезисі әр алуан. Олардың бір бөлігінің тамыры
Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздік алу фактісімен тікелей байланысты және
өзінің тарихын да содан бастайды. Бұған дейінгі кезендерде Қазақстанда олар
болған жоқ, олар көрсетілген сәттен бастап алғаш рет құрылған сияқты болып
қалыптаса бастады. Алайда бұл барлық атрибуттарға қатысты емес. Олардың
кейбіреуі, дәлірек айтқанда, олардың нышаны немесе элементі республикада
мемлекеттік тәуелсіздік алған сәттен бұрын-ақ болған еді. Кеңестер одағының
құрамында болған кезде Қазақстан одақтас рсепубликаның мәртебесін
пайдаланды ғой, ол кездегі конституция бойынша одақтас республика жекелеген
шектеулері бар немесе толық емес деуге боларлық егемендігі бар мемлекет
ретінде жарияланатын. Ресми доктрина рсепубликаны тәуелсіз, дербес деп
көрсетуге тырысты және оны дербестіктің сыртқы атрибуттарымен бекітті[7].
Сондықтан Қазақстанның оның КСРОдағы құрамында болған кезіндегі кейбір
бұрынғы мемлекеттік белгілері сақталды және қазірде де пайдаланылуда, бірақ
олардың мәні принципті түрде өзгереді, олар жаңа мазмұнмен толықты. Олар
бұрынғы сәндік түрінен өзгеріп, өмірде бір шындықты бейнелейтін реалды
белгілерге айналуда. Кеңестік және кеңестік кезеңнен кейінгі Қазақстанның
сабақтастығы бар, бірақ ол көбінесе сыртқы сабақтастық, ал шын мәнісінде
жаңа сапалық жағдайға көшуі көз алдымызда болып отыр.
Тәуелсіздіктің көрсетіліп отырған екі тобы:
а) тәуелсіздік алған жылдары және одан кейінгі кездері қалыптасқандар және
б) дамудың бұрынғы кезеңінен қалғандар бірін бірі өзара толықтырады және
жиынтығында республикаға жоғарыда айтылған жаңа сапа береді.
Бұрын болмаған белгілерінің алғашқы қалыптасуы сияқты, бұрыннан бар
атриуттардың жетілдірілуі үйлесімді жаңа норматифтік, ұйымдастырушылық,
материалдық-техникалық және басқа да шешімдерді творчестволықпен таңдаумен,
үлен жұмыс көлемін жүргізумен байланысты. Мысалы, армия туралы мәселені
қазақстанның тәуелсіздігінің белгісі ретінде алайық. Оның шешілуі бірнеше
кезеңдерден өтті: 1991 жылы күзде барлық облыстық әскери комиссариаттар
Қазақстан әскери комиссариатына бағынды, Мемлекеттік қорғаныс комитеті
құрылып, өзіміздің қарулы күштерімізді құруға дайындық басталды; 1992
жылдың мамыр айында қорғаныс министрлігі құрлды да, Қазақстанда орналасқан
әскери құрамалар, бөлімдер мен мекемелер тікелей республиканың бағынысына
алынды да, оның қарулы күштерінің құрамына кірді. Кейінірек қарулы
күштердің бірнеше түрі – армиясы, шекаралық әскері, ішкі әскері,
республикалық гвардиясы, әскери теңіз күштері болды.
Бұрын болмаған белгілердің алғашқы қалыптасуы және бұрыннан бар
белгілердің жетілдірілуі бір сәттік шаралар шеңберінде жүзеге
асырылмайтынын, бір кезеңнен екінші кезеңге, сосын – үшінші кезеңге ауысып,
тәуелсіздік белгілерінің алғашқы сұлбасы неғұрлым тұрақты, тіпті
салыстырмалы түрде алғанда олардың аяқталған нысанына жол беретін көп
кезеңді процесс екендігін көріп отырмыз.
Республиканың қазіргі ауысып отырған және мемлекеттік тәуелсіздік деп
аталатын сапалы жаңа жағдайын анық елестеу үшін тәуелсіздіктің негізгі
белгілеріне тоқталу қажет. Тәуелсіздік үшін мұндай белгілі жиынтығы
болыумен қатар олардың әрқайсысының айрықша сипаттары мен белгілерінің
объективті көрсетілген жеткілікті деңгейде де қажет. Алайда бұл екінші
шарттың бірден орындалуы мүмкін емес: қазір тәуелсіздіктің кейбір
атрибуттары қалыптасу кезеңінде, құрылуда, уақыт өте келе бір қалыпқа
тоқтайды.
Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігінің негізгі белгілеріне
сипаттама. Рсепубликаның мемлекеттік тәуелсіздігінің белгілерін олардың
тікелей қатысы бар және содан көрінетін орта арқылы шартты түрде айыруға
болады.
Республианың мемлекеттік құрлыс саласындағы және саяси-құққтық
жүйедегі мемлектттік тәуелсіздігінің негізгі белгілері біздің ойымызша,
мына төмендегілер:
Толық, шексіз тәуелсіздік, бұл мәселе бүгінгі күні бұрын Қазақстан КСРО
одағы құрамында болған, оның егемендігінің айтарлықтай шектелгендігін
көрсететін кездегіден мүлдем басқаша қойылуда. Іс жүзінде КСРОдағының
тәуелсіздігі мен одақтас республикалардың тәуелсіздігі біріктірудің
қажеттігі көптеген объективті және субъективті себептердің болуына қарай
біріншісінің екіншісіне сөзсіз басымдығын білдіреді[8].
Республиканың аумақтық үстемдігі,Республиканың тұтас, бөлінбейтін
және қол сұғылмайтын аумағына кез келген сыртқы тікелей немесе жанама қол
сұғушылығына жол бермеу керек. Бұдан былай республика аумағын басқа
республикаға волютаристікпен беру және сонымен байланысты күні кешеге дейін
кеңінен жүзеге асырылып келген шекараны қайта белгілеу кеңінен жойылатын
болады.
Рсепубликалық азаматтықтың болуы. Азаматтық өзінің сипаты және мәні
жөнінен бұрынғы кеңестік федерация шеңберінде қолданылған формальды, қағаз
жүзіндегі республикалық азаматтықтан принципті түрде ерекшеленеді. Қазіргі
республикалық азаматтық өз мәнісінде бұрынғы одақтық азаматтықтың
функциясын қабылдай отырып (республика аумағы шегінде), соның орнын басып
отыр.
Меншікті құқықтық жүйе. Бұрын ол КСР Одағы құқықтықжүйесінің бір
буынын ғана құраған болса, енді одақтық Конституция және одақтық заң
түріндегі қондырма жойылды. Өтпелі кезеңде (алдағы уақытта тиісті
республикалық актілерді қабылдағанға дейін) КСРО актілері Қазақстан
аумағында қолданылды, өйткені олар республика заңдарына қайшы келмейтін
еді. Коснтитуцияның және республика заңдарының заңды үстемдігі нығайтылды.
Өзінің мемлекеттік нышандары – туы, елтаңбасы, әнұраны, сондай-ақ
астанасы, мемлекеттік мерекелерін белгілеу. Рсепубликаның тәуелсіздік
алуына байланысты мемлекеттік символиканы жаңарту, оны жаңа жағдайға
сәйкестендіру, одан тоталитаризм мен әкімшілдік-әміршілдік жүйенің
стереотиптері мен штаптарын жою жөнінде жұмыстар жүргізілді.
Экономикалық салада республиканың мемлекеттік тәуелсіздігінің
атрибуттарына мыналар жатады:
Дербес бюджет және дербес бюджеттік-қаржылық жүйе.
КСР Одағының шеңберіндегі дөрекі консервативті бюджетті жүйе орталықтың
республикаларға қатысты үстемдігінің құралы ретінде қызмет етті. Оны
өзгерту, одан республикалардың бюджеттерінің бөлініп шығу, олардың дербес
бюджеттік жүйесінің құүрылуы – экономикалық егемендіктің қажетті шарты.
Бірақ бұл жерде одақтық органдардың қызметін жете білмеуінің салдарынан
республикаларға мұраға қалдырылған проблемалар жеткілікті. Бюджет
тапшылығынан құтылу үшін, мысалы, тіпті болмағанда шетінен республиканы ол
тап болған дағдарыстан шығару керек.
Дербес ақша – несие жүйесі. Біртұтас экономикалық кеңістіктің ыдырауы
біріңғай ақша бірлігінің – сомның – бұрынғы КСР Одағы мемлекеттердің
қажетін бұрынғыдай өтеу қабілетін жойды және оларды тұйықтан шығудың жолын
іздеуге бағыттады. Сол себепті де алғашқы кезде республикаларда (сонымен
бірге) купондар, карточкалар, талондар және т.б. пайдаланылды, сонымен
барып өздерінің ақша бірлігіне көшті. Сонымен теңгеге ауысу халықтың
қолындағы ақшаның құнсыздануына алып келді және ол халықтың әлеуметтік
қорғалмаған тобына өте ауыр тиді. Сонымен бірге әрбір республикада ұлттық,
коммерциялық, несиелік банктер және басқада осындай мекемелер құрыла
бастады, бұл да дербес ақша – несие жүйесін құрудың бір кезеңі болып
табылады. Ұлттық валютаны конвертациялауды қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттерде осы ретте шешілуі тиіс[9].
Өзінің салық саясатын жасау, соның көмегімен республика түрлі
экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа шараларды жүзеге асыруға,
басқару аппаратын, армияны ұстауға ұстауға және т.б. мүмкіндік алады.
Осындай қажеттіліктер ескеріле отырып республикалық және жергілікті
салықтар жүйесі құрылады, оларды дұрыс жинауға бақылау жасалады. Бірақ,
салық қазіргі кезде байқалып отырғандай, экономикалық бастамалар мен
кәсіпкерлікті тұншықтыру құралы емес, керсінше адамдарға дем беріп,
мүмкіндіктер туғызып, қызығушылығын оятуы керек.
Қауіпсіздік, әскери құрлыс және құқық тәртібі саласында республиканың
мемлекеттік тәуелсіздігінің атрибуттарына, біздің пікірімізше, мына
төмендегілер жатады:
Армия. Қандайда бір шағын болса да армия бөлімшесі жоқ шектеулі
егемендігі бар республиканың жағдайы қандай болатындығын төтенше жағдайлар
жөніндегі мемлекеттік комитеттің (ГКЧП) тамыз (1991 ж.) төңкерісі көрсетіп
берді. Бұл көп жағдайда армиясыз және осындай осындай қорғау құралдарынсыз
қауіпсіздігі тұрақсыз болып саналатын тәуелсіз республикаға қатысты. Офицер
жиналысына қатысушылар (қаңтар, 1992 ж.) армияны ұлттық пәтерлерге бөліп
әкетуге үзілді-кесілді қарсы болғанда, енді бұрынғы біртұтас мемлекеттің
жоқ екендігін, соған сәйкес біртұтас армияны сақтауға да негіздің жоқ
екендігін, ескермеген еді. Әрине, стратегиялық бағыттағы біріккен қарулы
күшті біртұтас ТМД командованиесінің қарауында белгілі бір мерзімге сақтап
қалуға да болар еді. Кәдімгі қарулы күштерге келетін болсақ, олар әрбір
республиканың армиясында болуға тиісті. Бұл – республикалардың дербес
тәуелсіз мемлекет болып бөлініп шығуының логикалық салдары. Алайда біздің
республикамыз бұл істе сабырлық пен шабандық танытты. Соның нәтижесінде
қарудың, құрал-жабдықтың, әскери техниканың және аспаптардың (ең тәуірлері)
Қазақстаннан сыртқа әкетілді[10].
Өзінің ішкі әскері. Оны құру республиканың мемлекеттік тәуелсіздігін,
оның қоғамдық қауіпсіздігін, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету мақсатына негізделген. Олар республика аумағына орналасқан
ішкі әскердің құрамалары мен бөлімдерінен құрылған, олардың жанында
басқарма және әскери кеңес бар.
2. Республиканың шекара және кеден қызметі. ТМД-ға мүше
мемлекеттердің арасындағы шекарада шектеу болмайды деп ресми түрде
мәлімделсе де, азық-түлік пен тауарлардың бір елден екінші елге жаппай
әкетілуіне тосқауыл қою қажеттілігі туып отыр. Сондықтанда шекара және
кеден қызметін пайдаланбай болмайды. Оған қоса, бұдан былай жеке
тұлғалардың республикадан басқа бір республикаға көшуі тіптен басқа мәнге
ие болуда. Сондықтан да халықтың миграциясы туралы, босқындар туралы кейбір
қазақстандық заңдар кейбір жағдайлар бойынша, КСР Одағы уақытында күшінде
болған заңдарға қарағанда басқаша жазылған.
Барлауды және контрбарлауды құру. Тәуелсіз республиканың басқа
мемлекеттер белгісі келіп тұратын өз құпиясы болғандықтан, ол оны сенімді
қоғауға мүдделі. Өз кезегінде, онда басқа мемлекеттердің ісінің жағдайы
туралы неғұрлым кең де нақты ақпарат алуға деген қажеттілік тууы мүмкін.
сондықтан да бұрынғы КСР Одағының Қазақстан аумағында жұмыс істеген барлау
және контрбарлау қызметінің базасында тәуелсіз республиканың мүддесін
қорғайтын өзінің қызметі құрылған.
Сыртқы саяси және сыртқы экономикалық қызмет саласындағы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігінің атрибуттары, біздің
көзқарасымыз бойынша, мынадай:
1. Дербес сыртқы саясат, оның негіздерін, келешектегі және ағымдағы
міндеттерін анықтау, органдардың, мекемелер мен қызметтердің тармақталған
жүйесібар өзінің сыртқы саяси ведомствосын құру. Бұған дейін Қазақстанда
КСР Одағының құрамындағы республика ретінде өзінің Сыртқы істер министрлігі
болған, бірақ ол өзінің құрамында бар-жоғы 13-15 қызметкері бар, ештеңе
шешпейтін, Одақтың Сыртқы істер министлігінің нұсқауларын бұлжытпай
орындайтын және толығымен соған тәуелді орган еді. Республиканың
халықаралық құқық субъектілігі формальды түрде мәлімделгенімен, іс жүзінде
жоқтың қасы еді. Мемлекеттік тәуелсіздік алу бұл салады шұғыл бетбұрыс
жасады: республиканың халықаралық құқық субъектілігі бірнеше қатарға жоғары
көтерілді, терең мазмұнға ие болды, Қазақстанның Срытқы істер министрлігі
тарап кеткен одақтың Сыртқы істер министрлігінің құқықиеленушісі
(республика масштабында) болды, қандай мемлекеттермен байланыс орнату
керектігін, қандай халықаралық ұйымдарға кіру керектігін, өзінің елшілдігі
мен консулдығы крек пе, жоқ па, қандай келісімдер жасау керек және т.б.
мәселелерді өзі белгілей бастады.
2. Дербес сыртқы экономикалық қызметі. Мемлекеттік тәуелсіздікті
жариялау республикалар алдынан басқа мемлекеттермен бұрынғыдай көптеген
кедергілер мен шектеулерсіз экономикалық байланыстар орнатудың кең
мүмкіндіктерін ашты. Қазір республика сыртқы экономикалық байланыстарды өзі
реттейді, оған қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін айқындайды, шетел
капиталын тарату жөніндегі, өздерінің табиғат байлықтарын тездетіп игеру
үшін озат технология мен инвестициялар тарту жөніндегі, экономикалық
қызметті жандандырып, халықтың жағдайын жақсарту жөніндегі шараларды
белгілейді. Республика сыртқы экономикалық серіктес таңдауға байыппен
келуге, олармен өзара пайда және мүдделілік тұрғысында қарым-қатынас
құруға, кемістушілік шараларын болғызбауға тырысады. Тәжірибе көрсеткендей,
жекелеген халықаралық экономикалық құрылымдар (банктер, консорциумдар,
үкіметаралық ұйымдар) республикаға көмек көрсете отырып, кейде оған қатаң
шарт қояды, кейде жасырын, кейде ашық қысым көрсетеді. Егер олар
белгіленген шектен асып кететін болса, онда мұндай көмектен бас тартқан
жөн, өйткені республиканың егемендігіне нұқсан келмеуі керек.
Жоғарыда айтылғандардан көрініп тұрғандай, Қазақстанның мемлекеттік
тәуелсіздігінің белгілерінің қалыптасу процесі әлі аяқталған жоқ; ол
бүгінгі күннің жағдайына сәйкес, тереңдету жағдайына қарай жалғасуда.
Республиканың мемлекеттік тәуелсіз белгілерінің, біздің ойымызша,
оның көрсеткіштерін айыра білуіміз қажет, өйткені бұл екеуі екі нәрсе.
Тәуелсіздік көрсеткіштерінің қатарына, айталық, республиканы басқа
мемлекеттердің дипломатиялық тануын, оның Біріккен Ұлттар Ұйымына және
басқа да халықаралық ұйымдарға қабылдануын, Астанада немесе Алматыда шетел
мемлекеттерінің өкілдігінің, халықаралық ұйымдардың өкілдіктерінің ашылуын
жатқызуға болады. Басқаша айтқанда, республиканың тәуелсіздігінің
көрсеткіші – тәуелсіздіктің және оның атрибуттарынның нәтижесі, оларды
қабылдау нысаны, халықаралық қатынастар субъектілерін мойындауға бағасы
және тойтарыс беруі. Республика мемлекеттік тәуелсіздік алмаса, оны
ешқандай мемлекет дипломатиялық жағынан танымас еді, Біріккен Ұлттар Ұйымы
өзіне мүше етіп қабылдамас еді және т.б. [11].
Мемлекеттік тәуелсіздіктің қалыптасуы мен оның белгі нышандарының
жасалуы үлкен кедергілерге кездесті. Алғашқы кезде бұрынғы КСРО-ның
құрамдас бөлігі ретіндегі Қазақстан туралы алғашқы түсініктердің қайталануы
қатты әсер етті. Осыдан кейін, ол өзінің әрекетімен, айталық экономиканы,
мәдениетті, армияны күйретіп жаттыр деген негізсіз кінә тағылды.
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕГЕМЕНДІ ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТ РЕТІНДЕ.
2.1. Егемендік пен тәуелсіздіктің тарихи кезеңдері.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттiмiздiң егемендiгi
мен тәуелсiздiгiн баянды еттi. Қазақстан мемлекетiнiң егемендiгi мына
белгiлерiмен сипатталады: Қазақстан мемлекеттiң тарихи қалыптасқан аумағы
бар. Қазақстанның аумағы бес мемлекетпен: Ресеймен, Қытаймен; өзбекстанмен;
Қырғызстанмен және Туркменстанмен шектес. Мемлекетiмiздiң аумағы бiртұтас
және оған қол сұғуға болмайды. Мемлекетiмiздiң аумағына басқа мемлекеттiң
қол сұғуы агрессия деп бағаланады. Агрессияны халықаралық құқық айыптайды.
Конституцияда жарияланғанындай, Қазақстан басқа мемлекеттерiмен тату
көршiлiк, олардың iшкi iсiне араласпау, дауларды келiсм арқыла шешу,
бiрiншi болып қарулы күштердi қолданбау саясатынжүргiзедi. Республикаға
қарсы агрессия бола қалған күнде немесе сырттан тiкелей қауiп төнсе,
Президент Республиканың барлық аумағында немесе кейбiр аумақты жерлерiнде
соғыс жағдайын енгiзiп, iшiнара немесе жалпы әскерге шақыруды жариялайды.
Қазақстан Республикасыынң мемлекеттiк шекарасы туралы заң бойынша бiздiң
мемлекет өз аумағын құрылықта, әуе кеңiстiгiнде қарулы күштерiмен қорғайды.
Республика шекарасын Қазақстанның шекара әскерi күзетедi, ол республика
тұтастығына қандай болсын әрекетке тойтарыс беруi қажет, адамдарды
қылмыстық әрекеттерден қорғауы тиiс.
Егемендiктiң маңызды белгiсi – онда мемлекеттiк билiктiң жоғары
органдарының болуы. Заң шығару қызметiн жүзеге асыратын жоғары өкiлдi орган
– Қақастан Республикасының парлементi. Парлемнет екi палатадан: Мәжiлiстен
және Сенаттан тұрады. Олар тұрақты қызмет iстейдi. Мәжiлiс депутаттарын
азаматтар тiкелей сайлайды. Ал Сенат депутаттарының басым көпшiлiгiн
маслихаттар сайлайды. Сенаттың жетi депутатын Президент тағайындайды.
Мемлекеттiң басшысы – Президенттi азаматтар сайлайды. Президент мемлекеттiк
iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын анықтайды. Перзидент
мемлекеттiк билiктiң барлық буындарының келiсiп қызмет iстеуiн қамтамасыз
етуi тиiс. қазақсьан республикасының Үкiметi елiмiздiң көлемiнде атқарушы
билiктi жүзеге асырады. Ол атқарушы органдардың жүйесiн басқарады. Атқарушы
орган жүйесiне жататындар – министрлiктер, комиссиялар және жергiлiктi
атқарушы органдар- облыстық, қалалық, аудандық ауылдық, селолық әкiмдiктар
мен әкiмдер. Атқарушы органдардың өкiлеттiктерi заңдарда және арнаулы
ережедерде анықталады.
Ерекше құқық қорғау органдары бар олар – соттар, iшкi iстер органдары,
ұлттық қауiпсiздiк органдары, прокуратура. Олардың iшкi құрылымы,
өкiлеттiктерi арнаулы заңдарда анықталады.
Егемендiктiң тағы бiр маңызды белгiсi - өз азаматтығының болуы.
Азаматтыққа байланысты мәселелер Конституцияда, азаматтық туралы заңда,
Президенттiң заң күшi бар Жарлықтарында қарастырылған. Азаматтық -
адамдарды мемлекетпен тұрақты саяси және құқықтық байланысының жағдайы.
Мұндай байланыстан мемлекетпен азаматтардың өзара құқықтары мен мiндеттерiн
туындайды. Мемлекет, оның органдары азаматтарға ол құқықтары мен
бостандықтарын пайдалануы үшiн қажеттi жағдайларды жасауы тиiс.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтары бұзылған болса, лауазым иелерi,
заң қорғайтын органдар кiнәлiлердi тиiстi жауапқа тартады. Азаматтардың
мiндеттерi –Конституцияны, заңдарды сақтау, мемлекеттiк тiлдi, барлық
ұлттардың тiлдерiн, әдеттерiн, дәстурлерiн құрметтеу, елiмiздiң
экономикалық қуатын күшейту. Егемендiктiң өндi бiр маңызды белгiсi – басқа
мемлекеттермен қарым-қатынас жасауқабiлеттiлiгi. Қазақстан республикасы
Бiрiккен Ұлттар Ұйымының, басқа да халықаралық ұйымдардың мүшесi. Көптеген
шет мемлекеттермен елшiлiк қатынастарын жолға қойды. Олармен саяси,
экономикалық, мәдени, т.б. мәселелер бойынша халықаралық шарттар жасасты.
Сол мақсатпен Қазақстан Республикасының Конституциясы Президентке,
Парламентке және кiметке қажеттi өкiлеттiктерi бердi. Егемен Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк рәмiздерi – Елтаңбасы, Туы, Гимнi бар. Олар
Қазақстанның қалыптасып дамуының тарихи жолдарын бейнелейдi. Әр адам
мемлекеттiк рәмiздердi құрметтеуге тиiстi. Заңдарда оларды пайдалану
тәртiбi белгiленген.
1966 ж. басталған экономикалық дамуға белгілі дәрежеде серпін берді.
IХ-бесжылдықтың басына дейін жоспарлау мен экономикалық ынталандыру жаңа
жүйесі бойынша Қазақстандық 1758 кәсіпорын немесе олардың жалпы санының 84%
жұмыс істеді. Жоспар сегізінші бесжылдықтың негізгі көрсеткіштері бойынша
орындалды: өнеркәіптің жалпы өнімі, 56%, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі
52% артты. Өнеркәсіптің барлық саласы тиімді жұмыс істеді. Бірақ белгілі
дәрежедегі радикализмге қарамай, экономикалық реформаның қоғамдық
өндірістің тиімділігін арттыруға бағытталған бастапқы идеялары бұрмаланды.
Реформаның негізгі мақсаты – кәсіпорындардың шаруашылық дербестігін
жоспарлы кеңейту-тек көрсеткіштерді кемітуге және коллективтердің
көтермелеу қорларын қалыптастыру тәртібін өзгертуге әкеп соқтырды. Көптеген
кәсіпорындар пайда табудың қызығына беріліп, неғұрлым оңай жолға - өз
өнімдерінің бағасын қолдан жоғарлату жолына түсті.
Бағаның өсуі есебінен алынған пайда жалақыны көбейтуге мүмкіндік
береді, оның өсуі еңбек өнімділігінің өсуін басып озады, мұның өзі 70-
жылдың басында-ақ инфляциялық процестердің басталуының себебі болды, бұл
экономикалық дамуына теріс ықпал жасады. Реформаның жарты кештігі мынадан
көрінеді: ол кәсіпорындарды дербестігін кеңейте отырып, министрліктер мен
ведомстволардың әкімшілік және экономикалық өкілеттілігін күшейтті. Қол
жеткен дәреже принциптеріне негізделген жоғарыдан орталықтандырылған
жоспарлау сақталып қалды, жалпы өнім көрсеткіштері, олардың жетілдірілмеген
деп танылғанына қарамастан, қолданыла берді[12].
70-ж. басында реформаны жүргізу тоқтатылды. Сол жылдары әлі де
шаруашылықты жүргізу, жоспарлау мен ынталандыру механизмдерін жақсартуға
әлденеше рет талпыныс жасалғанымен мұның өзі тиісті нәтиже бермеді.
Қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру қолдан келмеді.
IХ-бесжылдықтың басына қарай республиканың экономикасында өнеркәсіп
жетекші орын алды.
1970-1985 жж. республиканың индустриялық потенциялы белгілі дәрежеде
өсе түсті. 1000-дай өнеркәсіп орындары мен цехтар қатарға қосылды. Оның
ішінде Қазақ газ өңдеу зауыты, Ермак ГРЭС-тері, Қапшағай су – су электр
станциясы, Шымкент және Жамыбыл фосфор зауыттары және басқалары бар.
Өнеркәсіп өндірісінің көлемі жөнінде Қазақстан үшінші орын алды.
Экономикалық потенциялдың өсу халық шаруашылық айналымына шикізат
өндіруге бағытталған сипатын бұлжытпай сақтап қалды.
70-80 жж. алып кәсіпорындар шикізат салаларын дамытуға бағыт ұстау
өнеркәсіптің өңдейтін және қайта өңдейтін өндірісінің өсу қарқыны төмен
болуына, халық тұтынатын тауарлар, тамақ және қайта өңдейтін өндірісінің
дамуы жеткіліксіз болуына әкеп соқтырды. Тұтынатын азық-түлік емес
товарлардың 60% Қазақстанға басқа республикадан алынып келінді, осының
өзінде олардың бір бөлігі Қазақстан шикізатынан жасалды, бірақ ақтық өнімді
өткізуден түсетін пайданы оны жасап шығарушылар алды.
60-жылдардың ортасында-ақ елдің партиялық мемлекеттік басшылығы
халықтың ақшалай табысын арттыру бағытын ұстады, мұның өзі халықтың тұрмыс
дәрежесінің 40-50 жылдармен салыстырғанда артуында белгілі дәрежеде оң рөл
атқарды. 70-жылдардың бірінші жартысында халық шаруашылығының өндірістік
салаларында жаңа ставкамен жалақы белгіленді, ең төменгі жалақы 70 сомға
жеткізілді.
Жалақының мұндай дәрежеде өсуі жылдар бойы халықтың тұрмыс дәрежесі
үнемі өсіп келеді деп санады, ал іс жүзінде бұл шындыққа сай емес еді.
Халықтың нақты табысының төмендеуіне ақшаның құнсыздануы да әсер
етті, мұны көп уақыт бойы мемлекеттік органдар халықтан жасырып келді.
Құнсыздану қарқыны жылына 4% екені есептелгенде нақты жалақы 1970-1986 жж.
20% төмендеді. 1985 ж. 1 сом 60-жылдардың ортасындағы бір соммен
салыстырғанда 54 тиынға тең еді.
1971 ж. колхозшылар үшін де жұмысшылар мен қызметкерлерге
белгіленгендей зейнетақы белгілеу тәртібі енгізілді. 1972-1974 жж. соғыс
және еңбек мүгедектеріне айлық орташа зейнетақы 33% көбейтілді, 1975 ж.
Отан соғысының мүгедектеріне қосымша жеңілдіктер енгізілді.
70-80 жылдары көпшілік қолды көптеген тауарлар бағасының, тұрмыстық
және коммуналдық қызмет көрсетудің, көліктін көптеген түрлері бағасының
ресми және сол сияқты жасырын түрде ереулі жоғарылатылуы халықтың нақты
табысын едәуір төмендетті.
70-80- жж. адамдардың көпшілігі кеңес қоғамын барып тұрған әділетсіз
қоғам деп білді.
70-80-жылдары ұлттық салт-санадан гөрі еңестік салт-сана көбірек
дәріптелді. Ұлт республикаларында, қоғамдық-саяси өмірде евроцентризм басым
болды. КСРО халықтары мен ұлттарының дамуындағы орыс мәдениетінің рөлін
асыра бағалау процесі жүрді, мұның өзі социалистік республикалардың ұлттық
мемлекеттік, мемлекеттік егемендік және териториялық тұтастық құқықтарын
мойындамауға алып келді.
Ұлт саясатындағы бұрмалау, саяси ахуалдың қаталдандырылуы, еркін ой-
пікір айтуға өкіметтің төзбеушілігі, әсіресе интеллигенттер арасынан назар
туғызады. Ол түрліше көрінеді. Мәселен, 1963 ж. Мәскеуде Жас тұлпар
ансамблінің негізінде Москва Жоғарғы оқу орындарында оқитын қазақ
жастарының тұңғыш бейресми бірлестіктерінің бірі құрылды. Алғашқыда ол 800
студентті біріктірді, кейінірек бұл қоғам едәуір кеңейді. Мұндай
Павлодарда, Қарағандыда, Ақмолада, Семейде, Шымкентте және басқа жерлерде
пайда болды[13].
1979 ж. жазда Ақмолада болған оқиға ұлттық қатынастардағы қоза түскен
қарама – қайшылықтың көрінісі еді. Ол ұлттық қатынасты түпкілікті халықтың
мүдделерін есепке алмай орталықтың әміршілік әдіспен реттеуінің мезгілі
өткенің көрсетті. Қазақстанда 1979 жылы неміс автономиясын құру әрекеті
және оған қазақ тұрғындарының қарсы шығуы республиканың саяси тарихында
күні бүгін де ақ таңдақтардың бірі болып келеді. Маусымның 19 жұлдызында
Ақмолада демонстрация болып өтті. Оны аудандардан келген соғыс және еңбек
ардагерлері бастады [14].
80-жж. ақырында Кеңес мемлекеті ыдырай бастады. Халық депутаттары
бірінші съезінің өзінде-ақ және партиялық формулаларда егемендік,
экономикалық дербестік, орталық пен федерацияның мүшелері арасында
өкілеттікті бөлісу, жаңа Одақтық шарттар жасасу идеялары талқылана бастады.
Демократиялық қайта құрлыстардың және ұллтық сананың ояну процестердің
дамуы, уақиғалардың даму барысы партиялық және мемлекеттік басшылық
тараптарынан осыған сай орталық пен одақтас республикалардың қарым-
қатынасын үйлестіретін шаралар қолдануды талап етті.
Жаңа шындық жағдайы есепке ала отырып, одақтық қайта құру идеясы
кеңінен қолдау тапты және ол төменнен – автономиялық және одақтас
республикалардан көтерілді. Қазақ КСР-да республиканың өзін-өзі басқару,
өзін-өзі қаржыландыру концепциясы жасалды, онда Қазақстан территориясындағы
табиғи байлықтар мен өндіріс құрал-жабдықтарына, оның ішінде өнеркәсіптің
негізі болып табылатын салалық кәсіпорындарына республиканың меншіктік құқы
дәлелденді, республиканың егемендігін саяси және экономикалық салада нақты
түрде қамтамасыз ету қажеттігі туралы батыл мәлімденді. Қоғамды жаңғыртуға
бағытталған қозғалысты Н.Ә.Назарбаев басқарды, ол әрдайым аса күрделі
проблеммалардың шешімін демократиялық жолмен табуға тырысады. Оңшыл және
солшыл радикализмге қарама-қарсы Н.Ә.Назарбаев табанды, демократиялық
реформалар жүргізу және әлеуметтік прогресс, барлық қазақстандықтардың
теңдігіне негізделген ұлтаралық ынтымақтықты сақтау, мемлекеттік саясаттың
түбегейлі принципі ретінде саяси тұрақтылықты сақтауға баса көңіл бөлу
саясатын жүргізіп келеді.
Бірақ Қазақстанда басталған әміршіл-әкімшілдік жүйені сындыруға
мемлекеттік басқару құрылымының, Қазақстан Коммунистік партиясының қатаң
билігі кедергі жасады.
Жекелеген партия ұйымдарының өз жұмыстарын жаңа талаптарға сай қайта
құруға бағытталған талпыныстары елеулі нәтиже бермеді. 1988 ж. бастап жаңа
туып келе жатқан оппоненттер тарапынан Қазақстан Компартиясына сын айтыла
бастады, бірақ әлі де белгілі дәрежеде сақталып отырған беделіне қатты
соққы болды.
Ресми емес қозғалыстардың дамуы Қазақстанның қоғамдық өміріндегі
заңды құбылыс еді, сондай-ақ Алматыдағы желтоқсан (1986 ж.) уақиғаларына
кейін республикада туған қоғамдық-саяси ақуал болды[15].
Қазақ жастарының 1986 ж. Желтоқсандағы шеруінің түрі ұлттық
болғанымен ұлтшылдық емес еді. Партия органдары құқық қорғау органдарына
айыптау қортындыларын тезірек шығару жөнінде қысым жасап жатты, ал
прокуратура болса мұндай заңсыздыққа көңіл бөлмеді. Уақиғаның салдары
туралы ресми мәліметтер қарама – қайшы.
Тәртіпсіздікті басып – жаншу кезінде тәртіп сақтау органдары
заңдылықты әлденеше рет және өрескел бұзды – ұстағандарын ұрып – соққан,
оларды қысты күні киімсіз қала сыртына апарып тастаған, прокурордың
санкциясыз тергеу түрмелеріне бірнеше тәулікке уақытша түрмелерге қамаған.
Демонстрацияларды қуып тастауды темір таяқтан, шағын сәперлік күректерін
үйретілген иттер пайдаланылған. Бір сөзбен айтқанда өкімет оргнадары өткен
уақытта тоталитарлық өкімет билігін қорғау үшін қолданылған құралдар мен
әдістердің бүкіл арсеналын аямай қолданылғанын айқын көруге болады.
Сайып келгенде, қоғамды дағдарысқа тоқырауға алып келген тоталитаризм
мен әкімшілік жүйе ғана емес, ең басты ұлттық проблемалардың шешілмеуі
болды. Атап айтқанда КСРО-ның шеңберінде ұлт мәселесінің шешілмеуі,
республикаларда шыңайы ұлттық мемлекеттің болмауы әміршіл - әкімшілдік және
бір партиялық коммунистік жүйенің нығаюына алып келді [16].
1987 ж. тамызда тұңғыш тәуелсіз ұйым – әлеуметтік-экологиялық
инициатива бірлестігі құрылып, ол өзінің алдына соғысқа қарсы тұру,
экологиялық, адамгершілік және бейбітшілікті қорғау және әділеттік
принциптері негізінде халықтың әлеуметтік белсенділігін көтеруге көмектесу,
жұртшылықтың, еңбек ұжымдары мен азаматтардың бастамаларына моральдық және
ұйымдық, құқықтық, консультациялық, информациялық, эксперттік қолдау
көрсету мақсатын қойды. Кейінірек бұл бірлестіктен басқа саяси ұйымдар,
оның ішінде жасыл майдан, Қазақстанның социял-демократиялық партиясы
бөлініп шықты. Ядролық қаруға қарсы Невада – Семей қозғалысы және Арал,
Балхаш, Қазақстан экологиясының проблеммалары жөніндегі қоғамдық комитет
республика, мұнан кейін халықаралық көлемдегі экологиялық ұйымдарға
айналды.
Жұмысшы қозғалысы елеулі саяси күшке айналды. Оның қатарында
Қарағанды көмір бассейні шахтерлері ерекше роль атқарды, олардың қимылдары
теугеуріні жөнінен Кеңес одағының басқа көмірлі аудандарының ереуілдерімен
сай келіп жатты. Таза экономикалық талаптан басталған олар шапшаң-ақ саяси
сипат алды. Жұмысшылардың облыстық ереуілі комитеті 1989 ж. бастап қызмет
істейді, ол Қарағанды облыс еңбекшілерінің одағына ұжымдық мүше ретінде
кіреді. Жаңа өзендегі уақиға (1989 ж.) әлеуметтік экономикалық саладағы
көкейкесті проблеммаларды жалғанның жарығына шығарды, ол инфрақұрылымның
мешеулігінен, өндіргіш күштерді орналастырудағы қателіктердің салдарынан
жергілікті халық жұмыссыз жүргенде вахталық әдісті қолдану практикасының
берік орын алуынан туды.
Әйелдер кеңесіне балама ұйымдар әдеттен тыс төменнен пайда болды.
Солдат аналарының комитеті, Қазақстан мұсылман әйелдерінің лигасы, көп
балалы аналар, жаңұялар, одағы, Айша, Ақ отау және басқа іскер әйелдер
ассоциациясы құрылды. Республикадағы күштердің саяси орналасуында жастар
қозғалысы елеулі орын алды. 1991 жылы. күзге дейін оның қатарында
республика жастар ұйымының комитеті, Қазақстан ЛКЖО және басқа 48
құрылымдар мен ұйымдар болды.
1990 ж. ортасында Азат қозғалысы және Азат саяси партиясы пайда
болды. Азат қозғалысы және Азат саяси партиясы пайда болды. Азат
өзінің басты мақсатын тәуелсіз мемлекеттер достастығы шеңберінде
Қазақстанның мемлекеттік егемендігі үшін күрес деп белгіледі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЕГЕМЕНДІК ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗДІК ҰҒЫМЫНЫҢ ДАМУ
ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Егемендік ұғымы және оның
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2 Тәуелсіздік ұғымы және оның
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕГЕМЕНДІ ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .15
2.1 Егемендік пен тәуелсіздіктің тарихи
кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 Қазақстан Республикасының тәуелсіздігің және егемендігің айқындайтын
нормативтік
актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..31
3 ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДАМУЫНДАҒЫ
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.1 Тәуелсіз Қазақстан Республикасының дамуының негізгі бағыттарының бірі
– демократиялық
жол ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...35
3.2 Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет құруда жеткен
жетістігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
9
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ҚР Конституциясы 2-ші бабында
айтылғандай, өзге бір мемлекеттен тәуелсіз, өз бетінше билік жүргізетін
мемлекетті айтады. Мемлекет суверенитетінің тағы бір белгісі – мемлекеттік
биліктің үстем болуы, ел бірлігі және тәуелсіздігі.
Конституцияның 91-бабында бекітілгендей, мемлекеттің біртұтастығы мен
территорясының бөлінбестігі, биліктің басқару тұрпаты өзгертілуі мүмкін
емес. Мемлекеттік тіл – бұл заң шығарушылық істерінде және ресми
ісжүргізуде қолданылатын мемлекеттің негізгі тілі.
ҚР Конституциясының 7-ші бабына сәйкес ҚР-да мемлекеттік тіл – қазақ
тілі болып табылады. Қазақ тілімен бірдей мемлекеттік органдарда,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі де қолданылады. Сонымен
бірге Мемлекет Қазақстан халықтарының өсіп-өркендеуіне, үйренуіне қамқорлық
жасайды. ҚР Конституциялық құқықтың мәртебесінің негізгі элементі ретінде
оның шетелдермен халықаралық қатынас жасау құқығы аталады. ҚР тәуелсіз
мемлекет ретінде халықаралық және мемлекетаралық келісім-шарттар жасайды,
халықаралық ұйымдардың жұмысына қатысады, ұжымдық қауіпсіздік пен аймақтық
одақтарға мүше бола алады. ҚР міне осы қадамдарға негіз болатын барлық
құқықтық субъектілерге ие [1].
Қазақ атамыз айтқандай, Ел болам десең – бесігіңді түзе демекші:
Тәулсіз, егеменді ел боламыз десек ұрпағымызды отанға деген сүйіспеншілікке
баулуымыз абзал.
ҚР Конституциялық мәртебесінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде оның
мемлекеттік рәміздері – туы, елтаңбасы, ән ұраны, есептеледі. Оларда ел
тәуелсіздігі, мемлекет астанасы Астана бейнеленді.
Қазіргі қоғамымыздың әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, рухани
өміріндегі өзгерістер адамгершілік құндылықтарды, оның ішінде қарым-қатынас
және адам мәдениетінің деңгейін түбегейлі қайта қарастыруды қажет етеді.
Әсіресе әлемдік деңгейде тәуелсіз Қазақстан Ресупбликасының қарым-қатынас
мәселелерінің шиеленісіп отырған шағында адамның адамға қатынасын
ізгілендіріп, жоғары мәдениеттілік деңгейіне көтеру қажеттігі айқындала
түсуде. Қазеқстан Республикасының Білім туралы заңында ... жеке тұлғаның
ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде қалыптасуы, экономикалық
дамуы және кәсіби жетілуі үшін жағдайлар жасау атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасы егеменді тәуелсіз мемлекет. Оның өз
тәуелсіздігіне қол жеткізген күні 1991 жылғы 16 желтоқсан. Осы кезеңге
дейін де бұл мекенде талай мемлекеттер шаңырақ көтеріп, өркендегенін, кейін
тарих сахнасынан біржола сөнген оттай болғанын біз білеміз.
Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан Республикасының азаматтары үшін, оның
саяси – әлеуметтік дамуы үшін еліміздің территориясында өмір сүрген түрлі
мемлекеттер мен олардың құқықтық жүйелерінің ерекшеліктерін оқып үйренудің
маңызы үлкен. Осы орайда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: Егер біз мемлекет
болғымыз келсе, өзіміздің мемлекетімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз
келсе, онда халық руханиатының бастауларын түсінгеніміз жөн, деуінің мәні
ерекше.
Қазақстан жерінде бұған дейін өмір сүрген мемлекеттік құрылымдардың
бүгінгі тәуелсіз республикамызға тікелей қатысы бар. Оларда қазіргі
қазақтардың түпкі ата – бабалары өмір сүрді және осы территорияны болашақ
ұрпақтары үшін жан – тәнімен қорғап, үлкен өркениетті іздерін қалдырды.
Қазақстан жерінде өмір сүрген түрлі мемлекеттер белгілі бір заңдылықтарға
сәйкес пайда болып, гүлденіп, сонан соң дағдарысқа ұшырап тарих қойнауынан
кетіп отырды. Олардың пайдаға асар тәжірибелері мен сабақ болар үлгілері
ұрпақ үшін де қажетті. Осы тұрғыдан алғанда тәуелсзі Қазақстанды құрып
жатқан біздің жасампаз жаңалығымыз тарихи бай тәжірибені тірек ету керек
– деген Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың сөзінің жаны бар екендігі[2].
Осыны негізге ала отырып, зерттеу жұмысының тақырыбы: Қазақстан
Республикасында егемендік пен тәуелсіздіктің конституциялық -құқықтық
негіздерідеп
белгіленді.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: Мемлекеттік егемендік және тәуелсіздік ой –
пікірлерін тұжырымдайтын заңдар мен нормативтік актілерді жинақтап, олардың
Қазақстанның дамуындағы орны мен рөлін айқындап жүйелеу.
Берілген дипломдық жұмыстың жазылу барысында қолданылған шетелдік
(ресейлік және батыстық) зерттеушілердің ішінен: Ю.А. Борко, Б.Н. Топорнин,
И.В. Лукашук, Г.И. Тункин, М.Торкунова, В.Г. Шемятков, Ю.М. Колосов,
Э.С.Кривчиева, С.Ю. Кашкина, Т.С.Хартли, А.А. Окунькова, Л. Делькур.
Қазақстандық зерттеушілердің ішінен келесі азаматтардың еңбектерін
атап көрсетуге болады: Л.Б. Нысанбекова, Б. Иришев, М.А. Сарсембаев, М.С.
Нәрікбаев, Т.А. Ағдарбеков, К.Тоқаев, Ғ.С. Сапарғалиев, Е.Баянов, Н.А.
Назарбаев, Г.Жоламанова, К.Жигалова, А.Қ.Изекенова, А.А. Нурсеитова, Е.
Идрисов, Ж.У. Ибрашев, Г.Ш. Жамбатырова, М.Тәжин, А.Х. Арыстанбекова.
Жұмысытың мақсаты мен міндеттері: Қазақстанның дамуындағы мемлекеттік
егемендік және тәуелсіздік ой – пікірінің орнын айқындап, алатын рөліне
талдау жасау.
- Егемендік ұғымын және оның белгілері ашу;
- Тәуелсіздік ұғымы және оның белгілері анықтау;
- Егемендік пен тәуелсіздіктің тарихи кезеңдерін айқындау;
- Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін және егемендігін айқындайтын
нормативтік актілерді қарастыру;
- Тәуелсіз Қазақстан Республикасының дамуының негізгі бағыттарының
бірі болып табылатын демократиялық жолдың нәтижелерін алу;
- Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет құруда жеткен
жетістіктеріне хронологиялық ретпен талдау жүргізу.
Зерттеу объектісі: Мемлекеттік егемендік және тәуелсіздік ой –
пікірлері. Дипломдық жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде дипломдық жұмысының өзектілігі мен тақырыбы
белгіленіп, зерттелу деңгейі, зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері
құрылды, сондай – ақ, зерттеу пәні мен зерттеу объектісі және нормативтік
базасы айқындалды. Сонымен қатар, кіріспе бөлімі зерттеу жұмысының
жаңалығы, оның практикалық құндылығы және жұмыстың көлемі мен құрылымынан
тұрады.
Егемендік және тәуелсіздік ұғымының даму тарихы деп аталатын зерттеу
жұмысының негізгі бөлімінде егемендік және тәуелсіздік ұғымы мен
белгілеріне анықтама беріледі. Отандық заңдар мен нормативтік актілер
негізінде құқықтық сипаттамасы алынды.
Қазақстан Республикасы егеменді және тәуелсіз мемлекет ретінде деп
аталатын зерттеу жұмысының екінші бөлімінде егемендік пен тәуелсіздіктің
тарихи кезеңдері айқындалып, Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін және
егемендігін айқындайтын нормативтік актілер қарастырылды.
Ал, Демократияның Қазақстан Республикасы дамуындағы орны деп аталатын
зерттеу жұмысының үшінші бөлімінде тәуелсіз Қазақстан Республикасының
дамуының негізгі бағыттарының бірі болып табылатын демократиялық жолдың
нәтижелері аланып, Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет құруда
жеткен жетістіктеріне хронологиялық ретпен талдау жүргізілді.
1 ЕГЕМЕНДІК ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗДІК ҰҒЫМЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ.
1.1 Егемендік ұғымы және оның белгілері.
Егемендік дегеніміз – мемлекеттің еркін білдіре отырып, ұлттардың өзін
– өзі еркін билеу құқығын тани отырып, мемлекет ұлтының тағдыры үшін
жауапкершілікті ұғына отырып, демократиялық, құқықтық мемлекет құруды
негізге алып, егемендікті жариялау егемендік болып табылады.
Толық, шексіз егемендік, бұл мәселе бүгінгі күні бұрын Қазақстан КСРО
одағы құрамында болған, оның егемендігінің айтарлықтай шектелгендігін
көрсететін кездегіден мүлдем басқаша қойылуда. Іс жүзінде КСРОдағының
егемендігі мен одақтас республикалардың егемендігін біріктірудің қажеттігі
көптеген объективті және субъективті себептердің болуына қарай біріншісінің
екіншісіне сөзсіз басымдығын білдіреді. Оның үстіне, мемлекеттік
орталықтандырудың күшеюіне қарай одақтас республикалардың егемендігі барған
сайын формальды бола түсті, оның есесіне КСРОдағының егемендігі бүкіл
өмірлік кеңістікті толтырғандай және республикалардың егеменді шексіз
құқығын бірінен кейін бірін жалап шексіз кеңейе береді. Одақтас
республикалардың егемендігінің шексіздігі туралы бір топ ғалымдардың 60-80
жылдары жасаған қорытындысы да күтпеген оқиға болды. Бұл тезистің
дәлелдемесі мынаған саяды: әңгіме республикалардың егемендігн шектеу туралы
емес, құқықтары мен өкілеттіліктерін шектеу туралы ғана. Алайда
егемендіктің өзі құқықтарымен және өкілеттіктерімен тығыз байланысты емес
пе, аталған ғалымдардың айтып отырғанындай, оларды бір бірінен бөліп жіберу
егемендікті абстрактылы, өмірімен байланысы жоқ, кез келген мазмұнмен
толтыруға болатын ұйымға айналдырады. Бұл орталықтың үстемдігін және
республикалардың құқысыздығын ақтаған ыңғайлы ойлау құрылғысы еді, өйткені
осыдай жағымсыз құбылыстарға қарамастан, олардың егемендігі бәрібір шексіз
деп мойындалады. Республикалар егемендігінің келтіріліп отырған
түсіндірмесінің мадақтаушылық (апологеттік) бағыты айқын еді.
КСР Одағының жойылуына байланысты егемендіктің екі деңгейлі
коснтрукциясына деген қажеттілік тек федереативті республикаларда (Ресей
Федерациясы, сондай-ақ өзінің құрамында автономиясы бар республикалар) ғана
сақталады. Федерацияның егемендігі мен автономияның егемендігі нақтылы
қалай үйлесім табатынын келешек көрсетеді. Әзірге бұл мәселелер төңірегінде
қызу тартыс жүріп жатыр, оның немен аяқталатыны белгісіз. Централистік
бағыт жеңе ме әлде ортадан тепкіш күш иелері мақсатына жете ме, бұдан
аталған мемлекеттердің егемендігінің проблемасының шешілуі көп
байланысты[3].
Бұрынғы КСР Одағының унитарлық республикаларына келетін болсақ
(олардың қатарына Қазақстан да жатады), енді оларға үйлестірілген
егемендіктің екі деңгейлі құрылымының қажетті болмай қалды: себебі
Қазақстанның ТМД құрамына енуі республиканың егеменді шексіз құқығын
шектеумен байланысты емес қой.Қазақстанның егемендігін шектеуге себепші
болатын факторлар жойылды. Егемендік толық сақталып қалды. Республика
мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейін бұған дейінгі кезеңдердің
барлығында оның егемендігіне келтірілген шектеулер алынып тасталады.
Республиканың аумақтық үстемдігі. Республиканың тұтас, бөлінбейтін
және қол сұғылмайтын аумағына кез келген сыртқы тікелей немесе жанама қол
сұғушылығына жол бермеу керек. Бұдан былай республика аумағын басқа
республикаға волютаристікпен беру және сонымен байланысты күні кешеге дейін
кеңінен жүзеге асырылып келген шекараны қайта белгілеу кеңінен жойылатын
болады.
Республикалық азаматтықтың болуы. Азаматтық өзінің сипаты және мәні
жөнінен бұрынғы кеңестік федерация шеңберінде қолданылған формальды, қағаз
жүзіндегі республикалық азаматтықтан принципті түрде ерекшеленеді. Қазіргі
республикалық азаматтық өз мәнісінде бұрынғы одақтық азаматтықтың
функциясын қабылдай отырып (республика аумағы шегінде), соның орнын басып
отыр.
Меншікті құқықтық жүйе. Бұрын ол КСР Одағы құқықтық жүйесінің бір
буынын ғана құраған болса, енді одақтық конституция және одақтық заң
түріндегі қондырма жойылды. Өтпелі кезеңде (алдағы уақытта тиісті
республикалық актілерді қабылдағанға дейін) КСРО актілері Қазақстан
аумағында қолданылды, өйткені олар республика заңдарына қайшы келмейтін
еді. Коснтитуцияның және республика заңдарының заңды үстемдігі
нығайтылды[4].
Өзінің мемлекеттік нышандары – туы, елтаңбасы, әнұраны, сондай-ақ
астанасы, мемлекеттік мерекелерін белгілеу. Рсепубликаның тәуелсіздік
алуына байланысты мемлекеттік символиканы жаңарту, оны жаңа жағдайға
сәйкестендіру, одан тоталитаризм мен әкімшілдік-әміршілдік жүйенің
стереотиптері мен штаптарын жою жөнінде жұмыстар жүргізілді.
Елдегі мемлекеттік өкімет билігі жүйесі мен экономиканың шұғыл күйреуі
жағдайында Қазақстанда саяси және экономикалық өмірді тұрақтандыруға
көмектесетін президенттік басқарудың енгізілуі уақытыснда дұрыс шешілген
мәселе болып табылды. 1990 ж. 24 сәуірде республика Жоғарғы Кеңесі Қазақ
КСР-нің Президенті лауазымын белгіледі, парламент сессиясында жасырын дауыс
беру нәтижесінде оған Н.Ә.Назарбаев сайланды.
Қазақстан Республикасы өзінің егемендік туралы декларациясын 1990
жылы 25 қазанда қабылдады. Декларация 17 баптан тұрды.
Біріншіден егемендіктің белгілеріне тоқталар болсақ:
– мемлекет басқа республикалар мен егеменді республикалар одағына
ерікті түрде бірігеді және өзара қатынастарын шарттық негізде құрады;
– халықаралық келісім-шарттар жасаса алады;
– Қайсыбір одаққа кіру және шығу құқығы сақталады;
Бұл егемендік туралы декларация мемлекеттің дамуы, сақталуы, қорғалу
шаралары негізінде құрылған болатын.
Екіншіден: Республиканың барлық ұлт азаматтары Қазақстан халқын
құрайтындығында;
– Мемлекет азаматтарының дініне, тіліне, ұлтына, материалдық
жағдайына, қызметі мен лауазымына қарамастан бірдей қорғалуы мен
жауапкершілікке тартылуы;
– мемлекеттің өзінің заң шығару, атқару және сот билігінің болуы.
Егемендігімізді жариялаған сәттен бастап Қазақстан Республикасы саяси
– демократиялық бағытта ілгерілеп келеді.
Алғаш рет Қазақстан Республикасы территориясында, оның өз еркімен
одаққа берген мәселелерін қоспағанда, Қазақстан Республикасы Конституциясы
мен заңдарының үстемдігі орнатылады деп жазылды. Бұл егемендіктің өзекті
қағидаларының бірі еді. Осыған орай мемлекетіміз егемендігіне қайшы келетін
одақ заңдарын тоқтата алды.
Меншіктің алуан түрлілігі және олардың теңдігі қамтамасыз етілді.
Республика өз бюджетін дербес қалыптастырды.
Республикада ядролық қаруды сынауға, ол үшін полигондар салуға тиым
салынды.
Қазақстан мемлекеті өз ішкі әскерлерін, мемлекет қауіпсіздігі және
ішкі істер органдарын ұстауға құқылы болды.
ҚазКСР-і халықаралық қатынастардың дербес субъектісі ретінде Біріккен
Ұлттар Ұйымына дейінгі ұйымдарға қатысуға құқылы болды.
Қазақстанның егемендік құқықтарын жаңа Конституциясын, егемендік
мәртебесін жүзеге асыратын заң актілерін жасауға негіз болып табылды.
Егемендік декларациясын қабылдау шын мәнінде үлкен тарихи оқиға
болып, тәуелсіздікке жету жолындағы соңғы саты болып табылды.
Егемендік алу Қазақстанда жалпы демократиялық процестердің барысын
шапшандатты, мұның өзі елдегі болып жатқан уақиғалармен тығыз байланысты
еді. 1991 ж. ортасында-ақ Қазақстан басқа республикалармен бірге іс жүзінде
орталық оппозиция болды. Қазақстанның бастамасы бойынша Белоруссиямен,
Украинамен, Ресеймен және басқа республикалармен бір-бірінің егемендігін,
қалыптасқан шекараларды, орнатылып жатқан өзара пайдалы экономикалық
байланыстарды мойындау туралы екі жақты келісімдер жасалды. 1990 ж.
желтоқсанда төрт республика – Ресей, Украина, Белоруссия, және Қазақстан
егеменді мемлекеттер одағын құру туралы иницатива жасады, Новоогарев
келісімін талдап жасау жөніндегі бірлескен жұмыс басталды.
Бұл Қазақстан Республикасының батыл саяси – демократиялық қозғалысы
орынды болды. Мемлекетіміз тәуелсіздік үшін күрес жүргізіп, нәтижесін
қанағаттанарлықтай үлкен іс атқарды. Егемендігімізді қабылдап, өз
мемлекетімізді көрсетіп, 1991 жылдың 16 желтоқсанына дейін тәуелсіздік
жолында күресіп келдік.
Ақырында бабалар аңсап келген тәуелсіздігімізді алып, туымызды өзге
мемлекет ретінде, яғни Қазақстан Республикасы деп мойындаттық.
Мемлекетіміздің тәуелсіздігін көптеген елдер мойындап құтықтап жатысты.
Солардың бірі Түркия мемлекеті мен Украина және тағы басқа да мемлекеттер
болатын. Осы тәуелсіздікке жету жолында 1990 жылы 25 қазанда қабылданған
декларацияның өз бір септігі болды [5].
Сондықтан да кейінірек егемендік Декларация қабылданған 25 қазан
Республика күні мерекесі болып бекітілді. Қазіргі таңда бұл күнді мейрам
күндері қатарынан алынып тасталды.
1.2.Тәуелсіздік ұғымы және оның белгілері.
Тәуелсіздік дегеніміз – ҚР Конституциясында көрсетілгендей, өзге
бір мемлекеттен тәуелсіз, өз бетінше билік жүргізетін мемлекетті айтады.
Мемлекет суверенитетінің тағы бір белгісі – мемлекеттік биліктің үстем
болуы, ел бірлігі және тәуелсіздігі.
Конституцияның 91-бабында бекітілгендей, мемлекеттің біртұтастығы мен
территорясының бөлінбестігі, биліктің басқару тұрпаты өзгертілуі мүмкін
емес. Мемлекеттік тіл – бұл заң шығарушылық істерінде және ресми
ісжүргізуде қолданылатын мемлекеттің негізгі тілі[6].
ҚР Конституциясының 7-ші бабына сәйкес ҚР-да мемлекеттік тіл – қазақ
тілі болып табылады. Қазақ тілімен бірдей мемлекеттік органдарда,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі де қолданылады. Сонымен
бірге Мемлекет Қазақстан халықтарының өсіп-өркендеуіне, үйренуіне қамқорлық
жасайды. ҚР Конституциялық құқықтың мәртебесінің негізгі элементі ретінде
оның шетелдермен халықаралық қатынас жасау құқығы аталады. ҚР тәуелсіз
мемлекет ретінде халықаралық және мемлекетаралық келісім-шарттар жасайды,
халықаралық ұйымдардың жұмысына қатысады, ұжымдық қауіпсіздік пен аймақтық
одақтарға мүше бола алады. ҚР міне осы қадамдарға негіз болатын барлық
құқықтық субъектілерге ие.
Республиканың мемлекеттік тәуелсіз белгілерінің, біздің ойымызша,
оның көрсеткіштерін айыра білуіміз қажет, өйткені бұл екеуі екі нәрсе.
Тәуелсіздік көрсеткіштерінің қатарына, айталық, республиканы басқа
мемлекеттердің дипломатиялық тануын, оның Біріккен Ұлттар Ұйымына және
басқа да халықаралық ұйымдарға қабылдануын, Астанада немесе Алматыда шетел
мемлекеттерінің өкілдігінің, халықаралық ұйымдардың өкілдіктерінің ашылуын
жатқызуға болады. Басқаша айтқанда, республиканың тәуелсіздігінің
көрсеткіші – тәуелсіздіктің және оның атрибуттарынның нәтижесі, оларды
қабылдау нысаны, халықаралық қатынастар субъектілерін мойындауға бағасы
және тойтарыс беруі. Республика мемлекеттік тәуелсіздік алмаса, оны
ешқандай мемлекет дипломатиялық жағынан танымас еді, Біріккен Ұлттар Ұйымы
өзіне мүше етіп қабылдамас еді және т.б.
Мемлекеттік тәуелсіздіктің қалыптасуы мен оның белгі нышандарының
жасалуы үлкен кедергілерге кездесті. Алғашқы кезде бұрынғы КСРО-ның
құрамдас бөлігі ретіндегі Қазақстан туралы алғашқы түсініктердің қайталануы
қатты әсер етті. Осыдан кейін, ол өзінің әрекетімен, айталық экономиканы,
мәдениетті, армияны күйретіп жаттыр деген негізсіз кінә тағылды.
Әрбір дербес тәуелсіз мемлекеттің оған айрықша сапа беретін және оны
тәуелді мемлекеттерден, автономды мемлекеттік құрылымдардан және кәдімгі
әкімшілік-аумақтық бірліктерден айырып тұратын белгілі бір атрибуттар
жиынтығы болады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан қадам басқан сайын кемелденіп, өзін
осы атрибуттар аясында соған лайық көрсете бастаған осы айрықша сапаға ие
болады. Бұл атрибуттардың генезисі әр алуан. Олардың бір бөлігінің тамыры
Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздік алу фактісімен тікелей байланысты және
өзінің тарихын да содан бастайды. Бұған дейінгі кезендерде Қазақстанда олар
болған жоқ, олар көрсетілген сәттен бастап алғаш рет құрылған сияқты болып
қалыптаса бастады. Алайда бұл барлық атрибуттарға қатысты емес. Олардың
кейбіреуі, дәлірек айтқанда, олардың нышаны немесе элементі республикада
мемлекеттік тәуелсіздік алған сәттен бұрын-ақ болған еді. Кеңестер одағының
құрамында болған кезде Қазақстан одақтас рсепубликаның мәртебесін
пайдаланды ғой, ол кездегі конституция бойынша одақтас республика жекелеген
шектеулері бар немесе толық емес деуге боларлық егемендігі бар мемлекет
ретінде жарияланатын. Ресми доктрина рсепубликаны тәуелсіз, дербес деп
көрсетуге тырысты және оны дербестіктің сыртқы атрибуттарымен бекітті[7].
Сондықтан Қазақстанның оның КСРОдағы құрамында болған кезіндегі кейбір
бұрынғы мемлекеттік белгілері сақталды және қазірде де пайдаланылуда, бірақ
олардың мәні принципті түрде өзгереді, олар жаңа мазмұнмен толықты. Олар
бұрынғы сәндік түрінен өзгеріп, өмірде бір шындықты бейнелейтін реалды
белгілерге айналуда. Кеңестік және кеңестік кезеңнен кейінгі Қазақстанның
сабақтастығы бар, бірақ ол көбінесе сыртқы сабақтастық, ал шын мәнісінде
жаңа сапалық жағдайға көшуі көз алдымызда болып отыр.
Тәуелсіздіктің көрсетіліп отырған екі тобы:
а) тәуелсіздік алған жылдары және одан кейінгі кездері қалыптасқандар және
б) дамудың бұрынғы кезеңінен қалғандар бірін бірі өзара толықтырады және
жиынтығында республикаға жоғарыда айтылған жаңа сапа береді.
Бұрын болмаған белгілерінің алғашқы қалыптасуы сияқты, бұрыннан бар
атриуттардың жетілдірілуі үйлесімді жаңа норматифтік, ұйымдастырушылық,
материалдық-техникалық және басқа да шешімдерді творчестволықпен таңдаумен,
үлен жұмыс көлемін жүргізумен байланысты. Мысалы, армия туралы мәселені
қазақстанның тәуелсіздігінің белгісі ретінде алайық. Оның шешілуі бірнеше
кезеңдерден өтті: 1991 жылы күзде барлық облыстық әскери комиссариаттар
Қазақстан әскери комиссариатына бағынды, Мемлекеттік қорғаныс комитеті
құрылып, өзіміздің қарулы күштерімізді құруға дайындық басталды; 1992
жылдың мамыр айында қорғаныс министрлігі құрлды да, Қазақстанда орналасқан
әскери құрамалар, бөлімдер мен мекемелер тікелей республиканың бағынысына
алынды да, оның қарулы күштерінің құрамына кірді. Кейінірек қарулы
күштердің бірнеше түрі – армиясы, шекаралық әскері, ішкі әскері,
республикалық гвардиясы, әскери теңіз күштері болды.
Бұрын болмаған белгілердің алғашқы қалыптасуы және бұрыннан бар
белгілердің жетілдірілуі бір сәттік шаралар шеңберінде жүзеге
асырылмайтынын, бір кезеңнен екінші кезеңге, сосын – үшінші кезеңге ауысып,
тәуелсіздік белгілерінің алғашқы сұлбасы неғұрлым тұрақты, тіпті
салыстырмалы түрде алғанда олардың аяқталған нысанына жол беретін көп
кезеңді процесс екендігін көріп отырмыз.
Республиканың қазіргі ауысып отырған және мемлекеттік тәуелсіздік деп
аталатын сапалы жаңа жағдайын анық елестеу үшін тәуелсіздіктің негізгі
белгілеріне тоқталу қажет. Тәуелсіздік үшін мұндай белгілі жиынтығы
болыумен қатар олардың әрқайсысының айрықша сипаттары мен белгілерінің
объективті көрсетілген жеткілікті деңгейде де қажет. Алайда бұл екінші
шарттың бірден орындалуы мүмкін емес: қазір тәуелсіздіктің кейбір
атрибуттары қалыптасу кезеңінде, құрылуда, уақыт өте келе бір қалыпқа
тоқтайды.
Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігінің негізгі белгілеріне
сипаттама. Рсепубликаның мемлекеттік тәуелсіздігінің белгілерін олардың
тікелей қатысы бар және содан көрінетін орта арқылы шартты түрде айыруға
болады.
Республианың мемлекеттік құрлыс саласындағы және саяси-құққтық
жүйедегі мемлектттік тәуелсіздігінің негізгі белгілері біздің ойымызша,
мына төмендегілер:
Толық, шексіз тәуелсіздік, бұл мәселе бүгінгі күні бұрын Қазақстан КСРО
одағы құрамында болған, оның егемендігінің айтарлықтай шектелгендігін
көрсететін кездегіден мүлдем басқаша қойылуда. Іс жүзінде КСРОдағының
тәуелсіздігі мен одақтас республикалардың тәуелсіздігі біріктірудің
қажеттігі көптеген объективті және субъективті себептердің болуына қарай
біріншісінің екіншісіне сөзсіз басымдығын білдіреді[8].
Республиканың аумақтық үстемдігі,Республиканың тұтас, бөлінбейтін
және қол сұғылмайтын аумағына кез келген сыртқы тікелей немесе жанама қол
сұғушылығына жол бермеу керек. Бұдан былай республика аумағын басқа
республикаға волютаристікпен беру және сонымен байланысты күні кешеге дейін
кеңінен жүзеге асырылып келген шекараны қайта белгілеу кеңінен жойылатын
болады.
Рсепубликалық азаматтықтың болуы. Азаматтық өзінің сипаты және мәні
жөнінен бұрынғы кеңестік федерация шеңберінде қолданылған формальды, қағаз
жүзіндегі республикалық азаматтықтан принципті түрде ерекшеленеді. Қазіргі
республикалық азаматтық өз мәнісінде бұрынғы одақтық азаматтықтың
функциясын қабылдай отырып (республика аумағы шегінде), соның орнын басып
отыр.
Меншікті құқықтық жүйе. Бұрын ол КСР Одағы құқықтықжүйесінің бір
буынын ғана құраған болса, енді одақтық Конституция және одақтық заң
түріндегі қондырма жойылды. Өтпелі кезеңде (алдағы уақытта тиісті
республикалық актілерді қабылдағанға дейін) КСРО актілері Қазақстан
аумағында қолданылды, өйткені олар республика заңдарына қайшы келмейтін
еді. Коснтитуцияның және республика заңдарының заңды үстемдігі нығайтылды.
Өзінің мемлекеттік нышандары – туы, елтаңбасы, әнұраны, сондай-ақ
астанасы, мемлекеттік мерекелерін белгілеу. Рсепубликаның тәуелсіздік
алуына байланысты мемлекеттік символиканы жаңарту, оны жаңа жағдайға
сәйкестендіру, одан тоталитаризм мен әкімшілдік-әміршілдік жүйенің
стереотиптері мен штаптарын жою жөнінде жұмыстар жүргізілді.
Экономикалық салада республиканың мемлекеттік тәуелсіздігінің
атрибуттарына мыналар жатады:
Дербес бюджет және дербес бюджеттік-қаржылық жүйе.
КСР Одағының шеңберіндегі дөрекі консервативті бюджетті жүйе орталықтың
республикаларға қатысты үстемдігінің құралы ретінде қызмет етті. Оны
өзгерту, одан республикалардың бюджеттерінің бөлініп шығу, олардың дербес
бюджеттік жүйесінің құүрылуы – экономикалық егемендіктің қажетті шарты.
Бірақ бұл жерде одақтық органдардың қызметін жете білмеуінің салдарынан
республикаларға мұраға қалдырылған проблемалар жеткілікті. Бюджет
тапшылығынан құтылу үшін, мысалы, тіпті болмағанда шетінен республиканы ол
тап болған дағдарыстан шығару керек.
Дербес ақша – несие жүйесі. Біртұтас экономикалық кеңістіктің ыдырауы
біріңғай ақша бірлігінің – сомның – бұрынғы КСР Одағы мемлекеттердің
қажетін бұрынғыдай өтеу қабілетін жойды және оларды тұйықтан шығудың жолын
іздеуге бағыттады. Сол себепті де алғашқы кезде республикаларда (сонымен
бірге) купондар, карточкалар, талондар және т.б. пайдаланылды, сонымен
барып өздерінің ақша бірлігіне көшті. Сонымен теңгеге ауысу халықтың
қолындағы ақшаның құнсыздануына алып келді және ол халықтың әлеуметтік
қорғалмаған тобына өте ауыр тиді. Сонымен бірге әрбір республикада ұлттық,
коммерциялық, несиелік банктер және басқада осындай мекемелер құрыла
бастады, бұл да дербес ақша – несие жүйесін құрудың бір кезеңі болып
табылады. Ұлттық валютаны конвертациялауды қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттерде осы ретте шешілуі тиіс[9].
Өзінің салық саясатын жасау, соның көмегімен республика түрлі
экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа шараларды жүзеге асыруға,
басқару аппаратын, армияны ұстауға ұстауға және т.б. мүмкіндік алады.
Осындай қажеттіліктер ескеріле отырып республикалық және жергілікті
салықтар жүйесі құрылады, оларды дұрыс жинауға бақылау жасалады. Бірақ,
салық қазіргі кезде байқалып отырғандай, экономикалық бастамалар мен
кәсіпкерлікті тұншықтыру құралы емес, керсінше адамдарға дем беріп,
мүмкіндіктер туғызып, қызығушылығын оятуы керек.
Қауіпсіздік, әскери құрлыс және құқық тәртібі саласында республиканың
мемлекеттік тәуелсіздігінің атрибуттарына, біздің пікірімізше, мына
төмендегілер жатады:
Армия. Қандайда бір шағын болса да армия бөлімшесі жоқ шектеулі
егемендігі бар республиканың жағдайы қандай болатындығын төтенше жағдайлар
жөніндегі мемлекеттік комитеттің (ГКЧП) тамыз (1991 ж.) төңкерісі көрсетіп
берді. Бұл көп жағдайда армиясыз және осындай осындай қорғау құралдарынсыз
қауіпсіздігі тұрақсыз болып саналатын тәуелсіз республикаға қатысты. Офицер
жиналысына қатысушылар (қаңтар, 1992 ж.) армияны ұлттық пәтерлерге бөліп
әкетуге үзілді-кесілді қарсы болғанда, енді бұрынғы біртұтас мемлекеттің
жоқ екендігін, соған сәйкес біртұтас армияны сақтауға да негіздің жоқ
екендігін, ескермеген еді. Әрине, стратегиялық бағыттағы біріккен қарулы
күшті біртұтас ТМД командованиесінің қарауында белгілі бір мерзімге сақтап
қалуға да болар еді. Кәдімгі қарулы күштерге келетін болсақ, олар әрбір
республиканың армиясында болуға тиісті. Бұл – республикалардың дербес
тәуелсіз мемлекет болып бөлініп шығуының логикалық салдары. Алайда біздің
республикамыз бұл істе сабырлық пен шабандық танытты. Соның нәтижесінде
қарудың, құрал-жабдықтың, әскери техниканың және аспаптардың (ең тәуірлері)
Қазақстаннан сыртқа әкетілді[10].
Өзінің ішкі әскері. Оны құру республиканың мемлекеттік тәуелсіздігін,
оның қоғамдық қауіпсіздігін, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету мақсатына негізделген. Олар республика аумағына орналасқан
ішкі әскердің құрамалары мен бөлімдерінен құрылған, олардың жанында
басқарма және әскери кеңес бар.
2. Республиканың шекара және кеден қызметі. ТМД-ға мүше
мемлекеттердің арасындағы шекарада шектеу болмайды деп ресми түрде
мәлімделсе де, азық-түлік пен тауарлардың бір елден екінші елге жаппай
әкетілуіне тосқауыл қою қажеттілігі туып отыр. Сондықтанда шекара және
кеден қызметін пайдаланбай болмайды. Оған қоса, бұдан былай жеке
тұлғалардың республикадан басқа бір республикаға көшуі тіптен басқа мәнге
ие болуда. Сондықтан да халықтың миграциясы туралы, босқындар туралы кейбір
қазақстандық заңдар кейбір жағдайлар бойынша, КСР Одағы уақытында күшінде
болған заңдарға қарағанда басқаша жазылған.
Барлауды және контрбарлауды құру. Тәуелсіз республиканың басқа
мемлекеттер белгісі келіп тұратын өз құпиясы болғандықтан, ол оны сенімді
қоғауға мүдделі. Өз кезегінде, онда басқа мемлекеттердің ісінің жағдайы
туралы неғұрлым кең де нақты ақпарат алуға деген қажеттілік тууы мүмкін.
сондықтан да бұрынғы КСР Одағының Қазақстан аумағында жұмыс істеген барлау
және контрбарлау қызметінің базасында тәуелсіз республиканың мүддесін
қорғайтын өзінің қызметі құрылған.
Сыртқы саяси және сыртқы экономикалық қызмет саласындағы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігінің атрибуттары, біздің
көзқарасымыз бойынша, мынадай:
1. Дербес сыртқы саясат, оның негіздерін, келешектегі және ағымдағы
міндеттерін анықтау, органдардың, мекемелер мен қызметтердің тармақталған
жүйесібар өзінің сыртқы саяси ведомствосын құру. Бұған дейін Қазақстанда
КСР Одағының құрамындағы республика ретінде өзінің Сыртқы істер министрлігі
болған, бірақ ол өзінің құрамында бар-жоғы 13-15 қызметкері бар, ештеңе
шешпейтін, Одақтың Сыртқы істер министлігінің нұсқауларын бұлжытпай
орындайтын және толығымен соған тәуелді орган еді. Республиканың
халықаралық құқық субъектілігі формальды түрде мәлімделгенімен, іс жүзінде
жоқтың қасы еді. Мемлекеттік тәуелсіздік алу бұл салады шұғыл бетбұрыс
жасады: республиканың халықаралық құқық субъектілігі бірнеше қатарға жоғары
көтерілді, терең мазмұнға ие болды, Қазақстанның Срытқы істер министрлігі
тарап кеткен одақтың Сыртқы істер министрлігінің құқықиеленушісі
(республика масштабында) болды, қандай мемлекеттермен байланыс орнату
керектігін, қандай халықаралық ұйымдарға кіру керектігін, өзінің елшілдігі
мен консулдығы крек пе, жоқ па, қандай келісімдер жасау керек және т.б.
мәселелерді өзі белгілей бастады.
2. Дербес сыртқы экономикалық қызметі. Мемлекеттік тәуелсіздікті
жариялау республикалар алдынан басқа мемлекеттермен бұрынғыдай көптеген
кедергілер мен шектеулерсіз экономикалық байланыстар орнатудың кең
мүмкіндіктерін ашты. Қазір республика сыртқы экономикалық байланыстарды өзі
реттейді, оған қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін айқындайды, шетел
капиталын тарату жөніндегі, өздерінің табиғат байлықтарын тездетіп игеру
үшін озат технология мен инвестициялар тарту жөніндегі, экономикалық
қызметті жандандырып, халықтың жағдайын жақсарту жөніндегі шараларды
белгілейді. Республика сыртқы экономикалық серіктес таңдауға байыппен
келуге, олармен өзара пайда және мүдделілік тұрғысында қарым-қатынас
құруға, кемістушілік шараларын болғызбауға тырысады. Тәжірибе көрсеткендей,
жекелеген халықаралық экономикалық құрылымдар (банктер, консорциумдар,
үкіметаралық ұйымдар) республикаға көмек көрсете отырып, кейде оған қатаң
шарт қояды, кейде жасырын, кейде ашық қысым көрсетеді. Егер олар
белгіленген шектен асып кететін болса, онда мұндай көмектен бас тартқан
жөн, өйткені республиканың егемендігіне нұқсан келмеуі керек.
Жоғарыда айтылғандардан көрініп тұрғандай, Қазақстанның мемлекеттік
тәуелсіздігінің белгілерінің қалыптасу процесі әлі аяқталған жоқ; ол
бүгінгі күннің жағдайына сәйкес, тереңдету жағдайына қарай жалғасуда.
Республиканың мемлекеттік тәуелсіз белгілерінің, біздің ойымызша,
оның көрсеткіштерін айыра білуіміз қажет, өйткені бұл екеуі екі нәрсе.
Тәуелсіздік көрсеткіштерінің қатарына, айталық, республиканы басқа
мемлекеттердің дипломатиялық тануын, оның Біріккен Ұлттар Ұйымына және
басқа да халықаралық ұйымдарға қабылдануын, Астанада немесе Алматыда шетел
мемлекеттерінің өкілдігінің, халықаралық ұйымдардың өкілдіктерінің ашылуын
жатқызуға болады. Басқаша айтқанда, республиканың тәуелсіздігінің
көрсеткіші – тәуелсіздіктің және оның атрибуттарынның нәтижесі, оларды
қабылдау нысаны, халықаралық қатынастар субъектілерін мойындауға бағасы
және тойтарыс беруі. Республика мемлекеттік тәуелсіздік алмаса, оны
ешқандай мемлекет дипломатиялық жағынан танымас еді, Біріккен Ұлттар Ұйымы
өзіне мүше етіп қабылдамас еді және т.б. [11].
Мемлекеттік тәуелсіздіктің қалыптасуы мен оның белгі нышандарының
жасалуы үлкен кедергілерге кездесті. Алғашқы кезде бұрынғы КСРО-ның
құрамдас бөлігі ретіндегі Қазақстан туралы алғашқы түсініктердің қайталануы
қатты әсер етті. Осыдан кейін, ол өзінің әрекетімен, айталық экономиканы,
мәдениетті, армияны күйретіп жаттыр деген негізсіз кінә тағылды.
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕГЕМЕНДІ ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТ РЕТІНДЕ.
2.1. Егемендік пен тәуелсіздіктің тарихи кезеңдері.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттiмiздiң егемендiгi
мен тәуелсiздiгiн баянды еттi. Қазақстан мемлекетiнiң егемендiгi мына
белгiлерiмен сипатталады: Қазақстан мемлекеттiң тарихи қалыптасқан аумағы
бар. Қазақстанның аумағы бес мемлекетпен: Ресеймен, Қытаймен; өзбекстанмен;
Қырғызстанмен және Туркменстанмен шектес. Мемлекетiмiздiң аумағы бiртұтас
және оған қол сұғуға болмайды. Мемлекетiмiздiң аумағына басқа мемлекеттiң
қол сұғуы агрессия деп бағаланады. Агрессияны халықаралық құқық айыптайды.
Конституцияда жарияланғанындай, Қазақстан басқа мемлекеттерiмен тату
көршiлiк, олардың iшкi iсiне араласпау, дауларды келiсм арқыла шешу,
бiрiншi болып қарулы күштердi қолданбау саясатынжүргiзедi. Республикаға
қарсы агрессия бола қалған күнде немесе сырттан тiкелей қауiп төнсе,
Президент Республиканың барлық аумағында немесе кейбiр аумақты жерлерiнде
соғыс жағдайын енгiзiп, iшiнара немесе жалпы әскерге шақыруды жариялайды.
Қазақстан Республикасыынң мемлекеттiк шекарасы туралы заң бойынша бiздiң
мемлекет өз аумағын құрылықта, әуе кеңiстiгiнде қарулы күштерiмен қорғайды.
Республика шекарасын Қазақстанның шекара әскерi күзетедi, ол республика
тұтастығына қандай болсын әрекетке тойтарыс беруi қажет, адамдарды
қылмыстық әрекеттерден қорғауы тиiс.
Егемендiктiң маңызды белгiсi – онда мемлекеттiк билiктiң жоғары
органдарының болуы. Заң шығару қызметiн жүзеге асыратын жоғары өкiлдi орган
– Қақастан Республикасының парлементi. Парлемнет екi палатадан: Мәжiлiстен
және Сенаттан тұрады. Олар тұрақты қызмет iстейдi. Мәжiлiс депутаттарын
азаматтар тiкелей сайлайды. Ал Сенат депутаттарының басым көпшiлiгiн
маслихаттар сайлайды. Сенаттың жетi депутатын Президент тағайындайды.
Мемлекеттiң басшысы – Президенттi азаматтар сайлайды. Президент мемлекеттiк
iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын анықтайды. Перзидент
мемлекеттiк билiктiң барлық буындарының келiсiп қызмет iстеуiн қамтамасыз
етуi тиiс. қазақсьан республикасының Үкiметi елiмiздiң көлемiнде атқарушы
билiктi жүзеге асырады. Ол атқарушы органдардың жүйесiн басқарады. Атқарушы
орган жүйесiне жататындар – министрлiктер, комиссиялар және жергiлiктi
атқарушы органдар- облыстық, қалалық, аудандық ауылдық, селолық әкiмдiктар
мен әкiмдер. Атқарушы органдардың өкiлеттiктерi заңдарда және арнаулы
ережедерде анықталады.
Ерекше құқық қорғау органдары бар олар – соттар, iшкi iстер органдары,
ұлттық қауiпсiздiк органдары, прокуратура. Олардың iшкi құрылымы,
өкiлеттiктерi арнаулы заңдарда анықталады.
Егемендiктiң тағы бiр маңызды белгiсi - өз азаматтығының болуы.
Азаматтыққа байланысты мәселелер Конституцияда, азаматтық туралы заңда,
Президенттiң заң күшi бар Жарлықтарында қарастырылған. Азаматтық -
адамдарды мемлекетпен тұрақты саяси және құқықтық байланысының жағдайы.
Мұндай байланыстан мемлекетпен азаматтардың өзара құқықтары мен мiндеттерiн
туындайды. Мемлекет, оның органдары азаматтарға ол құқықтары мен
бостандықтарын пайдалануы үшiн қажеттi жағдайларды жасауы тиiс.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтары бұзылған болса, лауазым иелерi,
заң қорғайтын органдар кiнәлiлердi тиiстi жауапқа тартады. Азаматтардың
мiндеттерi –Конституцияны, заңдарды сақтау, мемлекеттiк тiлдi, барлық
ұлттардың тiлдерiн, әдеттерiн, дәстурлерiн құрметтеу, елiмiздiң
экономикалық қуатын күшейту. Егемендiктiң өндi бiр маңызды белгiсi – басқа
мемлекеттермен қарым-қатынас жасауқабiлеттiлiгi. Қазақстан республикасы
Бiрiккен Ұлттар Ұйымының, басқа да халықаралық ұйымдардың мүшесi. Көптеген
шет мемлекеттермен елшiлiк қатынастарын жолға қойды. Олармен саяси,
экономикалық, мәдени, т.б. мәселелер бойынша халықаралық шарттар жасасты.
Сол мақсатпен Қазақстан Республикасының Конституциясы Президентке,
Парламентке және кiметке қажеттi өкiлеттiктерi бердi. Егемен Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк рәмiздерi – Елтаңбасы, Туы, Гимнi бар. Олар
Қазақстанның қалыптасып дамуының тарихи жолдарын бейнелейдi. Әр адам
мемлекеттiк рәмiздердi құрметтеуге тиiстi. Заңдарда оларды пайдалану
тәртiбi белгiленген.
1966 ж. басталған экономикалық дамуға белгілі дәрежеде серпін берді.
IХ-бесжылдықтың басына дейін жоспарлау мен экономикалық ынталандыру жаңа
жүйесі бойынша Қазақстандық 1758 кәсіпорын немесе олардың жалпы санының 84%
жұмыс істеді. Жоспар сегізінші бесжылдықтың негізгі көрсеткіштері бойынша
орындалды: өнеркәіптің жалпы өнімі, 56%, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі
52% артты. Өнеркәсіптің барлық саласы тиімді жұмыс істеді. Бірақ белгілі
дәрежедегі радикализмге қарамай, экономикалық реформаның қоғамдық
өндірістің тиімділігін арттыруға бағытталған бастапқы идеялары бұрмаланды.
Реформаның негізгі мақсаты – кәсіпорындардың шаруашылық дербестігін
жоспарлы кеңейту-тек көрсеткіштерді кемітуге және коллективтердің
көтермелеу қорларын қалыптастыру тәртібін өзгертуге әкеп соқтырды. Көптеген
кәсіпорындар пайда табудың қызығына беріліп, неғұрлым оңай жолға - өз
өнімдерінің бағасын қолдан жоғарлату жолына түсті.
Бағаның өсуі есебінен алынған пайда жалақыны көбейтуге мүмкіндік
береді, оның өсуі еңбек өнімділігінің өсуін басып озады, мұның өзі 70-
жылдың басында-ақ инфляциялық процестердің басталуының себебі болды, бұл
экономикалық дамуына теріс ықпал жасады. Реформаның жарты кештігі мынадан
көрінеді: ол кәсіпорындарды дербестігін кеңейте отырып, министрліктер мен
ведомстволардың әкімшілік және экономикалық өкілеттілігін күшейтті. Қол
жеткен дәреже принциптеріне негізделген жоғарыдан орталықтандырылған
жоспарлау сақталып қалды, жалпы өнім көрсеткіштері, олардың жетілдірілмеген
деп танылғанына қарамастан, қолданыла берді[12].
70-ж. басында реформаны жүргізу тоқтатылды. Сол жылдары әлі де
шаруашылықты жүргізу, жоспарлау мен ынталандыру механизмдерін жақсартуға
әлденеше рет талпыныс жасалғанымен мұның өзі тиісті нәтиже бермеді.
Қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру қолдан келмеді.
IХ-бесжылдықтың басына қарай республиканың экономикасында өнеркәсіп
жетекші орын алды.
1970-1985 жж. республиканың индустриялық потенциялы белгілі дәрежеде
өсе түсті. 1000-дай өнеркәсіп орындары мен цехтар қатарға қосылды. Оның
ішінде Қазақ газ өңдеу зауыты, Ермак ГРЭС-тері, Қапшағай су – су электр
станциясы, Шымкент және Жамыбыл фосфор зауыттары және басқалары бар.
Өнеркәсіп өндірісінің көлемі жөнінде Қазақстан үшінші орын алды.
Экономикалық потенциялдың өсу халық шаруашылық айналымына шикізат
өндіруге бағытталған сипатын бұлжытпай сақтап қалды.
70-80 жж. алып кәсіпорындар шикізат салаларын дамытуға бағыт ұстау
өнеркәсіптің өңдейтін және қайта өңдейтін өндірісінің өсу қарқыны төмен
болуына, халық тұтынатын тауарлар, тамақ және қайта өңдейтін өндірісінің
дамуы жеткіліксіз болуына әкеп соқтырды. Тұтынатын азық-түлік емес
товарлардың 60% Қазақстанға басқа республикадан алынып келінді, осының
өзінде олардың бір бөлігі Қазақстан шикізатынан жасалды, бірақ ақтық өнімді
өткізуден түсетін пайданы оны жасап шығарушылар алды.
60-жылдардың ортасында-ақ елдің партиялық мемлекеттік басшылығы
халықтың ақшалай табысын арттыру бағытын ұстады, мұның өзі халықтың тұрмыс
дәрежесінің 40-50 жылдармен салыстырғанда артуында белгілі дәрежеде оң рөл
атқарды. 70-жылдардың бірінші жартысында халық шаруашылығының өндірістік
салаларында жаңа ставкамен жалақы белгіленді, ең төменгі жалақы 70 сомға
жеткізілді.
Жалақының мұндай дәрежеде өсуі жылдар бойы халықтың тұрмыс дәрежесі
үнемі өсіп келеді деп санады, ал іс жүзінде бұл шындыққа сай емес еді.
Халықтың нақты табысының төмендеуіне ақшаның құнсыздануы да әсер
етті, мұны көп уақыт бойы мемлекеттік органдар халықтан жасырып келді.
Құнсыздану қарқыны жылына 4% екені есептелгенде нақты жалақы 1970-1986 жж.
20% төмендеді. 1985 ж. 1 сом 60-жылдардың ортасындағы бір соммен
салыстырғанда 54 тиынға тең еді.
1971 ж. колхозшылар үшін де жұмысшылар мен қызметкерлерге
белгіленгендей зейнетақы белгілеу тәртібі енгізілді. 1972-1974 жж. соғыс
және еңбек мүгедектеріне айлық орташа зейнетақы 33% көбейтілді, 1975 ж.
Отан соғысының мүгедектеріне қосымша жеңілдіктер енгізілді.
70-80 жылдары көпшілік қолды көптеген тауарлар бағасының, тұрмыстық
және коммуналдық қызмет көрсетудің, көліктін көптеген түрлері бағасының
ресми және сол сияқты жасырын түрде ереулі жоғарылатылуы халықтың нақты
табысын едәуір төмендетті.
70-80- жж. адамдардың көпшілігі кеңес қоғамын барып тұрған әділетсіз
қоғам деп білді.
70-80-жылдары ұлттық салт-санадан гөрі еңестік салт-сана көбірек
дәріптелді. Ұлт республикаларында, қоғамдық-саяси өмірде евроцентризм басым
болды. КСРО халықтары мен ұлттарының дамуындағы орыс мәдениетінің рөлін
асыра бағалау процесі жүрді, мұның өзі социалистік республикалардың ұлттық
мемлекеттік, мемлекеттік егемендік және териториялық тұтастық құқықтарын
мойындамауға алып келді.
Ұлт саясатындағы бұрмалау, саяси ахуалдың қаталдандырылуы, еркін ой-
пікір айтуға өкіметтің төзбеушілігі, әсіресе интеллигенттер арасынан назар
туғызады. Ол түрліше көрінеді. Мәселен, 1963 ж. Мәскеуде Жас тұлпар
ансамблінің негізінде Москва Жоғарғы оқу орындарында оқитын қазақ
жастарының тұңғыш бейресми бірлестіктерінің бірі құрылды. Алғашқыда ол 800
студентті біріктірді, кейінірек бұл қоғам едәуір кеңейді. Мұндай
Павлодарда, Қарағандыда, Ақмолада, Семейде, Шымкентте және басқа жерлерде
пайда болды[13].
1979 ж. жазда Ақмолада болған оқиға ұлттық қатынастардағы қоза түскен
қарама – қайшылықтың көрінісі еді. Ол ұлттық қатынасты түпкілікті халықтың
мүдделерін есепке алмай орталықтың әміршілік әдіспен реттеуінің мезгілі
өткенің көрсетті. Қазақстанда 1979 жылы неміс автономиясын құру әрекеті
және оған қазақ тұрғындарының қарсы шығуы республиканың саяси тарихында
күні бүгін де ақ таңдақтардың бірі болып келеді. Маусымның 19 жұлдызында
Ақмолада демонстрация болып өтті. Оны аудандардан келген соғыс және еңбек
ардагерлері бастады [14].
80-жж. ақырында Кеңес мемлекеті ыдырай бастады. Халық депутаттары
бірінші съезінің өзінде-ақ және партиялық формулаларда егемендік,
экономикалық дербестік, орталық пен федерацияның мүшелері арасында
өкілеттікті бөлісу, жаңа Одақтық шарттар жасасу идеялары талқылана бастады.
Демократиялық қайта құрлыстардың және ұллтық сананың ояну процестердің
дамуы, уақиғалардың даму барысы партиялық және мемлекеттік басшылық
тараптарынан осыған сай орталық пен одақтас республикалардың қарым-
қатынасын үйлестіретін шаралар қолдануды талап етті.
Жаңа шындық жағдайы есепке ала отырып, одақтық қайта құру идеясы
кеңінен қолдау тапты және ол төменнен – автономиялық және одақтас
республикалардан көтерілді. Қазақ КСР-да республиканың өзін-өзі басқару,
өзін-өзі қаржыландыру концепциясы жасалды, онда Қазақстан территориясындағы
табиғи байлықтар мен өндіріс құрал-жабдықтарына, оның ішінде өнеркәсіптің
негізі болып табылатын салалық кәсіпорындарына республиканың меншіктік құқы
дәлелденді, республиканың егемендігін саяси және экономикалық салада нақты
түрде қамтамасыз ету қажеттігі туралы батыл мәлімденді. Қоғамды жаңғыртуға
бағытталған қозғалысты Н.Ә.Назарбаев басқарды, ол әрдайым аса күрделі
проблеммалардың шешімін демократиялық жолмен табуға тырысады. Оңшыл және
солшыл радикализмге қарама-қарсы Н.Ә.Назарбаев табанды, демократиялық
реформалар жүргізу және әлеуметтік прогресс, барлық қазақстандықтардың
теңдігіне негізделген ұлтаралық ынтымақтықты сақтау, мемлекеттік саясаттың
түбегейлі принципі ретінде саяси тұрақтылықты сақтауға баса көңіл бөлу
саясатын жүргізіп келеді.
Бірақ Қазақстанда басталған әміршіл-әкімшілдік жүйені сындыруға
мемлекеттік басқару құрылымының, Қазақстан Коммунистік партиясының қатаң
билігі кедергі жасады.
Жекелеген партия ұйымдарының өз жұмыстарын жаңа талаптарға сай қайта
құруға бағытталған талпыныстары елеулі нәтиже бермеді. 1988 ж. бастап жаңа
туып келе жатқан оппоненттер тарапынан Қазақстан Компартиясына сын айтыла
бастады, бірақ әлі де белгілі дәрежеде сақталып отырған беделіне қатты
соққы болды.
Ресми емес қозғалыстардың дамуы Қазақстанның қоғамдық өміріндегі
заңды құбылыс еді, сондай-ақ Алматыдағы желтоқсан (1986 ж.) уақиғаларына
кейін республикада туған қоғамдық-саяси ақуал болды[15].
Қазақ жастарының 1986 ж. Желтоқсандағы шеруінің түрі ұлттық
болғанымен ұлтшылдық емес еді. Партия органдары құқық қорғау органдарына
айыптау қортындыларын тезірек шығару жөнінде қысым жасап жатты, ал
прокуратура болса мұндай заңсыздыққа көңіл бөлмеді. Уақиғаның салдары
туралы ресми мәліметтер қарама – қайшы.
Тәртіпсіздікті басып – жаншу кезінде тәртіп сақтау органдары
заңдылықты әлденеше рет және өрескел бұзды – ұстағандарын ұрып – соққан,
оларды қысты күні киімсіз қала сыртына апарып тастаған, прокурордың
санкциясыз тергеу түрмелеріне бірнеше тәулікке уақытша түрмелерге қамаған.
Демонстрацияларды қуып тастауды темір таяқтан, шағын сәперлік күректерін
үйретілген иттер пайдаланылған. Бір сөзбен айтқанда өкімет оргнадары өткен
уақытта тоталитарлық өкімет билігін қорғау үшін қолданылған құралдар мен
әдістердің бүкіл арсеналын аямай қолданылғанын айқын көруге болады.
Сайып келгенде, қоғамды дағдарысқа тоқырауға алып келген тоталитаризм
мен әкімшілік жүйе ғана емес, ең басты ұлттық проблемалардың шешілмеуі
болды. Атап айтқанда КСРО-ның шеңберінде ұлт мәселесінің шешілмеуі,
республикаларда шыңайы ұлттық мемлекеттің болмауы әміршіл - әкімшілдік және
бір партиялық коммунистік жүйенің нығаюына алып келді [16].
1987 ж. тамызда тұңғыш тәуелсіз ұйым – әлеуметтік-экологиялық
инициатива бірлестігі құрылып, ол өзінің алдына соғысқа қарсы тұру,
экологиялық, адамгершілік және бейбітшілікті қорғау және әділеттік
принциптері негізінде халықтың әлеуметтік белсенділігін көтеруге көмектесу,
жұртшылықтың, еңбек ұжымдары мен азаматтардың бастамаларына моральдық және
ұйымдық, құқықтық, консультациялық, информациялық, эксперттік қолдау
көрсету мақсатын қойды. Кейінірек бұл бірлестіктен басқа саяси ұйымдар,
оның ішінде жасыл майдан, Қазақстанның социял-демократиялық партиясы
бөлініп шықты. Ядролық қаруға қарсы Невада – Семей қозғалысы және Арал,
Балхаш, Қазақстан экологиясының проблеммалары жөніндегі қоғамдық комитет
республика, мұнан кейін халықаралық көлемдегі экологиялық ұйымдарға
айналды.
Жұмысшы қозғалысы елеулі саяси күшке айналды. Оның қатарында
Қарағанды көмір бассейні шахтерлері ерекше роль атқарды, олардың қимылдары
теугеуріні жөнінен Кеңес одағының басқа көмірлі аудандарының ереуілдерімен
сай келіп жатты. Таза экономикалық талаптан басталған олар шапшаң-ақ саяси
сипат алды. Жұмысшылардың облыстық ереуілі комитеті 1989 ж. бастап қызмет
істейді, ол Қарағанды облыс еңбекшілерінің одағына ұжымдық мүше ретінде
кіреді. Жаңа өзендегі уақиға (1989 ж.) әлеуметтік экономикалық саладағы
көкейкесті проблеммаларды жалғанның жарығына шығарды, ол инфрақұрылымның
мешеулігінен, өндіргіш күштерді орналастырудағы қателіктердің салдарынан
жергілікті халық жұмыссыз жүргенде вахталық әдісті қолдану практикасының
берік орын алуынан туды.
Әйелдер кеңесіне балама ұйымдар әдеттен тыс төменнен пайда болды.
Солдат аналарының комитеті, Қазақстан мұсылман әйелдерінің лигасы, көп
балалы аналар, жаңұялар, одағы, Айша, Ақ отау және басқа іскер әйелдер
ассоциациясы құрылды. Республикадағы күштердің саяси орналасуында жастар
қозғалысы елеулі орын алды. 1991 жылы. күзге дейін оның қатарында
республика жастар ұйымының комитеті, Қазақстан ЛКЖО және басқа 48
құрылымдар мен ұйымдар болды.
1990 ж. ортасында Азат қозғалысы және Азат саяси партиясы пайда
болды. Азат қозғалысы және Азат саяси партиясы пайда болды. Азат
өзінің басты мақсатын тәуелсіз мемлекеттер достастығы шеңберінде
Қазақстанның мемлекеттік егемендігі үшін күрес деп белгіледі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz