Құқықтық мәміле

Кіріспе
1 Мәміле институтының азаматтық.құқықтық сипаттамасы
1.1 Азаматтық құқықтағы мәміле түсінігі. Мәміледегі ерікті және ерік білдіруді, нысанын анықтау
1.2 Мәміленің жарамдылығы, мерзімі мен шарттары
1.3 Азаматтық құқықтағы мәміле түрлері
1.3 Азаматтық құқықтағы мәміле түрлері
2 Жылжымайтын мүлікпен мәміле жасаудың теория және тәжірибе мәселелері
2.1 Жылжымайтын мүлікті мәміленің пәні ретінде анықтаудың мәселелері
2.2 Жылжымайтын мүлікпен мәмілелерді нотариалды куәландыру мен жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу арасындағы ара.қатынасы
2.3 Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді тіркеудің кейбір құқықтық реттеу мәселелері
2.4 Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді жарамсыз деп тану
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасуына бағытталған қайта құруларды жүзеге асыруға байланысты, басты объектісі жылжымайтын мүлік болып табылатын мүліктік қатынастардың шеңбері кеңее түсуде. Әр мемлекетте жылжымайтын мүлік әлеуметтік, экономикалық маңызға ие, құндылығы жоғары объект болып есептеледі. Сондықтан да заң шығарушы орган жылжымайтын мүлік саласындағы құқықтық қатынастарды реттеуге, бақылауға аса көңіл бөледі.
Қазақстанның он бесжылдық мемлекеттік тәуелсіздігі кезеңінде жылжымайтын мүліктің құқықтық режимінде түбегейлі өзгерістер орын алды. Қазақстан Республикасы Конституциясы [1] қабылданып көптеген сұрақтар нормативтік деңгейде өз шешімін тапқан, алайда қолданыстағы заңнаманы талдау көрсеткендей, әлі өзінің шешімін таппаған мәселелер де анықталуда. Қазіргі нарықтық экономика жағдайында бұрынғы жоспарлы экономика кезінде негізіне алынған ойлар, тұжырымдар өз өзектілігін жоғалты немесе мағынасы, маңыздылығы өзгеруде.
Атап айтсақ, жылжымайтын мүлік объектісінің қалыптасуы және оған заттық құқықтар мәселесі, жер учаскесіне және онымен тығыз байланысты жылжымайтын мүлік объектілеріне құқықтардың ара-қатынасы мәселесі, мүлік саласындағы жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелердің нысанына байланысты, сондай-ақ, нотариаттық куаландыру мәселелерді айқындауға байланысты, сонымен қатар мүлікке құқықтарды тіркеу жүйесінің сұрақтары, осы жүйемен мәмілелерді (шарттарды) нотариаттық куәландыру жүйесінің арақатынасы мәселелері бүгінгі күні де өзекті болып саналуда. Тұжырымдаманың жетілдірілмегендігі кейбір реттерде жылжымайтын мүлік саласында қалыптасатын құқытық қатынастардың объектісін айқындауға мүмкіндік бермейді.
Сондай-ақ жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу жүйесінің сұрақтары, кәсіпорынның мүліктік кешен ретінде мемлекеттік тіркеуден өту мәселелері бүгінгі күні аса өзекті болып саналуда.
Алайда Қазақстанда тіркеу жүйесін еңгізуіне дейін тіркеу модельдеріне теориялық сараптама жасалмаған. Қазіргі кезеңде де осы мәселеге арналған арнайы ғылыми жұмыстар жеткіліксіз. Мәмілелерді тіркеуді құқықтық реттеу мәселелрінің күрделі сұрақтарын терең қарастырған отандық ғалымдардың арасында К.М. Ильясованы ерекше атап кетуге болады. Сонымен қатар, И.В. Амирханованың еңбектерінде де осы тақырыптардың кейбір кәсіпкерлік саладағы өзекті мәселелер зерттелген.
Осы саладағы қазақ тілінде кешенді монографиялық зерттеулердің жоқтығын, көптеген даулы сұрақтарды қарастыру қажеттілігін ескере отырып біздің диссертация жұмысының тақырыбының өзектілігі кумән тудырмайтынын айту қажет.
Бұған қоса, белгілі бір уақыт немесе кезең өткен сайын кез-келген құбылыс қайта бағалануы тиіс. Қоғам, оның өмір сүру деңгейі, айналаға деген көз қарас өзгереді. Ю.Г. Басин байқағандай, қоғам және құқықтық жүйе дамуына қарай ұғымдар өзгереді [2].

1 Қазахстан Республикасының Конституциясы. 1995жылғы 30 тамызындағы – Алматы «Жеті жарғы», 2010ж.
2 Басин Ю.Г. Защита прав – необходимое качество его юридической силы // Вещные и обязательственные права в законодательстве РК. Материалы научно-практической конференции /Отв. ред. М.К. Сулейменов – Алматы. КазГЮА, 2000 – 202с.
3 Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. – М.: Статут, 1995 (по изданию 1907 г). – 556с.
4 Гражданское право. Учебник в 3т-х. Т.1. 6-е изд. переаб. и доп.  Н.Д. Егоров, И.В. Елисеев и др.: Отв. ред. А.П. Сергеев, Ю.К. Толстой – М.: Изд. Проспект, 2004. – 624с.
5 Комментарий части первой Гражданского кодекса Российской Федерации – М.: «СПАРК», 2005 – 597с.
6 Заңтану. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Заңтану. /авторлар ұжымы. Жетекші А.Н. Ағыбаев – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 – 336 бет.
7 Иоффе О.С. Советское гражданское право - Изд-во ЛГУ, 1958 – 197с.
8 Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдері) – Алматы: Юрист, 2010. – 308бет.
9 Гражданское право: Учебник В 2-х т. Под ред. Е.А. Суханова - М., 1998. Т.1. – 257с.
10 Калфина А.Г. Масляева А.И. Гражданское право – М., 1997 – 432с.
11 Ойгензихт О. Воля и волеизъявление. Очерки и теории – Душанбе, 1977. – 217 с.
12 Гражданское право. Учебник для вузов (академический курс). / Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы, 2000. – 704 с.
13 Синайский В.И. Русское гражданское право – М., 2002 – 638с.
14 Басин Ю.Г. Сделки – Алматы, 1996 – 125с.
15 Покровский И.А. Основные проблемы гражданского права – М., 2000 – 429с.
16 Дождев Д.В. Римское частное право – М., 1997 – 704с.
17 Хейфец Ф.С. Недействительность сделок по российскому гражданскому праву. – М., 2003. – 132с.
18 Басин Ю.Г. Избранные труды – Алматы, 2003 – 864с.
19 Иоффе О.С. Гражданское право. Курс лекций – М., 1958 – 635с.
20 Покровский Б.В. Избранные труды по гражданскому праву – Алматы, 2003 – 498с.
21 Рабинович Н.В. Недействительность сделки и ее последствия – Л., 1961 – 256с.
22 Советское гражданское право. Учебник. Т. 1 / под ред. И.Б. Новицкого, П.Е. Орловского – М., 1954. – 209с.
23 Гражданское право: Учебник. Часть 1 / под ред. Ю.К. Толстого, А.П. Сергеева - М., 1996. - 632с.
24 Завидов Б.Д. Договорное право России – М., 1998 – 432с.
25 Покровский Б.В. Понятие и значение письменной формы сделок в советском праве // Труды института философии и права академии наук КазССР. Т.4 – Алма-Ата, 1960 – С.148-150
26 Хохлов С.А. Правовое обеспечение выбора предприятиями надлежащей формы хозяйственных договоров // Правовые средства реализации самостоятельности и инициативы производственных объединений и предприятий – Свердловск, 1986. – С. 47-55.
27 Романкова И.В. Некоторые проблемы заключения и оформления гражданско-правовых сделок // Вестник КазГУ. Серия юридическая. №4. – Алматы, 1997.
28 Темиралиева Р.А. Совершение сделок. Учебно-практическое пособие.- Алматы, 1998. – 147 с.
29 Сделки с недвижимостью – оформление без нотариуса: государственная регистрация, образцы документов, комментарий и нормативные акты. – М.: Юрайт-Издат, 2003. – 495 с.
30 Казақстан Республикасының № 6-1 1996 ж. 10 маусымдағы «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» Заңы // «ПАРАГРАФ» ақпараттық жүйе
31 Джантасова А.Д. Договор и закон // Актуальные проблемы современного гражданского права. Вып. 2. Т. 1 – Алматы, 2002. – С. 190-193.
32 Агарков А.А., Иоффе О.С. Советское гражданское право. – М, 1944. – 353с.
33 Римское частное право / Под ред. И.Б. Новицкого, И.С. Перетерского – М., 1994 – 544с.
34 Тұрлибекова Қ.С. Рим құқығы бойынша шарт ұғымы және оның түрлері // Гражданское право в системе права: Мат-лы междунар.науч.-практ.конф. (в рамках ежегодных цивилистических чтений), Алматы 17-18 мая 2007г. / Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы: НИИ частного права КазГЮУ, 2007 – С.359-361.
35 Покровский Б.В. Договор как правоотношение. // Покровский Б.В. Избранные труды по гражданскому праву /Сост. М.К.Сулейменов – Алматы: НИИ частного права КазГЮУ, 2003. 404с.
36 Киндеева Е.А., Пискунова М.Г. Недвижимость: договоры и комментарии. – М.: Издательство Юрайт, 2009. – 567с.
37 Сарсембаев М.А. Международное торговое право – Алматы: Ғылым, 1999. – 301с.
38 Романкова И.В. Некоторые проблемы заключения и оформления гражданско-правовых сделок // Вестник КазГУ, Серия юридическая №4, 1997, С. 159-168.
39 Диденко А. Некоторые проблемы оснований прекращения договора // Гражданское законодательство Республики Казахстан. Вып. 15- Алматы, 2003, С.73-90.
40 Денисов С. А. О порядке заключения договора // Актуальные проблемы гражданского права /Под ред. М. И. Брагинского – М.: «Статут», 1999. - С.337-340.
41 Зыкин И.С. Договор во внешнеэкономической деятельности. – М.: Международные отношения, 1990. – 297с.
42 Джакишев С.А. Недействительность договора как двусторонней сделки. //Договор в гражданском праве: проблемы теории и практики. Т.1. -Алматы, 2000. - С. 43-49.
43 Мухамедова Н.Ф. Свобода договора в гражданском праве: понятие, сущность и ограничение // Гражданское право и гражданское законодательство. Материалы международной научно-практической конференции / Отв. ред. М.К. Сулейменов – Алматы: НИИ частного права КазГЮУ, 2009 – С. 300-303
44 Новицкий И.Б. Сделки. Исковая давность – М.,1954 – 205с.
45 Егоров Ю.П. Сделки как средства индивидуального регулирования общественных отношений – Екатеринбург, 1993 г. – 133 с.
46 Романкова И.В. К вопросу понятия предпринимательской сделки // Вестник КазГУ. Серия юридическая. 1999.-№1(10). - С.101-105.
47 Амирханова И.В. Гражданско-правовое обеспечение развития предпринимательства в Республике Казахстан – Алматы, 2003. – 369с.
48 Куанышбаева С.О. Предпринимательские сделки по законодательству Республики Казахстан: Дисс. нанд. юрид. наук / ОАО КазГЮУ – Алматы, 2004 – 177 с.
49 Куанышбаева С.О. Особенности правового статуса предпринимателя при заключении сделок // Субъекты гражданского права. Т. 2. – Алматы: КазГЮА, 2001. – С. 124-126.
50 Коммерческое право. / Под ред. В.Ф. Попондопуло, В.Ф. Яковлевой – Спб., 1997 - 438 с.
51 Куанышбаева С.О. Виды предпринимательских сделок // Актуальные проблемы современного гражданского права. Сб. материалов межд. конф. Т.1. – Алматы, 2001 – С. 273-275
52 Ахмадиева Г.Д. Правовое регулирование внешнеэкономических контрактов в РК. – Алматы: 1996. – 261с.
53 Богуславский М.М. Международное частное право. – М.: 1989. – 541с.
54 Испаева Г. Предмет договора международной купли-продажи товаров // Юрист. – 2004. - №5. – С. 40-43.
55 Джурович Р. Руководство по заключению внешнеторговых контрактов. М.: 1992. – 624с.
56 Калдыбаев А.К. Изменение и расторжение гражданско-правового договора. Автореф… на соиск… уч… степ… к.ю.н. – Алматы: казГосИНТИ, 2005. – 69с.
57 Брагинский М.И. Витрянский В.В. Договорное право: Общие положения – М., 1998 – 587с.
58 Сулейменов М.К. Объекты гражданского права по законодательству Республики Казахстан // Объекты гражданских прав / Отв. ред. М.К. Сулейменов – Алматы: КазГЮУ, 2004 – С. 8 – 30
59 Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 26 шілдедегі № 310-ІІІ «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» Заңы (өзгерістер мен толықтырулармен) // «ПАРАГРАФ» ақпараттық анықтама жүйесі.
60 Қазақстан Респуликасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 15 тамыздағы № 1261 «Жылжымайтын мүлiктi бағалау және тiркеу жөнiндегi мекемелер мен кәсiпорындарды «Қазақстан Республикасының Әдiлет министрлiгi Жылжымайтын мүлiк пен заңды тұлғаларды тiркеу жөнiндегi агенттiгiнiң Жылжымайтын мүлiк жөнiндегi орталықтары» мемлекеттiк кәсiпорны етiп қайта құру туралы» Қаулысы // «ПАРАГРАФ» ақпараттық анықтама жүйесі.
61 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 13 ақпандағы № 148 «Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерін қолдау және жылжымайтын мүлік нарығындағы ахуалды тұрақтандыру жөніндегі кейбір шаралар туралы» Қаулысы(өзгерістер мен толықтырулармен) // «ПАРАГРАФ» ақпараттық анықтама жүйесі.
62 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 6 наурыздағы № 265 «Жылжымайтын мүлік нарығындағы проблемаларды шешу жөніндегі кейбір шаралар туралы» Қаулысы // «ПАРАГРАФ» ақпараттық анықтама жүйесі.
63 Қазақстан Республикасының 2006 жылғы шілденің 5-і. № 157-III ҚРЗ«Мүлікті жария етуге байланысты рақымшылық жасау туралы» Заңы // «ПАРАГРАФ» ақпараттық анықтама жүйесі.
64 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 15 тамыздағы № 770 қаулысымен бекітілген «Мүлікті жария етуге байланысты рақымшылық жасау туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жария етілген жылжымайтын мүлік объектілерін пайдалануға қабылдауды ұйымдастыру және жүргізу Ережесi
65 Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 сәуiрдегi № 94-1 «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңы // «ПАРАГРАФ» ақпараттық анықтама жүйесі.
66 Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16 шілдедегі № 242-ІІ «Қазақстан Республикасындағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы» Заңы // «ПАРАГРАФ» ақпараттық анықтама жүйесі.
67 Қазақстан Республикасының Әділет министрінің 2007 жылғы 7 желтоқсандағы № 329 «Мемлекеттік муқтаж үшін алынатын жылжымайтын мүлікті бағалау әдістемесін бекіту туралы» Бұйрығы // «ПАРАГРАФ» ақпараттық анықтама жүйесі.
68 Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 23 желтоқсандағы «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы» Заңы (өзгерістер мен толықтырулармен) // «ПАРАГРАФ» ақпараттық анықтама жүйесі
69 Жариков Ю.Г., Масевич М.Г. Недвижимое имущество: правовое регулирование. Научно-практическое пособие.-М: Издательство БЕК, 1997.
70 Недвижимость: права и сделки. 2-е издание, доп. и перераб. – М.: Юрайт-Издат, 2006. – 710с.
71 Скворцов О.Ю. Недвижимость как юридическая фикция // В сб. Актуальные проблемы науки и практики коммерческого права. Выпуск 4 - Спб: Санкт-Петербургский университет, 2000ж. – С. 154-159.
72 Шершеневич Г. Ф. Курс торгового права. Т. 2. Изд-е 4-е. – СПб, 1908. – 625с
73 Кусяпова Н.В. Содержания понятия «недвижимое имущество» // Объекты гражданских прав: Материалы международной научно-практической конференции (в рамках ежегодных цивилистических чтений) / Отв.ред. М.К. Сулейменов – Алматы, КазГЮУ, 2004г. - С.119-124.
74 Ильясова К.М. Правовой режим недвижимого имущества: проблемы теории и практики. Дисс. На соиск. уч.степени док.юр.наук. - Алматы, 2005г.
75 Саякбаев Н. Является ли трубопровод невижимостью? // Юрист. №10, 2004 – С. 31.
76 Жариков Ю.Г., Масевич М.Г. Недвижимое имущество: правовое регулирование. Научно-практическое пособие. - М: Издательство БЕК, 1997. – 224с.
77 Скрябин С.В. Недвижимое имуществопо законодательству Казахстана: понятие, структура и правовой режим. // Справочная система «ПАРАГРАФ».
78 Гражданский кодекс Российской Федерации. Ч. 1. Научно-практический комментарий / Отв.ред. Т.Е. Абова, А.Ю. Кабалкин, В.П. Мозолин.- М: Издательство БЕК, 1996.- 727c.
79 Комментарий к Гражданскому кодексу Российской Федкрации, части второй (постатейный). – М: Юрид. Фирма Контракт, 1996.-С.128
80 Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга вторая: Договоры о передаче имущества. – М. «Статут», 2000. – 497с.
81 Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий (постатейный). В двух книгах. Книга 2. / Отв.ред.: М.К. Сулейменов, Ю.Г.Басин.- Алматы: Жеті Жарғы, 2003. – 528с.
82 Гражданское право.Том І. Учебник для вузов (академический курс) / Отв.ред.: М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин.-Алматы: КазГЮА, 2000. – 687с.
83 Лапач В.А. Система объектов гражданских прав: теория и судебная практика.- Спб.: Издательство «Юридический Центр Пресс», 2002. – 567с.
84 Ресей Федерациясының 1997 жылғы 17 маусымдағы «Жылжымайтын мүлікке және онымен жасалатын мәмілелерге құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы» Заңы // www.gorodissky.ru.
85 Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга четвертая. – М.: «Статут», 2003.- 910с.
86 Ильясова К.М. К проблеме регистрации прав на предприятие как имущественный комплекс // Объекты гражданских прав / Отв. ред. М.К. Сулейменов – Алматы: КазГЮУ, 2004 – С. 149-154.
87 Кусяпова. Н. К вопросу о государственной регистрации прав на недвижимое имущество и сделок с ним // Фемида.-№4. -2002. - С. 39-40
88 Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий (постатейный). В двух книгах. Книга 2. -2-е изд., испр. И доп., с использованием судебной практики / Отв.ред.: М.К. Сулейменов,и Ю.Г.Басин.-Алматы: Жеті Жарғы, 2003.- 528с.
89 Коваленко Г.П. Рынок недвижимого имущества В Республике Казахстан: Практическое пособие.-Алматы: Жеті Жарғы, 2000. – 123с.
90 Суханов Е.А. Комментарий части второй Гражданского кодекса Российской Федерации для предпринимателей. - М: Фонд правовой культуры, 1996. – 724с.
91 Карамышева О.В., Герасимова Е.Л. Некоторые правовые аспекты создания и ведения государственного земельного кадастра Российской Федерации в условиях рынка // Государство и право.-1998.-№3.- С.28-37
92 Кузнецов А.В. Федеральный закон «О государственной регистрации прав на недвижимое имущество и сделок с ним»: за и против // Государство и право.-1998.-№2. – С.59-65
93 Филимонов Ю.В. Проблемы и перспективы развития в Российской Федерации институтов нотариата и государственной регистрации // Государство и право.-1998.-№11.- С.15-22
94 «ПАРАГРАФ» ақпараттық жүйесі
95 Сделки с недвижимостью – оформление без нотариуса: государственная регистрация, образцы документов, комментарий и нормативные акты. – М.: Юрайт-Издат, 2003. – 495 с.
96 Системы регистрации прав на недвижимое имущество. Опыт зарубежных стран – М., 2000. – 176с.
97 Новицкий И.Б. Римское право.- М.: Гуманитарное издание, 1994 – 209с.
98 Кузнецов А.В. немецкий опыт регистрации прав на земельные участки и возможность его использования в России // Государство и право. – 1998. - №2 – С.59-65.
99 Скворцов О.Ю. Регистрация сделок с недвижимостью: правовое регулирование и судебно-арбитражная практика.-М.: ЗАО «Бизнес-школа «Интел-Синтез»,1998.- С. 47-78.
100 Сыроедов Н.А. Регистрация прав на землю и другое недвижимое имущество // Государство и право. -1998. - №8. – С. 90-97
101 Чуваров В.В. Вопросы государственной регистрации прав на недвижимое имущество и сделок с ним. // Проблемы современного гражданского права.Учебник. /Отв. ред: В.Н. Литовкин, В.А. Рахмилович.- М., 2000.- 149 с.
102 Ильясова К.М. Регистарция прав на недвижимость в РК: основные концептуальные положения – Алматы, 2000.- 266с.
103 Гражданское и семейное право развивающихся стран: Учеб.пособие. / Под ред. В.К. Пучинского и В.В. Безбаха.- М: Изд-во УДН, 1989.- 95 с.
104 Гражданский кодекс Российской Федерации – М., Статут, 2010г. - 310с.
105 Амирханова И.В. Некоторые проблемы правового обеспечения совершения предпринимательских сделок // Ученые записки Университета экономики и права. Вып.2. – Алматы, 2000.- С.1-6.
106 Концепция совершенствования системы регистрации прав на недвижимое имущество (проект). // Юридическая газета, 03.05.2006
107 Джакишев С.А. Недействительность договора как двусторонней сделки. //Договор в гражданском праве: проблемы теории и практики. Т.1. -Алматы, 2000. - С. 43-49.
108 Иоффе О.С. Развитие цивилистической мысли в СССР: В 2 ч. Ч.1. –Л.:Издательство Ленинградского университета, 1978. – 160 с.
109 Масков Д.А. Общие условия удостоверения сделки // Советская юстиция. - 1993. - № 11. - С. 11-12.
110 Жайлин Г.А. Гражданское право Республики Казахстан. Часть особенная: Учебник. Т.1. – Алматы: Данекер, 2001. – 338с.
111 Қазахстан Республикасының 1997 жылы 14 шілдедегі «Нотариат туралы» Заңы // «ПАРАГРАФ» ақпараттық жүйесі.
112 Виноградова Р.И., Лесницкая Л.Ф., Пантелеева И.В. Нотариат в вопросах и ответах. – М.: Юридическа литература, 1994. – 32с.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 102 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасуына
бағытталған қайта құруларды жүзеге асыруға байланысты, басты объектісі
жылжымайтын мүлік болып табылатын мүліктік қатынастардың шеңбері кеңее
түсуде. Әр мемлекетте жылжымайтын мүлік әлеуметтік, экономикалық маңызға
ие, құндылығы жоғары объект болып есептеледі. Сондықтан да заң шығарушы
орган жылжымайтын мүлік саласындағы құқықтық қатынастарды реттеуге,
бақылауға аса көңіл бөледі.
Қазақстанның он бесжылдық мемлекеттік тәуелсіздігі кезеңінде жылжымайтын
мүліктің құқықтық режимінде түбегейлі өзгерістер орын алды. Қазақстан
Республикасы Конституциясы [1] қабылданып көптеген сұрақтар нормативтік
деңгейде өз шешімін тапқан, алайда қолданыстағы заңнаманы талдау
көрсеткендей, әлі өзінің шешімін таппаған мәселелер де анықталуда. Қазіргі
нарықтық экономика жағдайында бұрынғы жоспарлы экономика кезінде негізіне
алынған ойлар, тұжырымдар өз өзектілігін жоғалты немесе мағынасы,
маңыздылығы өзгеруде.
Атап айтсақ, жылжымайтын мүлік объектісінің қалыптасуы және оған заттық
құқықтар мәселесі, жер учаскесіне және онымен тығыз байланысты жылжымайтын
мүлік объектілеріне құқықтардың ара-қатынасы мәселесі, мүлік саласындағы
жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелердің нысанына байланысты, сондай-ақ,
нотариаттық куаландыру мәселелерді айқындауға байланысты, сонымен қатар
мүлікке құқықтарды тіркеу жүйесінің сұрақтары, осы жүйемен мәмілелерді
(шарттарды) нотариаттық куәландыру жүйесінің арақатынасы мәселелері бүгінгі
күні де өзекті болып саналуда. Тұжырымдаманың жетілдірілмегендігі кейбір
реттерде жылжымайтын мүлік саласында қалыптасатын құқытық қатынастардың
объектісін айқындауға мүмкіндік бермейді.
Сондай-ақ жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу жүйесінің сұрақтары,
кәсіпорынның мүліктік кешен ретінде мемлекеттік тіркеуден өту мәселелері
бүгінгі күні аса өзекті болып саналуда.
Алайда Қазақстанда тіркеу жүйесін еңгізуіне дейін тіркеу модельдеріне
теориялық сараптама жасалмаған. Қазіргі кезеңде де осы мәселеге арналған
арнайы ғылыми жұмыстар жеткіліксіз. Мәмілелерді тіркеуді құқықтық реттеу
мәселелрінің күрделі сұрақтарын терең қарастырған отандық ғалымдардың
арасында К.М. Ильясованы ерекше атап кетуге болады. Сонымен қатар, И.В.
Амирханованың еңбектерінде де осы тақырыптардың кейбір кәсіпкерлік саладағы
өзекті мәселелер зерттелген.
Осы саладағы қазақ тілінде кешенді монографиялық зерттеулердің жоқтығын,
көптеген даулы сұрақтарды қарастыру қажеттілігін ескере отырып біздің
диссертация жұмысының тақырыбының өзектілігі кумән тудырмайтынын айту
қажет.
Бұған қоса, белгілі бір уақыт немесе кезең өткен сайын кез-келген
құбылыс қайта бағалануы тиіс. Қоғам, оның өмір сүру деңгейі, айналаға деген
көз қарас өзгереді. Ю.Г. Басин байқағандай, қоғам және құқықтық жүйе
дамуына қарай ұғымдар өзгереді [2].
Диссертацияның негізгі мақсаты – жылжымайтын мүлікпен жасалатын
мәмілелердің құқытық реттелуін азаматтық құқық теориясы тұрғысынан зерттей
отырып, сот тәжірибесіндегі жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді
жарамсыз деп тану мәселелеріне талдау жасау.
Аталған мақсатты іске асыру үшін, келесі міндеттерді орындау қажет деп
есептейміз:
- мәміле институтына азаматтық-құқықтық сипаттама беру;
- мәміле нысаны ұғымын және ерік, ерік білдіру мәміле элементтерін
қарастыру;
- қолданыстағы заңнама бойынша жылжымайтын мүлік мәміленің пәні
ретінде ұғымын анықтау;
- жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелердің нысанына қойылатын
заң талаптарына құқытық және тәжірибелік талдау жасау;
- жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу
жүйесінің құқытық мәселелерін зерттеу;
- жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді жарамсыз деп тану
теория және тәжірибе мәселелерін қарастыру.
Зерттеу объектісі: жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелер.
Зерттеу пәні болып жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелер құқықтық
қамтамасыз ету мәселелері.
Магистерлік диссертацияның методикалық, теориялық негізіне А.А. Агарков,
И.В. Амирханова, Ю.Г. Басин, М.И. Брагинский, В.В. Витрянский, Д.М. Генкин,
В.П. Грибанов, Ю.Г. Жариков, К.М. Ильясова, О.С. Иоффе, О.В. Карамышева,
А.В. Кузнецов, В.А. Лапач, М.Г. Масевич, И.Б. Новицкий, М.К. Сулейменов,
О.Ю. Скворцов, С.В. Скрябин, Б.В. Покровский, Е.А. Суханов, С.А. Степанов,
Н.А. Сыроедов, Ю.К. Толстой, В.А. Филимонов, Г.В. Чубуков, Г.Ф. Шершеневич
және басқа қазақстандық және ресейлік ғалымдардың еңбектері алынған.
Зерттеу жалпы ғылыми-диалектикалық, нақты-тарихи, салыстырмалы-
құқықтық, индукция және дедукция, сондай-ақ анализ және синтез әдістерін
қолданыла отырып жүзеге асырылған.
Жұмыстың ғылыми және тәжірибелік жаңалығы жылжымайтын мүліктің құқытық
режиміне қатысты, жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерге қатысты
кешенді зерттеу сот тәжірибесімен ұштастырыла отырылып мемлекеттік қазақ
тілінде жүргізілуінде көрініс табады.
Диссертация авторы жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді, олардың
нысаны, жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу рәсіміне ерекше назар
аударып, оны іске асыруға байланысты туындайтын теориялық және тәжірибелік
мәселер жөнінде баяндаған. Сонымен бірге жылжымайтын мүлікпен жасалған
мәмілелерді жарамсыз деп тану туралы азаматтық істер бойынша шығарылған
шешімдер келтіріледі және оларға құқықтық талдау жасалынады.
Зерттеудің ғылыми нәтижелері. Жылжымайтын мүлікпен жасалатын азаматтық-
құқықтық мәміле институтына жасалған құқықтық сараптама нәтижесінде мәміле
нысаны ұғымының әр түрлі теориялық концепциялар анықталған.
Диссертацияда жылжымайтын мүлікпен мәмілені тіркеу, жалпы мәмілені
тіркеу мәміле жасауының қосымша сатысы болып табылады деген ереже
негізделген, қолданыстағы Қазақстан Республикасы заңнамаларға жасалған
саралау негізінде мәмілені тіркеу түрлері анықталған.
Сонымен қатар жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік
тіркеудің құқықтық реттеудің, сот тәжірибесіндегі кейбір мәселелері
анықталып заңнамаларға өзгерістер енгізу туралы ұсыныстар жасалған.
- Мәмілені тіркеу мен мәміледен туындайтын құқықты тіркеуді өз ара
ажырату қажет. Мәмілені тіркеу құқықтың ауысуын тіркеуді ауыстырмайды.
Құқықты тіркеу мәмілені орындау нәтижесі ретінде қарастыру керек. Мәмілені
тіркеу – мәміле жасауының қосымша шарттарының бірі (нысанына, мазмұнына
қойылатын талаптармен бірге қойылатын). Мәмілені мемлекеттік тіркеудің заңи
нәтижесі – оның заңдылығын тану және мәміленің жасалған сәтін айқындау. Осы
ережелер ҚР АК-нің 155 бабында айқын, нақты көзделуі керек. Бұл ҚР АКде:
құқықты тіркеу; құқықтардың шектелулерін тіркеу; мәмілелерді тіркеу деп
мемлекеттік тіреудің түрлерін нақты көрсетуді қажет етеді.
- Азаматтардың құқықтарын қорғау жүйесін тәжіребиеге сәйкестіру
мақсатында жылжымайтын мүлікмен жасалатын шарттар міндетті түрде
нотариалдық куәландірілуі керек деген талап заң жүзінде енгізілуі қажет.
Тіркеу жүйесі мен нотариалдық куәландыру жүйелері бірдей әрекет ету керек.
- Заңның жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілені мемлекеттік тіркеу
қажеттілігі туралы талабы бұзылған жағдайда мәміле жарамсыз деп танылмайды,
тіркеу мәміле жасаудың қосымша сатысы деген жалпы норма ҚР АК-нің 155
бабына нақты көрсетілуі қажет.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Бұл ғылыми зерттеудің
кейбір ережелері азаматтық құқықтың теориясында, сонымен қатар Қазақстан
Республикасындағы жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерге қатысты
заңнамаларды қолдану тәжірибесінде пайдаланылуы мүмкін.
Жұмыс нәтижелерінің апробациясы. Диссертацияның негізгі қорытындылар
туралы автордың ғылыми, халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларында
баяндалған мақалалар жарияланған. Атап айтқанда, Алматы қаласында, КазҰУ-де
20 желтоқсан 2009 жылы өткен Проблемы реализации положений концепции
правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 годы в
уголовно-исполнительной сфере атты ғылыми-тәжірибелік халықаралық
конференцияда Қазақстан Республикасындағы мәміле институтының кейбір
мәселелері мақаласы, Алматы қаласында, КазҰУ-де 26 қараша 2010 жылы өткен
Уголовная политика: Стратегия и тактика борьбы с преступностью в ХХI веке
атты ғылыми-тәжірибелік халықаралық конференцияда Азаматтық құқықтағы
мәміле түсінігі мақаласы баяндалған.
Диссертацияның құрылымы және көлемі. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған қайнар көздер тізімінен тұрады. Жұмыстың бірінші
бөлімінде мәміле институтына толық азаматтық-құқықтық сипаттама беріледі.
Атап айтқанда, оның түсінігі, белгілері, жіктелу негіздері, түрлері туралы
баяндалады.
Екінші бөлімінде арнайы ғылыми әдебиеттке сүйеніп жылжымайтын мүлік
ұғымының мәні ашылып, оның белгілері ашып көрсетіледі, сондай-ақ
жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелердің нысаны мен жылжымайтын мүлікке
құқытарды мемлекетік тіркеу барысында пайда болатын теория және тәжірибе
мәселелер қарастырылады.
Сонымен қатар осы бөлімде мәмілені жарамсыз деп танудың жалпы шарттары
айқындалып, жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді жарамсыз деп тану
туралы азаматтық істер бойынша шығарылған шешімдерге талдау жасалынады.
Диссертация көлемі – 88 бет.

1 Мәміле институтының азаматтық-құқықтық сипаттамасы

1.1 Азаматтық құқықтағы мәміле түсінігі. Мәміледегі ерікті және ерік
білдіруді, нысанын анықтау

Барлық заңи фактілер әр алуан және әр түрлі негіздер бойынша жіктеледі.
Субъектілердің еркіне байланысты олар әрекеттер мен оқиғаларға бөлінеді.
Ғалымдардың пікірінше, заңи әрекет деп адамның заңи салдар туындататын
сыртқы ерік білдіруін қарастыру керек [ 3, 21б.].
Әрекеттер дегеніміз оны жасаған жеке немесе заңды тұлғаның еркі көрініс
табатын заңи фактілер болып табылады (мысалы, шарттың жасалуы), ал оқиғалар
олардың еркінен тыс орын алатын және оларға әсер ететін заңи фактілер болып
саналады (адамның тууы, қайтыс болуы, соғыстар және басқалары).
Мәміленің нақты құқықтық нәтижеге бағытталуы оны заңи қимылға қарама-
қарсы қоюға мүмкіндік береді, өйткені соңғысының құқықтық салдары заңның
күші бойынша, яғни субъектінің еркіне және әрекет қабілеттілігінің болуына
тәуелсіз туындайды.
Сонымен қатар заңмен рұқсат етілгендік белгісі бойынша әрекеттер
құқықтық және құқыққа сай емес деп бөлінеді.
Құқыққа сай әрекеттер дегеніміз заңнама талаптары мен құқық
принциптеріне сәйкес жасалатын әрекеттерді айтамыз. Құқыққа сай емес
әрекеттерге келесілер жатқызылады: өзге тұлғаға зиян келтіру, құқықты асыра
пайдалану, шарттық міндеттемелерді бұзу және басқалары.
Мәміле құқыққа сай әрекет болып табылады. Егер мәміле заң талаптарына
сәйкес болмаса, ол жарамсыз деп танылуы мүмкін және ешқандай құқықтық
салдарға әкелмейді.
Мәмілелер – ең көп таралған заңи фактілердің бірі. Дүкенде азық-түлік
сатып алу, көлікте жүру, коммуналдық қызметтерге ақы төлеу, шаштаразға бару
және өзге де әрекетттер мәміле ұғымымен қамтылады.
Мәмілелерді құқықтық реттеу жеке құқықтың ең маңызды институтын құрайды.
Бұл кездейсоқ жағдай емес, өйткені азаматтар мен заңды тұлғалар азаматтық
айналымға түскенде әр алуан құқықтық әрекеттерді жасайды. Ал сол құқықтық
әрекетттер өз кезегінде тараптардың ерік білдіру фактісі негізінде
азаматтық құқықтар мен міндеттерді туындатуға, өзгертуге және тоқтатуға
қабілетті.
Кез келген қоғамда құқықтық реттеудің негізін мемлекеттің егемендігі
құрайды. Ол мемлекетте нақты құқықтық тәртіпті белгілеу арқылы жүзеге
асырылады. Жеке ерік білдіру, яғни егемендігі жоқ тұлғаның әрекеті
азаматтық құқықтарды мәмілелер жасау арқылы тудырады, өзгертеді немесе
тоқтатады.
Кез келген ерік білдіруді қандай да бір құқықтар мен міндетттерді
туындатады деп айту мүмкін емес. Мысалы, адам өз ерік білдіруі арқылы
үйінің терезелері бар көшеде жол қозғалысына тыйым салуға құқығы жоқ.
Қысқаша айтқанда, кез келген ерік білдіру заңмен белгіленген мәмілелердің
жарамдылығы шарттарына толық сәйкес болуға тиіс.
Рим құқығында жалпы мәміле ұғымы болған жоқ, мұны оның казуистикалық
сипатымен түсіндіруге болады [4, 280б.]. Соған қарамастан мәмілелерді
құқықтық реттеу рим заңгерлерінің басты міндетттерінің бірі болып саналған.
Мәмілелердің ақылы және ақысыз, біржақты және көпжақты, шартты және
шартсыз деп бөлінуі, ерік білдіру нысанының мәміленің жарамдылығына әсері
және өзге де құқықтық нормалар біздің құқықтық жүйеге рим құқығынан келген
болатын.
Ресейдің Азаматтық кодексінің 26-бабына сәйкес мәміле тұлғаның азаматтық
құқықтық қатынастарды белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған
әрекеті ретінде анықталады [5].
Қазіргі кезде мәміле ұғымының анықтамасы күрделі өзгеріске ұшырай қойған
жоқ. ҚР Азаматтық кодексінің 147-бабына сәйкес мәмілелер деп азаматтар мен
заңды тұлғалардың азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеуге, өзгетруге
немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері танылады. Осы анықтамадан мәміленің
келесі белгілерін атап көрсетуге болады:
- мәміле – бұл әрқашанда ерікті акт, яғни адамның әрекеттері;
- бұл құқыққа сай әрекеттер;
- мәміле азаматтық құқықтық қатынастарды туындатуға, өзгертуге немесе
тоқтатуға арнайы бағытталған;
- мәміленің жасалуы нәтижесінде туындайтын құқықтық салдар
азаматтық заңнамамен анықталатындықтан, мәміле азаматтық
қатынастарды туындатады.
Мәміле – азаматтық құқықғында азаматтық құқықтар мен міндеттерді
белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған азаматтар мен заңды
тұлғалардың әрекеттері [6].
Мәміле – ерікті акт, сондықтан оған психологиялық сипат тән. Алайда
мәміле тек ерікті акт емес, сонымен қатар заңи акт болып табылады. Мәміле
жасау үшін ең алдымен оны жасауды қалау керек. Мәміле жасауды қалауды ішкі
ерік деп атайды.
Егер мәміле жасауға бағытталған ішкі ерік болмаса, онда мәміленің өзі
де болуы мүмкін емес. Мысалы, егер адам өзіне тиесілі мүлікті басқа адамға
физикалық мәжбүрлеу нәтижесінде берсе, бұны мәміле деп айтуға болмайды.
Мұнай жағдайда мәміле жасауға бағытталған ішкі ерік болмайды, ал мүлікті
беруге байланысты әрекеттер сыртқы көріністері бойынша мәміленің әсерін
қалыптастырады.
Мәміле азаматтық құқықтық қатынасты туындатады, ал кез келген құқықтық
қатынаста кем дегенде екі тұлға қатысады, сол себептен тек бір ғана ішкі
еріктің болуы жеткілікті емес. Ішкі ерік (ниет) басқа тұлғаларға
хабарлануға тиіс. Ішкі ерік басқа тұлғаларға хабарланатын тәсілдер ерік
білдіру ұғымымен қамтылады.
Мәміледе ерік білдіру әр түрлі амалдар арқылы жүзеге асырылады. Барлық
тәсілдерді үш негізгі топқа бөліп қарастыруға болады:
a) тікелей ерік білдіру: ішкі еріктің мазмұнын ауызша немесе жазбаша
жеткізу арқылы көрініс табады;
b) конклюденттік ерік білдіру: ішкі ерікті тікелей білдірмейді,
керісінше, белгілі бір әрекеттерді бағалағанда мәмілені жасауға
ниеттің бар екендігіне күмән тудырмайтын әрекеттерді жасау арқылы
көрініс табады (мысалы, дүкенде тауардың бағасымен бірге қойылуы
оның сатылуға қойылғанын даусыз екендігін көрсетеді);
c) үнсіз ерік білдіру: заңда немесе тараптардың тікелей келісімімен
көзделген жағдайларда ғана заңи күшке ие болады [7].
Ерік және ерік білдіру – тұлғаның жасап жатқан әрекетіне психикалық
қатынасының екі жағы. Ерік пен ерік білдіру бір-біріне сәйкес болу керек.
Егер ерік бір әрекетке бағытталып, ал ерік білдіру басқа әрекеттің
жасалуына бағытталса, тараптар арасында дауды туындатады. Әрине, бұл
мәміленің жасалуына кедергі келтіреді. Яғни, мәміле үшін ерік пен ерік
білдірудің бірлігі өте маңызды болып табылады. Тұлғаның жасап жатқан
әрекетіне психикалық қатынасын бейнелейтін тағы да бір элемент – ниет.
Тұлғаны мәміле жасауға итермелейтін себеп әлеуметтік-экономикалық немесе
өзге де мақсат, жалпы ереже бойынша мәміленің шеңберінен тыс орналасып,
оған ешбір ықпалын тигізбейді.
Мысалы, адам теледидарды сатып алғанда өзі үшін бе, әлде біреуге сыйға
сатып алды ма – мәмілеге, яғни сатып алу-сату шартына ешбір ықпалын
тигізбейді. Заңи тұрғыдан алғанда тұлға алдына қойған мақсатына қол
жеткізді ме, жоқ па маңыздылық танытпайды. Бірақ заңнамада ниетке (себепке)
заңи маңыздылық берілетін жекелеген жағдайлар көрініс табуы мүмкін.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (ҚР АК) [8] 158-
бабының 1-тармағына сәйкес мазмұны заңнама талаптарына сай емес, сонымен
қатар құқықтық тәртіп немесе адамгершілік негіздеріне көрінеу қарсы
мақсатпен жасалынған мәміле жарамсыз болып табылады. Яғни бұл жерде ниет
(мақсат) мәміле жарамсыздығының салдарын алдын-ала белгілеп отыр. Сонымен
бірге тараптар ниетке өздері заңи маңыз беруі мүмкін. Бұндай жағдайда
тараптармен келісілген ниет мәміленің шарты болып табылады, ал мәміленің
өзі шартпен жасалынған мәміле болып аталады.
Мәміленің мақсаты мен ниетін оның негізінен ажырата білу қажет.
Мәміленің негізі деп мәміленің орындалуы барысында қол жеткізілуге тиісті
типтік заңи нәтижені түсінеміз [9, 337б.]. Сөйтіп, меншік құқығын иелену
сатып алу-сату шартының, ал мүлікті пайдалануға беру жалдау шартының негізі
болып табылады және тағы да басқалары. Нақты құқықтық мақсат мәміленің
негізімен сәйкес келмеуі мүмкін, мұндай жағдайда жалған мәміле орын алады.
Заңда көзделген арнайы жағдайларды қоспағанда, негіз мәміленің міндетті
элементі болып саналады.
Ерік - мәміленің субъективтік элементі, субъекттің жүріс-тұрысын
психикалық реттеу процессі, қойған мақсатына жетуін қалау. Ерік білдіруді,
мамандардың пікірінше, ерікті басқа тұлғаларға жеткізу үшін сыртқа көрсетуі
деп анықтауға болады. Объективтік түрде, яғни сыртқа шығарылған ерік, ерік
білдіру деп түсіну керек және мәміленің объективтік элементі болып табылады
[10].
Маміленің негізін ерік құрайды деген мамандардың пікірімен келісуге
болады [11; 12]. Ерік пен сыртқа ерік білдіру мәміленің – келісім шарттың
күрделі элементі деп есептеу керек.
В.И. Синайский, мәміленің шарттарын (мәмілеге қойылатын талаптар)
қажетті және ерікті түрде анықталатын шарттарғаға бөледі. Егер шарттар
орындалмаған кезде мәміле жарамсыз болса, бұндай шарттар - мәміленің
қажетті шарттары деп есептеледі. Осындай қажетті шарттарға В.И. Синайский
келесілерді жатқызады: мақсат (болуы мүмкін, руқсат етілген); тиісті түрде
білдірілген ерік; еркін және саналы түрдегі еркі; ерік білдірген тұлғаның
немесе тұлғалардың әрекет қабілеттілігі [13].
Тұлғаның шынайы ерікінің бағытталуын оның айқандарынан, әрекеттерінен
білуге болады. Сондықтан, жалпы ереже бойынша, сырттай ерік білдіруі оның
шынайы мазмұнына сай келеді деп есептеледі. Осыған байланысты әдебиетте
заңи әрекет деп заңи салдарды туғызатын адамның сыртқа ерік білдіруін
айтады. Заңи мәміле деп белгілі заңи салдарды туғызуға, яғни заңи
қатынастарды туындауына, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған ерік
білдіру танылады [14].
Қорытындылап айтқанда, мәміле болу үшін ерік те, оны сыртқа білдіруі де
қажет. Еріксіз мәміле де болмайды. Ерік мәміленің мәні. Бірақ мәміле ерік
білдірусіз де болмайды, себебі сыртқа білдірілмеген ерікті білуге,
анықтауға болмайды сондықтан құқықтық маңызға ие болмайды.
Мысал ретінде өсиетті (біржақты мәміле) қарастырсақ оны жасау үшін екі
элемент болуы тиіс екені мәлім: субъективтік және объективтік элемент.
Субьективтік элемент (яғни субъектіге қатысты, психикалық) өсиет
қалдыратын тұлғаның ниеттенген тілегі мен детерминированналған түрде
болса, объективтік элемент ерік білдіру деп аталатын өсиет қалдырушы
тұлғаның тілегінен тыс болып, көрінетін объективтілік түрінде болады.
Мәмле ретінде өсиеттің заңи табиғаты бар. Өсиеттің заңи мағынасының
белгілері болып, ерік, ерік білдіру және белгілі бір заңи салдарға жететін
еріктің бағыты танылады. Еріктің өзі сырттай объектіленбесе, заңи мәнге ие
болады. Тек сырттай түрде көрініс тапқан ерік актілері құқықтық реттеуге
жатады. Ерік пен ерік білдіру өсиеттің мәнін құрайды. Бірақ, бұл заңның
түсінігінше өсиет болу үшін аз. Өсиет заңи акт болып, тек мұрагерлерге мұра
қалдырушыдан құқықтар мен міндеттердің өтуі түріндегі белгілі бір нақты
құқықтық нәтижеге жетуге бағытталған еркі болған жағдайда ғана танылады.
Ерік адамның тумалы қабілеті. Ниет - бұл тұлғаның нақты кезеңдегі ішкі
жағдайы. Ниет негізінде жүріс-тұрыс мақсаты қалыптасады. Мақсат – бұл
болашақ нәтиженің моделі. Ниет пен мақсат бірігіп, оны жүзүге асыру
кезіндегі әрекетпен байланысты интелектуалдық және еріктік қызмет
қалыптасатын базаны құрайды. Сондықтан, өсиеттің жарамдылығын мұра
қалдырушының өлген уақытында белгіленбейді, ол жасаған сәтте (куәлендіру),
яғни мұра қалдырушының сырттай көрініс тапса. Өсиет мәмленің ерекше түрі
болып табылады.
Әрбір азамат өзінің мүлкін толық немесе мүліктік бір бөлігін өзінің
қалауы бойынша өсиет етіп қалдыра алады. Әдетте оның ерік пен ерік білдіруі
бір біріне тең, сайкес келеді. Бірақ, кейбір жағдайда ерік білдіру ерікке
сәкес келмейді. Мысалы, тұлға алдау әсерімен өсиет жасалған кезде. Осындай
жағдайда шешуші маңызды неге беру керек - ерікке ме ерік білдуруге ме?
Жауабына қатысты классикалық юриспруденцияда әр түрлі пікірлер айтылуда
[15].
Рим құқығында сыртқа білдірген ерік пен сыртқа білдірілмеген ерікті
ажырату білген. Бірінші жағдайда, егер нақты нысан көзделмесе, кез келген
әдісті қолдануға болатын (сөз, белгілер, хат), бастысы әлеуметтік әдетғұрып
бойынша ішкі ерікті нақты, анық білдіруге жарамды саналатын болу керек.
Екінші жағдайда қажетті ерік субъекттің әрекетінен анықталатын. Рим
құқығында үнсіздікті де ерік білдіру ретінде қарастырылған. Жалпы үнсіздік
құқықтық салдарға әкеліп соқпайды, бірақ кейде құқық бойынша үнсіздік
сақтаған тұлғаға қатысты ерік фикциясын тудыратын [16].
Н.В. Рабиновичтің пікірінше мәміле жасалды деп саналуүшін ерікке назар
аудару қажет [17]. Ю.Г. Басинде осындай пікір айтуда [18]. Басқа авторлар
ерік білдіру ерікке сай келмеген жағдайда ерік білдіруге назар аудару керек
деген көз қарас білдірген [19].
Біздің ойымызша, аталған сұрақты шешу барысында, бірінші кезекте,
шарттың мәнін субъекттің ерікті әрекеттері құрайды дегенге назар аудару
қажет. Лишь учитывая в должной мере волевую природу договора, можно понять
его место и возможности в опосредовании общественных отношений деп Б.В.
Покровский өте нақты айтып кеткен [20].
Аталған қағида шарттар туралы заңнамалардың негізі ретінде алыну
керектігіне біз кәміл сенеміз. ҚР АК-ің ережелеріне келсек, мәмілелерді
жарамсыз деп тану туралы нормалардың негізі ретінде ерік білдіру ерікке сай
болу керек деген ереже алынғандығын айтуға болады. Ерік білдіру ерікке
сайкес келмесе мәміле кемшілікпен жасалған деп есептеледі.
Егер тараптар мәміленің осындай ақаулығы бар екенін дәлелдесе мәміле
жарамсыз деп танылуы мүмкін (ҚР АК-ің 160 бабы (жалған және қулықпен
жасалған мәмiлелер), 159 бабының 4, 5, 7 тармақтары). Демек, негізгі роль
субъекттің ішкі еркіне берілген. Бұл, біздің пікіріміз бойынша, дұрыс
шешім. Осындай дұрыс тұрғыдан келгенде шарт тарапының контрагентін қорғау
үшін жеткілікті шараларын заңнамада қарастыру керек деп ойлаймыз.
Қорытындылай айтқанда, заңи мәміле маңызды заңды айғақтардың бірі болып
табылады және келесі негізгі белгілермен сипатталады: тұлғаның ерік
білдіруі; объективтік құқықпен рұқсат етілген ерік білдіру; заңи салдарға
(пайда болуы (туындату), өзгерту, тоқтату) бағытталған. Демек, құқықтық
нәтиже (азаматтық құқықтармен міндеттерді тудыруы, өзгертуі, тоқтатуы)
тараптардың ерікті бағытталған әрекеттерге бағынышты.
Ерік пен ерік білдіруге қатысты юристердің арасындағы дау жеке рим
құқықғының қайнар көздерінен басталады. Жоғарыдағы сұрақтың дұрыс шешімінің
пайда болу тарихына бет бұрсақ, басында жеке рим құқықғында келісім-шарттың
күші оның дәстүрлігінде, ерекше рәсімделуінде болған. Сол кездегі шарттың
мазмұнын түсіну кезінде келісімді сырттай білдіруінің және тараптың ішкі
еркінің арасында қайшылық бар жағдайда, бірінші орында ерік білдіру болған.
Бірақ грек мәдениеті бұл сұрақты басқа жжолмен шешкен. Кезінде
Аристотельдің өзі заңды түсіну кезінде сөзге емес ниетке (намерение) назар
аудару қажет деп жазған.
Красстың де пікірінше сатып алу сату шартында айтыланға емес ниетке
назар аудару керек деп есептеген. Бірақ Муций Сцеволаның байқауынша, кейде
жазылған мәтіннің тараптардың ниеттеріне қарағанда маңызы мол [21].
Кейін 19 ғасырда мәселенің шешімін іздестіру барысында екі теория пайда
болған: ерік теориясы және білдіру теориясы (немесе айналым
теориясы). Бірінші теорияны жақтағандардың айтуынша кез келген мәміленің
күші тараптардың шынайы еріктерінде. Олар егер осындай ерік болмаса шарттың
заңи эффектісі туралы сөз қозғаудың қажеті де жоқ деген қорытындыға келген:
сырттан қарағанда шарт бар, бірақ оның мәні жоқ. Осы теорияға сын
айтушылар, айналым теорияның өкілдері бір жеке қатеге бола, дұрыс
жазылмағанына бола бүкіл азаматтық айналымды (үзілмейтін іскерлік
қатынастарымен қоса) құрбандыққа шалуға болмайды деп айтқан
Нәтижесінде, И.А. Покровскийдің дұрыс байқағаны бойынша, соқтығыс
екіжақты келісімге әкелген, екі теория арасындағы дау әлі күнге дейін тек
бір нәрсеге байланысты созылуда: заңшығарушы екі теорияның қайсысын жалпы,
негізгі принцип ретінде қабылдау керек [15].
Бұл жерде түсінікті, заңшығарушы азаматтық айналымның тұрақтылығын
орнатуға ұмтылу керек. Құқық нормалар адамдардың жүріс-тұрысын (осы арқылы
олардың еріктері сыртқа шығаруы жүзеге асырылған кезде) реттеуге
бағытталған. Басқаша айтқанда нормалар ерік білдіру процессін реттейді.
Заңды жүріс-тұрыс кезінде құқыққолдану органдары үшін субъекттің еркі
маңызды емес. Ерікті бағалау сұрағы субъект заңға қайшы әрекет жасаған
кезде пайда болады. Осы орайда, әрине, азаматтық айналым үшін ерік
білдірудің маңыздылығы зор, себебі контрагенттің сыртқа ерік білдіруі
бойынша партнерлар оның ішкі ниеті (еркі) туралы пікір айтуда.
Қорытындылай айтқанда, ерік пен ерік білдіру мәмілінің пайда болу
негізін құрастыратын басты элементтері болып шығады. Ерік пен ерік білдіру
арасында қайшылық пайда болса, ерікті басшылыққа алу қажет.
Мәмілеге қатысушылардың, мәмілені жасау ниетін білдіретін, еркі сырттай
белгілі түрде бекітілу керек. Бұл мәміленің мазмұны оның қатысушыларына
түсінікті болу үшін, мәміле шарттарын бекіту үшін және тараптардың
арасындағы дау (егер пайда болған жағдайда) қыйындықсыз шешілу мүмкіндігі
болу үшін қажет.
Мәміле жасау барысындағы тараптар ерікті сыртқа білдіру үшін
пайдаланылатын тәсілді мәміленің нысаны (форма) деп атайды [22; 23].
Нысан (форма) термині бір неше мағынада пайдаланады. Б.Д. Завидовтың
пікірінше келісім шарттың нысанының басты мәні – тараптардың ерік
білдіруін дұрыс бекітуінде [24]. Ерікті сыртқа білдіру тәсілі – нысан көп
жағдайларда мәміленің жасалғанын, болғанын дәлелдеу негізі ретінде қызмет
етеді. Осы нысан арқылы мәміленің мазмұнына құқықтық сараптау жүргізіледі.
Мәміле нысанының келесі, тәжіребиде қолданылатын, мағынасы типтік шартты
(типовой договор) анықтаумен байланысты. Типтік шарт – бұл міндеттемелік
қатынасқа кіретін тараптар өздерінің келісім шарттарына міндетті түрде
қосатын, белгілі міндетті ережелерді көздейтін шарттың типтік нысаны.
Типтік шарт, әдеттегіде, Өкіметпен бекітіледі және оған нормативтік
маңыздылығы берілу себебінен тараптар оны қолдануға міндетті.
Типтік шарттың талаптарын бұзып жасалған келісім шарт жарамсыз болады,
ал типтік шарттың ережелерін орындамаған үшін тараптар жауапкершілікке
тартылады [24].
Қорытындылап айтқанда, әдебиетте орынды байқалынғандай, типтік шарт
мәміленің нысанын емес, оның мазмұнын айқындайды, сондықтанда типтік шарт
деген ұғым шарттың мазмұнын құрайтын, шартта міндетті түрде көзделетін
ережелерді білдіру үшін пайдалану керек [25].
Сонымен қатар, сауда айналымның қатысушылары формулярлар, стандарттық
нысандар дайындап тараптардың біреуіне қол қою үшін ұсынады (шартқа
тұтастай қосылу жолы), тәжрибеде оларды типтік шарт деп атайды. Шын мәнінде
бұл жерде қосылу шарты жасалады (ҚР АК-ің 389 бап). Шарттың елеулi
ережелерiн анықтайтын шартың үлгi нысаны немесе шарттардың үлгi ережелерi
(примерная форма договора) деген ұғым да пайдаланылады (ҚР АК-ің 388 баптың
3 бөлімі). Қосылу шарттаң айырмашылығы: шарттардың үлгi ережелерi жалпы
шарттардың осы түріне арналып дайындалады және баспа арқылы жәрияланады.
Кейбір жағдайларда нысан ұғымы келесі мағынада кездеседі: шарттық
ақпаратты бекіту, көрсету тәсілдердің жиынтығы ретінде, ал шарт нысаны
термині белгілі ережелермен шарттық қатынасқа кіруге бағытталған
тараптардың ниеті туралы мәліметті беретін әрекеттердің жиынтығын
сипаттайды. Осы тұрғыдан шартты тиісті нысанда жасауды қарастыратын
мамандар оферта нысанын, акцепт нысанын, шарттың мазмұнын нақтылау оған
өзгерістер еңгізу, қайшылықтарды реттеу мақсатымен жасалатын әрекеттер
нысанын ажыратады [26].
Мәмілеге қатысты нысан терминнің әр түрлі мағынада қолдануы кейбір
жағдайларда мәміледегі еріктің бағытталуының саралау жасауын қиындатады.
Осыған байланысты тараптар ережелердің табиғатына, келісімге қосу
қажеттілігіне, мәміленің нысанымен мазмұнын арақатынасына қатысты
қателесулері мүмкін. Әсіресе бұл кәсіпкерлік салада сезіледі. Көп жағдайда
заңшығарушы мәміленің жасалу сәтін және тараптардың құқықтармен міндеттерін
пайда болуын белгілі нысанда жасалуымен байланыстырады. Осындай сәттерді
анықтау кәсіпкерлік салада күрделі мәселелердің бірі болып есептеледі [27].

Барлығына мәлім, ерікті бір-неше тәсілмен сыртқа білдіруге болады.
Мәміле ерікті ауызша, сөз арқылы білдіру жолымен жасалу мүмкін. Бұл ерікті
білдіру кезінде мәмілеге қатысушысы мәміле жасауға дайын екенін, мәміленің
ережелерін сөзбен айтады[28]. Конклюденттік әрекеттер (тұлғаның мәміле
жасауға еркі оның жүріс-тұрысынан айқындалған (түсінікті болған) кезде)
арқылы жасалған мәміле де ауызша жасалды деп есептеледі.
Заңда көзделген жағдайда тараптың үндемеу қалуы де мәміле жасаудың жолы
болып қарастырылады. Азаматтық кодекстің 151-баптың 4 тармағында үндемей
қалу заңдарда немесе тараптардың келiсiмiнде көзделген реттерде мәмiле
жасауға ерiк бiлдiру деп танылады делінген. Мысалы, ҚР АК 545 баптың 3
тармағында заң актiлерiнде мүлiк жалдаудың жекелеген түрлерi үшiн, сондай-
ақ мүлiктiң жекелеген түрлерiн жалдау үшiн шарттың барынша ұзақ (шектi)
мерзiмi белгiленуi мүмкiн.
Аталған жағдайларда, егер шартта жалдау мерзiмi белгiленбесе және заң
актiлерiнде белгiленген шектi мерзiм бiткенге дейiн тараптардың ешқайсысы
шарттан бас тартпаса, шарт шектi мерзiмiнiң бiтуiне қарай тоқтатылады. Бұл
жағдайда заң актiлерiнде белгiленген шектi мерзiмнен асатын мүлiк жалдау
шарты барынша ұзақ (шектi) мерзiмге тең етiп жасалған деп есептеледi деп
көрсетілген. Яғни, жалға беруші үндемесе мәміле белгісіз мерзімге қайта
жасалды деп саналады, демек, заңда жалға берушінің үндемеу қалуы оның
мәміле жасауға келісімінің нысаны ретінде қарастырылған.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекстегі көзделген жалпы ереже
бойынша бойынша кез келген мәмілені (егер заңда жазбаша нысан көзделмесе)
ауызша жасауға болады (151 баптың 2 тармағы). Соныман қатар ҚР АК-ің
152, 153, 154 және басқа да баптарында жазбаша жасалынатын мәмілелер
шеңбері анықталады. Осы себептен Азаматтық кодексте, жалпы ережеге қосымша
ретінде, мәміле ауызша жасалатын екі жағдайды ерекше бөліп шығарған.
Біріншіден, заңдармен немесе тараптардың келiсiмiмен жазбаша (жай не
нотариалдық) немесе өзге белгiлi бiр нысан белгiленбеген мәмiле, атап
айтқанда, олар жасалған кезде атқарылатын мәмiлелер ауызша жасалуы мүмкiн
(151 баптың 2 тармағы). Мысалы дүкенде тауар сатып алу-сату кезінде
келісімді жасау мен бірге (жасалған кезде) тауардың бағасын төлеу де,
тауарды беру де атқарылады. Мұндай мәмiле адамның мiнез-құлқынан оның
мәмiле жасау еркi айқын көрiнiп тұрған ретте де жасалған деп саналады.
Екіншіден, жазбаша түрде жасалған шартты орындау үшiн жасалған
мәмiлелер, егер заңдарға қайшы келмесе, тараптардың келiсiмi бойынша ауызша
жасалуы мүмкiн (ҚР АК-ің 151 баптың 5 тармағы). Мысалы тауар жеткілізімі
шарты жазбаша нысанында жасалғанымен, тауарлардың кішкене партияларының
жеткізілуі ауызша келісім бойынша орындалуы мүмкін.
Егер тараптардың атаулары, мәміленің мазмұны жазбаша түрде құжатта
көрсетілсе, осындай мәмілені жазбаша түрде жасалған деп тану керек. Бұндай
құжатқа мәміле жасаған тарап (тараптар) қолын қояды. Екі немесе көпжақты
мәмілелер (шарттар) бір құжатты дайындау арқылы ғана жасалмайды.
Шарт (ҚР АК-ің 152 баптың 3 тармағы) әрқайсысына өзiн жасаған тараптар
қол қойған құжаттарды, хат, жеделхат, телефонжазба, телетайпжазба, факс,
электрондық құжаттар немесе субъектiлердi және олардың ерiк бiлдiруiнiң
мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу арқылы жасалуы мүмкiн, егер
заңдармен немесе тараптардың келiсiмiмен өзгеше белгiленбесе.
Қосымша талаптар бойынша мәміле белгілі нысанда дайындалған бланкте
жасалу керектігі немесе міндетті реквизиттері, мөр болу керектігі көзделуі
мүмкін (мысалы тасымалдау құжаттары: накладная, коносамент).
Азаматтық кодекстің нормалары бойынша егер азамат дене кемтарлығы,
науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан өзi қол қоя алмаса, оның өтiнiшi
бойынша мәмiлеге басқа азамат қол қоя алады. Соңғысының қойған қолын, егер
заңдарда өзгеше көзделмесе, нотариат немесе сондай нотариалдық әрекет жасау
құқығы бар басқа лауазымды адам, мәмiле жасаушының өзi қол қоя алмаған
себептердi көрсете отырып, куәландыруға тиiс.
Жазбаша түрде жасалған мәмiленi орындаған тарап екiншi тараптан оның
орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы.
Мәмiлелердi жасау кезiнiң өзiнде орындалатындарынан басқа, ауызша
кәсiпкерлiк мәмiленi орындаған тараптың да осындай құқығы бар.
Мәмiленiң жай жазбаша түрiн сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкелiп
соқтырмайды, бiрақ дау туған жағдайда тараптарды мәмiленiң жасалғанын,
мазмұнын немесе орындалуын куәгерлiк айғақтармен растау құқығынан айырады.
Алайда тараптар мәмiленiң жасалғанын, мазмұнын немесе орындалғанын
жазбаша немесе өзге, куәгерлiк айғақтардан басқа дәлелдермен растауға
құқылы. Заң құжаттарында немесе тараптардың келiсiмiнде тiкелей көрсетiлген
реттерде мәмiленiң жай жазбаша түрiн сақтамау оның жарамсыз болып қалуына
әкелiп соқтырады.
Сыртқы экономикалық мәмiленiң жай жазбаша түрiн сақтамау мәмiленiң
жарамсыз болып қалуына әкелiп соқтырады.
Мәмiленi нотариаттың куәландыруы жалпы ережелері Азаматтық кодекстің 154
бабында бекітілген.
Заң құжаттарында немесе тараптардың келiсiмiмен белгiленген реттерде
жазбаша мәмiлелер оларды нотариат куәландырғаннан кейiн ғана жасалды деп
саналады. Мұндай талапты сақтамау Азаматтық кодекстiң 157-бабының 3-
тармағында көзделген салдармен мәмiленiң жарамсыздығына әкелiп соқтырады.
Егер нотариаттың куәландыруын талап ететiн мәмiленi тараптар немесе
тараптардың бiрi iс жүзiнде орындаған болса, ол өзiнiң мазмұны жағынан
заңдарға қайшы келмесе және үшiншi жақтардың құқықтарын бұзбаса, сот
мүдделi тараптың арызы бойынша мәмiленi жарамды деп тануға құқылы. Бұл
ретте мәмiленi кейiннен нотариаттың куәландыруы талап етiлмейдi.
Егер заңнамалық актілерде өзгеше көзделмесе, заңнамалық актілерге сәйкес
мемлекеттік немесе өзге де тіркелуге тиіс мәмілелер тіркелгеннен кейін
жасалған болып есептеледі.
Тіркеуден бас тарту жазбаша түрде ресімделуге тиіс және заңнама
талаптарының бұзылуына сілтеме жасалғанда ғана мүмкін болады.
Егер тараптардың бірі мәміле бойынша құқықтарды мемлекеттік тіркеуден
жалтарса, сот екінші тараптың талап етуімен мәміле бойынша құқықтарды
тіркеу туралы шешім шығаруға құқылы. Мұндай жағдайда құқықтар сот шешіміне
сәйкес тіркеледі.
Мысалы, нысанасы жылжымайтын мүлік болып табылатын мәмілелер жасалғанда
жылжымайтын мүлікке тиісті құқық өту үшін тараптардың тек ерік білдіруі
жеткіліксіз, мәміле мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс. Мұндайда мемлекеттік
тіркеуді жүзеге асыру құқық белгілеуші акті (әрекет) болып табылады.
Тіркеу тұлғада билік ету өкілеттілігі пайда болу үшін қажет, өйткені иелік
ету мен пайдалану өкілеттктері болу үшін мүліктің берілуі жеткілікті болып
саналады [29, 19б.].
Мемлекеттік тіркеуден өткен сәтінен бастап, жылжымайтын мүлікпен мәміле
жасалынған болып саналады. Мәмілені жасау сәті оған заң күшін берілу сәтін
көрсетеді.
Заңнамамен жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу
көзделген жағдайда, мәміле тіркеуден өткен соң, жасалған болып есетеледі
және бұл мәміледен туындайтын тиісінше құқықтар мұндай тіркеуден өткен
кейін туындайды.

1.2 Мәміленің жарамдылығы, мерзімі мен шарттары

Мәміленің жарамдылығы шарттары оның анықтамасын (ҚР АК 147 бабы),
әдебиеттегі белгілерін сараптау арқылы белгілеуге болады. Қолданыстағы
заңнамалар (негізгісі ҚР АК 151, 153, 157-159 баптары) бойынша жарамды болу
үшін мәміле заңға және басқа құқықтық актілерге қайшы келмеу керек. Бұл
талаппен қатар келесі шарттар орындалуы керек:
- мәміленің мазмұны мен құқықтық нәтижесі заңға қайшы келмейді, яғни
оның талаптарын бұзбайды;
- мәміле әрекетқабілеттігі бар тұлғамен жасалған;
- мәміле жасаған тұлғаның ерік білдіруі оның еркіне сай;
- мәміле заңда көзделген нысанда жасалған;
- мәміле жасаған тұлға еркін түрде ерік білдіруде (басқа тұлғалардың, әр
түрлі сыртқы жағдайлардың әсерінсіз).
Аталған талаптардың орындалмауы мәміленің жарамсыз болуына әкеледі, егер
заңда басқа көзделмесе. Мысалы, кәмелетке толмаған 14тен 18 жасқа дейін
тұлғаларға байланысты мәміле жарамдылығы шарттары орындалмаса мәміле оның
жарамсыздығы туралы сот шешімі болған жағдайда ғана жарамсыз болады.
Мәмілелер мерзімді сипатқа құқықтық қатынастарды туындатады. Мәмілеге
негізделген азаматтық құқықтық қатынастар нақты сәтте пайда болып, нақты
бір уақытта тоқтатылады.
Азаматтық құқықта мерзімдер мақсаттары бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
құқықтарды жүзеге асыру мен міндеттерді орындау мерзімдері; тоқтатушы
мерзімдер; кепілдік мерзімдер; претензиялық талаптың ескіру мерзімдері.
Құқықтарды жүзеге асыру мерзімдері заңнамаман немесе шартпен көзделуі
мүмкін. Мысалы, әдеби шығарма авторының құқық мирасқорлары оларға
мұрагерлік тәртібімен өткен авторлық құқықтарды 50 жыл бойы иеленеді
(Авторлық және сабақтас құқықтар туралы Заңның 28-бабы) [30]. Міндеттемені
орындау мерзімі кез келген шартта көрсетілуі мүмкін.
Тоқтатушы (жоюшы) мерзім тұлғаға тиесілі құқықтың оның белгілі бір уақыт
аралығында жүзеге асырмауына байланысты тоқтатылуын немесе жойылуын
білдіреді. Мысалы, жалға алушы жалға алынған мүлікті пайдалану құқығынан,
егер шартта көретілген мерзім аралығанда бұл құқғын жүзеге асырмаса және
бұл мән-жай шарттың жағдайларына оны мерзімінен бұзу негізі ретінде
енгізілсе, айырылуы мүмкін.
Кепілдік мерзімдер – сатылған тауарларда немесе орындалған жұмыстарда
кемшіліктерді анықтау үшін, сондай-ақ сатушыға немесе мердігерге аталған
кемшіліктерді жою немесе оларды алмастыру туралы претензиялық талаптары
қойылатын мезімдер.
Талаптың ескiруi - адам құқықтарының немесе заңмен қорғалатын мүдденiң
бұзылуынан туындайтын талаптың қанағаттандырылуы мүмкiн болатын уақыт
кезеңi (ҚР АК-нің 177-бабы).
Талаптың ескіру мерзімінің екі түрі бар: жалпы және арнайы. Жалпы мерзім
- үш жыл. Арнайы мерзімнен жалпы мерзімнен ұзақтығы бойынша кем немесе
артық болуы мүмкін. Атап айтқанда, алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен
жасалған мәмiленi, сондай-ақ басқа тарап пайдаланған жағдайларға қарағанда
адам өзi үшiн мүлде тиiмсiз ауыр мән-жайлардың салдарынан жасауға мәжбүр
болған мәмiленi (кiрiптарлық мәмiле) жарамсыз деп тану туралы талаптар үшін
талаптың ескіру мерзімі бір жыл болып табылады (ҚР АК-нің 162-бабы), үлес
сатып алудың басым құқығы бұзыла отырып сатылған жағдайда үлестi меншiктiң
кез келген басқа қатысушысы үш айдың iшiнде сотта өзiне сатып алушының
құқықтары мен мiндеттерiн аударуды талап етуге құқылы (ҚР АК-нің 216
б.3.т.).
Мәмілелер мерзімді және мерзімсіз болады. Мерзімсіз мәмілелерде олардың
әрекетке ену сәті де, тоқтатылу сәті де анықталмайды. Мұндай мәміле сол
сәтте күшіне енеді. Мәміленің әрекетке ену сәті, не тоқтатылу сәті немесе
екеуі де анықталатын болса, мұндай мәміле мерзімді мәміле деп аталады.
Мәміледе тараптар құқықтар мен міндеттердің туындау сәті ретінде
белгіленген мерзім кейінге қалдырылатын мерзім деп аталады.
Егер мәміле сол сәтте күшіне енетін болса, ал тараптар мәміленің
тоқтатылу сәтін белгілесе, онда мұндай мерзім тоқтатушы (жоюшы) мерзім деп
аталады. Мысалы, тараптар мүлікті ақылы пайдалану шарты 01.09.2005ж
аяқталады деп келіссе, мұндай мерзім тоқтатушы мерзім болады. Шартта
кейінге қалдырылатын да, тоқтатушы да мерзім бірдей көрсетілуі мүмкін.
Мысалы, ақылы қызмет көрсету шарты 01.06-нан басталып, 30.07-де аяқталады.
Бұл шартта 01.06 – кейінге қалдырушы мерзім, ал 30.07 - тоқтатушы мерзім.
Шарт мәмілеге қатысты екі мағынаға ие болуы мүмкін. Біріншісі –
тараптардың құқықтары мен міндеттерін айқындайтын мәміленің құрамдас
бөлігі. Мысалы, жалға берілетін мүлік туралы шарттар, жалға алу ақысы
туралы шарттар. Екіншісі – мәміленің мазмұнын құрайтын тараптардың
құқықтары мен міндеттерінің туындауы немесе тоқтатылуы тәуелді болатын мән-
жайлар. Мұндай мән-жай мәміленің негізгі мазмұнына қосымша болып табылады
[31].
Мәмілелер шарт арқылы немесе шартпен жасалуы мүмкін. Шарт деп болуынан
немесе болмауынан, тараптардың еркімен немесе заңның күшімен мәміленің
орындалуы немесе орындалмауы тәуелділікке қойылатын жағдайды түсінеміз.
Мәміленің жасалу барысында аталмыш жағдай орын ала ма, жоқ па мәміленің
қатысушыларына белгісіз болуы қажет. Бұл жағдай болашақта болуға тиіс.
Егер мәміленің шарты болып табылатын жағдай орын алып қойса немесе
мәміленің жасалу сәтіне орындала алмаса, онда мәміленің қатысушылары бұл
жөнінде білмесе де, шартты мәміле жарамсыз болып танылады. Шарттың
орындалатыны-орындалмайтыны белгісіз болғандықтан, мерзімммен ерекшеленеді.
Мәміленің әрекеті мерзіммен байланысты болғанда, нақты бір уақыт аралығы
өткен соң, мерзімнің келетіндігі әрқашанда белгілі.
Мәміленің шарты ретінде белгіленетін жағдай фактілік сипат ретінде
оқиғаны да (мысалы, адамның өлімі), заңи сипатты да (мысалы, қарызға беру)
иелене алады. Бірінші жағдай тараптардың еркінен тыс орын алады, ал 2-ші
жағдай тараптардың еркіне тікелей байланысты болады.
Егер шарттың орындалуына оның орындалуы тиімді болмайтын тарап әдейі
кедергі келтірсе, шарт орындалды деп саналады. Егер шарттың орындалуына
оның орындалуы тиімді болатын тарап әдейі ықпал жасаса, шарт орындалмады
деп есептелінеді ( ҚР АК 150 б.3.т).
Шарттар оң және теріс, кейінге қалдырушы (суспензивті) және тоқтатушы
(жоюшы, резолютивті) деп бөлінеді [32, 103-104-беттер].
Оң шарт болғанда мәміленің орындалуы шарттың орындалуына тәуелді болады.
Мысалы, егер А. деген азамат заттарын өткізіп ақша алса, ол Б-ға қарызға
ақша береді. Теріс шарт болғанда мәміленің әрекеті шарттың орындалмауына
тәуелді болады. Мысалы, А өзінің пәтерін В-ға жұмыс бабымен басқа қалаға
ауысқанша жалға береді.
Кейінге қалдырушы шарттар мәміле бойынша белгіленетін құқықтар мен
міндеттер шарттың орындалуымен орын алуға тиіс. Кейінге қалдырушы шарт оң
немесе теріс болуы мүмкін.
Тоқтатушы (жоюшы, резолютивті) шарттарда мәмілеге қатысушылардың
құқықтары мен міндеттері оның жасалу сәтінде пайда болады және шарт
орындалғанда немесе орындалмағанда тоқтатылады. Аталған шарттар да оң
немесе теріс болуы мүмкін.
Шарттың орын алуы немесе орын алмауының заңи салдары қандай? Егер
кейінге қалдырушы шарт орындалса, онда мәміледе көзделген құқықтар мен
міндеттер жүзеге асады.
Кейінге қалдыру шартымен сату кезінде меншік құқығы мәміле жасалдған
сәттен емес, шарт орындалған сәттен бастап өтеді. Кейінге қалдырылған
шарттың орындалуы мүмкін еместігінің анықталуы мәмілені жарамсыз етеді.
Тоқтатушы шартта оның орындалуы мәміленің әрекет етуін тоқтатады,
керісінше, мәміленің орын алуы мүмкін еместігінің анықталуы мәмілені
шартсызға айналдырады.

1.3 Азаматтық құқықтағы мәміле түрлері

Азаматтық-құқықтық мәмілелер бірнеше белгілер бойынша түрге жіктеледі.
Мәмілелер әр түрлі жіктелімдік негіздер бойынша түрлерге бөлінетіндіктен,
барлық мәмілелерді қамтитын бірыңғай жіктелу жоқ десе болады.
Жіктелімдік негіз ретінде мәміледегі тараптардың саны, құқықтар мен
міндеттердің пайда болу сәті, ақылылық және тағы да басқалары.
Мәмілеге қатысушы тараптардың санына байланысты мәмілелер біржақты,
екіжақты және көпжақты бола алады. Бұл бөлінудің негізіне мәміле жасауға
қажетті ерік білдіретін тұлғалардың саны алынған.
Заңнамаға немесе тараптардың келісіміне сәйкес тек бір ғана тараптың
ерік білдіруі қажетті, әрі жеткілікті болатын мәмілеге біржақты мәміле деп
саналады (ҚР АК 148 б.1т.). Мысалы, өсиет қалдыру, мұра қабылдау, конкурс
жариялау және тағы да басқалары.
Біржақты мәміле кез келген мәміле сияқты құқықтар мен міндеттердің
туындауына, өзгеруіне немесе тоқтауына әкелуге тиіс. Біржақты мәміле
бойынша құқықтар мәміле жасаушы тұлғада да, мүдделеріне мәміле жасалған
үшінші тұлғаларда да туындауы мүмкін.
Біржақты мәміле оны жасаған тұлғада міндеттерді туындатады. Заң
актілерінде көзделген реттерде немесе тараптардың келісімімен мұндай мәміле
басқа тұлғаларда да міндеттер туындатуы мүмкін (ҚР АК 149 б.1.т.).
Екі немесе бірнеше тұлғалардың азаматтық құқықтар мен міндетттерді
белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға арналған келісімі шарт деп танылады
(ҚР АК 378 б.1.т.).
Мәмілелерді құқықтық реттеу рим заңгерлерінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.