Инфляцияның түрлері. Инфляцияға қарсы саясат
Жоспар
I Кіріспе
II Негізгі бөлім
1 . Теориялық бөлім
1 . 1 . Инфляция дегеніміз не ?
1 . 2 . Инфляцияның түрлері .
1 . 3 . Инфляцияға қарсы саясат ?
2 . Анализдік бөлім .
2.1. Қазақстан Республикасындағы инфлякция деңгейі .
2 . 2 . Инфляцияның экономикалық себеп салдары .
III Қорытынды .
Пайдаланылған әдебиеттер .
I Кіріспе
II Негізгі бөлім
1 . Теориялық бөлім
1 . 1 . Инфляция дегеніміз не ?
1 . 2 . Инфляцияның түрлері .
1 . 3 . Инфляцияға қарсы саясат ?
2 . Анализдік бөлім .
2.1. Қазақстан Республикасындағы инфлякция деңгейі .
2 . 2 . Инфляцияның экономикалық себеп салдары .
III Қорытынды .
Пайдаланылған әдебиеттер .
Кіріспе
Инфляция–бұл күрделі де көпфакторлы құбылыс ; ол қағаз ақша айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен сипатталады .
Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының қымбаттауы ретінде көрінеді .
Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды , неге десеңіз , ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі болған ; қажетті ақша көлемі алтын–күміс қорымен реттелген . Қағаз ақша айналымында жағдай басқаша қалыптасады . Мұнда қағаз ақша байлықтың тек белгісі ғана . Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды . Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылады . Қор ретінде қағаз ақша шектеулі көлемде ғана сақталады . Олардың көбі айналымға шығарылады , айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс өседі . Артық ақша сұранымды арттырады . Артық сұраным , өз кезегінде , бағаларға қатты ықпал жасап , олардың көтеріп жібереді .
Батыс елдерінде 10%–ке дейінгі баяу инфлякция қауіпті деп саналмайды . Керісінше , белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың дамуын жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі . Баға өскенде тұрғындар тауарды көбірек сатып алады , кейін ол одан да қымбатқа түсетінін біледі . Бұл , өз кезегінде , өндірушілерді ұсынысты арттыруға ынталандырады , нарық тауарға тез толады . Инфляция жағдайында әртүрлі салаларда баға бір қалыпты өспейді . Сондықтан , инфляция экономикада қалыптасқан диспропорцияларды түзетуге және нарық шаруашылығын сауықтыруға мүмкіндік береді . Баяу инфляция кезінде бағалар еңбекақыдан тезірек өседі . Бұл жағдайда өндіріс шығындары төмендеп , кәсіпкерлік дамиды .
Бірақ , 10%–тен асқанда инфляция қауіпті . Экономика әсіресе гиперинфляция жағдайында бағалар деңгейі бірнеше процентке емес , бірнеше ретке өседі , ақша тез құнсызданады , өндіріске инвистиция жасау тиімсіз болады . Сондықтан қаржы ресурстары айналым мерзімі қысқы сауда сферасына ауысады . Сауданың пайдасынан қоғамға тигізетін зияны көптеу , алып–сату ( спекуляция) түрі тез дамиды . Спекулятивті бизнес ұсыныстың , өндірістің өсуіне ықпал жасамайды , керісінше , өндіріс тоқырауға ұшырайды . Тоқырау мен инфляция қосылған соң нарықтың оңды әсерлері толық жойылып , нарық механизмі енді экономикаға теріс әсер ететін болады . Сондықтан стагфляциядан шығу үшін мемлекет тарапынан инфляцияға қарсы жедел және жүйелі іс–шаралар бағдарламасы жасалып , іске асырылуы қажет болады .
Инфляция–бұл күрделі де көпфакторлы құбылыс ; ол қағаз ақша айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен сипатталады .
Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының қымбаттауы ретінде көрінеді .
Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды , неге десеңіз , ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі болған ; қажетті ақша көлемі алтын–күміс қорымен реттелген . Қағаз ақша айналымында жағдай басқаша қалыптасады . Мұнда қағаз ақша байлықтың тек белгісі ғана . Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды . Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылады . Қор ретінде қағаз ақша шектеулі көлемде ғана сақталады . Олардың көбі айналымға шығарылады , айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс өседі . Артық ақша сұранымды арттырады . Артық сұраным , өз кезегінде , бағаларға қатты ықпал жасап , олардың көтеріп жібереді .
Батыс елдерінде 10%–ке дейінгі баяу инфлякция қауіпті деп саналмайды . Керісінше , белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың дамуын жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі . Баға өскенде тұрғындар тауарды көбірек сатып алады , кейін ол одан да қымбатқа түсетінін біледі . Бұл , өз кезегінде , өндірушілерді ұсынысты арттыруға ынталандырады , нарық тауарға тез толады . Инфляция жағдайында әртүрлі салаларда баға бір қалыпты өспейді . Сондықтан , инфляция экономикада қалыптасқан диспропорцияларды түзетуге және нарық шаруашылығын сауықтыруға мүмкіндік береді . Баяу инфляция кезінде бағалар еңбекақыдан тезірек өседі . Бұл жағдайда өндіріс шығындары төмендеп , кәсіпкерлік дамиды .
Бірақ , 10%–тен асқанда инфляция қауіпті . Экономика әсіресе гиперинфляция жағдайында бағалар деңгейі бірнеше процентке емес , бірнеше ретке өседі , ақша тез құнсызданады , өндіріске инвистиция жасау тиімсіз болады . Сондықтан қаржы ресурстары айналым мерзімі қысқы сауда сферасына ауысады . Сауданың пайдасынан қоғамға тигізетін зияны көптеу , алып–сату ( спекуляция) түрі тез дамиды . Спекулятивті бизнес ұсыныстың , өндірістің өсуіне ықпал жасамайды , керісінше , өндіріс тоқырауға ұшырайды . Тоқырау мен инфляция қосылған соң нарықтың оңды әсерлері толық жойылып , нарық механизмі енді экономикаға теріс әсер ететін болады . Сондықтан стагфляциядан шығу үшін мемлекет тарапынан инфляцияға қарсы жедел және жүйелі іс–шаралар бағдарламасы жасалып , іске асырылуы қажет болады .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. А . Белеков , Б . Темірбеков « Экономикалық саясат » Алматы « Экономика »2002 жыл , 75-94 беттер .
2. Қ . Ілиясов , С . Құлпыбаев « Қаржы » Алматы 2003 жыл , 426–440 беттер .
3. « Астана » хабары 2006 жыл–13 мамыр , 1-бет .
4. « Астана » хабары 2006 жыл 27 маусым , 4–бет .
5. М . Әсембайқызы « Экономикалық теория негіздері » Алматы 1998 жыл , 405-415 беттер .
6. С . Сахариев « Жаңа кезең экономикалық теориясы » Алматы 2002 жыл , 90-91 беттер .
7. Б . С . Мырзалиев , С . А . Қалтаева , Ғ . З . Успанова , С . С . Ыдырыс « Экономикалық теория » Түркістан 2006 жыл , 196-215 беттер .
1. А . Белеков , Б . Темірбеков « Экономикалық саясат » Алматы « Экономика »2002 жыл , 75-94 беттер .
2. Қ . Ілиясов , С . Құлпыбаев « Қаржы » Алматы 2003 жыл , 426–440 беттер .
3. « Астана » хабары 2006 жыл–13 мамыр , 1-бет .
4. « Астана » хабары 2006 жыл 27 маусым , 4–бет .
5. М . Әсембайқызы « Экономикалық теория негіздері » Алматы 1998 жыл , 405-415 беттер .
6. С . Сахариев « Жаңа кезең экономикалық теориясы » Алматы 2002 жыл , 90-91 беттер .
7. Б . С . Мырзалиев , С . А . Қалтаева , Ғ . З . Успанова , С . С . Ыдырыс « Экономикалық теория » Түркістан 2006 жыл , 196-215 беттер .
Инфляцияға қарсы саясат
Жоспар
I Кіріспе
II Негізгі бөлім
1 . Теориялық бөлім
1 . 1 . Инфляция дегеніміз не ?
1 . 2 . Инфляцияның түрлері .
1 . 3 . Инфляцияға қарсы саясат ?
2 . Анализдік бөлім .
2.1. Қазақстан Республикасындағы инфлякция деңгейі .
2 . 2 . Инфляцияның экономикалық себеп салдары .
III Қорытынды .
Пайдаланылған әдебиеттер .
Кіріспе
Инфляция–бұл күрделі де көпфакторлы құбылыс ; ол қағаз ақша айналымына
негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен
сипатталады .
Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының
қымбаттауы ретінде көрінеді .
Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды , неге
десеңіз , ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі
болған ; қажетті ақша көлемі алтын–күміс қорымен реттелген . Қағаз ақша
айналымында жағдай басқаша қалыптасады . Мұнда қағаз ақша байлықтың тек
белгісі ғана . Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара
алмайды . Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға
ұмтылады . Қор ретінде қағаз ақша шектеулі көлемде ғана сақталады . Олардың
көбі айналымға шығарылады , айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс
өседі . Артық ақша сұранымды арттырады . Артық сұраным , өз кезегінде ,
бағаларға қатты ықпал жасап , олардың көтеріп жібереді .
Батыс елдерінде 10%–ке дейінгі баяу инфлякция қауіпті деп
саналмайды . Керісінше , белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың
дамуын жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі . Баға өскенде тұрғындар
тауарды көбірек сатып алады , кейін ол одан да қымбатқа түсетінін біледі .
Бұл , өз кезегінде , өндірушілерді ұсынысты арттыруға ынталандырады , нарық
тауарға тез толады . Инфляция жағдайында әртүрлі салаларда баға бір
қалыпты өспейді . Сондықтан , инфляция экономикада қалыптасқан
диспропорцияларды түзетуге және нарық шаруашылығын сауықтыруға мүмкіндік
береді . Баяу инфляция кезінде бағалар еңбекақыдан тезірек өседі . Бұл
жағдайда өндіріс шығындары төмендеп , кәсіпкерлік дамиды .
Бірақ , 10%–тен асқанда инфляция қауіпті . Экономика әсіресе
гиперинфляция жағдайында бағалар деңгейі бірнеше процентке емес ,
бірнеше ретке өседі , ақша тез құнсызданады , өндіріске инвистиция жасау
тиімсіз болады . Сондықтан қаржы ресурстары айналым мерзімі қысқы сауда
сферасына ауысады . Сауданың пайдасынан қоғамға тигізетін зияны көптеу ,
алып–сату ( спекуляция) түрі тез дамиды . Спекулятивті бизнес ұсыныстың
, өндірістің өсуіне ықпал жасамайды , керісінше , өндіріс тоқырауға
ұшырайды . Тоқырау мен инфляция қосылған соң нарықтың оңды әсерлері толық
жойылып , нарық механизмі енді экономикаға теріс әсер ететін болады .
Сондықтан стагфляциядан шығу үшін мемлекет тарапынан инфляцияға қарсы жедел
және жүйелі іс–шаралар бағдарламасы жасалып , іске асырылуы қажет болады .
1.1. Инфляция дегеніміз не ?
Инфляция термині ( латынның inflation сөзінен шыққан
–кебіну , ісіну ) ақша айналысына қатысты XIX ғасырдың орта шенінде
пайда болды және АҚШ–тың Азамат соғысы жылдары ( 1861-1865 ж . ж .) қағаз
долларының ( гринбектердің ) қисапсыз көп шығарылуымен байланысты
болды . XIX ғасырда бұл термин сондай–ақ Англия мен Францияда қолданылады .
Экономикалық әдебиеттерде инфляция ұғымы XX ғасырда бірінші дүниежүзілік
соғыстан кейін кеңінен таралды , ал бұрынғы кеңестік экономикалық
әдебиеттерде ол 20–сыншы жылдары жазыла бастады .
Инфляцияның дәстүрлі ең жалпы анықтамасы–тауар айналымының
қажеттілігімен салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша массасымен
лықа толып кетуі , олардың құнсыздануы және соның нәтижесі ретінде–тауарлар
мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуі ; ақшаның сатып алуға жарамдылығының
төмендеп кетуі . Инфляция кезінде қоғамдық өндіріс процесінің
алщақтықтарына және артық көп ақшаның шығарылуына байланысты ақша
айналысының заңы бұзылады .
Инфляция –ақша жүйесінің дағдарысты жан–күйі .
Ақшаның құнсыздануына мына факторлар себепші болады :
1. айналысқа артық ақшаның шығарылуы ;
2. қолайсыз төлем балансы ;
3. үкіметке сенімнің жоғалуы .
Ұзақ уақыт бойы инфляцияны монетарлық құбылыс деп санай отырып , ол
ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуі тұрғысында түсіндіріліп
келді . Әлі де бірқатар шетелдік авторлар инфляцияны экономикада бағаның
жалпы деңгейінің артуы ретінде анықтайды . Алайда инфляцияны тауар
бағасының өсуінде көргенімен оны тек таза ақша феноменіне жатқыза салуға
болмайды . Бұл нарықтық шаруашылықтың түрлі сфераларындағы ұдайы өндірістің
сәйкессіздігінен туатын күрделі әлеуметтік–экономикалық құбылыс . Инфляция
әлемнің көптеген елдеріндегі экономиканың қазіргі дамуының ең өткір
проблемаларының бірі болып есептеледі .
Инфляцияның көріну нысандары :
1. тауарлар мен қызметтерге бағаның өсуі , оның үстіне бірқалыпты емес өсуі
, мұның өзі ақшаның құнсыздануына , оның сатып алу жарамдылығының
төменженуіне ұрынады ;
2. ұлттық ақша бірлігінің шетелдік ақша бірлігіне қатысты бағамының
төмендеуі ;
3. ұлттық ақша бірлігінде көрінетін алтынның бағасының көтерілуі .
Бүгіндегі инфляция бағаның өсуі нәтижесіндегі ақшаның сатып алу
жарамдылығының құлдырауымен ғана емес , сонымен бірге елдің экономикалық
дамуының жалпы қолайсыз ахуалымен де байланысты . Инфляцияға өндіріс пен
өткізу сферасындағы әр түрлі факторлар тудырған өндіріс процесінің
қарама–қайшылықтары себепші болады . Яғни , инфляция––бұл жалпы ұсыныс пен
сұраныс арасында қалыптасқан сәйкессіздік . Жеке тауар рыногында сұраным
ұсынымнан артық болса , бұл тауарға баға деңгейі өседі . Бірақ мұндай
жекелеген нарық сәйкессіздігі инфляцияны қалыптастырмайды . Инфляция–бұл
рыноктардың көбінде сұранымның артуынан қалыптасқан тепе–теңдіктің
бұзылуына байланысты пайда болған елдегі баға деңгейінің жалпы өсуі .
Ақша сұранысынан тыс тауар бағалары еңбек өнімділігіне ,
нарықтың монополизациялануына , жаңа салық ставкаларына , нарық жағдаятына
( конъюнктурасына ) , сыртқы экономикалық жағдайға
, мемлекеттік реттеуге және басқа да себептерге байланысты өзгеруі мүмкін .
Яғни бағаның өсуін көптеген себептер қалыптастырады . Бірақ бағаның
кез–келген өсуі де инфляция емес . Сондықтан жоғарыда келтірілген
себептердің арасынан инфляцияны қалыптастыратындарын анықтап алу қажет .
Айталық , экономиканың конъюнктуралық ауытқуына байланысты
бағалардың өсуін инфляцияға жатқызуға болмайды . Еңбек өнімділігі өскенде
баға деңгейі төмендейді . Бірақ егер негізгі өндіріс салаларында еңбекақы
деңгейі еңбек өнімділігінен тез өскен болса , онда ұлттық шаруашылықта
шығын инфляциясы деп аталатын жағдай қалыптасып ,
бағалардың жалпы деңгейі өседі .
Сонымен , баға өсуінің инфляциялық себептеріне нені ? Қандай
жағдайларды жатқызуға болады ?
Инфляция негізінен шаруашылықта қалыптасқан әр түрлі
диспропорцияларға байланысты болатынын еске ала отырып , оның негізгі
себептерін қарастырып көрелік . Біріншіден , бұл мемлекеттік шығындар мен
табыстар арасында қалыптасқан диспропорция немесе тепе–теңдіктің бұзылуы .
Бұл мемлекет бюджетінің тапшылығы түрінде көрінеді . Егер тапшылық Орталық
банктің несиесі , яғни айналымға қосымша ақша шығару арқылы қаржыланған
болса , онда бұл айналымдағы ақша массасын арттырады және инфляцияны
қалыптастыруы әбден мүмкін . Екіншіден , егер инвистицияларды қаржыландару
, жоғарыда айтылған әдіспен , яғни Орталық банктің несие беруімен
жүргізілетін болса , түптеп келгенде , бұл да инфляцияның себебіне айналуы
мүмкін . Үшішіден , осы күнгі экономикалық теория бағалардың жалпы
өсуін XX ғасырда нарық құрылымының өзгеруімен түсіндіреді . Бүгінгі
нарық XІX ғасырдағы нарық түріне тіпті ұқсамайды . XІX ғасырдағы нарықта
негізінен өзара толық бәсекелі тауарлар сатылатын .Бұл тауарларды көптеген
өндірушілер өзара еркін бәсеке негізінде өндіріп сататын , салалық және
салааралық бәсеке жағдайы болған , капитал кедергісіз бір саладан екінші
салаға айысатын еді . Қазіргі рынок–көбінде олигополия түрінде қалыптасқан
. Осы күнгі фирмалар ( тауар өндірушілер , ұсынушылар ) белгілі бір
деңгейде нарық бағасына ықпал жасап , өз өніміне бағаны өзі белгілей алады
. Фирма–олигополия бағаның өсуін қолдамаса да оның деңгейін түсірмеуге
ұмтылады , нарықта қалыптасқан баға деңгейінің тұрақты болуына мүдделі .
Бағаның төмендеуімен өз рыногындағы жағдайды бұзып алмау мақсатында ірі
фирмалар ұсыным икемділігінің артуына кедергі жасауға тырысады .
қалыптасқан өндіріс түріне жаңа фирмалардың келуіне шек қою арқылы
олигополиялық фирмалар жалпы сұраным мен ұсыным арасындағы диспропорцияны
мүмкін болғанша ұзақ уақыт ұстап қалуға
ұмтылады . Төртіншіден , ұлттық экономикалардың ашыла түсуіне ,
олардың дүние жүзілік шаруашылық қатынастары жүйесіне тартылуына
байланысты инфляцияның бір елден екінші елге ауысу қаупі артады .
Импортталған инфляциямен күресу мүмкіндіктері де шектеулі келеді .
Әрине , ұлттық валютаның бағасын арттырып импортты арзандатуға болады
, бірақ бұл жағдайда экпорт қымбаттап , ұлттық өнімнің әлем нарығындағы
өтімділігі кемиді . Бесіншіден , инфляцияны тосу деген жағдайға
байланысты инфляциялық процесс өзін–өзі қолдап жалғаса береді . Батыс
елдерінде , көптеген экономистердің пікірінше , инфляцияны тосу
психологиясын жеңу антиинфляциялық асясаттың негізгі мақсаты деп анықталады
.
Инфляцияны тосу механизмі экономикаға қалай әсер етеді ?
Мәселе мынада : адамдар ұзақ уақыт бағалардың өсуін көріп , олардың
болашақта төмендеуіне күдер үзеді де , жаппай тауар сатып алуға көшеді .
Сонымен қатар олар еңбекақы деңгейін көтеру туралы үкіметке талап қояды .
Еңбекақының өсуі тұтынушылық сұраным одан әрі арттыра түседі .
Өндірушілер де шикізат пен материалдарға және энергияға
бағаның өсуін болжап , өздерінің өнімдеріне бағаны арттыра түседі .
Әрбір өндіруші өзін инфляциядан алдын–ала сақтандыру мақсатында
өніміне бағаны еселеп көтереді . Нәтижесінде , бағалар сұраным көлемі
анықтайтын деңгейден артып , инфляцияны тосу деңгейіне көтеріледі .
Инфляцияның себептері сан қилы , бірақ әр кезден олардың
белгілі бір комбинациясы (құрамасы ) қалыптасады . Айталық , Екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс Европа елдерінде тапшылыққа байланысты
өте күшті инфляция қалыптасқан . Соңғы жылдары Батыс елдерінде
инфляцияның негізгі себебі мемлекет шығындарының өсуін , баға
––еңбекақы , инфляциялық тосу
инфляцияның бір елден екінші бір елге ауысуы және басқалары болады
. Бұрыңғы Кеңес Одағындағы инфляцияның негізгі себебі ретінде
әкімшілік жоспарлау жүйесінде қалыптасқан экономикалық
диспропорцияларды айтуға болады .
1. 2 . Инфляцияның түрлері
Бұрын инфляция төтенше жағдайында қалыптасқан . Мысалы , соғыс
кезінде мемлекет өзінің әскери шығындарын қаржыландыру үшін өте көп
мөлшерде қағаз ақша шығаратын .Соңғы екі–үш онжылдықта көптеген
елдерде инфляция ұдайы өндіріс процесінің тұрақта факторына айналды
.
Экономика теориясында , жеке алғанда осы күнгі Кейнсті
жақтаушы экономистер инфляцияның баяу түрін өндірістің дамуына қосымша
оңды әсер ететін фактор ретінде қарастырады . Баяу инфляцияны олар
мемлекеттің бірден–бір тиімді саясат жүргізу құралы ретінде түсіндіреді .
Баяу инфляция сасясаты өндіріс пен нарық ( сұраным ) жағдайларының
өзгеруіне сәйкес бағаларды реттеп отыруға мүмкіндік береді .
Қарқынды инфляция ( бағалардың жылына 20% –200% –ке дейін өсу
түрі )––экономика үшін едәуір қиын жағдай , бірақ іскерлік
қатынастардың көбі қарқынды инфляцияны алдын–ала ескеріп , оған
икемделе береді .
Гиперинфляцияда бағалардың жалпы деңгейі мыңдаған процентке
артқан жағдаймен сипатталады . Гиперинфляция кезінде бағалардың өсу
қарқыны айналымға шығарылған ақша көлемінің өсуінен көп есе артып
келеді . Гиперинфляцияда бағалардың өсу қарқыны соншалық , тіпті
ақша щығаратын фабрикалар аптасына тоқтаусыз жұмыс істегенде де
айналымға қажетті ақша көлемін шығару мүмкіндігі жетпей қалады екен
.
Ақша айналым заңын сипаттайтын теңдік–MV=PQ қолдана отырып
осыны қалай түсіндіруге болады ? Егер М–п есе өскен болса , баға деңгейі
сонша есеге өсуі қажет сияқты . Бірақ бұл жерде V––көрсеткішін де
есепке алу қажет . Шаруашылық субьектілері ұлттық валютаға сенімдерін
толық жойған жағдайда қолындағы құнсыз валютадан тез құтылуға
ұмтылады . Нәтижесінде ақшаның айналым жылдамдығы күрт өседі , ал бұл
айналымға қажетті ақша көлемінің күрт өсуімен бірдей . Сондықтан
бағаның өсу қарқыны айналымдағы ақша массасының өсуінен сан есе
артады . Сонымен , инфляцияны тосу факторын қарқынды инфляцияның
гиперинфляцияға ауысып асқындап кетуінің негзгі бір себебі ретінде
қарастыру болады .
Жоғарыда сөз болғандар инфляцияның ашық түріне жатады .
Ашық инфляция жағдайында бағалардың өсуін және өсу қарқыны айқын
байқалады және ресми түрде есепке алынады . Бірақ , бағалардың деңгейі
ресми түрде өспеген болса да құнсыздану ( инфляция )жағдайы қалыптасуы
мүмкін . Инфляцияның бұл түрі тауар тапшылығынан көрінеді . Тауарлардың
тапшылығына байланысты оларды ақшаға сатып алу қиындайды , яғни ақша
( табыс ) құнсызданады .
Инфляция теңгермелі түрде болуы мүмкін , яғни бағалар
бір қалыпты және баяу өседі . Бұл жағдайда бағалардың бір жылдық
өсуіне сәйкес процент кесімі ( ставкасы ) да өседі . Нарықта
тепе–теңдік ( тұрақтылық ) сақталады .
Теңгермелі емес инфляция кезінде жеке тауар топтарына баға бірқалыпты
емес , әртүрлі қарқынмен өседі .
Сонымен , тосылған инфляцияны тосын инфляциядан айыра білге
жөн . Тосылған инфляцияны алдын–ала болжауға болады , немесе
оны үкімет арнайы мақсатпен жоспарлайды . Тосын инфляция бағалардың
кенеттен және тез өсуінен көрінеді . Мұндай жағдай ақша айналымын
және салық жүйесін бұзады . Тұрғындар бағаның өсуінен сескеніп ,
қолындағы қаражатын сақтап қалу мақсатында тауарларды жаппай сатып
ала бастайды . Сондықтан нарықта қалыптасқан жағдай
бұзылады , сұраным мен баға бұрынғыдан да тез өсетін болады .
Сонымен бағалардың кенеттен , тосын түрде өсуі тұрғындардың
инфляциялық тосу психологиясын туғызады . Егер тосын инфляция (
бағаның кенеттен өсуі ) экономикасы дамыған елде пайда болса , ол
нарық жағдайында қатты әсер етпейді . Экономикасы тұрақты да қуатты
елде тұрғындар бағаның уақытша ауытқуынан қорықпайды ; және бағаның өсуі
қаншама тез болса , соншама оның құлдырап түсіп кетуі әбден мүмкін
болатынына сенеді ; сондықтан олар бағаның түсуін күтіп табысын
үнемдеу мақсатында сатып алуды күрт қысқартады . Нарқытқы сұранымның
қысқаруы баға деңгейіне әсер етеді , бағалардың өсуі тоқтайды ,
олардың деңгейі құлдырап , бастапқы қалпына келеді .
1 . 3 . Инфляцияға қарсы саясат
Инфляцияның екпіні ағын судай қатты болатындығы белгілі .
Сондықтан , оның экономикамызға ендеп кіріп кетпеуін болдырмау үшін
еліміздің айналымындағы ақшалардың мөлшерін байланыстыратын шаралар
атқарылуы қажет . Бюджет тапшылығына байланысты құнды қағаздар шығару
мәселесі де қолға алынып отырғандығы аян . Бірақ , инфляция мұнымен
тоқталады деуге болмайды , инфляция келді дегенше елде қымбатшылық
болады .
Құнсызданудың ( инфляцияның ) жағымсыз әлеуметтік және
экономикалық салдары көптеген елдер үкіметтерін белгілі экономикалық
саясат жүргізуге мәжбүр етеді . Бұл жерде экономистер ең алдымен мына
сұрақтың жауабын табуға ұмтылады : күрделі де тегеурінді іс–шаралар
арқылы инфляцияны жою керек пе , әлде инфляция жағдайында икемделген
дұрыс па ?
Бұл екіұшты мәселеге әртүрлі елдерде ерекше жағдайларға
байланысты шешіледі екен . Мысалы , АҚШ–та және Англияда инфляциямен
күресу мәселесі мемлекет деңгейіне көтеріліп қойылады . Басқа
бірталай елдерде инфляцияға икемделу іс–шаралары жүргізіліп , тіпті
арнайы бағдарламалар да жасалады ( табыстарды индексациялау ) .
Инфляцияға қарсы саясатты сипаттағанда , екі әдістемені бөліп
айтуға болады . Бірінші әдістеме шеңберінде ( оны осы күнгі Кейнс
теориясының өкілдері зерттейді ) белсенді бюджет сасясаты жүргізіледі
–сұранымға ықпал жасау мақсатында мемлекеттік шығындар мен салықтар
реттеледі . Инфляция жағдайында мемлекет шығындарын қысқартып ,
салықтарды көтереді . Осының нәтижесінде сұраным қысқарады , инфляция
қарқыны төмендейді . Бірақ сонымен бірге өндіріс өсуі де қысқарады .
Бұл экономикада дағдарыс жағдайын қалыптастырып , жұмыссыздықты
арттырып жіберуі мүмкін . Ол қоғам үшін инфляцияны тежеудің құны
болады . Құлдырау жағдайында бюджет саясаты сұранымды кеңейтуге
бағытталады . Егер сұраным жеткіліксіз болса , онда мемлекеттің
инвестиция бағдарламасы іске қосылады және шығындар артады , салықтар
төмендетіледі . Ең алдымен табысы төмен нарық субьектілеріне салынатын
салық қысқартылады . Бұл бірден нәтиже береді : сұраным тез өседі ,
ол өндіріске ықпал жасайды , жалпы экономикалық өсу басталады . Бірақ
60–70 жылдары дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей , сұранымды бюджет
арқылы ынталандыру инфляцияны күшейтуі мүмкін екен . Соымен бірге
бюджет шығындарының артуы бюджет тапшылығын қалыптастырады және салық
пен шығын арқылы экономиканы реттеудің мүмкіншілігі қысқарады .
Екінші әдістемені жаңа классикалық бағыттағы экономистер
ұсынады . Олар бірінші орынға ақша–несие арқылы реттеу әдісін қояды
. Бұл әдіс экономика жағдайына жанама түрде икемді ықпал жасайды .
Бұл саясатты үкіметке тікелей бағынбайтын Орталық банк жүргізеді .
Орталық банк айналымдағы ақша көлемін өзгертеді және қарыз пайызы (
процент ) кесімін реттейді , сонымен экономикаға ықпал жасайды .
Басқаша айтқанда , мемлекет сұранымды шектеу мақсатында
инфляцияға қарсы іс–шаралар жүргізілуі қажет . Жаңа классикалық
экономистердің айтуынша өндірістің өсуін ынталандыру және
жұмыссыздықты қысқарту саясаты инфляцияны асқындырады , инфляция
бақылаудан шығып кетеді . Инфляция осы күнгі нарықтық экономиканың
табиғатына сай келеді , инфляция жағдайларын ( бюджет тапшылығы ,
монополия , қағаз ақша , т. б. ) толық жою мүмкін емес . Осыған
байланысты инфляцияны толық жою мүмкін еместігі өзінен–өзі және
алдын–ала белгілі . Сондықтан да көп елдерде инфляцияны жою емес , оны
бағындыру , қарқынын баяулатып , реттеу мақсаты қойылған .
Батыс елдерінде жинақталған тәжірибе көрсеткендей ,
инфляцияға қарсы ұзақ және қысқа мерзімдік іс–шаралар саясатын
қолдану қажет . Бұл шаралар жиынтығын келесі схема түрінде
сипаттауға болады . Мемлекеттің ұзақ мерзімдік саясаты , біріншіден ,
халықтың инфляциялық үрейін жою мақсатын көздейді . Ол үшін
кез–келген үкімет инфляцияға қарсы саясатты үздіксіз де тұрақты
түрде жүргізіп , тұрғындардың сенімін орнықтыруға тырысады . Үкімет
өзінің белсенді іс–шаралар негізінде ( өндірісті ынталандыру ,
монополиямен күресу т . б. ) нарықтың тиімді қызмет атқаруына жағдай
жасайды . Үкіметтің мұндай саясаты тұтынушылардың сана–сезіміне
қажетті әсер жасап , олардың дұрыс шешім қабылдауын қамтамасыз етеді
.
Екіншіден , салықтарды арттырып , бірақ мемлекеттік шығындарды
қысқарту арқылы бюджет тапшылығын реттеу іс–шаралар жүргізіледі .
Бюджет тапшылығын Орталық банк несиесімен қаржыландыру инфляцияны
асқындырады .
Үшіншіден , ақша айналымын реттеу іс–шаралары , нақты айтқанда ,
әр жылдық ақша көлемінің өсуіне шек қою , бұл инфляцияның өсуін
қадағалауға мүмкіндік береді .
Төртіншіден , сыртқы факторлардың әсерін әлсірету . Жеке
алғанда , бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін сырттан алынған
қысқа мерзімдік қарыздардың экономикаға жасайтын инфляциялық
ықпалын әлсіретеді . Бұл өте күрделі және өзекті мәселе . Сондықтан
оны арнайы түрде жеке зерттеп , қарастыру қажет болады .
Қысқа мерзімдік саясат инфляция қарқынын уақытша төмендетуге
бағытталады . Бұл мақсатта мемлекет өз иелігіндегі меншік бөлігін
жекешелендіріп , бюджетке қосымша түсім түсіреді ; қосымша өнім
өндіретін кәсіпорындарға әртүрлі жеңілдіктер береді ; акцияларды сату
арқылы инфляциялық сұранымды қысқартады ; көлемді импорт арқылы
да ұсынымның өсуін , бағаның тұрақтануын қамтамасыз етеді .
Күнделікті сұранымды қысқарту арқылы да инфляцияға қарсы
әсер етуге болады . Ол үшін салымдарға төленетін процент
кесімдерін арттыруға болады . Сонда қор сақтау нормасы артады , ал
тұтыну шығындары қысқарады .
Инфляцияға қарсы саясатқа байланысты инфляциямен күресу
шығындары туралы мәселе туындайды . Инфляцияға қарсы күрес
жұмыссыздықты арттырып , өндіріс көлемін қысқартуы мүмкін .
Мамандардың есептеуінше , инфляцияны 1%–ке төмендету үшін
жұмыссыздықты оның табиғи деңгейінен 2 %–ке арттыру қажет болады
екен , бірақ бұл жағдайда ЖҰО–нің көлемі оңтайлы деңгейінен
4%–ке төмен қалыптасады .
Инфляцияны ауыздықтау үшін көптеген елдер үкіметтері 60–шы
жылдардан бастап табыс пен бағаны реттеу саясатын жүргізген еді .
Бұл саясат негізінен табысты шектеуге бағытталған . Саясат
инфляциямен күресудің нарықтық емес , әкімшілік әдісіне жақын
болғандықтан , қойылған мақсатқа әрқашан жеткізе бермеген . АҚШ
тәжірибесі көрсеткендей , табысты тежеу саясаты , түптеп келгенде ,
ұзақ мерзімді тұрақты нәтиже бермеген . 1971–1974 жылдары АҚШ
үкіметі жалақы мен баға деңгейін тікелей реттеу тәртібін қолданған
екен .70–жылдардың соңында табыс пен бағаны тікелей реттеу тәртібі
жойылып , оның орнына орындауға міндетті емес үкіметтің ұсынысы
ретінде сақталған болатын . Ал 80–жылдардың басында президент Р .
Рейганның әкімшілігі бұл мәселемен айналысатын мемлекет мекемелерін
таратып жіберген .
Инфляцияның өрістеп , күшеюі экономикалық және әлеуметтік
қарама–қайшылықтарды асқындырып жіберетіндіктен мемлекет инфляцияны
жою және ақша айналысын тұрақтандыруға арналған шаралар қолдана
бастайды .
Инфляция кезінде мемлекет іс–қимылының екі нұсқасы болады
:
1. бейімделу саясатын жүргізу немесе инфляцияға бейімделу ; бұл
кезде табыстарды , жалақыны , пайыздық мөлшерлемелерді ,
инвестицияларды индекстеу жөнінде шаралар қолданылады ; компанияларға
мен фирмаларға қысқа мерзімде жобаларды өткізеді , жеке тұлғалар
табыстың қосымша көздерін іздестіреді және т . с . с .
2. инфляцияны төмендету немесе басу жөнінде инфляцияға қарсы
шаралардың кешін жүргізу .
Инфляцияны жою жөніндегі шаралардың кешені қоғамның іс–әрекет
етуінің өндірістік–экономикалық , құқықтық , институционалдық ,
моралдық–адамгершілік сфераларының әр түрлі жақтарына әрекет етуді
қамтиды десек те олардың шешушісі базалық , өндірістік–экономикалық
сфера болып табылады .
Сұраным инфляциясын жоюға ақша және фискалдық саясатты
пайдаланудың біршама қатардағы макроэкономикалық әдістермен жетуге
болады .
Инфляцияға қарсы саясат –инфляциямен күреске бағытталған
экономиканы мемлекеттік реттеу жөніндегі шаралар кешені . Мұндай
саясаттың екі негізгі жолы белгіленген : дефляциялық саясат және
кірістер саясаты .
Дефляциялық саясат–– мемлекеттің шығындарын азайту , кредит
үшін пайыздық мөлшерлемелерді арттыру , салық ауыртпалығын күшейту ,
ақша массасын шектеу жолымен ақша–кредит және салық механизмі арқылы
ақша сұранымын реттеуді қарастырады . Бұл саясат экономиканың өсуін
тежейді .
Кірістер саясаты–– бағаға және жалақыға толықтай матау немесе
олардың өсу шегін белгілеу жолымен параллелді бақылау жүргізуді қажет
етеді . Оны жүзеге асыру әлеуметтік қайшылықтарды қоздыруы мүмкін .
Инфляцияға қарсы саясат ақшалай эмиссиясын қысқарту әр түрлі
әдістерін қамтиды :
1. Орталық банктің нақты ақша эмиссиясын қысқарту арқылы
айналыстағы ақша массасының ауқымын азайту .
2. Барлық кредит ресурстарын қымбаттату және оларға қол
жететіндігін азайту мақсатында орталықтандырылған кредиттер үшін
қайта қаржыландырудың есептік мөлшерлемесін арттыру .
3. Кредит мультипликаторын қысу және коммерциялық банктердің кредит
экспансиясын шектеуге жету үшін Орталық банктің коммерциялық
банктерге резервтік талаптарын арттыру .
4. Сондай мақсаттарда Орталық банктің кредиттерін тікелей қысқарту .
Инфляциға қарсы фискалдық саясат салықтарды көбейту ,
мемлекеттің шығыстарын қысқарту және осының негізінде мемлекеттік
бюджеттің тапшылығын төмендету арқылы жүргізіледі .
Салық саясаты инфляция жағдайында екі өзара байланысты ,
бірақ қайшылықты міндеттерді шешуге тиіс :
біріншіден , мемлекеттік бюджеттің теңдестігіне жету және
тапшылығын жою үшін оның кірістерінің деңгейін көтеру керек ;
екіншіден , экономиканың бастапқы буындарында––өндіріс пен
айырбас сферасында экономикалық белсенділікті жандандыру қажет .
Инфляцияға қарсы салық саясаты жанама салық салуды
қысқартуда болып отыр . Жанама салықтардың инфляциялық сипаты болады
, өйткені олар бағаны өсіреді , сұранымды қысқартады . Жоғары
салықтардың іс–әрекетінің екінші аспектісі өндіріске олардың
қысымы болып табылады , бұл ұсынымды шектейді . Үшіншіден , ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
I Кіріспе
II Негізгі бөлім
1 . Теориялық бөлім
1 . 1 . Инфляция дегеніміз не ?
1 . 2 . Инфляцияның түрлері .
1 . 3 . Инфляцияға қарсы саясат ?
2 . Анализдік бөлім .
2.1. Қазақстан Республикасындағы инфлякция деңгейі .
2 . 2 . Инфляцияның экономикалық себеп салдары .
III Қорытынды .
Пайдаланылған әдебиеттер .
Кіріспе
Инфляция–бұл күрделі де көпфакторлы құбылыс ; ол қағаз ақша айналымына
негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен
сипатталады .
Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының
қымбаттауы ретінде көрінеді .
Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды , неге
десеңіз , ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі
болған ; қажетті ақша көлемі алтын–күміс қорымен реттелген . Қағаз ақша
айналымында жағдай басқаша қалыптасады . Мұнда қағаз ақша байлықтың тек
белгісі ғана . Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара
алмайды . Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға
ұмтылады . Қор ретінде қағаз ақша шектеулі көлемде ғана сақталады . Олардың
көбі айналымға шығарылады , айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс
өседі . Артық ақша сұранымды арттырады . Артық сұраным , өз кезегінде ,
бағаларға қатты ықпал жасап , олардың көтеріп жібереді .
Батыс елдерінде 10%–ке дейінгі баяу инфлякция қауіпті деп
саналмайды . Керісінше , белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың
дамуын жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі . Баға өскенде тұрғындар
тауарды көбірек сатып алады , кейін ол одан да қымбатқа түсетінін біледі .
Бұл , өз кезегінде , өндірушілерді ұсынысты арттыруға ынталандырады , нарық
тауарға тез толады . Инфляция жағдайында әртүрлі салаларда баға бір
қалыпты өспейді . Сондықтан , инфляция экономикада қалыптасқан
диспропорцияларды түзетуге және нарық шаруашылығын сауықтыруға мүмкіндік
береді . Баяу инфляция кезінде бағалар еңбекақыдан тезірек өседі . Бұл
жағдайда өндіріс шығындары төмендеп , кәсіпкерлік дамиды .
Бірақ , 10%–тен асқанда инфляция қауіпті . Экономика әсіресе
гиперинфляция жағдайында бағалар деңгейі бірнеше процентке емес ,
бірнеше ретке өседі , ақша тез құнсызданады , өндіріске инвистиция жасау
тиімсіз болады . Сондықтан қаржы ресурстары айналым мерзімі қысқы сауда
сферасына ауысады . Сауданың пайдасынан қоғамға тигізетін зияны көптеу ,
алып–сату ( спекуляция) түрі тез дамиды . Спекулятивті бизнес ұсыныстың
, өндірістің өсуіне ықпал жасамайды , керісінше , өндіріс тоқырауға
ұшырайды . Тоқырау мен инфляция қосылған соң нарықтың оңды әсерлері толық
жойылып , нарық механизмі енді экономикаға теріс әсер ететін болады .
Сондықтан стагфляциядан шығу үшін мемлекет тарапынан инфляцияға қарсы жедел
және жүйелі іс–шаралар бағдарламасы жасалып , іске асырылуы қажет болады .
1.1. Инфляция дегеніміз не ?
Инфляция термині ( латынның inflation сөзінен шыққан
–кебіну , ісіну ) ақша айналысына қатысты XIX ғасырдың орта шенінде
пайда болды және АҚШ–тың Азамат соғысы жылдары ( 1861-1865 ж . ж .) қағаз
долларының ( гринбектердің ) қисапсыз көп шығарылуымен байланысты
болды . XIX ғасырда бұл термин сондай–ақ Англия мен Францияда қолданылады .
Экономикалық әдебиеттерде инфляция ұғымы XX ғасырда бірінші дүниежүзілік
соғыстан кейін кеңінен таралды , ал бұрынғы кеңестік экономикалық
әдебиеттерде ол 20–сыншы жылдары жазыла бастады .
Инфляцияның дәстүрлі ең жалпы анықтамасы–тауар айналымының
қажеттілігімен салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша массасымен
лықа толып кетуі , олардың құнсыздануы және соның нәтижесі ретінде–тауарлар
мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуі ; ақшаның сатып алуға жарамдылығының
төмендеп кетуі . Инфляция кезінде қоғамдық өндіріс процесінің
алщақтықтарына және артық көп ақшаның шығарылуына байланысты ақша
айналысының заңы бұзылады .
Инфляция –ақша жүйесінің дағдарысты жан–күйі .
Ақшаның құнсыздануына мына факторлар себепші болады :
1. айналысқа артық ақшаның шығарылуы ;
2. қолайсыз төлем балансы ;
3. үкіметке сенімнің жоғалуы .
Ұзақ уақыт бойы инфляцияны монетарлық құбылыс деп санай отырып , ол
ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуі тұрғысында түсіндіріліп
келді . Әлі де бірқатар шетелдік авторлар инфляцияны экономикада бағаның
жалпы деңгейінің артуы ретінде анықтайды . Алайда инфляцияны тауар
бағасының өсуінде көргенімен оны тек таза ақша феноменіне жатқыза салуға
болмайды . Бұл нарықтық шаруашылықтың түрлі сфераларындағы ұдайы өндірістің
сәйкессіздігінен туатын күрделі әлеуметтік–экономикалық құбылыс . Инфляция
әлемнің көптеген елдеріндегі экономиканың қазіргі дамуының ең өткір
проблемаларының бірі болып есептеледі .
Инфляцияның көріну нысандары :
1. тауарлар мен қызметтерге бағаның өсуі , оның үстіне бірқалыпты емес өсуі
, мұның өзі ақшаның құнсыздануына , оның сатып алу жарамдылығының
төменженуіне ұрынады ;
2. ұлттық ақша бірлігінің шетелдік ақша бірлігіне қатысты бағамының
төмендеуі ;
3. ұлттық ақша бірлігінде көрінетін алтынның бағасының көтерілуі .
Бүгіндегі инфляция бағаның өсуі нәтижесіндегі ақшаның сатып алу
жарамдылығының құлдырауымен ғана емес , сонымен бірге елдің экономикалық
дамуының жалпы қолайсыз ахуалымен де байланысты . Инфляцияға өндіріс пен
өткізу сферасындағы әр түрлі факторлар тудырған өндіріс процесінің
қарама–қайшылықтары себепші болады . Яғни , инфляция––бұл жалпы ұсыныс пен
сұраныс арасында қалыптасқан сәйкессіздік . Жеке тауар рыногында сұраным
ұсынымнан артық болса , бұл тауарға баға деңгейі өседі . Бірақ мұндай
жекелеген нарық сәйкессіздігі инфляцияны қалыптастырмайды . Инфляция–бұл
рыноктардың көбінде сұранымның артуынан қалыптасқан тепе–теңдіктің
бұзылуына байланысты пайда болған елдегі баға деңгейінің жалпы өсуі .
Ақша сұранысынан тыс тауар бағалары еңбек өнімділігіне ,
нарықтың монополизациялануына , жаңа салық ставкаларына , нарық жағдаятына
( конъюнктурасына ) , сыртқы экономикалық жағдайға
, мемлекеттік реттеуге және басқа да себептерге байланысты өзгеруі мүмкін .
Яғни бағаның өсуін көптеген себептер қалыптастырады . Бірақ бағаның
кез–келген өсуі де инфляция емес . Сондықтан жоғарыда келтірілген
себептердің арасынан инфляцияны қалыптастыратындарын анықтап алу қажет .
Айталық , экономиканың конъюнктуралық ауытқуына байланысты
бағалардың өсуін инфляцияға жатқызуға болмайды . Еңбек өнімділігі өскенде
баға деңгейі төмендейді . Бірақ егер негізгі өндіріс салаларында еңбекақы
деңгейі еңбек өнімділігінен тез өскен болса , онда ұлттық шаруашылықта
шығын инфляциясы деп аталатын жағдай қалыптасып ,
бағалардың жалпы деңгейі өседі .
Сонымен , баға өсуінің инфляциялық себептеріне нені ? Қандай
жағдайларды жатқызуға болады ?
Инфляция негізінен шаруашылықта қалыптасқан әр түрлі
диспропорцияларға байланысты болатынын еске ала отырып , оның негізгі
себептерін қарастырып көрелік . Біріншіден , бұл мемлекеттік шығындар мен
табыстар арасында қалыптасқан диспропорция немесе тепе–теңдіктің бұзылуы .
Бұл мемлекет бюджетінің тапшылығы түрінде көрінеді . Егер тапшылық Орталық
банктің несиесі , яғни айналымға қосымша ақша шығару арқылы қаржыланған
болса , онда бұл айналымдағы ақша массасын арттырады және инфляцияны
қалыптастыруы әбден мүмкін . Екіншіден , егер инвистицияларды қаржыландару
, жоғарыда айтылған әдіспен , яғни Орталық банктің несие беруімен
жүргізілетін болса , түптеп келгенде , бұл да инфляцияның себебіне айналуы
мүмкін . Үшішіден , осы күнгі экономикалық теория бағалардың жалпы
өсуін XX ғасырда нарық құрылымының өзгеруімен түсіндіреді . Бүгінгі
нарық XІX ғасырдағы нарық түріне тіпті ұқсамайды . XІX ғасырдағы нарықта
негізінен өзара толық бәсекелі тауарлар сатылатын .Бұл тауарларды көптеген
өндірушілер өзара еркін бәсеке негізінде өндіріп сататын , салалық және
салааралық бәсеке жағдайы болған , капитал кедергісіз бір саладан екінші
салаға айысатын еді . Қазіргі рынок–көбінде олигополия түрінде қалыптасқан
. Осы күнгі фирмалар ( тауар өндірушілер , ұсынушылар ) белгілі бір
деңгейде нарық бағасына ықпал жасап , өз өніміне бағаны өзі белгілей алады
. Фирма–олигополия бағаның өсуін қолдамаса да оның деңгейін түсірмеуге
ұмтылады , нарықта қалыптасқан баға деңгейінің тұрақты болуына мүдделі .
Бағаның төмендеуімен өз рыногындағы жағдайды бұзып алмау мақсатында ірі
фирмалар ұсыным икемділігінің артуына кедергі жасауға тырысады .
қалыптасқан өндіріс түріне жаңа фирмалардың келуіне шек қою арқылы
олигополиялық фирмалар жалпы сұраным мен ұсыным арасындағы диспропорцияны
мүмкін болғанша ұзақ уақыт ұстап қалуға
ұмтылады . Төртіншіден , ұлттық экономикалардың ашыла түсуіне ,
олардың дүние жүзілік шаруашылық қатынастары жүйесіне тартылуына
байланысты инфляцияның бір елден екінші елге ауысу қаупі артады .
Импортталған инфляциямен күресу мүмкіндіктері де шектеулі келеді .
Әрине , ұлттық валютаның бағасын арттырып импортты арзандатуға болады
, бірақ бұл жағдайда экпорт қымбаттап , ұлттық өнімнің әлем нарығындағы
өтімділігі кемиді . Бесіншіден , инфляцияны тосу деген жағдайға
байланысты инфляциялық процесс өзін–өзі қолдап жалғаса береді . Батыс
елдерінде , көптеген экономистердің пікірінше , инфляцияны тосу
психологиясын жеңу антиинфляциялық асясаттың негізгі мақсаты деп анықталады
.
Инфляцияны тосу механизмі экономикаға қалай әсер етеді ?
Мәселе мынада : адамдар ұзақ уақыт бағалардың өсуін көріп , олардың
болашақта төмендеуіне күдер үзеді де , жаппай тауар сатып алуға көшеді .
Сонымен қатар олар еңбекақы деңгейін көтеру туралы үкіметке талап қояды .
Еңбекақының өсуі тұтынушылық сұраным одан әрі арттыра түседі .
Өндірушілер де шикізат пен материалдарға және энергияға
бағаның өсуін болжап , өздерінің өнімдеріне бағаны арттыра түседі .
Әрбір өндіруші өзін инфляциядан алдын–ала сақтандыру мақсатында
өніміне бағаны еселеп көтереді . Нәтижесінде , бағалар сұраным көлемі
анықтайтын деңгейден артып , инфляцияны тосу деңгейіне көтеріледі .
Инфляцияның себептері сан қилы , бірақ әр кезден олардың
белгілі бір комбинациясы (құрамасы ) қалыптасады . Айталық , Екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс Европа елдерінде тапшылыққа байланысты
өте күшті инфляция қалыптасқан . Соңғы жылдары Батыс елдерінде
инфляцияның негізгі себебі мемлекет шығындарының өсуін , баға
––еңбекақы , инфляциялық тосу
инфляцияның бір елден екінші бір елге ауысуы және басқалары болады
. Бұрыңғы Кеңес Одағындағы инфляцияның негізгі себебі ретінде
әкімшілік жоспарлау жүйесінде қалыптасқан экономикалық
диспропорцияларды айтуға болады .
1. 2 . Инфляцияның түрлері
Бұрын инфляция төтенше жағдайында қалыптасқан . Мысалы , соғыс
кезінде мемлекет өзінің әскери шығындарын қаржыландыру үшін өте көп
мөлшерде қағаз ақша шығаратын .Соңғы екі–үш онжылдықта көптеген
елдерде инфляция ұдайы өндіріс процесінің тұрақта факторына айналды
.
Экономика теориясында , жеке алғанда осы күнгі Кейнсті
жақтаушы экономистер инфляцияның баяу түрін өндірістің дамуына қосымша
оңды әсер ететін фактор ретінде қарастырады . Баяу инфляцияны олар
мемлекеттің бірден–бір тиімді саясат жүргізу құралы ретінде түсіндіреді .
Баяу инфляция сасясаты өндіріс пен нарық ( сұраным ) жағдайларының
өзгеруіне сәйкес бағаларды реттеп отыруға мүмкіндік береді .
Қарқынды инфляция ( бағалардың жылына 20% –200% –ке дейін өсу
түрі )––экономика үшін едәуір қиын жағдай , бірақ іскерлік
қатынастардың көбі қарқынды инфляцияны алдын–ала ескеріп , оған
икемделе береді .
Гиперинфляцияда бағалардың жалпы деңгейі мыңдаған процентке
артқан жағдаймен сипатталады . Гиперинфляция кезінде бағалардың өсу
қарқыны айналымға шығарылған ақша көлемінің өсуінен көп есе артып
келеді . Гиперинфляцияда бағалардың өсу қарқыны соншалық , тіпті
ақша щығаратын фабрикалар аптасына тоқтаусыз жұмыс істегенде де
айналымға қажетті ақша көлемін шығару мүмкіндігі жетпей қалады екен
.
Ақша айналым заңын сипаттайтын теңдік–MV=PQ қолдана отырып
осыны қалай түсіндіруге болады ? Егер М–п есе өскен болса , баға деңгейі
сонша есеге өсуі қажет сияқты . Бірақ бұл жерде V––көрсеткішін де
есепке алу қажет . Шаруашылық субьектілері ұлттық валютаға сенімдерін
толық жойған жағдайда қолындағы құнсыз валютадан тез құтылуға
ұмтылады . Нәтижесінде ақшаның айналым жылдамдығы күрт өседі , ал бұл
айналымға қажетті ақша көлемінің күрт өсуімен бірдей . Сондықтан
бағаның өсу қарқыны айналымдағы ақша массасының өсуінен сан есе
артады . Сонымен , инфляцияны тосу факторын қарқынды инфляцияның
гиперинфляцияға ауысып асқындап кетуінің негзгі бір себебі ретінде
қарастыру болады .
Жоғарыда сөз болғандар инфляцияның ашық түріне жатады .
Ашық инфляция жағдайында бағалардың өсуін және өсу қарқыны айқын
байқалады және ресми түрде есепке алынады . Бірақ , бағалардың деңгейі
ресми түрде өспеген болса да құнсыздану ( инфляция )жағдайы қалыптасуы
мүмкін . Инфляцияның бұл түрі тауар тапшылығынан көрінеді . Тауарлардың
тапшылығына байланысты оларды ақшаға сатып алу қиындайды , яғни ақша
( табыс ) құнсызданады .
Инфляция теңгермелі түрде болуы мүмкін , яғни бағалар
бір қалыпты және баяу өседі . Бұл жағдайда бағалардың бір жылдық
өсуіне сәйкес процент кесімі ( ставкасы ) да өседі . Нарықта
тепе–теңдік ( тұрақтылық ) сақталады .
Теңгермелі емес инфляция кезінде жеке тауар топтарына баға бірқалыпты
емес , әртүрлі қарқынмен өседі .
Сонымен , тосылған инфляцияны тосын инфляциядан айыра білге
жөн . Тосылған инфляцияны алдын–ала болжауға болады , немесе
оны үкімет арнайы мақсатпен жоспарлайды . Тосын инфляция бағалардың
кенеттен және тез өсуінен көрінеді . Мұндай жағдай ақша айналымын
және салық жүйесін бұзады . Тұрғындар бағаның өсуінен сескеніп ,
қолындағы қаражатын сақтап қалу мақсатында тауарларды жаппай сатып
ала бастайды . Сондықтан нарықта қалыптасқан жағдай
бұзылады , сұраным мен баға бұрынғыдан да тез өсетін болады .
Сонымен бағалардың кенеттен , тосын түрде өсуі тұрғындардың
инфляциялық тосу психологиясын туғызады . Егер тосын инфляция (
бағаның кенеттен өсуі ) экономикасы дамыған елде пайда болса , ол
нарық жағдайында қатты әсер етпейді . Экономикасы тұрақты да қуатты
елде тұрғындар бағаның уақытша ауытқуынан қорықпайды ; және бағаның өсуі
қаншама тез болса , соншама оның құлдырап түсіп кетуі әбден мүмкін
болатынына сенеді ; сондықтан олар бағаның түсуін күтіп табысын
үнемдеу мақсатында сатып алуды күрт қысқартады . Нарқытқы сұранымның
қысқаруы баға деңгейіне әсер етеді , бағалардың өсуі тоқтайды ,
олардың деңгейі құлдырап , бастапқы қалпына келеді .
1 . 3 . Инфляцияға қарсы саясат
Инфляцияның екпіні ағын судай қатты болатындығы белгілі .
Сондықтан , оның экономикамызға ендеп кіріп кетпеуін болдырмау үшін
еліміздің айналымындағы ақшалардың мөлшерін байланыстыратын шаралар
атқарылуы қажет . Бюджет тапшылығына байланысты құнды қағаздар шығару
мәселесі де қолға алынып отырғандығы аян . Бірақ , инфляция мұнымен
тоқталады деуге болмайды , инфляция келді дегенше елде қымбатшылық
болады .
Құнсызданудың ( инфляцияның ) жағымсыз әлеуметтік және
экономикалық салдары көптеген елдер үкіметтерін белгілі экономикалық
саясат жүргізуге мәжбүр етеді . Бұл жерде экономистер ең алдымен мына
сұрақтың жауабын табуға ұмтылады : күрделі де тегеурінді іс–шаралар
арқылы инфляцияны жою керек пе , әлде инфляция жағдайында икемделген
дұрыс па ?
Бұл екіұшты мәселеге әртүрлі елдерде ерекше жағдайларға
байланысты шешіледі екен . Мысалы , АҚШ–та және Англияда инфляциямен
күресу мәселесі мемлекет деңгейіне көтеріліп қойылады . Басқа
бірталай елдерде инфляцияға икемделу іс–шаралары жүргізіліп , тіпті
арнайы бағдарламалар да жасалады ( табыстарды индексациялау ) .
Инфляцияға қарсы саясатты сипаттағанда , екі әдістемені бөліп
айтуға болады . Бірінші әдістеме шеңберінде ( оны осы күнгі Кейнс
теориясының өкілдері зерттейді ) белсенді бюджет сасясаты жүргізіледі
–сұранымға ықпал жасау мақсатында мемлекеттік шығындар мен салықтар
реттеледі . Инфляция жағдайында мемлекет шығындарын қысқартып ,
салықтарды көтереді . Осының нәтижесінде сұраным қысқарады , инфляция
қарқыны төмендейді . Бірақ сонымен бірге өндіріс өсуі де қысқарады .
Бұл экономикада дағдарыс жағдайын қалыптастырып , жұмыссыздықты
арттырып жіберуі мүмкін . Ол қоғам үшін инфляцияны тежеудің құны
болады . Құлдырау жағдайында бюджет саясаты сұранымды кеңейтуге
бағытталады . Егер сұраным жеткіліксіз болса , онда мемлекеттің
инвестиция бағдарламасы іске қосылады және шығындар артады , салықтар
төмендетіледі . Ең алдымен табысы төмен нарық субьектілеріне салынатын
салық қысқартылады . Бұл бірден нәтиже береді : сұраным тез өседі ,
ол өндіріске ықпал жасайды , жалпы экономикалық өсу басталады . Бірақ
60–70 жылдары дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей , сұранымды бюджет
арқылы ынталандыру инфляцияны күшейтуі мүмкін екен . Соымен бірге
бюджет шығындарының артуы бюджет тапшылығын қалыптастырады және салық
пен шығын арқылы экономиканы реттеудің мүмкіншілігі қысқарады .
Екінші әдістемені жаңа классикалық бағыттағы экономистер
ұсынады . Олар бірінші орынға ақша–несие арқылы реттеу әдісін қояды
. Бұл әдіс экономика жағдайына жанама түрде икемді ықпал жасайды .
Бұл саясатты үкіметке тікелей бағынбайтын Орталық банк жүргізеді .
Орталық банк айналымдағы ақша көлемін өзгертеді және қарыз пайызы (
процент ) кесімін реттейді , сонымен экономикаға ықпал жасайды .
Басқаша айтқанда , мемлекет сұранымды шектеу мақсатында
инфляцияға қарсы іс–шаралар жүргізілуі қажет . Жаңа классикалық
экономистердің айтуынша өндірістің өсуін ынталандыру және
жұмыссыздықты қысқарту саясаты инфляцияны асқындырады , инфляция
бақылаудан шығып кетеді . Инфляция осы күнгі нарықтық экономиканың
табиғатына сай келеді , инфляция жағдайларын ( бюджет тапшылығы ,
монополия , қағаз ақша , т. б. ) толық жою мүмкін емес . Осыған
байланысты инфляцияны толық жою мүмкін еместігі өзінен–өзі және
алдын–ала белгілі . Сондықтан да көп елдерде инфляцияны жою емес , оны
бағындыру , қарқынын баяулатып , реттеу мақсаты қойылған .
Батыс елдерінде жинақталған тәжірибе көрсеткендей ,
инфляцияға қарсы ұзақ және қысқа мерзімдік іс–шаралар саясатын
қолдану қажет . Бұл шаралар жиынтығын келесі схема түрінде
сипаттауға болады . Мемлекеттің ұзақ мерзімдік саясаты , біріншіден ,
халықтың инфляциялық үрейін жою мақсатын көздейді . Ол үшін
кез–келген үкімет инфляцияға қарсы саясатты үздіксіз де тұрақты
түрде жүргізіп , тұрғындардың сенімін орнықтыруға тырысады . Үкімет
өзінің белсенді іс–шаралар негізінде ( өндірісті ынталандыру ,
монополиямен күресу т . б. ) нарықтың тиімді қызмет атқаруына жағдай
жасайды . Үкіметтің мұндай саясаты тұтынушылардың сана–сезіміне
қажетті әсер жасап , олардың дұрыс шешім қабылдауын қамтамасыз етеді
.
Екіншіден , салықтарды арттырып , бірақ мемлекеттік шығындарды
қысқарту арқылы бюджет тапшылығын реттеу іс–шаралар жүргізіледі .
Бюджет тапшылығын Орталық банк несиесімен қаржыландыру инфляцияны
асқындырады .
Үшіншіден , ақша айналымын реттеу іс–шаралары , нақты айтқанда ,
әр жылдық ақша көлемінің өсуіне шек қою , бұл инфляцияның өсуін
қадағалауға мүмкіндік береді .
Төртіншіден , сыртқы факторлардың әсерін әлсірету . Жеке
алғанда , бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін сырттан алынған
қысқа мерзімдік қарыздардың экономикаға жасайтын инфляциялық
ықпалын әлсіретеді . Бұл өте күрделі және өзекті мәселе . Сондықтан
оны арнайы түрде жеке зерттеп , қарастыру қажет болады .
Қысқа мерзімдік саясат инфляция қарқынын уақытша төмендетуге
бағытталады . Бұл мақсатта мемлекет өз иелігіндегі меншік бөлігін
жекешелендіріп , бюджетке қосымша түсім түсіреді ; қосымша өнім
өндіретін кәсіпорындарға әртүрлі жеңілдіктер береді ; акцияларды сату
арқылы инфляциялық сұранымды қысқартады ; көлемді импорт арқылы
да ұсынымның өсуін , бағаның тұрақтануын қамтамасыз етеді .
Күнделікті сұранымды қысқарту арқылы да инфляцияға қарсы
әсер етуге болады . Ол үшін салымдарға төленетін процент
кесімдерін арттыруға болады . Сонда қор сақтау нормасы артады , ал
тұтыну шығындары қысқарады .
Инфляцияға қарсы саясатқа байланысты инфляциямен күресу
шығындары туралы мәселе туындайды . Инфляцияға қарсы күрес
жұмыссыздықты арттырып , өндіріс көлемін қысқартуы мүмкін .
Мамандардың есептеуінше , инфляцияны 1%–ке төмендету үшін
жұмыссыздықты оның табиғи деңгейінен 2 %–ке арттыру қажет болады
екен , бірақ бұл жағдайда ЖҰО–нің көлемі оңтайлы деңгейінен
4%–ке төмен қалыптасады .
Инфляцияны ауыздықтау үшін көптеген елдер үкіметтері 60–шы
жылдардан бастап табыс пен бағаны реттеу саясатын жүргізген еді .
Бұл саясат негізінен табысты шектеуге бағытталған . Саясат
инфляциямен күресудің нарықтық емес , әкімшілік әдісіне жақын
болғандықтан , қойылған мақсатқа әрқашан жеткізе бермеген . АҚШ
тәжірибесі көрсеткендей , табысты тежеу саясаты , түптеп келгенде ,
ұзақ мерзімді тұрақты нәтиже бермеген . 1971–1974 жылдары АҚШ
үкіметі жалақы мен баға деңгейін тікелей реттеу тәртібін қолданған
екен .70–жылдардың соңында табыс пен бағаны тікелей реттеу тәртібі
жойылып , оның орнына орындауға міндетті емес үкіметтің ұсынысы
ретінде сақталған болатын . Ал 80–жылдардың басында президент Р .
Рейганның әкімшілігі бұл мәселемен айналысатын мемлекет мекемелерін
таратып жіберген .
Инфляцияның өрістеп , күшеюі экономикалық және әлеуметтік
қарама–қайшылықтарды асқындырып жіберетіндіктен мемлекет инфляцияны
жою және ақша айналысын тұрақтандыруға арналған шаралар қолдана
бастайды .
Инфляция кезінде мемлекет іс–қимылының екі нұсқасы болады
:
1. бейімделу саясатын жүргізу немесе инфляцияға бейімделу ; бұл
кезде табыстарды , жалақыны , пайыздық мөлшерлемелерді ,
инвестицияларды индекстеу жөнінде шаралар қолданылады ; компанияларға
мен фирмаларға қысқа мерзімде жобаларды өткізеді , жеке тұлғалар
табыстың қосымша көздерін іздестіреді және т . с . с .
2. инфляцияны төмендету немесе басу жөнінде инфляцияға қарсы
шаралардың кешін жүргізу .
Инфляцияны жою жөніндегі шаралардың кешені қоғамның іс–әрекет
етуінің өндірістік–экономикалық , құқықтық , институционалдық ,
моралдық–адамгершілік сфераларының әр түрлі жақтарына әрекет етуді
қамтиды десек те олардың шешушісі базалық , өндірістік–экономикалық
сфера болып табылады .
Сұраным инфляциясын жоюға ақша және фискалдық саясатты
пайдаланудың біршама қатардағы макроэкономикалық әдістермен жетуге
болады .
Инфляцияға қарсы саясат –инфляциямен күреске бағытталған
экономиканы мемлекеттік реттеу жөніндегі шаралар кешені . Мұндай
саясаттың екі негізгі жолы белгіленген : дефляциялық саясат және
кірістер саясаты .
Дефляциялық саясат–– мемлекеттің шығындарын азайту , кредит
үшін пайыздық мөлшерлемелерді арттыру , салық ауыртпалығын күшейту ,
ақша массасын шектеу жолымен ақша–кредит және салық механизмі арқылы
ақша сұранымын реттеуді қарастырады . Бұл саясат экономиканың өсуін
тежейді .
Кірістер саясаты–– бағаға және жалақыға толықтай матау немесе
олардың өсу шегін белгілеу жолымен параллелді бақылау жүргізуді қажет
етеді . Оны жүзеге асыру әлеуметтік қайшылықтарды қоздыруы мүмкін .
Инфляцияға қарсы саясат ақшалай эмиссиясын қысқарту әр түрлі
әдістерін қамтиды :
1. Орталық банктің нақты ақша эмиссиясын қысқарту арқылы
айналыстағы ақша массасының ауқымын азайту .
2. Барлық кредит ресурстарын қымбаттату және оларға қол
жететіндігін азайту мақсатында орталықтандырылған кредиттер үшін
қайта қаржыландырудың есептік мөлшерлемесін арттыру .
3. Кредит мультипликаторын қысу және коммерциялық банктердің кредит
экспансиясын шектеуге жету үшін Орталық банктің коммерциялық
банктерге резервтік талаптарын арттыру .
4. Сондай мақсаттарда Орталық банктің кредиттерін тікелей қысқарту .
Инфляциға қарсы фискалдық саясат салықтарды көбейту ,
мемлекеттің шығыстарын қысқарту және осының негізінде мемлекеттік
бюджеттің тапшылығын төмендету арқылы жүргізіледі .
Салық саясаты инфляция жағдайында екі өзара байланысты ,
бірақ қайшылықты міндеттерді шешуге тиіс :
біріншіден , мемлекеттік бюджеттің теңдестігіне жету және
тапшылығын жою үшін оның кірістерінің деңгейін көтеру керек ;
екіншіден , экономиканың бастапқы буындарында––өндіріс пен
айырбас сферасында экономикалық белсенділікті жандандыру қажет .
Инфляцияға қарсы салық саясаты жанама салық салуды
қысқартуда болып отыр . Жанама салықтардың инфляциялық сипаты болады
, өйткені олар бағаны өсіреді , сұранымды қысқартады . Жоғары
салықтардың іс–әрекетінің екінші аспектісі өндіріске олардың
қысымы болып табылады , бұл ұсынымды шектейді . Үшіншіден , ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz