Меншікке салынатын салықтар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАР: ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ...8
1.1. Меншікке салынатын салықтар және олардың құрылу негіздері, мазмұны мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. Меншікке салынатын салықтардың қалыптасуы мен дамуының алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1. Қазіргі кездегі меншікке салынатын салықтардың қолданылу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2. Меншікке салынатын салықтардың салық жүйесі мен мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігіндегі ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.3. Меншікке салынатын салықтардың бюджетке уақытылы және толықтай түсуіне салық органдарының бақылауы (мысалға, Түлкібас аудандық салық комитеті) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3. Қазақстан Республикасындағы меншік қатынастары және оларға салық салуда туындайтын кейбір мәселелер мен оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.1. Шет елдер тәжірибесіндегі меншікке салынатын салықтар ... ... ... ... .50
3.2. Меншік түрлеріне салық салудағы мәселелер және оны болашақта жетілдірудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
1. МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАР: ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ...8
1.1. Меншікке салынатын салықтар және олардың құрылу негіздері, мазмұны мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. Меншікке салынатын салықтардың қалыптасуы мен дамуының алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1. Қазіргі кездегі меншікке салынатын салықтардың қолданылу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2. Меншікке салынатын салықтардың салық жүйесі мен мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігіндегі ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.3. Меншікке салынатын салықтардың бюджетке уақытылы және толықтай түсуіне салық органдарының бақылауы (мысалға, Түлкібас аудандық салық комитеті) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3. Қазақстан Республикасындағы меншік қатынастары және оларға салық салуда туындайтын кейбір мәселелер мен оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.1. Шет елдер тәжірибесіндегі меншікке салынатын салықтар ... ... ... ... .50
3.2. Меншік түрлеріне салық салудағы мәселелер және оны болашақта жетілдірудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» атты Қазақстан халқына 06.03.09ж. жолдауында «Өткен жылмен салыстырғанда, корпоративтік табыс салығы биылғы жылдың өзінде үштен бірге төмендетіліп, 20 пайызды құрайды, ал 2011 жылғы 15 пайыз болады. ҚҚС ставкасы 12 пайызға дейін төмендетілді. Әлеуметтік салық ставкасының регресті шкаласының орнына 11 пайыз көлеміндегі біріңғай ставка енгізілді. Инвестицияларды жүзеге асыратын кәсіпорындар үшін салық преференциялары көзделген», деп атап көрсетті.
Қазақстан өз тәуелсізідігін алғалы бері нарықтық механизмді белсенді түрде енгізуге күш салды, сондықтан салық жүйесі ең маңызды мәселенің біріне айналып отыр.
Кез-келген мемелекетке өзінің толыққанды тәуелсіздігін алуы үшін және өзін өзі жан-жақты қамтамасыз ету барысында мықты да тұрақты қаржы базасы қажет. Дамыған елдер тәжірибесі көрсетіп отырғанындай мемлекеттің негізгі қаржылық тірегі болып халықтар мен шаруашылық жүргізуші субъектлерден жиналатын салықтар болып табылады.
Салықтар тек қана мемлекеттің қаржылық базасы ғана емес, сонымен қатар экономиканы мемлекеттік реттеудің күшті құралы болып табылады. Салықтар ұдайы өндірістік процесстерге әсер ете отырып, экономикалық өсуді қамтамасыз ететін маңызды фактор ретінде әрекет етеді.
Әр бір мемлекеттің салықтарының жиынтығы, басқа да элементтермен қоса, оның салық жүйесін қалыптастырады. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету, халықтың әлеуметтік қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және кіші бизнес субъектлерін ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты республиканың негізгі деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге оның салық жүйесінің қызмет етуін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Қазіргі кездегі өтпелі кезең ел экономикасының елеулі де шешуші мүдделері үшін қызмет етуде.Еліміздің экономикасының еңсесін көтеруіне ықпал ететін, бюджеттің кіріс көзінің негізі болып табылатын салықтар, оның ішінде меншікке салынатын салықтардың экономикалық мәні мен маңызы өте зор.
Қазақстан өз тәуелсізідігін алғалы бері нарықтық механизмді белсенді түрде енгізуге күш салды, сондықтан салық жүйесі ең маңызды мәселенің біріне айналып отыр.
Кез-келген мемелекетке өзінің толыққанды тәуелсіздігін алуы үшін және өзін өзі жан-жақты қамтамасыз ету барысында мықты да тұрақты қаржы базасы қажет. Дамыған елдер тәжірибесі көрсетіп отырғанындай мемлекеттің негізгі қаржылық тірегі болып халықтар мен шаруашылық жүргізуші субъектлерден жиналатын салықтар болып табылады.
Салықтар тек қана мемлекеттің қаржылық базасы ғана емес, сонымен қатар экономиканы мемлекеттік реттеудің күшті құралы болып табылады. Салықтар ұдайы өндірістік процесстерге әсер ете отырып, экономикалық өсуді қамтамасыз ететін маңызды фактор ретінде әрекет етеді.
Әр бір мемлекеттің салықтарының жиынтығы, басқа да элементтермен қоса, оның салық жүйесін қалыптастырады. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету, халықтың әлеуметтік қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және кіші бизнес субъектлерін ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты республиканың негізгі деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге оның салық жүйесінің қызмет етуін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Қазіргі кездегі өтпелі кезең ел экономикасының елеулі де шешуші мүдделері үшін қызмет етуде.Еліміздің экономикасының еңсесін көтеруіне ықпал ететін, бюджеттің кіріс көзінің негізі болып табылатын салықтар, оның ішінде меншікке салынатын салықтардың экономикалық мәні мен маңызы өте зор.
1. Назарбаев Н.А. «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» Қазақстан халқына 06.03.09ж. жолдауы. Алматы, 2009.
2. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР кодексі.-Алматы:15-маусым, 2001 жыл. (2005 жылға дейінгі енгізілген өзгерістер мен толықтыруларды есепке ала отырып)
3. Қазақстан Республикасының “Жер туралы” Заңы, 08.07.2003ж.
4. Ильясов К.К. Идрисова Э.К Налоги развитых зарубежных государств. Алматы, Қаржы-қаражат,1997ж
5. Налоги под.ред.Д.Г. Черника-М: Финансы и статистика,2000
6. Налоговые системы зарубежных стран под. Ред. КнязеваВ.Г. Черника Д.Г.-М: Закон и права 1997 .
7. Оспанов М.Т Налоговвая реформа и гармонизация налоговых отношений С-П-г 1997.
8. Парохов В.В. Теория налоговых обязательств- Алмматы: Жеті жарғы 2001.
9. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов-5-книга-М,1962.
10. Сиасет-Наме “хv жүз жылдықтағы Вазирді басқару туралы” Низам-Әл- Мулканың кітабы Москва,1949. 34-бет
11. Петер Клаус Хартман Все начиналось с десятины :этот монгольский налоговый мир . –М. :Прогресс , Универс ,-1992. – 275 бет.
12. Сүлейменов М.К. және басқалар. Право и предпринимательство в Р.К.-Алматы: Жеті жарғы,1994.
13. Черник Д.Г. Починок А.П. Морозов В.П. Основы налоговой сисстемы-М: Юнити-Дана,2000.
14. Аль-Пари,2000 №1 Д.Каирова .Экономические развитие Казахстана в переходный период.
15. Деловая неделя №42 (420)03.11.2000 И Алимжанов: Налоговая реформа : на пути к цели.
16. Россиский экономическиий журнал 1998 . №4 Ю. Петров..Налоговый кодекс Р.Ф. и реформа финансово-кредитный системы.
17. Қаржы-қаражат,2000 № 1-2 В.Григорук. По поводу единого сельскохозяственного налога.
18. Финансы,1995, №3 А.Б. Телятников О налогооблажении в Италий.
19. Шандиров. О.Л. Налогооблажении недвижимости за рубежом.// Финансы,2001, №8.
20. Статистический ежегодник Казахстана Под.ред А.А. Смаилова-Алматы: Агентство РК по статистике.
21. Томпиев М. Предложения по легализации имущества. Вестник предпринимателя, №11,2003г.
22. К.Серикбаева. Совершанствование системы налогообложения земель. Қаржы-қаражат, №5,2002 ж.
23. Бюллетень финансы и право-2002.
24. В.М. Пушкарева. История финансовой мысли и политики налогов/ Учебн. пособие. М. ИНФРА. 1996. – С 173.
25. М.Т.Оспанов. Налоговая реформа и гармонизация налоговых отношений.-СПб.:Изд-–во СПбГУЭФ, 1997.-113-114с.
26. Н.С.Найманбаев. Салықтық құқық.: Оқулық.-Алматы.Жеті жарғы, 2005ж.
14-15 беттер.
27. Б.Аймаков. Становление и развитие налоговой системы Казахстана.//
Вестник по налогам и инвестициям. -2001ж. №1-3.с. 9-29.
28. ҚР салық кодексі. 345 -350 баптар.
29. ОҚО Түлкібас аудандық СК мәліметтерінен (Ф-1Н).
30. М.Томпиев. Предложения по легализации имущества. Вестник
предпринимателя, № 11. 2003г.
31. ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені .№12, 2002-2005жж.
32. ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені .№12, 2002-2005жж.
33. ҚР салық кодексі. 361 -369 баптар.
34. ҚР салық кодексі. 323 -344 баптар.
2. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР кодексі.-Алматы:15-маусым, 2001 жыл. (2005 жылға дейінгі енгізілген өзгерістер мен толықтыруларды есепке ала отырып)
3. Қазақстан Республикасының “Жер туралы” Заңы, 08.07.2003ж.
4. Ильясов К.К. Идрисова Э.К Налоги развитых зарубежных государств. Алматы, Қаржы-қаражат,1997ж
5. Налоги под.ред.Д.Г. Черника-М: Финансы и статистика,2000
6. Налоговые системы зарубежных стран под. Ред. КнязеваВ.Г. Черника Д.Г.-М: Закон и права 1997 .
7. Оспанов М.Т Налоговвая реформа и гармонизация налоговых отношений С-П-г 1997.
8. Парохов В.В. Теория налоговых обязательств- Алмматы: Жеті жарғы 2001.
9. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов-5-книга-М,1962.
10. Сиасет-Наме “хv жүз жылдықтағы Вазирді басқару туралы” Низам-Әл- Мулканың кітабы Москва,1949. 34-бет
11. Петер Клаус Хартман Все начиналось с десятины :этот монгольский налоговый мир . –М. :Прогресс , Универс ,-1992. – 275 бет.
12. Сүлейменов М.К. және басқалар. Право и предпринимательство в Р.К.-Алматы: Жеті жарғы,1994.
13. Черник Д.Г. Починок А.П. Морозов В.П. Основы налоговой сисстемы-М: Юнити-Дана,2000.
14. Аль-Пари,2000 №1 Д.Каирова .Экономические развитие Казахстана в переходный период.
15. Деловая неделя №42 (420)03.11.2000 И Алимжанов: Налоговая реформа : на пути к цели.
16. Россиский экономическиий журнал 1998 . №4 Ю. Петров..Налоговый кодекс Р.Ф. и реформа финансово-кредитный системы.
17. Қаржы-қаражат,2000 № 1-2 В.Григорук. По поводу единого сельскохозяственного налога.
18. Финансы,1995, №3 А.Б. Телятников О налогооблажении в Италий.
19. Шандиров. О.Л. Налогооблажении недвижимости за рубежом.// Финансы,2001, №8.
20. Статистический ежегодник Казахстана Под.ред А.А. Смаилова-Алматы: Агентство РК по статистике.
21. Томпиев М. Предложения по легализации имущества. Вестник предпринимателя, №11,2003г.
22. К.Серикбаева. Совершанствование системы налогообложения земель. Қаржы-қаражат, №5,2002 ж.
23. Бюллетень финансы и право-2002.
24. В.М. Пушкарева. История финансовой мысли и политики налогов/ Учебн. пособие. М. ИНФРА. 1996. – С 173.
25. М.Т.Оспанов. Налоговая реформа и гармонизация налоговых отношений.-СПб.:Изд-–во СПбГУЭФ, 1997.-113-114с.
26. Н.С.Найманбаев. Салықтық құқық.: Оқулық.-Алматы.Жеті жарғы, 2005ж.
14-15 беттер.
27. Б.Аймаков. Становление и развитие налоговой системы Казахстана.//
Вестник по налогам и инвестициям. -2001ж. №1-3.с. 9-29.
28. ҚР салық кодексі. 345 -350 баптар.
29. ОҚО Түлкібас аудандық СК мәліметтерінен (Ф-1Н).
30. М.Томпиев. Предложения по легализации имущества. Вестник
предпринимателя, № 11. 2003г.
31. ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені .№12, 2002-2005жж.
32. ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені .№12, 2002-2005жж.
33. ҚР салық кодексі. 361 -369 баптар.
34. ҚР салық кодексі. 323 -344 баптар.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАР: ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ...8
1.1. Меншікке салынатын салықтар және олардың құрылу негіздері, мазмұны
мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 8
1.2. Меншікке салынатын салықтардың қалыптасуы мен дамуының алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2. БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ
МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..23
2.1. Қазіргі кездегі меншікке салынатын салықтардың қолданылу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. Меншікке салынатын салықтардың салық жүйесі мен мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлігіндегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.38
2.3. Меншікке салынатын салықтардың бюджетке уақытылы және толықтай
түсуіне салық органдарының бақылауы (мысалға, Түлкібас аудандық салық
комитеті)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3. Қазақстан Республикасындағы меншік қатынастары және оларға салық
салуда туындайтын кейбір мәселелер мен оларды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .50
3.1. Шет елдер тәжірибесіндегі меншікке салынатын
салықтар ... ... ... ... .50
3.2. Меншік түрлеріне салық салудағы мәселелер және оны болашақта
жетілдірудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...57
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Дағдарыс
арқылы жаңару мен дамуға атты Қазақстан халқына 06.03.09ж. жолдауында
Өткен жылмен салыстырғанда, корпоративтік табыс салығы биылғы жылдың
өзінде үштен бірге төмендетіліп, 20 пайызды құрайды, ал 2011 жылғы 15 пайыз
болады. ҚҚС ставкасы 12 пайызға дейін төмендетілді. Әлеуметтік салық
ставкасының регресті шкаласының орнына 11 пайыз көлеміндегі біріңғай ставка
енгізілді. Инвестицияларды жүзеге асыратын кәсіпорындар үшін салық
преференциялары көзделген, деп атап көрсетті.
Қазақстан өз тәуелсізідігін алғалы бері нарықтық механизмді
белсенді түрде енгізуге күш салды, сондықтан салық жүйесі ең маңызды
мәселенің біріне айналып отыр.
Кез-келген мемелекетке өзінің толыққанды тәуелсіздігін алуы үшін
және өзін өзі жан-жақты қамтамасыз ету барысында мықты да тұрақты қаржы
базасы қажет. Дамыған елдер тәжірибесі көрсетіп отырғанындай мемлекеттің
негізгі қаржылық тірегі болып халықтар мен шаруашылық жүргізуші
субъектлерден жиналатын салықтар болып табылады.
Салықтар тек қана мемлекеттің қаржылық базасы ғана емес, сонымен
қатар экономиканы мемлекеттік реттеудің күшті құралы болып табылады.
Салықтар ұдайы өндірістік процесстерге әсер ете отырып, экономикалық өсуді
қамтамасыз ететін маңызды фактор ретінде әрекет етеді.
Әр бір мемлекеттің салықтарының жиынтығы, басқа да элементтермен
қоса, оның салық жүйесін қалыптастырады. Экономикалық өсуді қамтамасыз
ету, халықтың әлеуметтік қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және кіші
бизнес субъектлерін ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты
республиканың негізгі деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге оның
салық жүйесінің қызмет етуін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Қазіргі кездегі өтпелі кезең ел экономикасының елеулі де шешуші
мүдделері үшін қызмет етуде.Еліміздің экономикасының еңсесін көтеруіне
ықпал ететін, бюджеттің кіріс көзінің негізі болып табылатын салықтар, оның
ішінде меншікке салынатын салықтардың экономикалық мәні мен маңызы өте зор.
Кез келген мемлекеттің қалыптасып дамуымен қатар қоғамда әрбір
салықтың өз орны, өзіне тән атқаратын қызметі, әсер ету ортасы бар. Бүгінгі
күні әлемдегі барлық мемлекеттердің экономикалық саласындағы қандай уақыт
немесе қандай да бір жүйеде болмасын өзекті мәселенің бірі, ол- салық.
Себебі, ол елді қаражат көзімен қамтамасыз ететін күре тамыр, бюджетке
түсетін түсімнің маңызды бөлігін құрайды.
Нарықтық экономиканы қалыптастыруда он жылдан астам тәжірибесі бар
біздің мемлекетімізде бүгінгі таңда меншікке деген көзқарас ерекше және
оған салынатын салықтардың жергілікті бюджетті толтырудағы орны айырықша.
Әсіресе бүгінгі күннің өткір мәселелерінің біріне айналып отырған жерге
деген жеке меншіктің айналасында шешімін таппас қиын сұрақтар туындап
отырғаны бәрімізге белгілі, сонымен бірге меншіктің мемлекеттік емес жеке
болуы да мүліктің, оның ішінде жер сияқты аса маңызды меншік түрінің ұтымды
пайдаланылуы мен оған салынатын салық салу тиімділігінің жоғарылауына оң
әсерін тигізетіні тағы да белгілі, сондықтан аталған жұмысымыздың тақырыбы
да өзекті болып отыр.
“Меншікке салынатын салықтар және олардың аймақтық бюджеттерді
толтырудағы ролі” тақырыбындағы диплом жұмысының негізгі мақсаты- меншікке
салынатын салықтардың тұрақты кіріс көзі ретінде аймақтық бюджетті
қалыптастырудағы алатын орнын көрсету.
Осы мақсатқа жету үшін мынандай келелі мәселелерді қарастыру керек:
- меншікке салынатын салықтардың пайда болуы мен дамуы және құрылу
негіздерінің теориялық аспектлерін қарастыру;
- Қазақстан Республикасында аталған салық тобының қазіргі салық
жүйесіндегі қызмет ету механизмі мен олардың бюджеттің салықтық
түсімдеріндегі алатын орнын көрсету;
- Меншікке салынатын салықтардың шет елдерде қолданылу тәжірибесіне
тоқтала отырып, олардың кейбір жақтарын өз елімізде қолдану
мүмкіндігін қарастыру;
- Сонымен бірге, осы салықтардың қолданылу механизміндегі кейбір
кемшіліктерге тоқтала келе, оларды азайтудың жолдарын іздестіре
отырып, бірқатар ұсыныстар мен тұжырымдар жасау.
Жоғарыда аталған сұрақтарды қарастыру үшін диплом жұмысы кіріспе, үш
тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың жазылу барысында Қазақстан
Республикасының Конституциясы, “Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы”ҚР заңы, 2002 жылдан бастап күшіне енген Салық
Кодексі, басқа да заңдық-нормативтік актлер, сондай-ақ отандық және шет ел
экономист-ғалымдардың еңбектері, оқулықтар мен оқу құралдыры және мерзімді
басылымдар материалдары қолданылды.
1. МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАР: ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1.1.Меншікке салынатын салықтар және олардың
құрылу негіздері, мазмұны мен мақсаты
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға өткен он жылдан астам
уақыт аралығында экономикамызда көптеген өзгерістердің болып жатқаны
бәрімізге аян. Әсіресе түрлі обьектілердің жеке меншікке берілуі, сөйтіп
меншіктің көп түрлілігі жағдайының қалыптасуы бұрын орталықтан басқарылып
келген қоғамда өмір сүріп, соған бейімделген жеке және заңды тұлғалардың
мүлікке және меншік обьектісіне деген басқаша көзқарасын тудырды.
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның салық жүйесі, басқа да КСРО
құрамында болған елдердегі сияқты жалпы әлемдік дамуға кері бағыт алды ол
салықтардан кәсіпорын пайдасын әкімшілік әдіспен сыпырып алу және қаржы
ресурстарын мемлекет бюджеті арқылы қайта бөлуге көшті.
Қаржы құралдарының толығымен орталықтандырылуы және кәсіпорынның
қандай да бір қаржылық мәселелерді шешу еркіндігінен айырылуы шаруашылық
жетекшілерін барлық инициативадан құралақан қалдырып, 80-90 жылдардағы
пайда болған қаржылық тоқырауға әкеліп соқтырғаны жалпыға мәлім жағдай.
Содан бергі 15-жылға жуық уақыт ішінде еліміздің жалпы экономикалық
жүйесімен бірге мемлекеттің негізгі қаржы көзі, салық жүйесі де көптеген
өзгерістерге ұшырады, дамыған көрші елдердің тәжірбиесіне салыстырмалы
түрде қарай отырып салық салудың неше жылдан бері қалыптасып келген
қағидаларына сәл де болса сәйкес келетін, салық төлеушінің де, мемлекеттің
де мүддесіне икемделіп келе жатқан, нарықтық экономиканың талаптарына
бейімделе бастаған, тиімді салық заңдылықтары дамып келе жатыр десек артық
айтпаға болар едік. Әсіресе 2002 жылдан бастап көптеген өзгеріске түсіп,
толыққанды жұмыс істеп келе жатқан салық жүйесінің артықшылықтарын айтпай
кетуге болмайды. Егер салықтар мемлекеттің реттеу құралы, экономикамыздың
тұрақты өсуіне мүмкіндік беретін, бюджеттің тұрақты түсім көзі бола отырып,
халықты әлеуметтік-экономикалық жағынан қамтамасыз ететін басты фактор
екені белгілі болса, аталған артықшылықтармыз экономикамыздағы үлкен
жетістік болып табылады.
Нарықты нарық жасайтын меншіктердің көп түрлілігі болатын болса,
өтпелі кезеңде меншік қатынастары аса маңызды орынға ие екені әдебиеттерде
аз жазылып жүрген жоқ және оны жекешелендіруде де кеткен кемшіліктер мен
жетістіктер турасында да көп мәселелер айтылып жүр, өйткені, меншік түрінің
нағыз өз иесін тауып, өндіріске қосылып жатқаны нұр үстіне нұр болары
сөзсіз. Бұл тұрғыда ой өрбітер болсақ, әсіресе бүгінгі күннің басты
мәселесі болып отырған бұрында мемелекеттің меншігінде болып келген жердің
жеке меншікке берілу мәселесі көптің басын қатыратын өзекті мәселенің бірі
болып отыр. Олай дейтініміз, жерді жеке меншікке беру туралы сөз
қозғалғанына біраз уақыт болса да үкімет пен халық ол туралы бір шешімге
келе алмай, дағдарысқа тіреліп отыр. Сондықтан да меншіктің тиімді
пайдаланылып, одан түсетін салық базасының ұлғаюуы, мемлекетке де, халыққа
да тиімді.
Сөйтіп, мемлекет иелігінен алу, жекешелендіру процессінің дамуы
барысында меншік қатынастарында пайда болған өзгеріске байланысты, меншік
обьектілері болып табылатын жер, мүлік және басқа иелік ету құралдарына
салынатын салықтар басқа да салық топтары сияқты өзіндік мән мен мағынаға
ие.
Жалпы меншікке салынатын салықтың мейлі жер салығы, мүлік немесе көлік
құралдарына салынатын салық болсын, олардың мақсаты меншікті тиімді
пайдалануға ынталандыру, өйткені салықтың мөлшері меншіктің көлеміне,
сапасына қарай белгіленеді. Алайда, көлемінің ірі болуы табыстың көбеюуіне
кепілдік бермейді: егер салық салынбаса ірі меншік иелерінің артықшылықтары
молаяды да, мүлікті дұрыс пайдалануға ұмтылмайды. Осылайша мүлік салығы,
жер салығы қоғам алдында салық жауапкершілігін көтеруге бағытталған нақты
салықтарға жатады. Бұл салықтардың әрқайсысы өздерінің салық салу
базаларымен, ставкаларымен, есептеу әдістерімен, төлеу мерзімдерімен бір-
бірінен өзгеше екеніне қарамастан бір функционалды топқа біріктіруге
болады:
❑ Төлеуші мен мемлекеттің өзара қатынасына және салық салу объектісіне
қарай тікелей салықтарға жатады. Өйткені белгіленген ставкаларды негізге
ала отырып, салық мүліктің құнына тікелей салынады.
❑ Пайдалану белгісіне қарай меншікке салынатын салықтар жалпы салықтарға
жатады. Яғни, бұл салықтар түрлері бойынша салық сомасы мемлекет қорына
түсіп, пайдалану барысына ғана негізделеді.
❑ Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай бұл салықтар нақты
салықтарға жатады. Нақты салықтар мүліктің сыртқы белгісіне байланысты
нақты табыстың түсуі есептелместен салынады. Сонымен бірге, аталмыш
салықтар тобын қазіргі кезде жеке салықтар қатарына жатқызып жүр, себебі
олар, табыс салығы сияқты жеке салықтармен бірге алынады.
❑ Меншікке салынатын салықтар салық салу әдістерінің кадастрлық және
декларациялық түрлерімен алынады да, жергілікті бюджетке түседі.
❑ Меншікке салынатын салықтарды “санитарлық” (сауықтыру) салықтар деп те
атайды, өйткені мемлекет аталған салық ставкасын жоғары көтерген кезде,
салық төлеушілер өз меншік құқығындағы, оралымды басқаруындағы және
иелегендегі кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын немесе пайда әкелмейтін,
тиімсіз салық салу объектлерінен құтылуға асығады. Әрине, пайдасы жоқ
объектге босқа салық төлегісі келмейді.
❑ Меншікке салынатын салықтар аймақтық бюджетке қайтарымсыз түседі.
❑ Меншікке салынатын салықтар жеке тұлғаның немесе заңды тұлғаның
айналысатын қызметінің түріне тәуелсіз, міндетті салықтар қатарына
жатады. Сондықтан бұл салықтардан жалтару мүмкіндігі өте аз. Осы
себептен мемлекет бұл салықтың түрлері бойынша оның бюджетке түсуін
шекті дәлдікпен болжап қана қоймай, оған қол жеткізуге толық мүмкіндігі
бар.
Енді осы меншік салығы тобына жататын салықтардың әрқайсысының
өздеріне тән ерекшеліктері мен айырмашылықтарына жеке жеке тоқталып өтетін
болсақ.
1. Жер салығы меншікке салынатын салықтардың ішіндегі даму тарихы
ертеден бастау алған негізгі салық болып табылады немесе салықтардың атасы
деп айтсақ қателеспес едік. Өйткені меншік қатынастары да осы жерге
байланысты пайда болған. Жер салығы ерте кездерде жер жөніндегі салық деп
аталған және ол кезде жерді иеленушіге, сол жерден түсетін табыстың бір
бөлігін бөліп беру деп есептелген. Жер бойынша салық объектісі-жер. Ал,
субъектісі жердің меншік иесі, меншіктенушісі. Салық көзі болып жерден
түсетін пайда немесе жер рентасы табылған. Бұл барлық батыс Европа
елдерінде таралды.
Өнеркәсіп жан-жақты дамымай тұрған және тауар нарығы әлсіз дамыған
кезде Россия мен Европа елдеріндегі салық жүйесінде негізгі орын алатын
нақты және тікелей нысанда алынатын салық осы жер салығы болып табылатын
болған.
Кеңестік орыс зерттеушісі И.М. Кулишер жер салығының алатын орнын
кадастрға сипаттама бере отырып анықтады: нақты, тура салықтар жер бойынша
салынатын салық болып табылады және ол басты, негізгі және жүйені анық
көрсетуші салық. Ал, оның “Альфасы мен омегасы- жер кадастры бойынша
табылады”,-деді[1]. Жер салығының аз немесе көп болуы жердің сапасына
байланысты және оның экономикалық, саяси негізі де сол саласына байланысты
болды.
Жер ол мүліктік меншік деп бекер айтылмаған, өйткені саяси құқыққа
ие болу да тарихымыздан белгілі осы жерге байланысты. Сонымен бірге
бәрімізге белгілі жер, қымбаттау қасиетке ие. Фискальді көзқарас бойынша
жер өзінің меншік иесінің төлем қабілеттілігін көрсетеді.
Басқа пайданың түрін есептегеннен гөрі, жерді меншіктенуден
түскен табысты есептеген әлде қайда оңай.
Жалпы тәртіп бойынша барлық салықтар үшін, жер бойынша салық жерден
алынатын таза табысқа салыну керек. Жерден түсетін пайданы анықтау әр
уақытта, әр елде әр түрлі болған. Ең көне әдістері жерді өлшеу мен және
оның саны бойынше салық салынатын болған; Римде “ногер”, Англияда “хайд”
бойынша, Германияда “гуфамен”, Ресейде “соха” бойынша есептелген.
Бірақ өркениеттің алғашқы баспалдағында-ақ жерге оның саны бойынша
салық салу әділетсіз болғандықтан, бұл әдіс жерді өнімділігіне қарай бөлу
әдісіне ауыстырылды. Ежелгі Русьте жердің “сохасы” немесе арық жердің
“сохасы”деп екіге бөлген. Басқа да ескі тәсіл болып “ондық”тәсіл табылады
немесе жерден алынған табыстың 110-і ретіндегі алынатын салық болды.Және
ол кеңінен таралған, ұзақ уақыт бойына қолданылған әдіс болды[2].
Техника мен технологияның дамуына орай одан гөрі жетілген әдістер
мен тәсілдер пайда болды, жерден түсетін таза табысты анықтаудың негізі
болып табылатын, кадастр ойлап табылды. Кадастр мемлекетке де салық
төлеушіге де тиімді болды. Бұл бір жағынан, оның көмегімен жер салығының
мөлшерін тура анықтау мүмкіндігі пайда болды. Екінші жағынан кадастр жер
иеленушінің одан түсетін пайданы көбейту мақсатымен жер сапасын жақсартуға
ынталандырды.
XX ғ.басында кадастрға түсінік қаржы ғылымында “Жерден түсетін
табыстың яғни салық обьектісін дұрыс анықтаудың шаралар жиынтығы”,-деп
беріледі.
Кадастрлар ерте кезден қолдана бастаған болатын. Бірақ теория мен
тәжірбиені үйлестіре қолданғанда ғана жер салығын обьективті түрде
анықтауға мүмкіндік туады. Республикада жер қатынастары саласындағы
өзгерістер Қазақстан Республикасының жер реформасы жөніндегі заңдарымен жер
Кодекісінде белгіленеді.
Қазақстан заңдарында әзірше жер Республиканың айырықша меншігі деп
танылады және оны пайдаланғаны үшін шаруашылық жүргізуші субъектлерге салық
салынады.
Жер салығының мақсаты- экономикалық әдістермен жерді пайдалануды
қамтамасыз ету және жерді сақтау, құнарлылығын арттыру, аймақтардың
әлеуметтік мәдени дамуы үшін қажетті шараларды іске асыру арқылы бюджетке
түсетін табыстарды құрау.
Жер салығының мөлшері жер учаскесінің құнарлылығына ,орналасу
өңіріне және сумен қамтамасыз етілу мүмкіндігіне, қарай анықталады. Ол жер
иесі мен жерді пайдаланушының шаруашылық және өзге де қызметінің нәтижесіне
байланысты болмайды. Жер салығы алаңының бірлігі үшін жыл сайынғы тіркелген
көлем түрінде белгіленеді.
Басқа мемлекетке берілген жер учаскесін пайдаланғаны үшін салық
тәртібі мен шарттары Қазақстан Республикасының осы мемлекеттермен жасаған
шарттарымен анықталады.
2. Аталмыш топқа жатқызылатын негізгі салықтардың бірі, меншік
қатынастарындағы өзгерістерге байланысты мүлікке салынатын салық айрықша
маңызға ие. Жоғарыда атап өткеніміздей мүлік салығының мақсаты- меншікті
тиімді пайдалануға ынталандыру, өйткені салықтың мөлшері меншіктің көлеміне
қарай белгіленеді. М.Оспанов атап өткендей,-“Егер пайдаланудағы меншіктен
түскен түсім, салықпен қоса есептегенде кеткен шығындарды өтемесе, онда
кәсіпорын одан тезірек құтылғаны жөн.” Бұл жағынан мүлікке салынатын салық
“санитарлық” маңызға ие бола алады[3]. Яғни, ол кәсіпорынның экономикасын
табыссыз капиталдан тазартуға немесе қор қайтарымдылығын көтеру мен капитал
ресурстарының айналымын жеделдету бойынша қажетті шараларды орындауды
ынталандырады.
Бұл салықтың әлеуметтік маңызына келетін болсақ, оның көмегімен
мемлекеттік бюджеттен қайта бөлу механизмі арқылы жоғары көлемде өнім
өндіретін кәсіпорындардан обьективті себептерге байланысты мұндай өнім
көлемін өндіруге мүмкіншілігі жоқ кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмек
беріледі.
Сондай-ақ жеке тұлғалардың мүлік салығына қатысты функциялар
жоғарыда аталған қызметтерге ұқсас.
- Ынталандыру, яғни жеке тұлғалардың мүліктік құрылымына әсер ете
отырып, олардың табиғи қажеттіліктерін қанағаттандыратын табыстарының артық
бөліктерін тиімсіз тауарлар сатып алуға жұмсамай, тауарлар мен қызметтерді
өндіру саласына инвестициялап, тікелей экономикаға салуды қарастырады.
- Әлеуметтік қайта бөлушілік, яғни мемлекет байлардан түскен салықты
қайта бөлу механизмі арқылы жағдайы нашар тұрғындарды қамтамасыз етуге
бағыттайды.[4]
Мүлік салығының оның барлық фуункцияларының жүзеге асырылуы көбінесе
төмендегідей міндетті шарттардың орындалуымен байланысты:
• негізгі қорлар мен салық салынатын басқа да ресурстарды, жеке
тұлғалардың мүлкін олардың нақты физикалық және моральдық тозуын, сондай-
ақ, инфляция бойынша түзетілетінін ескере отырып қайта бағалау жүйелі
түрде жүзеге асырылуы тиіс;
• мүлік салығының ставкаларын мүліктің түрі мен орналасу жері және оның
инновациялық, ғылыми-техникалық құндылығына байланысты дәл анықтау
қажет. Яғни әлеуметтік-экономикалық динамиканы бір жүйеге келтіру, соның
нәтижесі бойынша реттеу мен бақылау кезінде салық ставкаларын
экономикалық, экологиялық жағдайлар мен табиғи ресурстар тапшылығына
қарай құнның өзгеріске түсуіне байланысты дәл анықтаудың жүйелілігі.
• Салық жүйесінде басқа салықтармен бірге қолдану кезінде мүлік салығын
үйлесімді түрде толықтыратын басқа салықтармен дұрыс бірігуі керек.
Мысалы: тәжірибеде ҚҚС.
Жалпы ынталандыру функциясының кері әсерін тудырмас үшін мемлекеттік
кәсіпорындарда мүлік салығының ставкалары өте төмен болмауы керек. Өйткені,
олардың қорларының баланстық құны нарықтық құннан айтарлықтай төмен және
жеке кәсіпкермен салыстырғанда табыс табу ынтасы да аз. Сонымен қатар, бұл
салықтың жоғары ставкалары өндірушілерді әрекетке түспейтін капиталдан ғана
емес жұмыс істеуші өндірістік қорлардан құтылуға итермелеуі мүмкін , ол
бұл кәсіпорынның экономикалық қызметін тоқтатып, оның тауарлары мен
қызметтерінің тапшылығына, оларға бағалаудың өсуіне әкелуі ықтимал.
3. Көлік құралдарына салынатын салық мемлекет пен көлік құралдарының
арасындағы экономикалық қатынастарды реттейтін салыққа жатады. Көлік
құралдары иелері көлік құралдарын иемдену барысында республикалық
автомобиль жолдарын пайдаланады. Ал, автомобиль жолдарына байланысты шыққан
шығындар мелекеттік бюджет арқылы қаржыландырылады. Сондықтан да көлік
құралдарына салынатын салық та экономикалық маңыздылықтан құралақан емес .
- Салық салу субъектісі мен төлеуші мен мемлекеттің өзара
қатынастарына қарай көлік құралдарына салынатын салық та тікелей
салықтарға жатады.
- Салық обьектісіне қарай (көлік құралдарының түрлеріне ма
торлардың қуатына есепті көрсткіштің мөлшеріне) белгіленген
ставкаларға байланысты тікелей алынады.
- Нақты салыққа жататындығы, сол, бұл салық көлік құралдарының сыртқы
белгісіне қарай нақтылы табыстың түсуі есептелместен салынады. Осы
уақытқа дейін пайдалану белгісіне қарай арнайы салық жергілікті
бюджетке түседі; жергілікті салықтарға жатады.
- Обьектінің экономикалық белгісіне қарай көлік құралдарына салынатын
салық бір жағынан табыс салығына жатады.
4.Сонымен қатар меншікке салынатын салық қатарына бірыңғай жер
салығын жатқызуымызға болады, 1999 жылы енгізілген.
Бірыңғай жер салығының жалпы жерге салынатын салықтан айырмашылығы
сол, оны салық төлеушілердің кейбір категориялары, оның ішінде шаруа
қожалықтары ғана төлейді.
Бірыңғай жер салығының мәні негізінен оның атқаратын ынталандыру
функцияларынан көрінеді.
Ал ынталандыру қызметі, бұл негізгі қызметі арқылы қазіргі кезде
өзекті мәселелердің бірі болып отырған ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші
шаруашылық қызметтеріне жеңілдіктер беріліп, оларға деген салық
ауыртпалығын төмендетеді. Бұл салықты енгізудің негізгі мақсаты- елдегі
салық салу механизмін ықшамдау мен ауыл шаруашылық өндірушілеріне салық
қысымын азайта отырып, жеңілдік жасау арқылы экономиканың осы саласын
дамыту болып табылады.
1.2. Меншікке салынатын салықтардың қалыптасуы мен даму эволюциясы
Салықтар- бұл мемлекеттің пайда болу кезеңінен бастап бірге дамып келе
жатқан қоғамдағы экономикалық қатынастардың бір бөлігі ретінде
қарастырылады.
Адамзат өркениетінің басында салықтардың пайда болуы ең алғашқы
қоғамдық қажеттіліктермен байланысты болды.
Салық салу нысандары мен әдістерінің дамуын жалпы үш кезеңге бөліп
қарастыруға болады. Дамудың алғашқы кезеңінде, ежелгі заманнан орта
ғасырдың басына дейін мемлекеттердің салықтарды анықтайтын, есептеп
отыратын қаржы аппараты болмады. Мемлекет тек өзіне қажет жалпы қаражат
сомасын анықтап, салық салуды қалаға немесе қауымға тапсыратын. Сондай-ақ,
мемлекет салық жинау құқығына ие болған жеке тұлғалардың көмегіне де жиі
жүгінетін. Екінші кезеңде (16-19ғ.ғ басы) мемлекет ішінде мемлекеттік, оның
ішінде қаржылық мекемелер торабы пайда болып,мемлекет біраз функцияларды
өзіне аударады:салық салу нормасын белгілеу, салық жинау процесін бақылау,
осы процесстің шегін анықтау. Салық жинау құқығына ие болған жеке
тұлғалардың ролі бұл кезеңде әлі де маңызды болды.Сонымен, үшінші, өз
кезеңіне сәйкес кезең- мемлекет қалыптасқан салық салу ережелерінің
негізінде салық белгілеу және салу функцияларын өз қолына алды да, белгілі
бір дәрежеде тәуелсіздігі бар аумақтық билік органдары мен жергілікті
қауымдастықтар мемлекеттің көмекшілері ретінде болды.
Мемлекеттік ұйымдастырудың ең ежелгі салық салудың бастапқы нысаны
ретінде еріксіз құрбан шалуды санауға болады. Құрбан шалу жазылмаған заң
болса да, ол еріксіз түрдегі төлем ақы немесе алым болды. Сондай-ақ, осы
алымның пайыздық ставкасы біршшама анықталған болатын.
Ерте уақыттағы Мысырда жер салығы салынып, ол өз кезегінде жоғары
дәлдікпен ерекшеленді. Страбонның уақытындағы Мысырда екі километр өлшем
бірліктері болды. Солар арқылы су деңгейіне бақылаулар жүргізіліп, олар
келешек салықты есептеу негізінде қолданылды.
Біздің дәуірімізге дейінгі 4-3 ғасырларда Рим мемлекеті жаңа
жерлерге ие болып, салық жүйесіне өзгерістер жүріп отырды. Сонда салық
ставкалары, оның ішінде жер, мүлік салықтарының ставкалары жауланған
жерлердің қалай жеңілгеніне байланысты өзгеріп тұрды. Егер оңай жеңілсе,
онда салықтардың ставкалары мен көлемі аз болып, ал егер жеңу қиынға түссе,
онда жеңілген ел салық ауыртпалығына тап болатын.
Біздің эрамызға дейінгі 63 жылдан біздің дәуіріміздегі 14 жылға
дейін билік еткен император Август Октавиан салық салудағы әділеттілікті
орнату мақсатында аумқтардағы салық потенцилдарын қайта бағалады. Бұл үшін
әрбір қалалық қауымдастықтарды олардың жер иелері туралы мәліметтері бар
кадастрлар құрылды.Бұдан кейін аумақ әкімшілігі мен аумақтың қаржы
мекемелерін басқарушы прокураторлар бірлесіп азаматтар арасында мүлік
санағын жүргізді.Әрбір тұрғын белгілі бір күні қауымдастыық басқармасына өз
декларациясын тапсыруға міндеттелген.
Салықтық құжаттар қаржы органдарында сақталынып, мүліктік жағдайдың
келесі санағы үшін негіз болды. Мысалы, Иудейдегі жер иелену туралы
мағлұматтар төмендегілерді қамтыған:
-жеке аула мазмұны, қай қауымдастыққа жатады, қандай алқапта
орналасқаны, ең жақын орналасқан көршілердің кім екені;
-жақын он жылда егін егілуі мүмкін егістік алқаптарының аумаағы;
-жер учаскесіндегі жүзімдіктер саны;
-қанша жер аумағы бар және зәйтүн ағаштарының саны;
-жақын он жылда қанша шалғындық аумақтары шабылады;
-жайылымдарға қанша жер аумақтары бөлінеді;
-ағаш бере алатын орман алқаптарына қанша жер аумақтары кіреді;
-отау мүшелерінің жасы мен жынысы.
Жер иесі барлығын бағалауға өзі міндетті болды да,бағалауды
бақылайтын шенеунік белгілі бір объективті себептерге байланысты
шаруашылықтың өнімділігі азайса, салықты төмендетуге өкілеттігі болды.
Рим аймақтарындағы кірістердің басты көзі болып жер салығы
саналды.Негізінен оның орташа ставкасы жер учасскесінен табыстың оннан бір
бөлігін құраған.
Алайда жеміс ағаштары мен жүзімдіктер санына да байланысты салықтар
салынды.
Сондай-ақ, басқа да меншікке салық салынды: жылжымайтын мүлік, ірі-
қара мал мен құлдар, байлықтар.
Біздің дәуіріміздегі 6-император Август 5 проценттік мұраға
салынатын салықты енгізді. Мұраға салық тек Рим азаматтарына салып, басқа
аймақтағыларға салынбады. Бұл салық мақсатты сипатта болды.Алынған
қаражаттар кәсіби әскерлерді зейнет ақылармен қамтамасыз етуге бағытталған.
Татар-моңғол шапқыншылығынан кейін Русьтегі негізгі салық “шығыс”
болды. Ол алдымен хан өкілдерінің басқақтарымен , содан кейін орыс
княздарының өздерімен қолданылды.”Шығыс” әр ер адам басы мен мал басына,
яғни мүлкіне байланысты ұсталды.
Тура салық мөлшерін анықтау үшін “сошалық хат” қоолданылды. Ол жер
ауданын, соның ішінде қалада салынған аулаларды өлшеуге алынған
мәліметтерді шартты төлем бірлігі “соқаға” ауыстыруға және осының негізінде
салықты анықтауға мүмкіндік берді. “Соқа” ондықтың 0,5 бөлігі шамасында
есптелді де, оның мөлшері әр жерде бірдей болмады.
Ауылдық “соқа” егіндік жердің белгілі бір санын қамтып, жердің
сапасы мен иелік етуші тұлғаның әлеуметтік жағдайына қарай өзгеріп тұрды.
Сондағы Мәскеулік соқа: болашақ дворяндарға-жақсы жер үшін 800соқа, орташа
1000, нашар 1200 соқа; шіркеулерге-600,700,800 соқа; сарай және шаруалармен
өңделетін “қара” жерлері-500,600,700 соқа. “Соқа”салықтың өлшем бірлігі
ретінде 1679 жылы тоқтатылып, тура салық салуды есептеу бірлігі болып аула
қалыптасты.
Содан бірнеше аулалар бірге өздерін қоршап, бір аула ретінде құралып
салықтан жалтарды. Бұны енді болдырмау үшін аула бірлігін ер адам басына
өзгертті. Бұл өзгеріс 1 Петрмен енгізілген болатын және халықтың әлеуметтік
жағдайының әртүрлілігіне байланысты салық ауыртпашылығы реттелді.
1775 жылы 2 Екатерина көпестікке салық салу бойынша өте маңызды
өзгерістер енгізді.Барлық көпестер мүліктік жағдайына қарай үш гильдиярлар
бойынша бөлінді. Үшінші гильдияға ену үшін көпестердің мүліктік капиталы
500 рубльден жоғары болуы қажет еді де, одан төмендері көпестер емес, ұсақ
саудагерлер деп саналды. Мүліктік капиталы1мыңнан10мың рубльге дейінгі
көпестер екігильдияда болса, одан асқандары бірінші гильдия құрамында
болды. Мүліктің мөлшерін тексеружүргізілмеді және бастапқыда салық
жарияланған капиталдан 1% мөлшерінде ұсталды.1 Алксандрдың билік етуінің
соңында 3 гильдия көпестеріне 2.5%, ал екінші және бірінші гильдия
көпестеріне 4% мөлшеріндегі салық ставкасы қолданылды.
1821-1823 жылдардан бастап жылжымайтын жеке меншікке 0,5%-к
ставккамен салық салына бастады.
Жер салығы бойынша кадастр 1843-1856ж.ж жүргізілді. Ол өндіріс
орналасқан тұрғындар тұратын жер және ормандардан түсетін табысты анықтау
үшін жүргізілді. Ең алдымен кадастрлық анықтауда жер аумағы, жер өнімділігі
айырмашылығы, сапасы орташа түсімділігі қарастырылды.
Әр ондықтан алынған түрлі өнімдер, бидай, сабан өнімдерінің орташа
түсімділігі туралы кестелер құрастырылды. Жек кестелерден жалын губерниялық
кестелер құрастырылып, жалпы табыс анықталды, олардан өндіріс шығындары
алынып тасталынды да, егісті алқаптар, шабындық, бау бақшалық жерлердің
ондығынан алынған таза табыс анықталды, топырақтың әрбір айырмашылығы
бойынша салық мөлшерін анықтауға мүмкіндік берді.
1857 жылы кадастрлық баға беруді қарапайымдандыру үшін, жерлерді
шаруалар меншігіне сатқан кезде пайдаланатындай етіп жердің құнын анықтауға
мүмкіндік болу үшін кадастрды қайта қарауға тура келді. Осы мақсатта 1859 ж
мемлекеттік мүлік министрлігінің жерді бағалау үшін, ол 5 классқа жіктелді.
1) егіндік жерлер, 2) шабындық жерлер, 3)жайылымдық, бос жатқан,жол
салынатын жер, 4) бау-бақшалық, сатылуға арналған жерлер, 5)усадьба
(қоныстық жерлер).
Жиналған өнім бойынша бағаланатын табыс бойынша бағалау жүргізілді,
ол жер алаңының жалпы табысы болып есептеледі. Жалпы табыстан жерді өңдеу
кеткен шығындар 25-40-ке дейінгі алынып тасталынды, ол топырақтың сапасы
мен удобрение енгізу шығындарына байланысты болды.Қалған қалдық бағалау
табысы бойынша саналды.Салық мөлшері басында бағалау табысының 14 , кейін
губерниялар бойынша 18-ге көтерілді.
1866 жылы 24 қарашада келтірілген жарлық бойынша
шаруалардың(мемлекеттік) жерлері ауылшаруашылығына бөлініп берілді және ол
құжат негізінде 20 жылға дейін пайдаланып, жер салығын төлеуге
беріледі.1886 жылы 12 маусымда заң бойынша жер салығы шаруалардың
сатып алу төлемдеріне ауысты. Ол барлық алымдар мен қоса негізгі жерден
түсетін табыстарды бюджетке төлеумен сипатталды.
1910 жылдары мемлекеттік жер алымдарын жинау 25 миллион сомға
жоспарланды.
1890-1891 жылдардағы Ресейдің ірі қаласы Мәскеудің табыстарын
қарасақ, берілген кезеңде 9% пен ұсталған жылжымайтын мүлік бойынша салық
сомасы 1890жылы 2,3 млн. Рубль, 19-891 жылы 2,8млн.рубль. Бұл бір жылдық
өсім жылжымайтын мүлікті қайта бағалау негізінде болды.
Ал бірінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі 1900-1913 жылдарадғы
мәліметтерге жүгінсек, онда “1900 жылы жылжымайтын мүлікке салынатын
салықтың ставкасы 10% деңгейінде бекітіліп, 1901 жылы ол 1%-ке төмендеп 9%
болды. 1902 жылы 9,5% құралып, 1903 жылы қайта 10% мөлшеріне оралды. 1900
жылдан бастап 13 жыл ішінде жылжымайтын мүліктердің құны 2 есеге жуық
өсті.”
Сондай-ақ, жылқы, жеңіл арбалар мен иттерден алымдар көбейгенімен,
қаланың ұлғаюына байланысты жылқылар негізгі көлік құралдары болып қала
берді. 1913 жылы бұған қоса автоматты жеңіл арбалар мен велосипедтербден
ұсталатынын салық салынды:75мың рубль. Сонда жылқы иесі жылына 12 рубль
төлесе, жеңіл арбадан 5 рубльден 25рубльге дейін төленді. Автокөлікке
салынатын салық двигатель қуатына қарай ұсталды. Әрбір ат күшіне 3 рубль
болды.Автокөліктерден ұсталатын салықтардыңөсуін келесі жылдардан көруге
болады:1909ж-17 мың рубль, 1910ж-27,3 мың рубль, 1911ж- 40,2 мың, 1913ж- 60
мың рубль.
Қазақстан территориясында салықтар мен салық салудың дамуының өзіне
тән ерекшеліктері бар. Ол, мүмкін бәрімізге белгілі ата-бабаларымыздың,
көшпенді халықтардың қатарында болуымен тікелей байланысты болуы керек.
Өйткені көшпенді тайпалар мен халықтара отырықшы халықтарға қарағанда ақша
нысандары, айырбас, меншік қатынастары жақсы дамыған.
Жеке меншік қатынастары мен жеке иеленушіліктің қалыптасуы б.э.д.
алғашқы мың жылдықта монета , қазбалар пайда болғандығын материалдық және
жазбаша дүниелердің сақталуынан байқауымызға болады.
Қазақстан территориясында салықтар мен салық салудың дамуының өзіне
тән ерекшеліктері бар. Ол мүмкін бәрімізге белгілі ата-бабаларымыздың,
көшпенді халықтардың қатарында болуымен тікелей байланысты болуы керек.
Өйткені көшпенді тайпалар мен халықтара отырықшы халықтарға қарағанда ақша
нысандары, айырбас, меншік қатынастары жақсы дамыған.
Жеке меншік қатынастары мен жеке иеленушіліктің қалыптасуы б.э.д.
алғашқы мың жылдықта түрлі монеталар, қазбалар, материалдық және жазбаша
дүниелердің сақталуынан байқауымызға болады.
Ежелгі орта ғасырдағы мемлекеттердің дамуы кезеңіндегі (Батыс түрік
қағанаты мен түрік қағанаты) меншік қатынастарының пайда болғанын
көрсететін тарихи мәліметтер өте аз. Сондада болса, кейбір нәрселер,
мысалға ондағы ең негізгі “қан салығы”болып табылғаны белгілі, себебі
барлық ер адамдар – вассальдық тайпа жауынгерлері, сюзерение-тайпалары
құрамында болған. Бағынушылық барлық уақытта даньдық қатынастарының
болуымен бірге жұрді.
Ал, қолға түскен адамдардан жаулап алу кезіндегі,құлдар категориясы
құрылды. Бірақ “құл-нул” терминін классикалық тұрғыда түсінбеу керек.
Құлдар тайпасы яғни вассальдар тайпасы, сюзерену тайпасының даньын
төлеуге міндетті болды, тері, жүн түрінде.
Кейінгі орта ғасырда (Х-ХІV) Қарахан қағанатының бұрынғы мемлекеттік
құрылымы экономикалық жағынан, әлеуметтік жағынан да қайталанбайтын
феодалдық негізде құрылған мемлекеттік-әкімшілік жүйесі құрылды.
Қарахан мемлекетінің әскери-тайпалық жүйесі негізгі әлеуметтік-саяси
институт болды.
Бұрын мемлекеттің пайдасынан түскен түрлі аумақтағы салықтарды
хандар өздерінің туыстары мен жақындарына жината бастады немесе салықтарды
төлеу құқығын берді. Мұндай жағдайды “ихта” ал, оны салушыларды араб
сөзімен “мукта” немесе персид сөзімен “иктарар” деп атады.
Тарихи сақталған жазбаларда Қазақстан аумағында “ихтаның” таралуы
туралы жанама ғана мәліметтер бар. Одан білетініміз “Ихта” институты
оңтүстік және оңтүстік Қазаақстанның саяси шаруашылық өмірінде үлкен роль
атқарған.
“Ихтаның” мазмұны және “ихтаторлар”хұқығы туралы нақты түрде
ережелер болған Низам-Әл-Мулаканың айтуы бойынша, “Мукталар халықтарға
ешқандай бұйрық берілмейтінін білуі керек, және оларға заңды түрде
міндеттеледі, яғни, салықты жинау халыққа қауіпсіз болуы керек, мукта
оларға ауыртпалық түсірмеуі керек, олардың мүлкі, өздері, әйел-бала-
шағасы, олардың иелігіндегі заттары мен нәрселері бүлінбеуі керек,”-
деді.[5] Сонымен “ихта” институты (жер иелену нысаны) көптеген
“ихтадорлар”өзіне тиесілі “ихталарды” өзіне тіркеуге тырысқанымен,
шаруаларды “ихтаратқа” заңды түрде тіркеледі.
Х-ХІІ ғасырлада комендация институты дамуға бет алды (Қазақстан
территориясының Қарахан мемлекетінің құрамына кірген кез, Қараханға-Жетісу,
Шығыс Түркістанға-Қошқар).
Комендация институтының мәні сонда, онда кіші меншік иелері
өздерінің жерлерін басқа феодалдар мен чиновниктердің зорлығынан және
оларға сол үшін салық төлеуден құтқаратын бай адамдарға берді. Комендацины
қабылдаушылардың меншіктік жағдайы олардың феодалдарға бағыныштылық
деңгейін анықтайтын болды,біреулері салық жарналарын төлеумен, екіншілрі
жауынгер болуымен, кейбіреулері феодал шаруашылығын қамтамасыз етумен
шектеледі.
Сөйтіп, Қарахан мемлекетіндегі қалыптасқан жер иеленушілік
формалары, басқа салықтың (қан салығы) сияқты ары қарай дамымауы.
Қарахан мемлекетінің құлауымен (ХІІ ғ. 40-жылдары) Кифани басып
алушылары мұндағы “ихта” институтын қостамады, қарсы болды, яғни мұндағы
жағдайдың өзгеруіне байланысты, меншік қатынастары да жерге деген, сонымен
қатар салықтүрлері де өзгерді.
Әлеуметтік-экономикалық бағытта белгілі өзгерістерді моңғол-татар
басқыншылары әкелді, халыққа басқа салық түрлері салына бастады.
Зерттеулер мәліметі бойынша манғолдар енгізген жергілікті жерлер
бойынша салықтың 20-дан астам түрлерін көрсетеді. Дәстүрлі салықтар деп
саналатын салықтар нысанына қазақ қоғамы үшін олар: зекет-ұшыр, сыбаға[6].
-Зекет, яғни көшпелі қазақ халқы өз малын шонжарлар жерлеріне
жайғаны үшін оларға жыл сайын жылдық өнімнің 120 бөлігі жер рентасы
ретінде салынып тұрған;
-ұшұр, жер иелері солардың жеріне егін егетін жеке тұлғалардан
жылдық өнімнің 110 бөлігі түрінде алып отырған;
-сыбаға, соғым түрінде хан, би, сұлтандар күздіктеріндегі ең жақсы
мал түрінде алған;
-сауын, жергілікті шонжар өз малын жалға алушыларға жалға беріп,
белгілі бір уақыттан соң малын және оның төлін қайтарып алатын болған.
1841 жылы Жәңгір ханның тұсына зекет натуралды күйден ақшалай күйге
салынуға өзгерді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс пен 1917 жылдың Қазанынан кейін Ресейдің
қаржы жүйесінде болған дағдарыстан соң, жаңа экономикалық саясат кезеңінде
меншіктің әр-түрлі нысандары дамып, салық жүйесін дұрыс жолға қою басталды.
Бірақ мұндағы кемшілік қаржы аппаратының қажетті деңгейінде жетілмеуінде
болды.
1922 жылдан 1926 жылға дейін тура салықтар барлық салықтық
түсімдердің ішінде 43-тен 92 пайызға дейін жетті.
1923 жылғы Кеңес Одағы кезеңінде бұрынғы салықтарды біріктіретін
бірыңғай жер салығы туралы декрет қабылданған болатын. Ал бұл салықтың
түрін кезінде француз ғалымы Франсуа Кенэ бастаған физиократтар ұсынған.
Декрет қабылданған соң, Кеңес салығы натуралды одан кейін ақшалай алынды.
Бір жылға жетпей 1924 жылы бұл салық реформаланып, бірнеше салықтарға
жіктеліну арқылы өз қызметін сәтсіздікпен тоқтатты.
Кеңес Одағы кезінде меншіктің барлығы дерлік мемлекет иелігінде
болғандықтан, меншікке салынатын салықтардың мөлшері тым аз болған.
1991 жылдан бастап Қазақстанның нарықтық қатынастарға көшу әсерінен
мемлекеттік меншік жекешелендірілу арқылы біртіндеп жеке меншікке өте
бастады. Бұл өзгерістер тәуелсіз елге уақыт талабына сай, жаңа салық
жүйесінің қалыптасуына мүмкіндік берді, сөйтіп, 1991 жылдың 25-
желтоқсанында “Салық жүйесі туралы”Қазақстан Республикасының заң күші бар
қаулысы қабылданды.
1999 жылдың 16 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
Республика Президентінің 1995 жылдың 24 сәуірінде қабылданған “Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” қаулысына заң статусы
берілген.
Сондай-ақ, 1999 жылдың 16 шілдесіндегі заңға сай ауылшаруашылық өнім
өндірушілердің мүдделері қарастырылып, бірыңғай жер салығы және негізгі
құралы жер болып табылатын заңды тұлғаларға патент түрінде салық салу
нысаны енгізілді. Сол арқылы үкімет тарапынан ауыл шаруашылығына
жеңілдіктер берілуде[7].
Негізінен кез-келген мемлекет өз даму барысында белгілі бір
сатылардан өтіп, өзінің өмір сүруіне ыңғайлы салықтар мен салық салу
механизмдерін жетілдіреді. Осы орайда біздің салық жүйемізде де аз шаруалар
жасалынып жатқан жоқ, мемлекет шаруашылық субъектлері қызметін салықтық
реттеудің барлық тетіктерін қосып бағуда, оның дәлелі салық заңдылықтарында
болып жататын өзгерістер болып табылады.
2. БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІ
2.1.Қазіргі кездегі меншікке салынатын салықтардың қолданылу
ерекшеліктері
Қазақстан Республикасында әр түрлі меншік турлері бойынша салықты
есептеу мен төлеудің өзіндік ерекшелігі бар.
Оның ішінде, мүлікке салатын салықты қарастыратын болсақ, әртүрлі
шаруашылық субъектлері мен жеке тұлғалар үшін күрделі, әрі жалпы
салықтардың біреуі болып мүлік салығы табылады. Өйткені оны жеке азаматтар
да, кәсіпкерлер де төлейді. Қазақстан заң актлеріне сәйкес оның төлеушілері
меншік, шаруашылық жүргізу және оралымды басқару құқығында салық салу
объектісі бар заңды және жеке тұлғалар. Салық төлеушілердің оны төлеу
кезіндегі негізгі міндеті салық салу базасын тиімді анықтау және мүлікті
дұрыс бағалау болып табылады. Мүлік салығы жылжымайтын мүлікті тіркеу және
бағалау орталығы жүргізген мүлікті бағалауға сәйкес аумақтық салық
органдарымен есептеледі.
Салықтың бұл түрінің мәнін оның жіктелуінен түсінуге болады.(1
кесте) Соңғы жылдары мүлік салығы көптеген заңдық өзгерістерге түскенін
айта кеткен жөн. Атап айтқанда, мүлік салығын төлеуші заңды тұлғалар және
жеке тұлғалардың тізімі кеңейтіліп жеке-жеке түсіндірілген. Сондай-ақ,
заңды тұлғалар мен кәсіпкерлердің салық салу объектісі болып тек негізгі
құралдар ғана емес, материалдық емес активтер де табылады. Ол дегеніміз
шаруашылық субъектілерінің мүлік салығын есептегенде салық салынатын
базаны дұрыс анықтау үшін ҚР Салықтар туралы заңының 20- бабы және салық
кодексінің 353 бабына сәйкес, материалдық емес активтердің құрамын қайта
қарау қажет.
Жоғарыда атап көрсетілгендей мүлік салығының салық салыну объектісі
және оның ставкалары өзгеріске ұшыраған. Егер есеп беру кезеңінің ұзақтығы
бір жылдан аз болса, осы салық кезеңі бойынша амортизацияланатын
активтерінің орташа жылдық қалдық құны есептік кезеңдегі әр-бір басталатын
айдың бірінші күніне немесе есепті айдан кейінгі айдың бірінші күніне осы
активтердің қалдық құнының қосындысынан алынған сомаға тең мөлшерде
алынады.
Бухгалтерлік есеп деректері бойынша анықталған салық салу
объектілерінің орташа жылдық қалдық құны тұлғалардың салық салу объектілері
бойынша салық салу базасы болып табылады. Заңды тұлғалар (оның ішінде
резидент еместер), олардың филиалдары, өкілдіктері және өзге де оқшауланған
бөлімшелері мүліктің тұрған жері бойынша 2005 жыл үшін төлейтін мүлік
салығының сомасын анықтау бухгалтерлік есепте амортизацияланатын
активтердің қалдық құнынан 1 процент ставка бойынша жыл ішіндегі ағымдық
төлемдерді есептеу үшін жүргізіледі (төлем тоқсан сайын жүргізіледі).
Объектінің жаңа ұғымы пайда болды-амортизацияланатын активтер. Енді мүлікке
салынатын салықты есептеу кезінде салық есебінде негізгі құралдар
анықтамасын үзілді-кесілді бұрмалау мүмкін емес.
Негізгі құралдар мен материалды емес активтар амортизацияланатын
активтер болып танылады, ал салықты бухгалтерлік есеп бойынша анықтамасы
оларды 6-“Негізгі құрал-жабдықтарды есепке алу” БЕС-на сәйкес тануды
көздейді. Мүлікке салынатын салықты есептеу кезінде салық мақсатында
амортизация есептеу үшін негізгі құралдарды топтастырудың қежеті жоқ.
Есептеудің бұл тәртібі есепті кезеңінің ұзақтығы 1 жылдан кем салық
төлеушілерге қолданылмайды. Мұндай салық төлеушілер үшін осы салық кезеңі
бойынша орташаланған амортизациялық активтердің қалдық құны есепті кезеңнен
кейінгі жылдың және айдың әрбір бірінші күніне осы активтердің қалдық
құндарын қосу кезінде алынған сомаға тең қабылданады, ал бөлімі осы
сомадағы қосындылар саны құрады.
Салық салу объектілерінің тұрған жері бойынша салық төленетіні
жаңалық емес. Бірақ таралып жатқан филиалдар тараптары бар, яғни салық салу
объектілері басқа облыстардың (аудандардың) аумағында орналасқан заңды
тұлғалар (оның ішінде резидент еместер) салықтың осы түрі бойынша есептеме
беру тәртібіндегі өзгерістер белгіленді. Бұл ретте төлемдер объектінің
тұрған жері бойынша жүргізіледі, ал заңды тұлғаның филиалдары, өкілдіктері
мен басқа да құрылымдық бөлімшелері тұрған жері бойынша ағымдық төлемдердің
есептерін және салық бойынша декларация тапсырады. Бірақ бұл орайда олар
бас ұйымға көшірмелерді жібереді. Олардың негізінде заңды тұлға жыл
аяқталғаннан кейін құрылымдық бөлімшелері бөлігінде есептелген және
төленген салық сомалары бойынша жинақтаушы тізілім жасайды. Декларация
белгіленген нысан бойынша есепті кезеңнен кейінгі жылдың 31-наурызынан
кешіктірмей тапсырады. Қолданылып жүрген заңдарға сәйкес мүлікке салынатын
салықты төлеуге төлеуші жауапты.
Бұл жағдайда құрылымдық бөлімшелер бойынша мүлік салығының сомасы
жалпы заңды тұлғалар бойынша мүлік салығымен сәйкес келуі керек.
Қазіргі кезде өкілдіктерді пайдаланушылардың категорияларының саны
азаюда, өйткені Қазақстанда қолданыстағы салық кодексі бойынша жеңілдіктер
келесі субъектлерге қолданылады:
1) Коммерциялық емес ұйымдар;
2) Әлеуметтік ұйымдар;
3) Ғылыми кадрларды мемлекеттік аттестаттау саласындағы
мемелекеттік кәсіпорындар;
4) Негізгі қызметі кітапханалық қызмет көрсету болып
табылатын ұйымдар;
5) Мемлекеттік меншікке жататын және мемлекеттік бюджеттің
қаражаты есебінен қаржыландырылатын су қоймаларының, су
тораптарының және табиғат қорғау мақсатындағы басқа да су
шаруашылығы құрлыстарының объектлері бойынша заңды
тұлғалар;
6) Ауылшаруашылығы өнімін өндіруші- жерді тыңайтуға арналған
гидромелиоративті құрылғылар объектлері бойынша заңды
тұлғалар бойынша жеңілдікті салық ставкасын
пайдаланылады.
Жоғарыдағы мәліметтердің келтірілу себебі, қаржылық қызметтер мүлік
салығының жеңілдіктер категориясын дұрыс анықтамауына байланысты дұрыс
есептелмеуі де мумкін. Сонымен қатар, тәжірибе көрсеткеніндей көптеген
қателер кетуі мүмкін. Оны қосымшадан көруге болады (Қосымша 2).
Жеке тұлғалардың мүлік салығына келетін болсақ, “Салықтар және
басқа да міндетті төлемдер туралы” заңда бұл салықты жеке тұлғалардың бөлек
төлеуі жөнінде жеке көрсетілмеген болатын. Қазіргі салық кодексінде бұл
салықтың төлеушілері болып меншік құқығында салық объектілері бар жеке
тұлғалар табылады. Бұл, республикада жеке кәсіпкерліктің кең таралуымен
байланысты. Сонымен бірге жеке тұлғаларға меншік құқығымен тиесілі және
кәсіпкерлік қызметте кеңінен пайдаланылмайтын келесі объектілер[8]:
1. Қазақстан Республикасы аумағында тұрғын үй-жайлар, саяжай құрылыстары,
гараждар және де өзге де құрылыстар, ғимараттар;
2. Қазақстан Республикасы аумағындағы аяқталмаған құрылыс объектілері-
қоныстану (пайдалану) кезінен бастап;
Жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық, салық салу объектілерінің
құнына қарай арнайы ставкалар бойынша есептеледі (Қосымша 6 ).
Осылайша жеке тұлғалардың табыс табуға пайдаланбайтын мүлкіне салық
жылыжымайтын мүліктің құны және бекітілген ставкалары бойынша салық
органдары мен анықталады.
Мысалы, жеке тұлғаның келесі мүліктері болсын делік;
1. 1млн.500мың т. тұратын пәтеріне мүлік салығы 900т. болады:500т.+(1500-
1000)*0,08%
2. 500 мың т. тұратын гаражына мүлік салығы 500 тг500 мың тг*0,05%;
3. 70 мың тг тұратын саяжайына мүлік салығы 35тг:70мың тг*0,05%;
Егер жеке тұлға өзінің үй-жайы кәсіпкерлік табыс алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАР: ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ...8
1.1. Меншікке салынатын салықтар және олардың құрылу негіздері, мазмұны
мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 8
1.2. Меншікке салынатын салықтардың қалыптасуы мен дамуының алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2. БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ
МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..23
2.1. Қазіргі кездегі меншікке салынатын салықтардың қолданылу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. Меншікке салынатын салықтардың салық жүйесі мен мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлігіндегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.38
2.3. Меншікке салынатын салықтардың бюджетке уақытылы және толықтай
түсуіне салық органдарының бақылауы (мысалға, Түлкібас аудандық салық
комитеті)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3. Қазақстан Республикасындағы меншік қатынастары және оларға салық
салуда туындайтын кейбір мәселелер мен оларды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .50
3.1. Шет елдер тәжірибесіндегі меншікке салынатын
салықтар ... ... ... ... .50
3.2. Меншік түрлеріне салық салудағы мәселелер және оны болашақта
жетілдірудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...57
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Дағдарыс
арқылы жаңару мен дамуға атты Қазақстан халқына 06.03.09ж. жолдауында
Өткен жылмен салыстырғанда, корпоративтік табыс салығы биылғы жылдың
өзінде үштен бірге төмендетіліп, 20 пайызды құрайды, ал 2011 жылғы 15 пайыз
болады. ҚҚС ставкасы 12 пайызға дейін төмендетілді. Әлеуметтік салық
ставкасының регресті шкаласының орнына 11 пайыз көлеміндегі біріңғай ставка
енгізілді. Инвестицияларды жүзеге асыратын кәсіпорындар үшін салық
преференциялары көзделген, деп атап көрсетті.
Қазақстан өз тәуелсізідігін алғалы бері нарықтық механизмді
белсенді түрде енгізуге күш салды, сондықтан салық жүйесі ең маңызды
мәселенің біріне айналып отыр.
Кез-келген мемелекетке өзінің толыққанды тәуелсіздігін алуы үшін
және өзін өзі жан-жақты қамтамасыз ету барысында мықты да тұрақты қаржы
базасы қажет. Дамыған елдер тәжірибесі көрсетіп отырғанындай мемлекеттің
негізгі қаржылық тірегі болып халықтар мен шаруашылық жүргізуші
субъектлерден жиналатын салықтар болып табылады.
Салықтар тек қана мемлекеттің қаржылық базасы ғана емес, сонымен
қатар экономиканы мемлекеттік реттеудің күшті құралы болып табылады.
Салықтар ұдайы өндірістік процесстерге әсер ете отырып, экономикалық өсуді
қамтамасыз ететін маңызды фактор ретінде әрекет етеді.
Әр бір мемлекеттің салықтарының жиынтығы, басқа да элементтермен
қоса, оның салық жүйесін қалыптастырады. Экономикалық өсуді қамтамасыз
ету, халықтың әлеуметтік қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және кіші
бизнес субъектлерін ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты
республиканың негізгі деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге оның
салық жүйесінің қызмет етуін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Қазіргі кездегі өтпелі кезең ел экономикасының елеулі де шешуші
мүдделері үшін қызмет етуде.Еліміздің экономикасының еңсесін көтеруіне
ықпал ететін, бюджеттің кіріс көзінің негізі болып табылатын салықтар, оның
ішінде меншікке салынатын салықтардың экономикалық мәні мен маңызы өте зор.
Кез келген мемлекеттің қалыптасып дамуымен қатар қоғамда әрбір
салықтың өз орны, өзіне тән атқаратын қызметі, әсер ету ортасы бар. Бүгінгі
күні әлемдегі барлық мемлекеттердің экономикалық саласындағы қандай уақыт
немесе қандай да бір жүйеде болмасын өзекті мәселенің бірі, ол- салық.
Себебі, ол елді қаражат көзімен қамтамасыз ететін күре тамыр, бюджетке
түсетін түсімнің маңызды бөлігін құрайды.
Нарықтық экономиканы қалыптастыруда он жылдан астам тәжірибесі бар
біздің мемлекетімізде бүгінгі таңда меншікке деген көзқарас ерекше және
оған салынатын салықтардың жергілікті бюджетті толтырудағы орны айырықша.
Әсіресе бүгінгі күннің өткір мәселелерінің біріне айналып отырған жерге
деген жеке меншіктің айналасында шешімін таппас қиын сұрақтар туындап
отырғаны бәрімізге белгілі, сонымен бірге меншіктің мемлекеттік емес жеке
болуы да мүліктің, оның ішінде жер сияқты аса маңызды меншік түрінің ұтымды
пайдаланылуы мен оған салынатын салық салу тиімділігінің жоғарылауына оң
әсерін тигізетіні тағы да белгілі, сондықтан аталған жұмысымыздың тақырыбы
да өзекті болып отыр.
“Меншікке салынатын салықтар және олардың аймақтық бюджеттерді
толтырудағы ролі” тақырыбындағы диплом жұмысының негізгі мақсаты- меншікке
салынатын салықтардың тұрақты кіріс көзі ретінде аймақтық бюджетті
қалыптастырудағы алатын орнын көрсету.
Осы мақсатқа жету үшін мынандай келелі мәселелерді қарастыру керек:
- меншікке салынатын салықтардың пайда болуы мен дамуы және құрылу
негіздерінің теориялық аспектлерін қарастыру;
- Қазақстан Республикасында аталған салық тобының қазіргі салық
жүйесіндегі қызмет ету механизмі мен олардың бюджеттің салықтық
түсімдеріндегі алатын орнын көрсету;
- Меншікке салынатын салықтардың шет елдерде қолданылу тәжірибесіне
тоқтала отырып, олардың кейбір жақтарын өз елімізде қолдану
мүмкіндігін қарастыру;
- Сонымен бірге, осы салықтардың қолданылу механизміндегі кейбір
кемшіліктерге тоқтала келе, оларды азайтудың жолдарын іздестіре
отырып, бірқатар ұсыныстар мен тұжырымдар жасау.
Жоғарыда аталған сұрақтарды қарастыру үшін диплом жұмысы кіріспе, үш
тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың жазылу барысында Қазақстан
Республикасының Конституциясы, “Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы”ҚР заңы, 2002 жылдан бастап күшіне енген Салық
Кодексі, басқа да заңдық-нормативтік актлер, сондай-ақ отандық және шет ел
экономист-ғалымдардың еңбектері, оқулықтар мен оқу құралдыры және мерзімді
басылымдар материалдары қолданылды.
1. МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАР: ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1.1.Меншікке салынатын салықтар және олардың
құрылу негіздері, мазмұны мен мақсаты
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға өткен он жылдан астам
уақыт аралығында экономикамызда көптеген өзгерістердің болып жатқаны
бәрімізге аян. Әсіресе түрлі обьектілердің жеке меншікке берілуі, сөйтіп
меншіктің көп түрлілігі жағдайының қалыптасуы бұрын орталықтан басқарылып
келген қоғамда өмір сүріп, соған бейімделген жеке және заңды тұлғалардың
мүлікке және меншік обьектісіне деген басқаша көзқарасын тудырды.
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның салық жүйесі, басқа да КСРО
құрамында болған елдердегі сияқты жалпы әлемдік дамуға кері бағыт алды ол
салықтардан кәсіпорын пайдасын әкімшілік әдіспен сыпырып алу және қаржы
ресурстарын мемлекет бюджеті арқылы қайта бөлуге көшті.
Қаржы құралдарының толығымен орталықтандырылуы және кәсіпорынның
қандай да бір қаржылық мәселелерді шешу еркіндігінен айырылуы шаруашылық
жетекшілерін барлық инициативадан құралақан қалдырып, 80-90 жылдардағы
пайда болған қаржылық тоқырауға әкеліп соқтырғаны жалпыға мәлім жағдай.
Содан бергі 15-жылға жуық уақыт ішінде еліміздің жалпы экономикалық
жүйесімен бірге мемлекеттің негізгі қаржы көзі, салық жүйесі де көптеген
өзгерістерге ұшырады, дамыған көрші елдердің тәжірбиесіне салыстырмалы
түрде қарай отырып салық салудың неше жылдан бері қалыптасып келген
қағидаларына сәл де болса сәйкес келетін, салық төлеушінің де, мемлекеттің
де мүддесіне икемделіп келе жатқан, нарықтық экономиканың талаптарына
бейімделе бастаған, тиімді салық заңдылықтары дамып келе жатыр десек артық
айтпаға болар едік. Әсіресе 2002 жылдан бастап көптеген өзгеріске түсіп,
толыққанды жұмыс істеп келе жатқан салық жүйесінің артықшылықтарын айтпай
кетуге болмайды. Егер салықтар мемлекеттің реттеу құралы, экономикамыздың
тұрақты өсуіне мүмкіндік беретін, бюджеттің тұрақты түсім көзі бола отырып,
халықты әлеуметтік-экономикалық жағынан қамтамасыз ететін басты фактор
екені белгілі болса, аталған артықшылықтармыз экономикамыздағы үлкен
жетістік болып табылады.
Нарықты нарық жасайтын меншіктердің көп түрлілігі болатын болса,
өтпелі кезеңде меншік қатынастары аса маңызды орынға ие екені әдебиеттерде
аз жазылып жүрген жоқ және оны жекешелендіруде де кеткен кемшіліктер мен
жетістіктер турасында да көп мәселелер айтылып жүр, өйткені, меншік түрінің
нағыз өз иесін тауып, өндіріске қосылып жатқаны нұр үстіне нұр болары
сөзсіз. Бұл тұрғыда ой өрбітер болсақ, әсіресе бүгінгі күннің басты
мәселесі болып отырған бұрында мемелекеттің меншігінде болып келген жердің
жеке меншікке берілу мәселесі көптің басын қатыратын өзекті мәселенің бірі
болып отыр. Олай дейтініміз, жерді жеке меншікке беру туралы сөз
қозғалғанына біраз уақыт болса да үкімет пен халық ол туралы бір шешімге
келе алмай, дағдарысқа тіреліп отыр. Сондықтан да меншіктің тиімді
пайдаланылып, одан түсетін салық базасының ұлғаюуы, мемлекетке де, халыққа
да тиімді.
Сөйтіп, мемлекет иелігінен алу, жекешелендіру процессінің дамуы
барысында меншік қатынастарында пайда болған өзгеріске байланысты, меншік
обьектілері болып табылатын жер, мүлік және басқа иелік ету құралдарына
салынатын салықтар басқа да салық топтары сияқты өзіндік мән мен мағынаға
ие.
Жалпы меншікке салынатын салықтың мейлі жер салығы, мүлік немесе көлік
құралдарына салынатын салық болсын, олардың мақсаты меншікті тиімді
пайдалануға ынталандыру, өйткені салықтың мөлшері меншіктің көлеміне,
сапасына қарай белгіленеді. Алайда, көлемінің ірі болуы табыстың көбеюуіне
кепілдік бермейді: егер салық салынбаса ірі меншік иелерінің артықшылықтары
молаяды да, мүлікті дұрыс пайдалануға ұмтылмайды. Осылайша мүлік салығы,
жер салығы қоғам алдында салық жауапкершілігін көтеруге бағытталған нақты
салықтарға жатады. Бұл салықтардың әрқайсысы өздерінің салық салу
базаларымен, ставкаларымен, есептеу әдістерімен, төлеу мерзімдерімен бір-
бірінен өзгеше екеніне қарамастан бір функционалды топқа біріктіруге
болады:
❑ Төлеуші мен мемлекеттің өзара қатынасына және салық салу объектісіне
қарай тікелей салықтарға жатады. Өйткені белгіленген ставкаларды негізге
ала отырып, салық мүліктің құнына тікелей салынады.
❑ Пайдалану белгісіне қарай меншікке салынатын салықтар жалпы салықтарға
жатады. Яғни, бұл салықтар түрлері бойынша салық сомасы мемлекет қорына
түсіп, пайдалану барысына ғана негізделеді.
❑ Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай бұл салықтар нақты
салықтарға жатады. Нақты салықтар мүліктің сыртқы белгісіне байланысты
нақты табыстың түсуі есептелместен салынады. Сонымен бірге, аталмыш
салықтар тобын қазіргі кезде жеке салықтар қатарына жатқызып жүр, себебі
олар, табыс салығы сияқты жеке салықтармен бірге алынады.
❑ Меншікке салынатын салықтар салық салу әдістерінің кадастрлық және
декларациялық түрлерімен алынады да, жергілікті бюджетке түседі.
❑ Меншікке салынатын салықтарды “санитарлық” (сауықтыру) салықтар деп те
атайды, өйткені мемлекет аталған салық ставкасын жоғары көтерген кезде,
салық төлеушілер өз меншік құқығындағы, оралымды басқаруындағы және
иелегендегі кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын немесе пайда әкелмейтін,
тиімсіз салық салу объектлерінен құтылуға асығады. Әрине, пайдасы жоқ
объектге босқа салық төлегісі келмейді.
❑ Меншікке салынатын салықтар аймақтық бюджетке қайтарымсыз түседі.
❑ Меншікке салынатын салықтар жеке тұлғаның немесе заңды тұлғаның
айналысатын қызметінің түріне тәуелсіз, міндетті салықтар қатарына
жатады. Сондықтан бұл салықтардан жалтару мүмкіндігі өте аз. Осы
себептен мемлекет бұл салықтың түрлері бойынша оның бюджетке түсуін
шекті дәлдікпен болжап қана қоймай, оған қол жеткізуге толық мүмкіндігі
бар.
Енді осы меншік салығы тобына жататын салықтардың әрқайсысының
өздеріне тән ерекшеліктері мен айырмашылықтарына жеке жеке тоқталып өтетін
болсақ.
1. Жер салығы меншікке салынатын салықтардың ішіндегі даму тарихы
ертеден бастау алған негізгі салық болып табылады немесе салықтардың атасы
деп айтсақ қателеспес едік. Өйткені меншік қатынастары да осы жерге
байланысты пайда болған. Жер салығы ерте кездерде жер жөніндегі салық деп
аталған және ол кезде жерді иеленушіге, сол жерден түсетін табыстың бір
бөлігін бөліп беру деп есептелген. Жер бойынша салық объектісі-жер. Ал,
субъектісі жердің меншік иесі, меншіктенушісі. Салық көзі болып жерден
түсетін пайда немесе жер рентасы табылған. Бұл барлық батыс Европа
елдерінде таралды.
Өнеркәсіп жан-жақты дамымай тұрған және тауар нарығы әлсіз дамыған
кезде Россия мен Европа елдеріндегі салық жүйесінде негізгі орын алатын
нақты және тікелей нысанда алынатын салық осы жер салығы болып табылатын
болған.
Кеңестік орыс зерттеушісі И.М. Кулишер жер салығының алатын орнын
кадастрға сипаттама бере отырып анықтады: нақты, тура салықтар жер бойынша
салынатын салық болып табылады және ол басты, негізгі және жүйені анық
көрсетуші салық. Ал, оның “Альфасы мен омегасы- жер кадастры бойынша
табылады”,-деді[1]. Жер салығының аз немесе көп болуы жердің сапасына
байланысты және оның экономикалық, саяси негізі де сол саласына байланысты
болды.
Жер ол мүліктік меншік деп бекер айтылмаған, өйткені саяси құқыққа
ие болу да тарихымыздан белгілі осы жерге байланысты. Сонымен бірге
бәрімізге белгілі жер, қымбаттау қасиетке ие. Фискальді көзқарас бойынша
жер өзінің меншік иесінің төлем қабілеттілігін көрсетеді.
Басқа пайданың түрін есептегеннен гөрі, жерді меншіктенуден
түскен табысты есептеген әлде қайда оңай.
Жалпы тәртіп бойынша барлық салықтар үшін, жер бойынша салық жерден
алынатын таза табысқа салыну керек. Жерден түсетін пайданы анықтау әр
уақытта, әр елде әр түрлі болған. Ең көне әдістері жерді өлшеу мен және
оның саны бойынше салық салынатын болған; Римде “ногер”, Англияда “хайд”
бойынша, Германияда “гуфамен”, Ресейде “соха” бойынша есептелген.
Бірақ өркениеттің алғашқы баспалдағында-ақ жерге оның саны бойынша
салық салу әділетсіз болғандықтан, бұл әдіс жерді өнімділігіне қарай бөлу
әдісіне ауыстырылды. Ежелгі Русьте жердің “сохасы” немесе арық жердің
“сохасы”деп екіге бөлген. Басқа да ескі тәсіл болып “ондық”тәсіл табылады
немесе жерден алынған табыстың 110-і ретіндегі алынатын салық болды.Және
ол кеңінен таралған, ұзақ уақыт бойына қолданылған әдіс болды[2].
Техника мен технологияның дамуына орай одан гөрі жетілген әдістер
мен тәсілдер пайда болды, жерден түсетін таза табысты анықтаудың негізі
болып табылатын, кадастр ойлап табылды. Кадастр мемлекетке де салық
төлеушіге де тиімді болды. Бұл бір жағынан, оның көмегімен жер салығының
мөлшерін тура анықтау мүмкіндігі пайда болды. Екінші жағынан кадастр жер
иеленушінің одан түсетін пайданы көбейту мақсатымен жер сапасын жақсартуға
ынталандырды.
XX ғ.басында кадастрға түсінік қаржы ғылымында “Жерден түсетін
табыстың яғни салық обьектісін дұрыс анықтаудың шаралар жиынтығы”,-деп
беріледі.
Кадастрлар ерте кезден қолдана бастаған болатын. Бірақ теория мен
тәжірбиені үйлестіре қолданғанда ғана жер салығын обьективті түрде
анықтауға мүмкіндік туады. Республикада жер қатынастары саласындағы
өзгерістер Қазақстан Республикасының жер реформасы жөніндегі заңдарымен жер
Кодекісінде белгіленеді.
Қазақстан заңдарында әзірше жер Республиканың айырықша меншігі деп
танылады және оны пайдаланғаны үшін шаруашылық жүргізуші субъектлерге салық
салынады.
Жер салығының мақсаты- экономикалық әдістермен жерді пайдалануды
қамтамасыз ету және жерді сақтау, құнарлылығын арттыру, аймақтардың
әлеуметтік мәдени дамуы үшін қажетті шараларды іске асыру арқылы бюджетке
түсетін табыстарды құрау.
Жер салығының мөлшері жер учаскесінің құнарлылығына ,орналасу
өңіріне және сумен қамтамасыз етілу мүмкіндігіне, қарай анықталады. Ол жер
иесі мен жерді пайдаланушының шаруашылық және өзге де қызметінің нәтижесіне
байланысты болмайды. Жер салығы алаңының бірлігі үшін жыл сайынғы тіркелген
көлем түрінде белгіленеді.
Басқа мемлекетке берілген жер учаскесін пайдаланғаны үшін салық
тәртібі мен шарттары Қазақстан Республикасының осы мемлекеттермен жасаған
шарттарымен анықталады.
2. Аталмыш топқа жатқызылатын негізгі салықтардың бірі, меншік
қатынастарындағы өзгерістерге байланысты мүлікке салынатын салық айрықша
маңызға ие. Жоғарыда атап өткеніміздей мүлік салығының мақсаты- меншікті
тиімді пайдалануға ынталандыру, өйткені салықтың мөлшері меншіктің көлеміне
қарай белгіленеді. М.Оспанов атап өткендей,-“Егер пайдаланудағы меншіктен
түскен түсім, салықпен қоса есептегенде кеткен шығындарды өтемесе, онда
кәсіпорын одан тезірек құтылғаны жөн.” Бұл жағынан мүлікке салынатын салық
“санитарлық” маңызға ие бола алады[3]. Яғни, ол кәсіпорынның экономикасын
табыссыз капиталдан тазартуға немесе қор қайтарымдылығын көтеру мен капитал
ресурстарының айналымын жеделдету бойынша қажетті шараларды орындауды
ынталандырады.
Бұл салықтың әлеуметтік маңызына келетін болсақ, оның көмегімен
мемлекеттік бюджеттен қайта бөлу механизмі арқылы жоғары көлемде өнім
өндіретін кәсіпорындардан обьективті себептерге байланысты мұндай өнім
көлемін өндіруге мүмкіншілігі жоқ кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмек
беріледі.
Сондай-ақ жеке тұлғалардың мүлік салығына қатысты функциялар
жоғарыда аталған қызметтерге ұқсас.
- Ынталандыру, яғни жеке тұлғалардың мүліктік құрылымына әсер ете
отырып, олардың табиғи қажеттіліктерін қанағаттандыратын табыстарының артық
бөліктерін тиімсіз тауарлар сатып алуға жұмсамай, тауарлар мен қызметтерді
өндіру саласына инвестициялап, тікелей экономикаға салуды қарастырады.
- Әлеуметтік қайта бөлушілік, яғни мемлекет байлардан түскен салықты
қайта бөлу механизмі арқылы жағдайы нашар тұрғындарды қамтамасыз етуге
бағыттайды.[4]
Мүлік салығының оның барлық фуункцияларының жүзеге асырылуы көбінесе
төмендегідей міндетті шарттардың орындалуымен байланысты:
• негізгі қорлар мен салық салынатын басқа да ресурстарды, жеке
тұлғалардың мүлкін олардың нақты физикалық және моральдық тозуын, сондай-
ақ, инфляция бойынша түзетілетінін ескере отырып қайта бағалау жүйелі
түрде жүзеге асырылуы тиіс;
• мүлік салығының ставкаларын мүліктің түрі мен орналасу жері және оның
инновациялық, ғылыми-техникалық құндылығына байланысты дәл анықтау
қажет. Яғни әлеуметтік-экономикалық динамиканы бір жүйеге келтіру, соның
нәтижесі бойынша реттеу мен бақылау кезінде салық ставкаларын
экономикалық, экологиялық жағдайлар мен табиғи ресурстар тапшылығына
қарай құнның өзгеріске түсуіне байланысты дәл анықтаудың жүйелілігі.
• Салық жүйесінде басқа салықтармен бірге қолдану кезінде мүлік салығын
үйлесімді түрде толықтыратын басқа салықтармен дұрыс бірігуі керек.
Мысалы: тәжірибеде ҚҚС.
Жалпы ынталандыру функциясының кері әсерін тудырмас үшін мемлекеттік
кәсіпорындарда мүлік салығының ставкалары өте төмен болмауы керек. Өйткені,
олардың қорларының баланстық құны нарықтық құннан айтарлықтай төмен және
жеке кәсіпкермен салыстырғанда табыс табу ынтасы да аз. Сонымен қатар, бұл
салықтың жоғары ставкалары өндірушілерді әрекетке түспейтін капиталдан ғана
емес жұмыс істеуші өндірістік қорлардан құтылуға итермелеуі мүмкін , ол
бұл кәсіпорынның экономикалық қызметін тоқтатып, оның тауарлары мен
қызметтерінің тапшылығына, оларға бағалаудың өсуіне әкелуі ықтимал.
3. Көлік құралдарына салынатын салық мемлекет пен көлік құралдарының
арасындағы экономикалық қатынастарды реттейтін салыққа жатады. Көлік
құралдары иелері көлік құралдарын иемдену барысында республикалық
автомобиль жолдарын пайдаланады. Ал, автомобиль жолдарына байланысты шыққан
шығындар мелекеттік бюджет арқылы қаржыландырылады. Сондықтан да көлік
құралдарына салынатын салық та экономикалық маңыздылықтан құралақан емес .
- Салық салу субъектісі мен төлеуші мен мемлекеттің өзара
қатынастарына қарай көлік құралдарына салынатын салық та тікелей
салықтарға жатады.
- Салық обьектісіне қарай (көлік құралдарының түрлеріне ма
торлардың қуатына есепті көрсткіштің мөлшеріне) белгіленген
ставкаларға байланысты тікелей алынады.
- Нақты салыққа жататындығы, сол, бұл салық көлік құралдарының сыртқы
белгісіне қарай нақтылы табыстың түсуі есептелместен салынады. Осы
уақытқа дейін пайдалану белгісіне қарай арнайы салық жергілікті
бюджетке түседі; жергілікті салықтарға жатады.
- Обьектінің экономикалық белгісіне қарай көлік құралдарына салынатын
салық бір жағынан табыс салығына жатады.
4.Сонымен қатар меншікке салынатын салық қатарына бірыңғай жер
салығын жатқызуымызға болады, 1999 жылы енгізілген.
Бірыңғай жер салығының жалпы жерге салынатын салықтан айырмашылығы
сол, оны салық төлеушілердің кейбір категориялары, оның ішінде шаруа
қожалықтары ғана төлейді.
Бірыңғай жер салығының мәні негізінен оның атқаратын ынталандыру
функцияларынан көрінеді.
Ал ынталандыру қызметі, бұл негізгі қызметі арқылы қазіргі кезде
өзекті мәселелердің бірі болып отырған ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші
шаруашылық қызметтеріне жеңілдіктер беріліп, оларға деген салық
ауыртпалығын төмендетеді. Бұл салықты енгізудің негізгі мақсаты- елдегі
салық салу механизмін ықшамдау мен ауыл шаруашылық өндірушілеріне салық
қысымын азайта отырып, жеңілдік жасау арқылы экономиканың осы саласын
дамыту болып табылады.
1.2. Меншікке салынатын салықтардың қалыптасуы мен даму эволюциясы
Салықтар- бұл мемлекеттің пайда болу кезеңінен бастап бірге дамып келе
жатқан қоғамдағы экономикалық қатынастардың бір бөлігі ретінде
қарастырылады.
Адамзат өркениетінің басында салықтардың пайда болуы ең алғашқы
қоғамдық қажеттіліктермен байланысты болды.
Салық салу нысандары мен әдістерінің дамуын жалпы үш кезеңге бөліп
қарастыруға болады. Дамудың алғашқы кезеңінде, ежелгі заманнан орта
ғасырдың басына дейін мемлекеттердің салықтарды анықтайтын, есептеп
отыратын қаржы аппараты болмады. Мемлекет тек өзіне қажет жалпы қаражат
сомасын анықтап, салық салуды қалаға немесе қауымға тапсыратын. Сондай-ақ,
мемлекет салық жинау құқығына ие болған жеке тұлғалардың көмегіне де жиі
жүгінетін. Екінші кезеңде (16-19ғ.ғ басы) мемлекет ішінде мемлекеттік, оның
ішінде қаржылық мекемелер торабы пайда болып,мемлекет біраз функцияларды
өзіне аударады:салық салу нормасын белгілеу, салық жинау процесін бақылау,
осы процесстің шегін анықтау. Салық жинау құқығына ие болған жеке
тұлғалардың ролі бұл кезеңде әлі де маңызды болды.Сонымен, үшінші, өз
кезеңіне сәйкес кезең- мемлекет қалыптасқан салық салу ережелерінің
негізінде салық белгілеу және салу функцияларын өз қолына алды да, белгілі
бір дәрежеде тәуелсіздігі бар аумақтық билік органдары мен жергілікті
қауымдастықтар мемлекеттің көмекшілері ретінде болды.
Мемлекеттік ұйымдастырудың ең ежелгі салық салудың бастапқы нысаны
ретінде еріксіз құрбан шалуды санауға болады. Құрбан шалу жазылмаған заң
болса да, ол еріксіз түрдегі төлем ақы немесе алым болды. Сондай-ақ, осы
алымның пайыздық ставкасы біршшама анықталған болатын.
Ерте уақыттағы Мысырда жер салығы салынып, ол өз кезегінде жоғары
дәлдікпен ерекшеленді. Страбонның уақытындағы Мысырда екі километр өлшем
бірліктері болды. Солар арқылы су деңгейіне бақылаулар жүргізіліп, олар
келешек салықты есептеу негізінде қолданылды.
Біздің дәуірімізге дейінгі 4-3 ғасырларда Рим мемлекеті жаңа
жерлерге ие болып, салық жүйесіне өзгерістер жүріп отырды. Сонда салық
ставкалары, оның ішінде жер, мүлік салықтарының ставкалары жауланған
жерлердің қалай жеңілгеніне байланысты өзгеріп тұрды. Егер оңай жеңілсе,
онда салықтардың ставкалары мен көлемі аз болып, ал егер жеңу қиынға түссе,
онда жеңілген ел салық ауыртпалығына тап болатын.
Біздің эрамызға дейінгі 63 жылдан біздің дәуіріміздегі 14 жылға
дейін билік еткен император Август Октавиан салық салудағы әділеттілікті
орнату мақсатында аумқтардағы салық потенцилдарын қайта бағалады. Бұл үшін
әрбір қалалық қауымдастықтарды олардың жер иелері туралы мәліметтері бар
кадастрлар құрылды.Бұдан кейін аумақ әкімшілігі мен аумақтың қаржы
мекемелерін басқарушы прокураторлар бірлесіп азаматтар арасында мүлік
санағын жүргізді.Әрбір тұрғын белгілі бір күні қауымдастыық басқармасына өз
декларациясын тапсыруға міндеттелген.
Салықтық құжаттар қаржы органдарында сақталынып, мүліктік жағдайдың
келесі санағы үшін негіз болды. Мысалы, Иудейдегі жер иелену туралы
мағлұматтар төмендегілерді қамтыған:
-жеке аула мазмұны, қай қауымдастыққа жатады, қандай алқапта
орналасқаны, ең жақын орналасқан көршілердің кім екені;
-жақын он жылда егін егілуі мүмкін егістік алқаптарының аумаағы;
-жер учаскесіндегі жүзімдіктер саны;
-қанша жер аумағы бар және зәйтүн ағаштарының саны;
-жақын он жылда қанша шалғындық аумақтары шабылады;
-жайылымдарға қанша жер аумақтары бөлінеді;
-ағаш бере алатын орман алқаптарына қанша жер аумақтары кіреді;
-отау мүшелерінің жасы мен жынысы.
Жер иесі барлығын бағалауға өзі міндетті болды да,бағалауды
бақылайтын шенеунік белгілі бір объективті себептерге байланысты
шаруашылықтың өнімділігі азайса, салықты төмендетуге өкілеттігі болды.
Рим аймақтарындағы кірістердің басты көзі болып жер салығы
саналды.Негізінен оның орташа ставкасы жер учасскесінен табыстың оннан бір
бөлігін құраған.
Алайда жеміс ағаштары мен жүзімдіктер санына да байланысты салықтар
салынды.
Сондай-ақ, басқа да меншікке салық салынды: жылжымайтын мүлік, ірі-
қара мал мен құлдар, байлықтар.
Біздің дәуіріміздегі 6-император Август 5 проценттік мұраға
салынатын салықты енгізді. Мұраға салық тек Рим азаматтарына салып, басқа
аймақтағыларға салынбады. Бұл салық мақсатты сипатта болды.Алынған
қаражаттар кәсіби әскерлерді зейнет ақылармен қамтамасыз етуге бағытталған.
Татар-моңғол шапқыншылығынан кейін Русьтегі негізгі салық “шығыс”
болды. Ол алдымен хан өкілдерінің басқақтарымен , содан кейін орыс
княздарының өздерімен қолданылды.”Шығыс” әр ер адам басы мен мал басына,
яғни мүлкіне байланысты ұсталды.
Тура салық мөлшерін анықтау үшін “сошалық хат” қоолданылды. Ол жер
ауданын, соның ішінде қалада салынған аулаларды өлшеуге алынған
мәліметтерді шартты төлем бірлігі “соқаға” ауыстыруға және осының негізінде
салықты анықтауға мүмкіндік берді. “Соқа” ондықтың 0,5 бөлігі шамасында
есптелді де, оның мөлшері әр жерде бірдей болмады.
Ауылдық “соқа” егіндік жердің белгілі бір санын қамтып, жердің
сапасы мен иелік етуші тұлғаның әлеуметтік жағдайына қарай өзгеріп тұрды.
Сондағы Мәскеулік соқа: болашақ дворяндарға-жақсы жер үшін 800соқа, орташа
1000, нашар 1200 соқа; шіркеулерге-600,700,800 соқа; сарай және шаруалармен
өңделетін “қара” жерлері-500,600,700 соқа. “Соқа”салықтың өлшем бірлігі
ретінде 1679 жылы тоқтатылып, тура салық салуды есептеу бірлігі болып аула
қалыптасты.
Содан бірнеше аулалар бірге өздерін қоршап, бір аула ретінде құралып
салықтан жалтарды. Бұны енді болдырмау үшін аула бірлігін ер адам басына
өзгертті. Бұл өзгеріс 1 Петрмен енгізілген болатын және халықтың әлеуметтік
жағдайының әртүрлілігіне байланысты салық ауыртпашылығы реттелді.
1775 жылы 2 Екатерина көпестікке салық салу бойынша өте маңызды
өзгерістер енгізді.Барлық көпестер мүліктік жағдайына қарай үш гильдиярлар
бойынша бөлінді. Үшінші гильдияға ену үшін көпестердің мүліктік капиталы
500 рубльден жоғары болуы қажет еді де, одан төмендері көпестер емес, ұсақ
саудагерлер деп саналды. Мүліктік капиталы1мыңнан10мың рубльге дейінгі
көпестер екігильдияда болса, одан асқандары бірінші гильдия құрамында
болды. Мүліктің мөлшерін тексеружүргізілмеді және бастапқыда салық
жарияланған капиталдан 1% мөлшерінде ұсталды.1 Алксандрдың билік етуінің
соңында 3 гильдия көпестеріне 2.5%, ал екінші және бірінші гильдия
көпестеріне 4% мөлшеріндегі салық ставкасы қолданылды.
1821-1823 жылдардан бастап жылжымайтын жеке меншікке 0,5%-к
ставккамен салық салына бастады.
Жер салығы бойынша кадастр 1843-1856ж.ж жүргізілді. Ол өндіріс
орналасқан тұрғындар тұратын жер және ормандардан түсетін табысты анықтау
үшін жүргізілді. Ең алдымен кадастрлық анықтауда жер аумағы, жер өнімділігі
айырмашылығы, сапасы орташа түсімділігі қарастырылды.
Әр ондықтан алынған түрлі өнімдер, бидай, сабан өнімдерінің орташа
түсімділігі туралы кестелер құрастырылды. Жек кестелерден жалын губерниялық
кестелер құрастырылып, жалпы табыс анықталды, олардан өндіріс шығындары
алынып тасталынды да, егісті алқаптар, шабындық, бау бақшалық жерлердің
ондығынан алынған таза табыс анықталды, топырақтың әрбір айырмашылығы
бойынша салық мөлшерін анықтауға мүмкіндік берді.
1857 жылы кадастрлық баға беруді қарапайымдандыру үшін, жерлерді
шаруалар меншігіне сатқан кезде пайдаланатындай етіп жердің құнын анықтауға
мүмкіндік болу үшін кадастрды қайта қарауға тура келді. Осы мақсатта 1859 ж
мемлекеттік мүлік министрлігінің жерді бағалау үшін, ол 5 классқа жіктелді.
1) егіндік жерлер, 2) шабындық жерлер, 3)жайылымдық, бос жатқан,жол
салынатын жер, 4) бау-бақшалық, сатылуға арналған жерлер, 5)усадьба
(қоныстық жерлер).
Жиналған өнім бойынша бағаланатын табыс бойынша бағалау жүргізілді,
ол жер алаңының жалпы табысы болып есептеледі. Жалпы табыстан жерді өңдеу
кеткен шығындар 25-40-ке дейінгі алынып тасталынды, ол топырақтың сапасы
мен удобрение енгізу шығындарына байланысты болды.Қалған қалдық бағалау
табысы бойынша саналды.Салық мөлшері басында бағалау табысының 14 , кейін
губерниялар бойынша 18-ге көтерілді.
1866 жылы 24 қарашада келтірілген жарлық бойынша
шаруалардың(мемлекеттік) жерлері ауылшаруашылығына бөлініп берілді және ол
құжат негізінде 20 жылға дейін пайдаланып, жер салығын төлеуге
беріледі.1886 жылы 12 маусымда заң бойынша жер салығы шаруалардың
сатып алу төлемдеріне ауысты. Ол барлық алымдар мен қоса негізгі жерден
түсетін табыстарды бюджетке төлеумен сипатталды.
1910 жылдары мемлекеттік жер алымдарын жинау 25 миллион сомға
жоспарланды.
1890-1891 жылдардағы Ресейдің ірі қаласы Мәскеудің табыстарын
қарасақ, берілген кезеңде 9% пен ұсталған жылжымайтын мүлік бойынша салық
сомасы 1890жылы 2,3 млн. Рубль, 19-891 жылы 2,8млн.рубль. Бұл бір жылдық
өсім жылжымайтын мүлікті қайта бағалау негізінде болды.
Ал бірінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі 1900-1913 жылдарадғы
мәліметтерге жүгінсек, онда “1900 жылы жылжымайтын мүлікке салынатын
салықтың ставкасы 10% деңгейінде бекітіліп, 1901 жылы ол 1%-ке төмендеп 9%
болды. 1902 жылы 9,5% құралып, 1903 жылы қайта 10% мөлшеріне оралды. 1900
жылдан бастап 13 жыл ішінде жылжымайтын мүліктердің құны 2 есеге жуық
өсті.”
Сондай-ақ, жылқы, жеңіл арбалар мен иттерден алымдар көбейгенімен,
қаланың ұлғаюына байланысты жылқылар негізгі көлік құралдары болып қала
берді. 1913 жылы бұған қоса автоматты жеңіл арбалар мен велосипедтербден
ұсталатынын салық салынды:75мың рубль. Сонда жылқы иесі жылына 12 рубль
төлесе, жеңіл арбадан 5 рубльден 25рубльге дейін төленді. Автокөлікке
салынатын салық двигатель қуатына қарай ұсталды. Әрбір ат күшіне 3 рубль
болды.Автокөліктерден ұсталатын салықтардыңөсуін келесі жылдардан көруге
болады:1909ж-17 мың рубль, 1910ж-27,3 мың рубль, 1911ж- 40,2 мың, 1913ж- 60
мың рубль.
Қазақстан территориясында салықтар мен салық салудың дамуының өзіне
тән ерекшеліктері бар. Ол, мүмкін бәрімізге белгілі ата-бабаларымыздың,
көшпенді халықтардың қатарында болуымен тікелей байланысты болуы керек.
Өйткені көшпенді тайпалар мен халықтара отырықшы халықтарға қарағанда ақша
нысандары, айырбас, меншік қатынастары жақсы дамыған.
Жеке меншік қатынастары мен жеке иеленушіліктің қалыптасуы б.э.д.
алғашқы мың жылдықта монета , қазбалар пайда болғандығын материалдық және
жазбаша дүниелердің сақталуынан байқауымызға болады.
Қазақстан территориясында салықтар мен салық салудың дамуының өзіне
тән ерекшеліктері бар. Ол мүмкін бәрімізге белгілі ата-бабаларымыздың,
көшпенді халықтардың қатарында болуымен тікелей байланысты болуы керек.
Өйткені көшпенді тайпалар мен халықтара отырықшы халықтарға қарағанда ақша
нысандары, айырбас, меншік қатынастары жақсы дамыған.
Жеке меншік қатынастары мен жеке иеленушіліктің қалыптасуы б.э.д.
алғашқы мың жылдықта түрлі монеталар, қазбалар, материалдық және жазбаша
дүниелердің сақталуынан байқауымызға болады.
Ежелгі орта ғасырдағы мемлекеттердің дамуы кезеңіндегі (Батыс түрік
қағанаты мен түрік қағанаты) меншік қатынастарының пайда болғанын
көрсететін тарихи мәліметтер өте аз. Сондада болса, кейбір нәрселер,
мысалға ондағы ең негізгі “қан салығы”болып табылғаны белгілі, себебі
барлық ер адамдар – вассальдық тайпа жауынгерлері, сюзерение-тайпалары
құрамында болған. Бағынушылық барлық уақытта даньдық қатынастарының
болуымен бірге жұрді.
Ал, қолға түскен адамдардан жаулап алу кезіндегі,құлдар категориясы
құрылды. Бірақ “құл-нул” терминін классикалық тұрғыда түсінбеу керек.
Құлдар тайпасы яғни вассальдар тайпасы, сюзерену тайпасының даньын
төлеуге міндетті болды, тері, жүн түрінде.
Кейінгі орта ғасырда (Х-ХІV) Қарахан қағанатының бұрынғы мемлекеттік
құрылымы экономикалық жағынан, әлеуметтік жағынан да қайталанбайтын
феодалдық негізде құрылған мемлекеттік-әкімшілік жүйесі құрылды.
Қарахан мемлекетінің әскери-тайпалық жүйесі негізгі әлеуметтік-саяси
институт болды.
Бұрын мемлекеттің пайдасынан түскен түрлі аумақтағы салықтарды
хандар өздерінің туыстары мен жақындарына жината бастады немесе салықтарды
төлеу құқығын берді. Мұндай жағдайды “ихта” ал, оны салушыларды араб
сөзімен “мукта” немесе персид сөзімен “иктарар” деп атады.
Тарихи сақталған жазбаларда Қазақстан аумағында “ихтаның” таралуы
туралы жанама ғана мәліметтер бар. Одан білетініміз “Ихта” институты
оңтүстік және оңтүстік Қазаақстанның саяси шаруашылық өмірінде үлкен роль
атқарған.
“Ихтаның” мазмұны және “ихтаторлар”хұқығы туралы нақты түрде
ережелер болған Низам-Әл-Мулаканың айтуы бойынша, “Мукталар халықтарға
ешқандай бұйрық берілмейтінін білуі керек, және оларға заңды түрде
міндеттеледі, яғни, салықты жинау халыққа қауіпсіз болуы керек, мукта
оларға ауыртпалық түсірмеуі керек, олардың мүлкі, өздері, әйел-бала-
шағасы, олардың иелігіндегі заттары мен нәрселері бүлінбеуі керек,”-
деді.[5] Сонымен “ихта” институты (жер иелену нысаны) көптеген
“ихтадорлар”өзіне тиесілі “ихталарды” өзіне тіркеуге тырысқанымен,
шаруаларды “ихтаратқа” заңды түрде тіркеледі.
Х-ХІІ ғасырлада комендация институты дамуға бет алды (Қазақстан
территориясының Қарахан мемлекетінің құрамына кірген кез, Қараханға-Жетісу,
Шығыс Түркістанға-Қошқар).
Комендация институтының мәні сонда, онда кіші меншік иелері
өздерінің жерлерін басқа феодалдар мен чиновниктердің зорлығынан және
оларға сол үшін салық төлеуден құтқаратын бай адамдарға берді. Комендацины
қабылдаушылардың меншіктік жағдайы олардың феодалдарға бағыныштылық
деңгейін анықтайтын болды,біреулері салық жарналарын төлеумен, екіншілрі
жауынгер болуымен, кейбіреулері феодал шаруашылығын қамтамасыз етумен
шектеледі.
Сөйтіп, Қарахан мемлекетіндегі қалыптасқан жер иеленушілік
формалары, басқа салықтың (қан салығы) сияқты ары қарай дамымауы.
Қарахан мемлекетінің құлауымен (ХІІ ғ. 40-жылдары) Кифани басып
алушылары мұндағы “ихта” институтын қостамады, қарсы болды, яғни мұндағы
жағдайдың өзгеруіне байланысты, меншік қатынастары да жерге деген, сонымен
қатар салықтүрлері де өзгерді.
Әлеуметтік-экономикалық бағытта белгілі өзгерістерді моңғол-татар
басқыншылары әкелді, халыққа басқа салық түрлері салына бастады.
Зерттеулер мәліметі бойынша манғолдар енгізген жергілікті жерлер
бойынша салықтың 20-дан астам түрлерін көрсетеді. Дәстүрлі салықтар деп
саналатын салықтар нысанына қазақ қоғамы үшін олар: зекет-ұшыр, сыбаға[6].
-Зекет, яғни көшпелі қазақ халқы өз малын шонжарлар жерлеріне
жайғаны үшін оларға жыл сайын жылдық өнімнің 120 бөлігі жер рентасы
ретінде салынып тұрған;
-ұшұр, жер иелері солардың жеріне егін егетін жеке тұлғалардан
жылдық өнімнің 110 бөлігі түрінде алып отырған;
-сыбаға, соғым түрінде хан, би, сұлтандар күздіктеріндегі ең жақсы
мал түрінде алған;
-сауын, жергілікті шонжар өз малын жалға алушыларға жалға беріп,
белгілі бір уақыттан соң малын және оның төлін қайтарып алатын болған.
1841 жылы Жәңгір ханның тұсына зекет натуралды күйден ақшалай күйге
салынуға өзгерді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс пен 1917 жылдың Қазанынан кейін Ресейдің
қаржы жүйесінде болған дағдарыстан соң, жаңа экономикалық саясат кезеңінде
меншіктің әр-түрлі нысандары дамып, салық жүйесін дұрыс жолға қою басталды.
Бірақ мұндағы кемшілік қаржы аппаратының қажетті деңгейінде жетілмеуінде
болды.
1922 жылдан 1926 жылға дейін тура салықтар барлық салықтық
түсімдердің ішінде 43-тен 92 пайызға дейін жетті.
1923 жылғы Кеңес Одағы кезеңінде бұрынғы салықтарды біріктіретін
бірыңғай жер салығы туралы декрет қабылданған болатын. Ал бұл салықтың
түрін кезінде француз ғалымы Франсуа Кенэ бастаған физиократтар ұсынған.
Декрет қабылданған соң, Кеңес салығы натуралды одан кейін ақшалай алынды.
Бір жылға жетпей 1924 жылы бұл салық реформаланып, бірнеше салықтарға
жіктеліну арқылы өз қызметін сәтсіздікпен тоқтатты.
Кеңес Одағы кезінде меншіктің барлығы дерлік мемлекет иелігінде
болғандықтан, меншікке салынатын салықтардың мөлшері тым аз болған.
1991 жылдан бастап Қазақстанның нарықтық қатынастарға көшу әсерінен
мемлекеттік меншік жекешелендірілу арқылы біртіндеп жеке меншікке өте
бастады. Бұл өзгерістер тәуелсіз елге уақыт талабына сай, жаңа салық
жүйесінің қалыптасуына мүмкіндік берді, сөйтіп, 1991 жылдың 25-
желтоқсанында “Салық жүйесі туралы”Қазақстан Республикасының заң күші бар
қаулысы қабылданды.
1999 жылдың 16 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
Республика Президентінің 1995 жылдың 24 сәуірінде қабылданған “Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” қаулысына заң статусы
берілген.
Сондай-ақ, 1999 жылдың 16 шілдесіндегі заңға сай ауылшаруашылық өнім
өндірушілердің мүдделері қарастырылып, бірыңғай жер салығы және негізгі
құралы жер болып табылатын заңды тұлғаларға патент түрінде салық салу
нысаны енгізілді. Сол арқылы үкімет тарапынан ауыл шаруашылығына
жеңілдіктер берілуде[7].
Негізінен кез-келген мемлекет өз даму барысында белгілі бір
сатылардан өтіп, өзінің өмір сүруіне ыңғайлы салықтар мен салық салу
механизмдерін жетілдіреді. Осы орайда біздің салық жүйемізде де аз шаруалар
жасалынып жатқан жоқ, мемлекет шаруашылық субъектлері қызметін салықтық
реттеудің барлық тетіктерін қосып бағуда, оның дәлелі салық заңдылықтарында
болып жататын өзгерістер болып табылады.
2. БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІ
2.1.Қазіргі кездегі меншікке салынатын салықтардың қолданылу
ерекшеліктері
Қазақстан Республикасында әр түрлі меншік турлері бойынша салықты
есептеу мен төлеудің өзіндік ерекшелігі бар.
Оның ішінде, мүлікке салатын салықты қарастыратын болсақ, әртүрлі
шаруашылық субъектлері мен жеке тұлғалар үшін күрделі, әрі жалпы
салықтардың біреуі болып мүлік салығы табылады. Өйткені оны жеке азаматтар
да, кәсіпкерлер де төлейді. Қазақстан заң актлеріне сәйкес оның төлеушілері
меншік, шаруашылық жүргізу және оралымды басқару құқығында салық салу
объектісі бар заңды және жеке тұлғалар. Салық төлеушілердің оны төлеу
кезіндегі негізгі міндеті салық салу базасын тиімді анықтау және мүлікті
дұрыс бағалау болып табылады. Мүлік салығы жылжымайтын мүлікті тіркеу және
бағалау орталығы жүргізген мүлікті бағалауға сәйкес аумақтық салық
органдарымен есептеледі.
Салықтың бұл түрінің мәнін оның жіктелуінен түсінуге болады.(1
кесте) Соңғы жылдары мүлік салығы көптеген заңдық өзгерістерге түскенін
айта кеткен жөн. Атап айтқанда, мүлік салығын төлеуші заңды тұлғалар және
жеке тұлғалардың тізімі кеңейтіліп жеке-жеке түсіндірілген. Сондай-ақ,
заңды тұлғалар мен кәсіпкерлердің салық салу объектісі болып тек негізгі
құралдар ғана емес, материалдық емес активтер де табылады. Ол дегеніміз
шаруашылық субъектілерінің мүлік салығын есептегенде салық салынатын
базаны дұрыс анықтау үшін ҚР Салықтар туралы заңының 20- бабы және салық
кодексінің 353 бабына сәйкес, материалдық емес активтердің құрамын қайта
қарау қажет.
Жоғарыда атап көрсетілгендей мүлік салығының салық салыну объектісі
және оның ставкалары өзгеріске ұшыраған. Егер есеп беру кезеңінің ұзақтығы
бір жылдан аз болса, осы салық кезеңі бойынша амортизацияланатын
активтерінің орташа жылдық қалдық құны есептік кезеңдегі әр-бір басталатын
айдың бірінші күніне немесе есепті айдан кейінгі айдың бірінші күніне осы
активтердің қалдық құнының қосындысынан алынған сомаға тең мөлшерде
алынады.
Бухгалтерлік есеп деректері бойынша анықталған салық салу
объектілерінің орташа жылдық қалдық құны тұлғалардың салық салу объектілері
бойынша салық салу базасы болып табылады. Заңды тұлғалар (оның ішінде
резидент еместер), олардың филиалдары, өкілдіктері және өзге де оқшауланған
бөлімшелері мүліктің тұрған жері бойынша 2005 жыл үшін төлейтін мүлік
салығының сомасын анықтау бухгалтерлік есепте амортизацияланатын
активтердің қалдық құнынан 1 процент ставка бойынша жыл ішіндегі ағымдық
төлемдерді есептеу үшін жүргізіледі (төлем тоқсан сайын жүргізіледі).
Объектінің жаңа ұғымы пайда болды-амортизацияланатын активтер. Енді мүлікке
салынатын салықты есептеу кезінде салық есебінде негізгі құралдар
анықтамасын үзілді-кесілді бұрмалау мүмкін емес.
Негізгі құралдар мен материалды емес активтар амортизацияланатын
активтер болып танылады, ал салықты бухгалтерлік есеп бойынша анықтамасы
оларды 6-“Негізгі құрал-жабдықтарды есепке алу” БЕС-на сәйкес тануды
көздейді. Мүлікке салынатын салықты есептеу кезінде салық мақсатында
амортизация есептеу үшін негізгі құралдарды топтастырудың қежеті жоқ.
Есептеудің бұл тәртібі есепті кезеңінің ұзақтығы 1 жылдан кем салық
төлеушілерге қолданылмайды. Мұндай салық төлеушілер үшін осы салық кезеңі
бойынша орташаланған амортизациялық активтердің қалдық құны есепті кезеңнен
кейінгі жылдың және айдың әрбір бірінші күніне осы активтердің қалдық
құндарын қосу кезінде алынған сомаға тең қабылданады, ал бөлімі осы
сомадағы қосындылар саны құрады.
Салық салу объектілерінің тұрған жері бойынша салық төленетіні
жаңалық емес. Бірақ таралып жатқан филиалдар тараптары бар, яғни салық салу
объектілері басқа облыстардың (аудандардың) аумағында орналасқан заңды
тұлғалар (оның ішінде резидент еместер) салықтың осы түрі бойынша есептеме
беру тәртібіндегі өзгерістер белгіленді. Бұл ретте төлемдер объектінің
тұрған жері бойынша жүргізіледі, ал заңды тұлғаның филиалдары, өкілдіктері
мен басқа да құрылымдық бөлімшелері тұрған жері бойынша ағымдық төлемдердің
есептерін және салық бойынша декларация тапсырады. Бірақ бұл орайда олар
бас ұйымға көшірмелерді жібереді. Олардың негізінде заңды тұлға жыл
аяқталғаннан кейін құрылымдық бөлімшелері бөлігінде есептелген және
төленген салық сомалары бойынша жинақтаушы тізілім жасайды. Декларация
белгіленген нысан бойынша есепті кезеңнен кейінгі жылдың 31-наурызынан
кешіктірмей тапсырады. Қолданылып жүрген заңдарға сәйкес мүлікке салынатын
салықты төлеуге төлеуші жауапты.
Бұл жағдайда құрылымдық бөлімшелер бойынша мүлік салығының сомасы
жалпы заңды тұлғалар бойынша мүлік салығымен сәйкес келуі керек.
Қазіргі кезде өкілдіктерді пайдаланушылардың категорияларының саны
азаюда, өйткені Қазақстанда қолданыстағы салық кодексі бойынша жеңілдіктер
келесі субъектлерге қолданылады:
1) Коммерциялық емес ұйымдар;
2) Әлеуметтік ұйымдар;
3) Ғылыми кадрларды мемлекеттік аттестаттау саласындағы
мемелекеттік кәсіпорындар;
4) Негізгі қызметі кітапханалық қызмет көрсету болып
табылатын ұйымдар;
5) Мемлекеттік меншікке жататын және мемлекеттік бюджеттің
қаражаты есебінен қаржыландырылатын су қоймаларының, су
тораптарының және табиғат қорғау мақсатындағы басқа да су
шаруашылығы құрлыстарының объектлері бойынша заңды
тұлғалар;
6) Ауылшаруашылығы өнімін өндіруші- жерді тыңайтуға арналған
гидромелиоративті құрылғылар объектлері бойынша заңды
тұлғалар бойынша жеңілдікті салық ставкасын
пайдаланылады.
Жоғарыдағы мәліметтердің келтірілу себебі, қаржылық қызметтер мүлік
салығының жеңілдіктер категориясын дұрыс анықтамауына байланысты дұрыс
есептелмеуі де мумкін. Сонымен қатар, тәжірибе көрсеткеніндей көптеген
қателер кетуі мүмкін. Оны қосымшадан көруге болады (Қосымша 2).
Жеке тұлғалардың мүлік салығына келетін болсақ, “Салықтар және
басқа да міндетті төлемдер туралы” заңда бұл салықты жеке тұлғалардың бөлек
төлеуі жөнінде жеке көрсетілмеген болатын. Қазіргі салық кодексінде бұл
салықтың төлеушілері болып меншік құқығында салық объектілері бар жеке
тұлғалар табылады. Бұл, республикада жеке кәсіпкерліктің кең таралуымен
байланысты. Сонымен бірге жеке тұлғаларға меншік құқығымен тиесілі және
кәсіпкерлік қызметте кеңінен пайдаланылмайтын келесі объектілер[8]:
1. Қазақстан Республикасы аумағында тұрғын үй-жайлар, саяжай құрылыстары,
гараждар және де өзге де құрылыстар, ғимараттар;
2. Қазақстан Республикасы аумағындағы аяқталмаған құрылыс объектілері-
қоныстану (пайдалану) кезінен бастап;
Жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық, салық салу объектілерінің
құнына қарай арнайы ставкалар бойынша есептеледі (Қосымша 6 ).
Осылайша жеке тұлғалардың табыс табуға пайдаланбайтын мүлкіне салық
жылыжымайтын мүліктің құны және бекітілген ставкалары бойынша салық
органдары мен анықталады.
Мысалы, жеке тұлғаның келесі мүліктері болсын делік;
1. 1млн.500мың т. тұратын пәтеріне мүлік салығы 900т. болады:500т.+(1500-
1000)*0,08%
2. 500 мың т. тұратын гаражына мүлік салығы 500 тг500 мың тг*0,05%;
3. 70 мың тг тұратын саяжайына мүлік салығы 35тг:70мың тг*0,05%;
Егер жеке тұлға өзінің үй-жайы кәсіпкерлік табыс алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz