Күрт мәселесі
Кіріспе
І. Күрт мәселесінің тууының алғышарттары.
ІІ. Абдулла Оджалан және оның күрт мәселесінде алатын орны.
ІІІ. Қазіргі таңдағы күрт мәселесі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І. Күрт мәселесінің тууының алғышарттары.
ІІ. Абдулла Оджалан және оның күрт мәселесінде алатын орны.
ІІІ. Қазіргі таңдағы күрт мәселесі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Күрттер - Таяу және Орта Шығыс халықтарының ең көнелерінің бірі. Жалпы олар Күрдістан атауымен белгілі жерде жүзжылдықтармен мекендейтін этникалық топ. Алайда Күрдістан- мемлекеттік құрылым емес, сондай-ақ күрттер мұнда ешқашан дербес басқармаған. Ерекше мәдениетке ие бола отырып, күрттер Түркия, Иран, Ирак, Сирия халықтарының рухани және мәдени дамуына үлкен үлес қосқан.
«Күрт мәселесін» бір мемлекеттің ішіндегі ұлтаралық жанжал ретінде немесе тату келісімнің нәтижесінде болатын, саналы әскери ымыра арқылы шешілетін екі мемлекеттің даулы территориялар үшін болан жанжал ретінде қарастыруға болмайды.
Бай мұнай қазбалары мен Батысқа тасымалдайтын инфрақұрылымы бар жерлерге қатынасты, әлемнің алдыңғы қатарлы мемлекеттерінің даулы мүдделері тоғысқан территорияларда күрттердің Күрдістан құруға ниетімен байланысты, күрт мәселесі бүкіл әлемде құқықтық, әскери-саяси, экономикалық және гуманитарлық мәселелердің жиынтығы болып табылады.
Күрт мәселесі- бұл 40 миллиондық халықтың қайғылы тағдарының шешім мәселесі. Күрттердің отаны Осман империясының құлағанынан кейін 4 мемлекетпен бөлінді. Дәл осы уақыттан бері күрт халқы өзінің бостандығы мен тәуелсіздігі үшін үзілліссіз күрес жүргізуде. Ұлттық көтерілістер қатаң басылынып отырды. Күрдістанның барлық бөліктерінде төрт мемлекеттердің әр қайсысында күрт тұрғындарына қарсы шовинизм, фашизм мен геноцид саясаты аяусыз жүргізуде. Кінә дәрежесіне және саяси әрекеттерге тартылуына қарамастан, әрбір күрт тек күрт болғаны үшін жазаланады. Бұл шынымен де ХХ және ХХІ ғасырлардың ұлы қасіреті болып табылады. Осыны негізге ала отырып бұл жұмыстың өзектілілігі анықталады: күрт қозғалысы қазіргі таңда түрік, ирактің, иранның және сирияның саясатына үлкен ықпал етуде, яғни бұл оның жалпылай аймақтағы жағдайды анықтайтындығының белгісі. Сондай!ақ, осы жылғы Түрік үкіметінің солтүстік Ирак жерінде орналасқан Оңтүстік Күрдістан жеріндегі Күрдістан Жұмысшы партиясының террорлық әрекеттерін доғару мақсатындағы қарсы әрекеттері! бүкіл әлемдік қауымдастықтың назарын аудартуды. Сондықтан да қазіргі таңда күрт мәселесін зерттеу Таяу және Орта Шығыстағы жағдайды болжау мен сараптауда маңызды элементтердің бірі болып табылады.
Жұмыстың мақсатына келетін болсақ, қазіргі таңдағы бой алып отырған күрт мәселесінің өзектілігін анықтап қана қоймай, негізінен төрт елдің Түркия, Ирак, Иран және Сирияның осы мәселеге қатынастарын, әрбір мемлекет тарапынан сараптау болып табылады. Сонымен қатар, күрт мәселесінің, яғни күрт ұлт!азаттық қозғалыстарының ХІХ ғасырдан бергі даму тарихын нақтылай көрсету.
Жұмыстың міндеті:
• Күрт мәселесінің тууының алғышарттарын тарихи кезеңдерге бөле отыра, шығу тарихын анықтау;
• Күрттік Жұмысшы партиясының (КЖП) негізін салушы және басқарушысы, Күрдістанның ұлт –азаттық фронтының (КҰАФ) төрағасы Абдулла Оджалан және оның күрт мәселесінде алатын орнын барынша анықтау;
• Қазіргі таңдағы күрт мәселесінің дамуы, әлемдік саясатта орынын анықтау;
Жалпы жұмыстың құрылымына келетін болсақ, жұмыс үш бөлімнен кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады. Негізгі бөлім үш тармақтан тұрады: бірінші тарау жалпы күрт халқы, күрт мәселесінің пайда болу тарихын айқындайды; екінші тарауда қазіргі таңдағы қауіп төндіріп отырған солшылэкстремистік Күрдістан Жұмысшы партиясының көшбасшысы А.Оджалан мен оның күрт мәселесінде алатын орны толыққанды анықталады; ал соңғы үшінші тарауда күрт мәселесінің қазіргі сипаты көрсетіледі. Сондай-ақ, сілтемелер мен пайдалы әдебиеттер тізімі бар.
«Күрт мәселесін» бір мемлекеттің ішіндегі ұлтаралық жанжал ретінде немесе тату келісімнің нәтижесінде болатын, саналы әскери ымыра арқылы шешілетін екі мемлекеттің даулы территориялар үшін болан жанжал ретінде қарастыруға болмайды.
Бай мұнай қазбалары мен Батысқа тасымалдайтын инфрақұрылымы бар жерлерге қатынасты, әлемнің алдыңғы қатарлы мемлекеттерінің даулы мүдделері тоғысқан территорияларда күрттердің Күрдістан құруға ниетімен байланысты, күрт мәселесі бүкіл әлемде құқықтық, әскери-саяси, экономикалық және гуманитарлық мәселелердің жиынтығы болып табылады.
Күрт мәселесі- бұл 40 миллиондық халықтың қайғылы тағдарының шешім мәселесі. Күрттердің отаны Осман империясының құлағанынан кейін 4 мемлекетпен бөлінді. Дәл осы уақыттан бері күрт халқы өзінің бостандығы мен тәуелсіздігі үшін үзілліссіз күрес жүргізуде. Ұлттық көтерілістер қатаң басылынып отырды. Күрдістанның барлық бөліктерінде төрт мемлекеттердің әр қайсысында күрт тұрғындарына қарсы шовинизм, фашизм мен геноцид саясаты аяусыз жүргізуде. Кінә дәрежесіне және саяси әрекеттерге тартылуына қарамастан, әрбір күрт тек күрт болғаны үшін жазаланады. Бұл шынымен де ХХ және ХХІ ғасырлардың ұлы қасіреті болып табылады. Осыны негізге ала отырып бұл жұмыстың өзектілілігі анықталады: күрт қозғалысы қазіргі таңда түрік, ирактің, иранның және сирияның саясатына үлкен ықпал етуде, яғни бұл оның жалпылай аймақтағы жағдайды анықтайтындығының белгісі. Сондай!ақ, осы жылғы Түрік үкіметінің солтүстік Ирак жерінде орналасқан Оңтүстік Күрдістан жеріндегі Күрдістан Жұмысшы партиясының террорлық әрекеттерін доғару мақсатындағы қарсы әрекеттері! бүкіл әлемдік қауымдастықтың назарын аудартуды. Сондықтан да қазіргі таңда күрт мәселесін зерттеу Таяу және Орта Шығыстағы жағдайды болжау мен сараптауда маңызды элементтердің бірі болып табылады.
Жұмыстың мақсатына келетін болсақ, қазіргі таңдағы бой алып отырған күрт мәселесінің өзектілігін анықтап қана қоймай, негізінен төрт елдің Түркия, Ирак, Иран және Сирияның осы мәселеге қатынастарын, әрбір мемлекет тарапынан сараптау болып табылады. Сонымен қатар, күрт мәселесінің, яғни күрт ұлт!азаттық қозғалыстарының ХІХ ғасырдан бергі даму тарихын нақтылай көрсету.
Жұмыстың міндеті:
• Күрт мәселесінің тууының алғышарттарын тарихи кезеңдерге бөле отыра, шығу тарихын анықтау;
• Күрттік Жұмысшы партиясының (КЖП) негізін салушы және басқарушысы, Күрдістанның ұлт –азаттық фронтының (КҰАФ) төрағасы Абдулла Оджалан және оның күрт мәселесінде алатын орнын барынша анықтау;
• Қазіргі таңдағы күрт мәселесінің дамуы, әлемдік саясатта орынын анықтау;
Жалпы жұмыстың құрылымына келетін болсақ, жұмыс үш бөлімнен кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады. Негізгі бөлім үш тармақтан тұрады: бірінші тарау жалпы күрт халқы, күрт мәселесінің пайда болу тарихын айқындайды; екінші тарауда қазіргі таңдағы қауіп төндіріп отырған солшылэкстремистік Күрдістан Жұмысшы партиясының көшбасшысы А.Оджалан мен оның күрт мәселесінде алатын орны толыққанды анықталады; ал соңғы үшінші тарауда күрт мәселесінің қазіргі сипаты көрсетіледі. Сондай-ақ, сілтемелер мен пайдалы әдебиеттер тізімі бар.
www.regnum.ru., М. Лазаревтің «Курды и курдский вопрос» мақаласы
2 www.regnum.ru., М. Лазаревтің «Курды и курдский вопрос» мақаласы
3 Лазарев М.С. Империализм и курдский вопрос (1917–1923). М., 1989
4 Оджаллан А. Курдистанская действительность с XIX века по настоящее время и движение РПК. М., 1998.
5 www.regnum.ru/news/905226.html, Фархад Мардини интервьюсы, 18:11 25.10.2007
6 Жигалина О.И. Национальное движение курдов в Иране (1917–1947гг.), М., 1988
7 Хошави Бабакр. Курдистан: перспективы курдской государственности. В сборнике: Курдский вопрос в настоящем. М., 2006, 105 бет.
8 М.Лазарев, «Иракский Курдистан- Прообраз курдского государства?», Журнал «Азия и Африка сегодня», №4, 2007г.
9 Мilliet, 17/01/2006
10 NewsMedia, 27.10.2007
11 www.regnum.ru/news/909980.html, 04.11.2007
2 www.regnum.ru., М. Лазаревтің «Курды и курдский вопрос» мақаласы
3 Лазарев М.С. Империализм и курдский вопрос (1917–1923). М., 1989
4 Оджаллан А. Курдистанская действительность с XIX века по настоящее время и движение РПК. М., 1998.
5 www.regnum.ru/news/905226.html, Фархад Мардини интервьюсы, 18:11 25.10.2007
6 Жигалина О.И. Национальное движение курдов в Иране (1917–1947гг.), М., 1988
7 Хошави Бабакр. Курдистан: перспективы курдской государственности. В сборнике: Курдский вопрос в настоящем. М., 2006, 105 бет.
8 М.Лазарев, «Иракский Курдистан- Прообраз курдского государства?», Журнал «Азия и Африка сегодня», №4, 2007г.
9 Мilliet, 17/01/2006
10 NewsMedia, 27.10.2007
11 www.regnum.ru/news/909980.html, 04.11.2007
ЖОСПАР
Кіріспе
І. Күрт мәселесінің тууының алғышарттары.
ІІ. Абдулла Оджалан және оның күрт мәселесінде алатын орны.
ІІІ. Қазіргі таңдағы күрт мәселесі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Күрттер - Таяу және Орта Шығыс халықтарының ең көнелерінің бірі. Жалпы
олар Күрдістан атауымен белгілі жерде жүзжылдықтармен мекендейтін этникалық
топ. Алайда Күрдістан- мемлекеттік құрылым емес, сондай-ақ күрттер мұнда
ешқашан дербес басқармаған. Ерекше мәдениетке ие бола отырып, күрттер
Түркия, Иран, Ирак, Сирия халықтарының рухани және мәдени дамуына үлкен
үлес қосқан.
Күрт мәселесін бір мемлекеттің ішіндегі ұлтаралық жанжал ретінде
немесе тату келісімнің нәтижесінде болатын, саналы әскери ымыра арқылы
шешілетін екі мемлекеттің даулы территориялар үшін болан жанжал ретінде
қарастыруға болмайды.
Бай мұнай қазбалары мен Батысқа тасымалдайтын инфрақұрылымы бар
жерлерге қатынасты, әлемнің алдыңғы қатарлы мемлекеттерінің даулы мүдделері
тоғысқан территорияларда күрттердің Күрдістан құруға ниетімен байланысты,
күрт мәселесі бүкіл әлемде құқықтық, әскери-саяси, экономикалық және
гуманитарлық мәселелердің жиынтығы болып табылады.
Күрт мәселесі- бұл 40 миллиондық халықтың қайғылы тағдарының шешім
мәселесі. Күрттердің отаны Осман империясының құлағанынан кейін 4
мемлекетпен бөлінді. Дәл осы уақыттан бері күрт халқы өзінің бостандығы мен
тәуелсіздігі үшін үзілліссіз күрес жүргізуде. Ұлттық көтерілістер қатаң
басылынып отырды. Күрдістанның барлық бөліктерінде төрт мемлекеттердің әр
қайсысында күрт тұрғындарына қарсы шовинизм, фашизм мен геноцид саясаты
аяусыз жүргізуде. Кінә дәрежесіне және саяси әрекеттерге тартылуына
қарамастан, әрбір күрт тек күрт болғаны үшін жазаланады. Бұл шынымен де ХХ
және ХХІ ғасырлардың ұлы қасіреті болып табылады. Осыны негізге ала отырып
бұл жұмыстың өзектілілігі анықталады: күрт қозғалысы қазіргі таңда түрік,
ирактің, иранның және сирияның саясатына үлкен ықпал етуде, яғни бұл оның
жалпылай аймақтағы жағдайды анықтайтындығының белгісі. Сондай!ақ, осы жылғы
Түрік үкіметінің солтүстік Ирак жерінде орналасқан Оңтүстік Күрдістан
жеріндегі Күрдістан Жұмысшы партиясының террорлық әрекеттерін доғару
мақсатындағы қарсы әрекеттері! бүкіл әлемдік қауымдастықтың назарын
аудартуды. Сондықтан да қазіргі таңда күрт мәселесін зерттеу Таяу және Орта
Шығыстағы жағдайды болжау мен сараптауда маңызды элементтердің бірі болып
табылады.
Жұмыстың мақсатына келетін болсақ, қазіргі таңдағы бой алып отырған
күрт мәселесінің өзектілігін анықтап қана қоймай, негізінен төрт елдің
Түркия, Ирак, Иран және Сирияның осы мәселеге қатынастарын, әрбір мемлекет
тарапынан сараптау болып табылады. Сонымен қатар, күрт мәселесінің, яғни
күрт ұлт!азаттық қозғалыстарының ХІХ ғасырдан бергі даму тарихын нақтылай
көрсету.
Жұмыстың міндеті:
• Күрт мәселесінің тууының алғышарттарын тарихи кезеңдерге бөле
отыра, шығу тарихын анықтау;
• Күрттік Жұмысшы партиясының (КЖП) негізін салушы және
басқарушысы, Күрдістанның ұлт –азаттық фронтының (КҰАФ) төрағасы
Абдулла Оджалан және оның күрт мәселесінде алатын орнын барынша
анықтау;
• Қазіргі таңдағы күрт мәселесінің дамуы, әлемдік саясатта орынын
анықтау;
Жалпы жұмыстың құрылымына келетін болсақ, жұмыс үш бөлімнен кіріспе,
негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады. Негізгі бөлім үш тармақтан тұрады:
бірінші тарау жалпы күрт халқы, күрт мәселесінің пайда болу тарихын
айқындайды; екінші тарауда қазіргі таңдағы қауіп төндіріп отырған
солшылэкстремистік Күрдістан Жұмысшы партиясының көшбасшысы А.Оджалан мен
оның күрт мәселесінде алатын орны толыққанды анықталады; ал соңғы үшінші
тарауда күрт мәселесінің қазіргі сипаты көрсетіледі. Сондай-ақ, сілтемелер
мен пайдалы әдебиеттер тізімі бар.
Дерек көздер – түрлі монографиялардан, күрт мәселесін ұзақ уақыт бойы
зерттеп келген авторлардың мақалалары, соңғы жаңалақтар, журналдар мен
интернет сайтарынан алынған.
І. Күрт мәселесінің тууының алғышарттары.
Біздің заманымызда күрт мәселесі үлкен өзектілілікке ие. Бұл мәселенің
мәні - ұлттық өзін -өзі айқындау мақсатында табанды күресіп келе жатқан
күрттердің жоғары дәрежелі өзіндік сана сезімі мен Күрдістанды бөлген
басқарушы мемлекеттердің күрт халқының заңды құқықтарын мойындағысы
келмеуі арасындағы қарама-қайшылықтарға тіреліп тұр.
Күрт мәселесі Орта және Таяу Шығыс елдерінің тек саяси жағдайына ғана
емес, сондай-ақ халықаралық қатынастарға, ашық айтқанда күрттік
қозғалыстарды өз мүддесіне пайдалануға тырысқан және олардың әділетті ұлт-
азаттық күресіндегі бірігуіне кедергі жасау секілді батыстық державалардың
аймақтағы саясатына әсер етеді.
Жалпы күрт халқының, кейінірек күрт ұлтының қалыптасуы, басқа
ұлттардағыдай мемлекет құру, мемлкеттің біріңғай орталықтандырылуы секілді
мәселелер қарастырылмады. Бұған күрт халқының араб жаулап алушылық
әрекеттері кезі мен одан кейінгі болған қиын сыртқы жағдайлар тікелей әсер
етті. Күрдістан өзінің таяу шығыстағы геостратегиялық жағдайының арқасында,
ұзақ уақыттық соғыстар, көшпенділердің тонаушылық әрекеттеріне, (VII–XIII
ғғ.) халифат эпохасындағы аймақтың саяси-әскери тарихы толы көтерілістерге,
сондай-ақ түрік-моңғолдық шапқыншылықтарға тап болды. Осылайшы бостандық
сүйгіш күрттер осын тектес шабуылдарға төтеп бере отырып, өте үлкен адами
және материалдық шығындарға ұшырап отырды.
Бұл периодта бірнеше рет мықты басшылармен басқарылатын үлкен тайпа
қауымдарының жеке-дара өмір сүру әрекеттері жасалған. Осылардың ішінде
бірнешесі тәуелсіз мемлкеттермен тең құқықта өз территорияларын басқарған.
Солардың қатарына, Хасанвайхидтер, 959–1015 жылдары Оңтүстік Күрдістанның
үлкен терриорияларын басқарған билеп-төстеушілері, Марванидтер, 985–1085
жылдары Оңтүстік шығыс Күрдістанды (Диарбекір и Джазир райондар)
басқарған, Шаддадидтер (951–1088), және Айюбидтер (1169–1252) Мысыр, Сирия,
Палестина, Йемен, Орталық және оңтүстік шығыс Күрдістанды басқарған билеп-
төстеушілерді айтамыз. [1]
Алайда ешқандай күрт династиялары ұзақ өмір сүре алмады, соның
нәтижесінде ұлттық территориялық орталықты күрттік мемлекетке айналдыра
алмады.
ХVI ғасырдың басы күрт тариханынң маңызды кезеңі. Осман империясы, сол
уақыта бүкіл Арабтық Шығысты (кейінірек Батысты да), елді біріктірген
Сефевидтердің шииттік династиясы бүкіл Күрдістан жерін өзара
бөліскен,шамамен 23 бөлігі түріктер берген Иран жерін басып алды. Яғни,
бұл уақытта Күрдістан- соғыстың шекарасы болған түрік-ирандық линия бойынша
бірінші рет бөлінді.
Түркия мен Иран келесі төрт жүзжүлдықтар бойы өзінің таулы рельефі мен
әскерлі тұрғындарының арқасында барлық бағыттарды экспансияға дол ашатын,
стратегиялық ел үшін өзара соғысып жүрді.Алайда бұл соғыстар нәтижесідіз
қалды, күрттер бір кездері түріктердің, бір кездері парсылардың қолынд
қалып отырды. Бірақ мұндай жағдайлар күрттердің ұлттық дамуына үлкен
зардаб келтірді.
Күрттердің түрік сұлтандары мен ирандық шахтардың билігіне қарсы
көтерілістер Исман империясы мен Иранның құлдырауы мен дағдарыс уақытысында
жүрді. ХІХ ғасырдың басында Күрдістан көптеген мықты көтерілістерге шықты.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында күрттік қозғалыстары Оңтүстік және Оңтүстік-
батыс Күрдістан жерлерінде болды. Олар қатаң түрде басылынып тасталынды.
1854–1855 жылдары Солтүстік және Батыс Күрдістан Езданширдің көтерілісімен
басып алынды, ал 1870 яяғы – 1880 басында Оңтүстік батыс Күрдістанды, түрік-
ирандық шекара аймағы мен Солтүстік Күрдістанды ең үлкен және
ұйымдастырылған күрттер қозғалысы өтті. Бұл көтерілісті щейх Обейдулла
бастады да өз мақсаты ретінде Күрдістанның тәуелсіз біртұтастығын қойды.
1908–1909 жылдары болған Түркиядағы Жас түріктер революциясы мен 1905–1911
жылдары өткен Иран революциясы, Бірінші дүнежүзілік соғыс қарсанында
бірнеше ауқымды көтерілістері байқалынды. Алайда, бұлардың барлығы басылын
тасталынды.
Түркия мен Ирандағы күрттер қозғалысын бірінші кезекте Ресей мен
Ұлыбритания, ал ғасырдың соңына таман Германия өздерінің саяси және
экономикалық мүдделері негізінде қолдануға тырысты. ХІХ-ХХ ғасырларды
күртік национализмнің идеология мен саясат түрінде бағыттары пайда болды:
олардың дамытушысы болып күрттік пресса мен күрттік саяси ұйымдар болды.
Күрдістанның екігші бөлінісі жән оның тәуелсізідігі мен бірігуі үшін
күрес екінші дүние жүзілік соғыстан кейін байқалды. Екінші дүние жүзілік
соғыстан кейін Антанта елдері, жеңілген Төрттік одақтың құрамындағы Осман
империясының азиаттық иеліктерін, соның ішінде Күрдістан жерлерін де
бөлнініске салды. Оның оңтүстік бөлігі (Мосул вилайті) Иракқа қосылды,
бірақ оның үстінен Ұлттар Лигасы атынан Ұлыбритния мандат алды, оңтүстік-
батысы (түрік-сирия шекарасы бойындағы сызық)- Сирияға қосылды, Францияның
мандаттық терриориясы. Осылайша, Күрдістанның бөлінісі екі еселенді, яғни
бұл күрт мәселесіне отарлы батыстық державалардың үстемділігінің артуы
арқасында күрттердің өзіндік қалыптасуы мен геосаяси жағдайын әлсіздігін
тудырды, ал бұл өз кезегінде күрттердің бас көтеруіне қиындатты.
Бірінші Оңтүстік Күрдістанды мұнай қорының ашылуы мен 1930 жылдары
оынң өңдірілуі, кейінірек Арабтық Шығыс аймақтарында мұнай қорының ашылуы,
бүкіл Күрдістандағы ұлт-азаттық қозғалыстардың белсенді көтерілуімен сәйке
келген уақытта империалистік державалардың күрт мәселесіне деген
маңызыдылығы мен қызығушылығын арттырды.
ХХ ғасырдың 20 – 30 жылдары Түркия, Иран, Ирак жерлерінде күрттік
көтерілістердің толқыны басталды, олардың басты талаптары болып барлық
күрттік жерлердің бірігуі мен Тәуелсіз Күрдістан (көтерліс шейх Саид,
Ихсан, Нури, Түркияда-Сейд Реза, Иракта- Азмед Барзани, Халил Хошави,
Иранда- Исмаила-аға Симко, Салара од-Доул, Джафар-Султанның басқаруымен)
құру болды. [2]
Барлық бұл дұрыс ұйымдастырылмаған және бытыраңқы көтерлістер
аймақтағы жергілікті үстем топтарымен ( Ұлыбритания мен Франция) басылынып
тасталынды.
Жас күрттік националызм (сол кездегі бас штабы Хойбун(егемендік)
комитеті) саяси және ұйымдастырушылық-саяси қатынастарды өзінің
қарсыластарына қарсы тұру үшін өте әлсіз болды.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Иранның кеңестік басып алынған аймағында
күрттік қарсыласудың демократиялық қанатының белсенділік танытуына
жағдайлар жасалынды. Соғыстың яқталуынан кейін тарихта бірінші рет Кази
Мохамед басқаруында астанасы Мехабедде орналасқан күрт автономиясы
жарияланды, өзінің демократиялық қайтақұруын бастаған(бірақ Урмия өзенінің
оңтүстігіндегі терриориятда ғана) автономия тек 11 ай (1946 жылдың
желтоқсанына дейін) өмір сүре алды. Қырғи-қабақ соғыстың басталуымен,
кеңестік өкіметтің көмегінсіз қалған Күрдістан, келесі төрт жарым
онжылдықтар бойында өзінің ішкі жағдайын жөңдете алмады.
Қырғи-қабақ соғыс кезіндегі күрттер қозғалысы. Күрдістан өзінінң КСРО-
мен болған географилық жақындығы Батыста табиғи антикеңестік плацдарм
ретінде қарастырылды, ал тұрғындарын- күрттерді өздерінің проорыстық және
прокеңестік бағдарын ескере отырып Мәскеудің Таяу Шығыста қиыншылық туған
жағдайдағы резерві ретінде қарастырды. Сол себептен күрттік ұлттық
қозғалыстарға сол кезде Батыста көздің астымен тіпті жаулы қарайтын, ал
таяу шығыстық елдердің билеуші топтарының антикүрттік шовинистік саясатына-
НАТО-ның одақтас елдері мен оның тайу шығыстық бұтақ мүшелеріне Бағдаттық
пактқа(кейін СЕНТО) жақсы қарады. Осы себептерге байланысты Кеңестік Одақ
шетелдік күрттерге потенциялды одақтастар ретінде қарап, бейресми түрде
соғыстан кейін пайда болған солшыл бағыттағы күрттік қозғалыстар мен
партияларға, мысалға Ирандық Күрдістанның Демократиялық паритиясы (ИКДП),
Ирактағы Күрдістанның Демократиялық паритясы (КДП) және Түркия мен
Сириядағы осы атпен жұмыс жасайтын аналогтарына көмек беріп отырды. [3]
Мехабадтағы күрттік автономияның құлауынан кейін біраз уақыт бойы
күрттік қозғалыстың әлсіреуі байқалды. Тек қана 1950 – 1960 жылдары ғана
жаңа күрттік ұлттық қозғалыстардың толқыны басталды.
Оның екпінді қайтатууының басты стимулы болып - 50 жылдардың екінші
жартысындағы барлық Таяу Шығыс елдеріндегі араб дүниесі мен израиль
арасындағы әскери-саяси блоктордың өз мүддесіне сәйкес қарсыласты әлсірету
мақсатындағы талпыныстар дағдарысы болды. Бұл жағдада Батыс аймақта өзінің
империялық позициясын мықтағысы келсе, КСРО мен оның жақтастары белсенді
түрде антибатыстық бағыт ұстанған, активтенген жергілікті национализмді
қолдайды. Мысыр, Сирия, Иракта пробатыстық марионеттік режим құлады. Мұндай
жағдайда күшін жинап келе жатқан күрттік национализм қозғалыс
белсенділігіне иеленді.
Ең бірінші болып негіз Ирактік (Оңтүстік) Күрдістан салды, ол өз кезегінде
жалпыкүрттік ұлттық қзғалыстың орталығына айналды. 1961 жылдың қыркүйегінде
КСРОдағы эмиграциядан қайта келген, КДП-ның көшбасшысы генерал Мұстафа
Барзини көтеріліс бастады. Кейінірек күрттік көтерілісшілер (оларды
пешмерга, яғни өлімге кетуші) күрт тәуелсіздігінің орталығы, Ирактың
солтүстік-шығысындаға таулы бөлікте үлкен босатылған Еркін Күрдістан
құрды. Ел үкіметі мен күрттік көтерлісшілер арасында үзіліссіз 15 жыл бойы
қарсылық жүріп отырды. Нәтижесінде, 11 наурызда 1974 жылы Бағдад
Күрдістан атты күрттік автономиялық район құруға мәжбүр болды және оған
жергілікті басқаруында, бірқатар әлеуметтік және азаматтық құқықтар беруде,
күрт тілінің теңелуінде кепілдік берді. Бұл Таяу Шығыстың тарихында
күрттерді құқықтарын мойындалу процесінің басталғанын көрсетті.
Бірақ 1968 жыы Ирактағы билікті басып алған Баас партиясы(Араб қайта
жандануының әлеуметтік партиясы) 1970 жылдардағы күрттерге жасалған жол
беруді жоюға тырысты. Күрттерге бағытталған жаулық әсіресе билік басына
1979 жылы Саддам Хусейннің келуінде байқалды. 1980 жылы өзі бастаған Иранға
қарсы агрессивті соғысын қолдана отырып, 16 наурызда 1988 жылы күрт қаласы
Халабаджаға ирактік ВВС арқылы газдық шабуыл жасады, оның нәтижесінде 5000
бейбіт адам өліп, он мыңдаған қаза болады.-
Осылайша, күрттедің қарсылықтарының қайта жандануындағы қайшылықтар туды.
Ирактік Күрдістанның саяси ұйымдары бұрыңғының қателер мен болашақ
мақсаттарын ойлай отыра, 1976 жылы бұрындары КДП-дан бөлініп кеткен Джалал
Талабани, өз басқаруымен екінші маңызды ирактік күрттік ұйым Күрдістанның
патриоттық ұйымын құрады. Кейінірек ол КДП-мен одақтасады. 80 жылдары КДП
мен КПҰ күштерін біріктіре жаңа көтерілістерге дайындалады.
Сириядағы күрттер де 1963 жылы билікті өз қолдарына алған баасистерге
қарсы белсенді көтерілді. Елде күрттік демократиялық партиялар пайда болып,
күрттік азшылықтардың құқықтарын қорғауға тырысты. 60–70 жылдары биліктегі
Хафез Асад күрттердің өмір сүруін жеңілдетпеді, қайта керісінше Анкара мен
Багдадпен өзінің конфрантациясын қолдана отырып, Сирия, Ирак, Түркиядағы
күрттік ұлттық ұйымдардың бытыраңқылығын пайдаланып, күрттердің бірлігіне
зардабын тигізді.
1986 жылы Сириялық үш басты күрттік партиялар бірігіп Күрттік
Демократиялық одақ құрды.
Ұзақ үзілістен кейін Түркиядағы күрттердің курдизм, сепаратизм және
т.с.с. көріністерді тудырушы болып есептелген тіл, мәдениет, білім беру,
БАҚ-қа қойылған тиымдар, елде күрт ұлтын өмір сүруін мойындамау секілді
Түркияның ресми саясатына қарсы белсенді күресі басталды. Әсіресе 27 мамыр
1960 жылы болған әскери төңкерілістен кейін түрік күрттерінің жағдайы тым
нашарлады. Оның бір сылтауы ретінде күрттік сепаратизмді алдын-алу болды.
Елдің мемлекеттік басқаруында маңызды рөл атқаратын және соңғы екі
әскери төңкеріліс жасаған ( 1971 және 1980), Түркиядағы әскери каста,
күрттік қозғалысқа қарсы көптеген соттық және соттық емес репрессияларға
сала отырып, өзінің қатаң күресін бастады. Бұл Түркиядағы күрттердің
активтенуіне әкеп соқты; 60 –70 жылдары бірнеше күрттік партиялар мен
ұйымдар пайда болады, оның ішінде Түркиялық Күрдістанның Демократиялық
партиясы (ТКДП) және Шығыстың революциялық-мәдени орталықтары (ШРМО)
жатқызуға болады. 1970 жылы ТКДП өз қатарына бірнеше ұсақ күрттік топтар
мен ұйымдарды қосып, күрттерге өз тағдырын өзі шешуге құқығын талап
ретінде қойған бағдарламасын жасайды. 1974 жылы күрттік интелегенция мен
жастар арасында әйгілі Түріктік Күрдістанның Әлеуметтік партиясы құрылады.
Осымен бір уақытта күрттік патриоттар түріктік прогрессивті саяси күштермен
байланыс ұстады.
80 жылдардың басында Түріктік Күрдістандағы жағдайы шиеленісті.
Ұлғайып отырған күрттік заңды және заңды емес ұйымдар өзінің антиүкіметтік
агитациясын күшейтіп, зомбылықтық әрекеттерге көшті. Әсіресе кедей және
әлеуметтік қамтамасыз етілген күрт қауымы арасындағы, 1978 жылы АБдулла
Оджаланның бақаруымен құрылған- Күрдістан жұмысшы Партиясы (КЖП) көп
әйгілілікке ие болды. Бұл- марксизм-ленинизм маосистік-кастрлык негізді
уағыздайтын, террористік әрекеттерді қолданантын солшыл экстремистік ұйым.
70– 80 жылдары партияның партизандық әрекеттері байқалған, ал 1984 жылы
партия ашық түрде түрік өкіметіне қарсы партизандық қарсылық көрсете
бастады.
Осы уақыттан бастап Түріктік Күрдістан Тайу Шығыстың жаңа шиелініскен
орталықтарының біріне айналды. Екі қарсы тұрған жақтарға да: күрртерге-
өзіндік тануды мойындайтын құқық, Анкараға- ең үлкен күрттік қарсылылықты
бұза алмады. Күрттерге қарсы көпжылдық қантөгістер - Түркияның саяси және
экономикалық қиыншылықтар туығызып, елдің халықаралық престижін түсіре
отырып еуропалық құрылымға кіруіне кедергі жасады. Алайда Түркиядағы және
басқа елдердегі күрттік қозғалыстар КЖП мен оның көшбасшысы Оджаланның
басқаруымен өрши берді. Бұл көтерілістер Шығыста да, батыстық дүние де
демократиялық қауымның, оқушы жастардың, жалпы адамзаттың күрттер мен
олардың күресі , күрт мәселесінің интернациянализациялануы туралы ақпаратты
таратуға итермеледі.
ІІ. Абдулла Оджалан және оның күрт мәселесінде алатын орны.
Абдулла Оджалан- ірі күрттік көтерілісші партиясы -Күрттік Жұмысшы
партиясының (КЖП) негізін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Күрт мәселесінің тууының алғышарттары.
ІІ. Абдулла Оджалан және оның күрт мәселесінде алатын орны.
ІІІ. Қазіргі таңдағы күрт мәселесі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Күрттер - Таяу және Орта Шығыс халықтарының ең көнелерінің бірі. Жалпы
олар Күрдістан атауымен белгілі жерде жүзжылдықтармен мекендейтін этникалық
топ. Алайда Күрдістан- мемлекеттік құрылым емес, сондай-ақ күрттер мұнда
ешқашан дербес басқармаған. Ерекше мәдениетке ие бола отырып, күрттер
Түркия, Иран, Ирак, Сирия халықтарының рухани және мәдени дамуына үлкен
үлес қосқан.
Күрт мәселесін бір мемлекеттің ішіндегі ұлтаралық жанжал ретінде
немесе тату келісімнің нәтижесінде болатын, саналы әскери ымыра арқылы
шешілетін екі мемлекеттің даулы территориялар үшін болан жанжал ретінде
қарастыруға болмайды.
Бай мұнай қазбалары мен Батысқа тасымалдайтын инфрақұрылымы бар
жерлерге қатынасты, әлемнің алдыңғы қатарлы мемлекеттерінің даулы мүдделері
тоғысқан территорияларда күрттердің Күрдістан құруға ниетімен байланысты,
күрт мәселесі бүкіл әлемде құқықтық, әскери-саяси, экономикалық және
гуманитарлық мәселелердің жиынтығы болып табылады.
Күрт мәселесі- бұл 40 миллиондық халықтың қайғылы тағдарының шешім
мәселесі. Күрттердің отаны Осман империясының құлағанынан кейін 4
мемлекетпен бөлінді. Дәл осы уақыттан бері күрт халқы өзінің бостандығы мен
тәуелсіздігі үшін үзілліссіз күрес жүргізуде. Ұлттық көтерілістер қатаң
басылынып отырды. Күрдістанның барлық бөліктерінде төрт мемлекеттердің әр
қайсысында күрт тұрғындарына қарсы шовинизм, фашизм мен геноцид саясаты
аяусыз жүргізуде. Кінә дәрежесіне және саяси әрекеттерге тартылуына
қарамастан, әрбір күрт тек күрт болғаны үшін жазаланады. Бұл шынымен де ХХ
және ХХІ ғасырлардың ұлы қасіреті болып табылады. Осыны негізге ала отырып
бұл жұмыстың өзектілілігі анықталады: күрт қозғалысы қазіргі таңда түрік,
ирактің, иранның және сирияның саясатына үлкен ықпал етуде, яғни бұл оның
жалпылай аймақтағы жағдайды анықтайтындығының белгісі. Сондай!ақ, осы жылғы
Түрік үкіметінің солтүстік Ирак жерінде орналасқан Оңтүстік Күрдістан
жеріндегі Күрдістан Жұмысшы партиясының террорлық әрекеттерін доғару
мақсатындағы қарсы әрекеттері! бүкіл әлемдік қауымдастықтың назарын
аудартуды. Сондықтан да қазіргі таңда күрт мәселесін зерттеу Таяу және Орта
Шығыстағы жағдайды болжау мен сараптауда маңызды элементтердің бірі болып
табылады.
Жұмыстың мақсатына келетін болсақ, қазіргі таңдағы бой алып отырған
күрт мәселесінің өзектілігін анықтап қана қоймай, негізінен төрт елдің
Түркия, Ирак, Иран және Сирияның осы мәселеге қатынастарын, әрбір мемлекет
тарапынан сараптау болып табылады. Сонымен қатар, күрт мәселесінің, яғни
күрт ұлт!азаттық қозғалыстарының ХІХ ғасырдан бергі даму тарихын нақтылай
көрсету.
Жұмыстың міндеті:
• Күрт мәселесінің тууының алғышарттарын тарихи кезеңдерге бөле
отыра, шығу тарихын анықтау;
• Күрттік Жұмысшы партиясының (КЖП) негізін салушы және
басқарушысы, Күрдістанның ұлт –азаттық фронтының (КҰАФ) төрағасы
Абдулла Оджалан және оның күрт мәселесінде алатын орнын барынша
анықтау;
• Қазіргі таңдағы күрт мәселесінің дамуы, әлемдік саясатта орынын
анықтау;
Жалпы жұмыстың құрылымына келетін болсақ, жұмыс үш бөлімнен кіріспе,
негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады. Негізгі бөлім үш тармақтан тұрады:
бірінші тарау жалпы күрт халқы, күрт мәселесінің пайда болу тарихын
айқындайды; екінші тарауда қазіргі таңдағы қауіп төндіріп отырған
солшылэкстремистік Күрдістан Жұмысшы партиясының көшбасшысы А.Оджалан мен
оның күрт мәселесінде алатын орны толыққанды анықталады; ал соңғы үшінші
тарауда күрт мәселесінің қазіргі сипаты көрсетіледі. Сондай-ақ, сілтемелер
мен пайдалы әдебиеттер тізімі бар.
Дерек көздер – түрлі монографиялардан, күрт мәселесін ұзақ уақыт бойы
зерттеп келген авторлардың мақалалары, соңғы жаңалақтар, журналдар мен
интернет сайтарынан алынған.
І. Күрт мәселесінің тууының алғышарттары.
Біздің заманымызда күрт мәселесі үлкен өзектілілікке ие. Бұл мәселенің
мәні - ұлттық өзін -өзі айқындау мақсатында табанды күресіп келе жатқан
күрттердің жоғары дәрежелі өзіндік сана сезімі мен Күрдістанды бөлген
басқарушы мемлекеттердің күрт халқының заңды құқықтарын мойындағысы
келмеуі арасындағы қарама-қайшылықтарға тіреліп тұр.
Күрт мәселесі Орта және Таяу Шығыс елдерінің тек саяси жағдайына ғана
емес, сондай-ақ халықаралық қатынастарға, ашық айтқанда күрттік
қозғалыстарды өз мүддесіне пайдалануға тырысқан және олардың әділетті ұлт-
азаттық күресіндегі бірігуіне кедергі жасау секілді батыстық державалардың
аймақтағы саясатына әсер етеді.
Жалпы күрт халқының, кейінірек күрт ұлтының қалыптасуы, басқа
ұлттардағыдай мемлекет құру, мемлкеттің біріңғай орталықтандырылуы секілді
мәселелер қарастырылмады. Бұған күрт халқының араб жаулап алушылық
әрекеттері кезі мен одан кейінгі болған қиын сыртқы жағдайлар тікелей әсер
етті. Күрдістан өзінің таяу шығыстағы геостратегиялық жағдайының арқасында,
ұзақ уақыттық соғыстар, көшпенділердің тонаушылық әрекеттеріне, (VII–XIII
ғғ.) халифат эпохасындағы аймақтың саяси-әскери тарихы толы көтерілістерге,
сондай-ақ түрік-моңғолдық шапқыншылықтарға тап болды. Осылайшы бостандық
сүйгіш күрттер осын тектес шабуылдарға төтеп бере отырып, өте үлкен адами
және материалдық шығындарға ұшырап отырды.
Бұл периодта бірнеше рет мықты басшылармен басқарылатын үлкен тайпа
қауымдарының жеке-дара өмір сүру әрекеттері жасалған. Осылардың ішінде
бірнешесі тәуелсіз мемлкеттермен тең құқықта өз территорияларын басқарған.
Солардың қатарына, Хасанвайхидтер, 959–1015 жылдары Оңтүстік Күрдістанның
үлкен терриорияларын басқарған билеп-төстеушілері, Марванидтер, 985–1085
жылдары Оңтүстік шығыс Күрдістанды (Диарбекір и Джазир райондар)
басқарған, Шаддадидтер (951–1088), және Айюбидтер (1169–1252) Мысыр, Сирия,
Палестина, Йемен, Орталық және оңтүстік шығыс Күрдістанды басқарған билеп-
төстеушілерді айтамыз. [1]
Алайда ешқандай күрт династиялары ұзақ өмір сүре алмады, соның
нәтижесінде ұлттық территориялық орталықты күрттік мемлекетке айналдыра
алмады.
ХVI ғасырдың басы күрт тариханынң маңызды кезеңі. Осман империясы, сол
уақыта бүкіл Арабтық Шығысты (кейінірек Батысты да), елді біріктірген
Сефевидтердің шииттік династиясы бүкіл Күрдістан жерін өзара
бөліскен,шамамен 23 бөлігі түріктер берген Иран жерін басып алды. Яғни,
бұл уақытта Күрдістан- соғыстың шекарасы болған түрік-ирандық линия бойынша
бірінші рет бөлінді.
Түркия мен Иран келесі төрт жүзжүлдықтар бойы өзінің таулы рельефі мен
әскерлі тұрғындарының арқасында барлық бағыттарды экспансияға дол ашатын,
стратегиялық ел үшін өзара соғысып жүрді.Алайда бұл соғыстар нәтижесідіз
қалды, күрттер бір кездері түріктердің, бір кездері парсылардың қолынд
қалып отырды. Бірақ мұндай жағдайлар күрттердің ұлттық дамуына үлкен
зардаб келтірді.
Күрттердің түрік сұлтандары мен ирандық шахтардың билігіне қарсы
көтерілістер Исман империясы мен Иранның құлдырауы мен дағдарыс уақытысында
жүрді. ХІХ ғасырдың басында Күрдістан көптеген мықты көтерілістерге шықты.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында күрттік қозғалыстары Оңтүстік және Оңтүстік-
батыс Күрдістан жерлерінде болды. Олар қатаң түрде басылынып тасталынды.
1854–1855 жылдары Солтүстік және Батыс Күрдістан Езданширдің көтерілісімен
басып алынды, ал 1870 яяғы – 1880 басында Оңтүстік батыс Күрдістанды, түрік-
ирандық шекара аймағы мен Солтүстік Күрдістанды ең үлкен және
ұйымдастырылған күрттер қозғалысы өтті. Бұл көтерілісті щейх Обейдулла
бастады да өз мақсаты ретінде Күрдістанның тәуелсіз біртұтастығын қойды.
1908–1909 жылдары болған Түркиядағы Жас түріктер революциясы мен 1905–1911
жылдары өткен Иран революциясы, Бірінші дүнежүзілік соғыс қарсанында
бірнеше ауқымды көтерілістері байқалынды. Алайда, бұлардың барлығы басылын
тасталынды.
Түркия мен Ирандағы күрттер қозғалысын бірінші кезекте Ресей мен
Ұлыбритания, ал ғасырдың соңына таман Германия өздерінің саяси және
экономикалық мүдделері негізінде қолдануға тырысты. ХІХ-ХХ ғасырларды
күртік национализмнің идеология мен саясат түрінде бағыттары пайда болды:
олардың дамытушысы болып күрттік пресса мен күрттік саяси ұйымдар болды.
Күрдістанның екігші бөлінісі жән оның тәуелсізідігі мен бірігуі үшін
күрес екінші дүние жүзілік соғыстан кейін байқалды. Екінші дүние жүзілік
соғыстан кейін Антанта елдері, жеңілген Төрттік одақтың құрамындағы Осман
империясының азиаттық иеліктерін, соның ішінде Күрдістан жерлерін де
бөлнініске салды. Оның оңтүстік бөлігі (Мосул вилайті) Иракқа қосылды,
бірақ оның үстінен Ұлттар Лигасы атынан Ұлыбритния мандат алды, оңтүстік-
батысы (түрік-сирия шекарасы бойындағы сызық)- Сирияға қосылды, Францияның
мандаттық терриориясы. Осылайша, Күрдістанның бөлінісі екі еселенді, яғни
бұл күрт мәселесіне отарлы батыстық державалардың үстемділігінің артуы
арқасында күрттердің өзіндік қалыптасуы мен геосаяси жағдайын әлсіздігін
тудырды, ал бұл өз кезегінде күрттердің бас көтеруіне қиындатты.
Бірінші Оңтүстік Күрдістанды мұнай қорының ашылуы мен 1930 жылдары
оынң өңдірілуі, кейінірек Арабтық Шығыс аймақтарында мұнай қорының ашылуы,
бүкіл Күрдістандағы ұлт-азаттық қозғалыстардың белсенді көтерілуімен сәйке
келген уақытта империалистік державалардың күрт мәселесіне деген
маңызыдылығы мен қызығушылығын арттырды.
ХХ ғасырдың 20 – 30 жылдары Түркия, Иран, Ирак жерлерінде күрттік
көтерілістердің толқыны басталды, олардың басты талаптары болып барлық
күрттік жерлердің бірігуі мен Тәуелсіз Күрдістан (көтерліс шейх Саид,
Ихсан, Нури, Түркияда-Сейд Реза, Иракта- Азмед Барзани, Халил Хошави,
Иранда- Исмаила-аға Симко, Салара од-Доул, Джафар-Султанның басқаруымен)
құру болды. [2]
Барлық бұл дұрыс ұйымдастырылмаған және бытыраңқы көтерлістер
аймақтағы жергілікті үстем топтарымен ( Ұлыбритания мен Франция) басылынып
тасталынды.
Жас күрттік националызм (сол кездегі бас штабы Хойбун(егемендік)
комитеті) саяси және ұйымдастырушылық-саяси қатынастарды өзінің
қарсыластарына қарсы тұру үшін өте әлсіз болды.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Иранның кеңестік басып алынған аймағында
күрттік қарсыласудың демократиялық қанатының белсенділік танытуына
жағдайлар жасалынды. Соғыстың яқталуынан кейін тарихта бірінші рет Кази
Мохамед басқаруында астанасы Мехабедде орналасқан күрт автономиясы
жарияланды, өзінің демократиялық қайтақұруын бастаған(бірақ Урмия өзенінің
оңтүстігіндегі терриориятда ғана) автономия тек 11 ай (1946 жылдың
желтоқсанына дейін) өмір сүре алды. Қырғи-қабақ соғыстың басталуымен,
кеңестік өкіметтің көмегінсіз қалған Күрдістан, келесі төрт жарым
онжылдықтар бойында өзінің ішкі жағдайын жөңдете алмады.
Қырғи-қабақ соғыс кезіндегі күрттер қозғалысы. Күрдістан өзінінң КСРО-
мен болған географилық жақындығы Батыста табиғи антикеңестік плацдарм
ретінде қарастырылды, ал тұрғындарын- күрттерді өздерінің проорыстық және
прокеңестік бағдарын ескере отырып Мәскеудің Таяу Шығыста қиыншылық туған
жағдайдағы резерві ретінде қарастырды. Сол себептен күрттік ұлттық
қозғалыстарға сол кезде Батыста көздің астымен тіпті жаулы қарайтын, ал
таяу шығыстық елдердің билеуші топтарының антикүрттік шовинистік саясатына-
НАТО-ның одақтас елдері мен оның тайу шығыстық бұтақ мүшелеріне Бағдаттық
пактқа(кейін СЕНТО) жақсы қарады. Осы себептерге байланысты Кеңестік Одақ
шетелдік күрттерге потенциялды одақтастар ретінде қарап, бейресми түрде
соғыстан кейін пайда болған солшыл бағыттағы күрттік қозғалыстар мен
партияларға, мысалға Ирандық Күрдістанның Демократиялық паритиясы (ИКДП),
Ирактағы Күрдістанның Демократиялық паритясы (КДП) және Түркия мен
Сириядағы осы атпен жұмыс жасайтын аналогтарына көмек беріп отырды. [3]
Мехабадтағы күрттік автономияның құлауынан кейін біраз уақыт бойы
күрттік қозғалыстың әлсіреуі байқалды. Тек қана 1950 – 1960 жылдары ғана
жаңа күрттік ұлттық қозғалыстардың толқыны басталды.
Оның екпінді қайтатууының басты стимулы болып - 50 жылдардың екінші
жартысындағы барлық Таяу Шығыс елдеріндегі араб дүниесі мен израиль
арасындағы әскери-саяси блоктордың өз мүддесіне сәйкес қарсыласты әлсірету
мақсатындағы талпыныстар дағдарысы болды. Бұл жағдада Батыс аймақта өзінің
империялық позициясын мықтағысы келсе, КСРО мен оның жақтастары белсенді
түрде антибатыстық бағыт ұстанған, активтенген жергілікті национализмді
қолдайды. Мысыр, Сирия, Иракта пробатыстық марионеттік режим құлады. Мұндай
жағдайда күшін жинап келе жатқан күрттік национализм қозғалыс
белсенділігіне иеленді.
Ең бірінші болып негіз Ирактік (Оңтүстік) Күрдістан салды, ол өз кезегінде
жалпыкүрттік ұлттық қзғалыстың орталығына айналды. 1961 жылдың қыркүйегінде
КСРОдағы эмиграциядан қайта келген, КДП-ның көшбасшысы генерал Мұстафа
Барзини көтеріліс бастады. Кейінірек күрттік көтерілісшілер (оларды
пешмерга, яғни өлімге кетуші) күрт тәуелсіздігінің орталығы, Ирактың
солтүстік-шығысындаға таулы бөлікте үлкен босатылған Еркін Күрдістан
құрды. Ел үкіметі мен күрттік көтерлісшілер арасында үзіліссіз 15 жыл бойы
қарсылық жүріп отырды. Нәтижесінде, 11 наурызда 1974 жылы Бағдад
Күрдістан атты күрттік автономиялық район құруға мәжбүр болды және оған
жергілікті басқаруында, бірқатар әлеуметтік және азаматтық құқықтар беруде,
күрт тілінің теңелуінде кепілдік берді. Бұл Таяу Шығыстың тарихында
күрттерді құқықтарын мойындалу процесінің басталғанын көрсетті.
Бірақ 1968 жыы Ирактағы билікті басып алған Баас партиясы(Араб қайта
жандануының әлеуметтік партиясы) 1970 жылдардағы күрттерге жасалған жол
беруді жоюға тырысты. Күрттерге бағытталған жаулық әсіресе билік басына
1979 жылы Саддам Хусейннің келуінде байқалды. 1980 жылы өзі бастаған Иранға
қарсы агрессивті соғысын қолдана отырып, 16 наурызда 1988 жылы күрт қаласы
Халабаджаға ирактік ВВС арқылы газдық шабуыл жасады, оның нәтижесінде 5000
бейбіт адам өліп, он мыңдаған қаза болады.-
Осылайша, күрттедің қарсылықтарының қайта жандануындағы қайшылықтар туды.
Ирактік Күрдістанның саяси ұйымдары бұрыңғының қателер мен болашақ
мақсаттарын ойлай отыра, 1976 жылы бұрындары КДП-дан бөлініп кеткен Джалал
Талабани, өз басқаруымен екінші маңызды ирактік күрттік ұйым Күрдістанның
патриоттық ұйымын құрады. Кейінірек ол КДП-мен одақтасады. 80 жылдары КДП
мен КПҰ күштерін біріктіре жаңа көтерілістерге дайындалады.
Сириядағы күрттер де 1963 жылы билікті өз қолдарына алған баасистерге
қарсы белсенді көтерілді. Елде күрттік демократиялық партиялар пайда болып,
күрттік азшылықтардың құқықтарын қорғауға тырысты. 60–70 жылдары биліктегі
Хафез Асад күрттердің өмір сүруін жеңілдетпеді, қайта керісінше Анкара мен
Багдадпен өзінің конфрантациясын қолдана отырып, Сирия, Ирак, Түркиядағы
күрттік ұлттық ұйымдардың бытыраңқылығын пайдаланып, күрттердің бірлігіне
зардабын тигізді.
1986 жылы Сириялық үш басты күрттік партиялар бірігіп Күрттік
Демократиялық одақ құрды.
Ұзақ үзілістен кейін Түркиядағы күрттердің курдизм, сепаратизм және
т.с.с. көріністерді тудырушы болып есептелген тіл, мәдениет, білім беру,
БАҚ-қа қойылған тиымдар, елде күрт ұлтын өмір сүруін мойындамау секілді
Түркияның ресми саясатына қарсы белсенді күресі басталды. Әсіресе 27 мамыр
1960 жылы болған әскери төңкерілістен кейін түрік күрттерінің жағдайы тым
нашарлады. Оның бір сылтауы ретінде күрттік сепаратизмді алдын-алу болды.
Елдің мемлекеттік басқаруында маңызды рөл атқаратын және соңғы екі
әскери төңкеріліс жасаған ( 1971 және 1980), Түркиядағы әскери каста,
күрттік қозғалысқа қарсы көптеген соттық және соттық емес репрессияларға
сала отырып, өзінің қатаң күресін бастады. Бұл Түркиядағы күрттердің
активтенуіне әкеп соқты; 60 –70 жылдары бірнеше күрттік партиялар мен
ұйымдар пайда болады, оның ішінде Түркиялық Күрдістанның Демократиялық
партиясы (ТКДП) және Шығыстың революциялық-мәдени орталықтары (ШРМО)
жатқызуға болады. 1970 жылы ТКДП өз қатарына бірнеше ұсақ күрттік топтар
мен ұйымдарды қосып, күрттерге өз тағдырын өзі шешуге құқығын талап
ретінде қойған бағдарламасын жасайды. 1974 жылы күрттік интелегенция мен
жастар арасында әйгілі Түріктік Күрдістанның Әлеуметтік партиясы құрылады.
Осымен бір уақытта күрттік патриоттар түріктік прогрессивті саяси күштермен
байланыс ұстады.
80 жылдардың басында Түріктік Күрдістандағы жағдайы шиеленісті.
Ұлғайып отырған күрттік заңды және заңды емес ұйымдар өзінің антиүкіметтік
агитациясын күшейтіп, зомбылықтық әрекеттерге көшті. Әсіресе кедей және
әлеуметтік қамтамасыз етілген күрт қауымы арасындағы, 1978 жылы АБдулла
Оджаланның бақаруымен құрылған- Күрдістан жұмысшы Партиясы (КЖП) көп
әйгілілікке ие болды. Бұл- марксизм-ленинизм маосистік-кастрлык негізді
уағыздайтын, террористік әрекеттерді қолданантын солшыл экстремистік ұйым.
70– 80 жылдары партияның партизандық әрекеттері байқалған, ал 1984 жылы
партия ашық түрде түрік өкіметіне қарсы партизандық қарсылық көрсете
бастады.
Осы уақыттан бастап Түріктік Күрдістан Тайу Шығыстың жаңа шиелініскен
орталықтарының біріне айналды. Екі қарсы тұрған жақтарға да: күрртерге-
өзіндік тануды мойындайтын құқық, Анкараға- ең үлкен күрттік қарсылылықты
бұза алмады. Күрттерге қарсы көпжылдық қантөгістер - Түркияның саяси және
экономикалық қиыншылықтар туығызып, елдің халықаралық престижін түсіре
отырып еуропалық құрылымға кіруіне кедергі жасады. Алайда Түркиядағы және
басқа елдердегі күрттік қозғалыстар КЖП мен оның көшбасшысы Оджаланның
басқаруымен өрши берді. Бұл көтерілістер Шығыста да, батыстық дүние де
демократиялық қауымның, оқушы жастардың, жалпы адамзаттың күрттер мен
олардың күресі , күрт мәселесінің интернациянализациялануы туралы ақпаратты
таратуға итермеледі.
ІІ. Абдулла Оджалан және оның күрт мәселесінде алатын орны.
Абдулла Оджалан- ірі күрттік көтерілісші партиясы -Күрттік Жұмысшы
партиясының (КЖП) негізін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz