Мемлекеттік басқару жайлы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1.1 Мемлекеттің пайда болуы, негізгі белгілері, қалыптасуы ... ... ... ... ... .. 4
1.2 Мемлекетті басқару түсінігі, ерекшелігі, функциялары мен атқарушы билікпен қарым . қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.3 Мемлекетті басқару қажеттілігі,тиімділігі, концепциялары мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКААСЫНДА НАРЫҚ ҚАТЫНЫСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2.1 Қазақстан Республикасындағы экономиканы мемлекеттік реттеу үрдісін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2.2. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саланы басқарудағы қалыптасқан жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
2.3 Қазақстан Республикасының әлеуметтік дамуын басқарудағы негізгі мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫ ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ НЕГІЗІНДЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
3.1 ҚР әкімшілік реформасы мемлекеттік басқару үрдісін жетілдіру бағыты ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
3.2 ҚР мемлекеттік басқаруды шетел тәжірибесі негізінде жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1.1 Мемлекеттің пайда болуы, негізгі белгілері, қалыптасуы ... ... ... ... ... .. 4
1.2 Мемлекетті басқару түсінігі, ерекшелігі, функциялары мен атқарушы билікпен қарым . қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.3 Мемлекетті басқару қажеттілігі,тиімділігі, концепциялары мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКААСЫНДА НАРЫҚ ҚАТЫНЫСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2.1 Қазақстан Республикасындағы экономиканы мемлекеттік реттеу үрдісін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2.2. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саланы басқарудағы қалыптасқан жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
2.3 Қазақстан Республикасының әлеуметтік дамуын басқарудағы негізгі мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫ ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ НЕГІЗІНДЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
3.1 ҚР әкімшілік реформасы мемлекеттік басқару үрдісін жетілдіру бағыты ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
3.2 ҚР мемлекеттік басқаруды шетел тәжірибесі негізінде жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық, басқарушылық салаларындағы объективтік даму процестері бір - бірімен тығыз байланыста өзгеріп, жаңарып отырады. Бұл объективтік даму процесінің күрделі сатысы әлеуметтік революциялық төңкеріс- б.з.д. 10-15 мыңжылдықтарда болған.Ол төңкеріс кезінде малшылық пен егіншілік қалыптасты, ажарланған тастан жасалған қарулар өмірге келді, адамның тәжірибесі молайды. Қоғамдық еңбек төрт күрделі тарауға бөлінді: малшылық, жер игеру, өндірістік және саудагерлер тобы. Бұның бәрі еңбек өнімділігін арттырып, қоғамның шығысынан кірісін асырды.
Қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда болды. Экономикалық өзгерістер әлеуметтік қайшылықтарды өмірге әкелді.5-4 мыңжылдықтарды сол қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекет пайда болды.Мемлекет пен құқық тарихы туынды – қоғамның антогонистік тапқа бөлінуінің нәтижесі болып табылады.
Құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің, қалыптасуының негізгі объективтік заңдары:
- қосымша өнімнің пайда болуы;
- жеке меншіктің қалыптасуы,
- таптар мен топтардың арасында күрестің басталуы,
- қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге келуі.
Мемлекеттің дамуы - мемлекет қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің пайда болуы нәтижесінде алғашқы қауымдық құрлыс тапқа бөлінуінің туындысы.Мемлекет жария үкіметтің пайда болуы мен іс -әрекетінің нәтижесі ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны және оның негізгі салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда үкіметтің күш- қуатына сүйенетін басқару жүйесі.
Шығыс елдерінде (Иран, Индия, Қытай, Араб елдерінде) мемлекеттің қалыптасуы басым түрде қоғамдық меншікті қорғауға байланысты. Себебі бұл елдерде алғашқы қоғам ыдырау кезінде күрделі құрылыстар болды: ірі су каналдарын жасау, суармалы ирригациялық жүйелер қалыптастыру, құрғақшылықпен күресу. Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін қоғамдық мемлеекттік меншік қалыптасты. Сол меншіктіңиеліктері: чиновниктер, ру, тайпалар басшылары, король императорлар болды. Король –императорлар жердегі құдай дәрежесінде болды. Сөйтіп, бұл елдерде көбінесе мемлекеттік деспотизм орнады. Бұл елдердің экономикасы, әлеуметтік жағдайы, демократия өте бәсең дамыды. Мемлекеттік биліктің, қоғамдық меншіктің басында- абсолютті монарх болды, одан төменгі- екінші дәрежедегі билік уәзір министрлердің қолында, одан төменгі билік–чиновниктерде болды. Осы сатылық биліктер бәрі бірігіп қалың бұқараны қанауда болды.
Қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда болды. Экономикалық өзгерістер әлеуметтік қайшылықтарды өмірге әкелді.5-4 мыңжылдықтарды сол қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекет пайда болды.Мемлекет пен құқық тарихы туынды – қоғамның антогонистік тапқа бөлінуінің нәтижесі болып табылады.
Құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің, қалыптасуының негізгі объективтік заңдары:
- қосымша өнімнің пайда болуы;
- жеке меншіктің қалыптасуы,
- таптар мен топтардың арасында күрестің басталуы,
- қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге келуі.
Мемлекеттің дамуы - мемлекет қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің пайда болуы нәтижесінде алғашқы қауымдық құрлыс тапқа бөлінуінің туындысы.Мемлекет жария үкіметтің пайда болуы мен іс -әрекетінің нәтижесі ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны және оның негізгі салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда үкіметтің күш- қуатына сүйенетін басқару жүйесі.
Шығыс елдерінде (Иран, Индия, Қытай, Араб елдерінде) мемлекеттің қалыптасуы басым түрде қоғамдық меншікті қорғауға байланысты. Себебі бұл елдерде алғашқы қоғам ыдырау кезінде күрделі құрылыстар болды: ірі су каналдарын жасау, суармалы ирригациялық жүйелер қалыптастыру, құрғақшылықпен күресу. Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін қоғамдық мемлеекттік меншік қалыптасты. Сол меншіктіңиеліктері: чиновниктер, ру, тайпалар басшылары, король императорлар болды. Король –императорлар жердегі құдай дәрежесінде болды. Сөйтіп, бұл елдерде көбінесе мемлекеттік деспотизм орнады. Бұл елдердің экономикасы, әлеуметтік жағдайы, демократия өте бәсең дамыды. Мемлекеттік биліктің, қоғамдық меншіктің басында- абсолютті монарх болды, одан төменгі- екінші дәрежедегі билік уәзір министрлердің қолында, одан төменгі билік–чиновниктерде болды. Осы сатылық биліктер бәрі бірігіп қалың бұқараны қанауда болды.
. Н.И.Матузова. Теория государсива и права. - Москва.: Юристъ, 2004
2. С.С.Алексеев. Проблемы теории государства и права. – Москва.: Юрид.лид., 2002
3. Г.В.Атаманчук. Государственное управление; проблемы методологии правового исследования. - Москва.: Омега-Л, 1975
4. А.Е.Лунаев. Теоретические проблемы государственного управления. – Москва.: Наука, 2003
5. С.С.Сартаев. Материалы по истории государства и права Казахстана. – Алматы.: Казахстан
6. Р.А.Фатхутдинов. Система менеджмента. – Москва.: Наука, 2001
7. Г.В.Атаманчук. Теория государства и права. – Москва.: Омега- Л, 2008
8. А., Файоль. Управление- наука и исскуство. – Москва.: Республика, 1992
9. О.К.Сабденов. Экономическая политика переходного периода на рубеже ХХІ века. – Алматы.: Қаржы- қаражат, 2001
10. Р.С.Каренов. Экономические функции государства. – Караганда.: 2004
11. Н.Б.Мухитдинов. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару. - Алматы.: Атакент, 2002
12. А.Т.Быков. Местные советы в управлении экономикой. – Москва.: МГУ, 1992
13. ANALYTIC. Основные тенденции развития регионв Казахстана.: 2008/5
14. Эксклюзив. Госуправление: стартует систем. Астана, 2008
15. Международная конференция студентов, аспирантов и молодых ученых. «ЛОМОНОСОВ 2009» посвященная 250- летию МГУ. Астана. 2009
16. Конкурентоспособность экономики Республики Казахстан: Состояние6 проблемы и приоритеты развития. Материалы международной научно- практической конференции. Астана, 2009
17. Ю.М.Козлов. «Общее понятие управления», Управление как социальное явление в кн., «Административное право РФ».- Москва..: МГУ, 2000
18. Қазақстан Республикасының конституциясы. ҚР Президентінін 1999 жылғы 26 желтоқсандағы «ҚР Президенті туралы» Конституция күші бар жарлығы 10 бап.
19 Әбсаттаров Р. Әлеуметтік мемлекет: мәні мен анықтамасы // Саясат, 2008, №5
20 ҚР әлеуметі-экономикалық дамуы. 2008 жылдын қантар – желтоқсан статистикалық жинақ, Алматы, 2008
21 ҚР халқының өмір сүру, кедейлік деңгейі. Статистикалық жинақ, Алматы 2008.
2. С.С.Алексеев. Проблемы теории государства и права. – Москва.: Юрид.лид., 2002
3. Г.В.Атаманчук. Государственное управление; проблемы методологии правового исследования. - Москва.: Омега-Л, 1975
4. А.Е.Лунаев. Теоретические проблемы государственного управления. – Москва.: Наука, 2003
5. С.С.Сартаев. Материалы по истории государства и права Казахстана. – Алматы.: Казахстан
6. Р.А.Фатхутдинов. Система менеджмента. – Москва.: Наука, 2001
7. Г.В.Атаманчук. Теория государства и права. – Москва.: Омега- Л, 2008
8. А., Файоль. Управление- наука и исскуство. – Москва.: Республика, 1992
9. О.К.Сабденов. Экономическая политика переходного периода на рубеже ХХІ века. – Алматы.: Қаржы- қаражат, 2001
10. Р.С.Каренов. Экономические функции государства. – Караганда.: 2004
11. Н.Б.Мухитдинов. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару. - Алматы.: Атакент, 2002
12. А.Т.Быков. Местные советы в управлении экономикой. – Москва.: МГУ, 1992
13. ANALYTIC. Основные тенденции развития регионв Казахстана.: 2008/5
14. Эксклюзив. Госуправление: стартует систем. Астана, 2008
15. Международная конференция студентов, аспирантов и молодых ученых. «ЛОМОНОСОВ 2009» посвященная 250- летию МГУ. Астана. 2009
16. Конкурентоспособность экономики Республики Казахстан: Состояние6 проблемы и приоритеты развития. Материалы международной научно- практической конференции. Астана, 2009
17. Ю.М.Козлов. «Общее понятие управления», Управление как социальное явление в кн., «Административное право РФ».- Москва..: МГУ, 2000
18. Қазақстан Республикасының конституциясы. ҚР Президентінін 1999 жылғы 26 желтоқсандағы «ҚР Президенті туралы» Конституция күші бар жарлығы 10 бап.
19 Әбсаттаров Р. Әлеуметтік мемлекет: мәні мен анықтамасы // Саясат, 2008, №5
20 ҚР әлеуметі-экономикалық дамуы. 2008 жылдын қантар – желтоқсан статистикалық жинақ, Алматы, 2008
21 ҚР халқының өмір сүру, кедейлік деңгейі. Статистикалық жинақ, Алматы 2008.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Мемлекеттік басқарудың эволюциясы жӘне методологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1.1 Мемлекеттің пайда болуы, негізгі белгілері, 4
қалыптасуы ... ... ... ... ... ..
1.2 Мемлекетті басқару түсінігі, ерекшелігі, функциялары мен атқарушы
билікпен қарым – 7
қатынасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
Мемлекетті басқару қажеттілігі,тиімділігі, концепциялары мен
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Қазақстан Республикаасында нарық қатыныстарының қалыптасуы
жағдайындағы мемлекеттік басқарудың
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
2.1 Қазақстан Республикасындағы экономиканы мемлекеттік реттеу
үрдісін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саланы басқарудағы
қалыптасқан 27
жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазақстан Республикасының әлеуметтік дамуын басқарудағы негізгі
мәселелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқаруды шетел тәжірибесі
негізінде жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3.1 ҚР әкімшілік реформасы мемлекеттік басқару үрдісін жетілдіру
бағыты 38
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3.2 ҚР мемлекеттік басқаруды шетел тәжірибесі негізінде жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Пайдаланған 45
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық,
басқарушылық салаларындағы объективтік даму процестері бір - бірімен тығыз
байланыста өзгеріп, жаңарып отырады. Бұл объективтік даму процесінің
күрделі сатысы әлеуметтік революциялық төңкеріс- б.з.д. 10-15
мыңжылдықтарда болған.Ол төңкеріс кезінде малшылық пен егіншілік
қалыптасты, ажарланған тастан жасалған қарулар өмірге келді, адамның
тәжірибесі молайды. Қоғамдық еңбек төрт күрделі тарауға бөлінді: малшылық,
жер игеру, өндірістік және саудагерлер тобы. Бұның бәрі еңбек өнімділігін
арттырып, қоғамның шығысынан кірісін асырды.
Қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда
болды. Экономикалық өзгерістер әлеуметтік қайшылықтарды өмірге әкелді.5-4
мыңжылдықтарды сол қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен
мемлекет пайда болды.Мемлекет пен құқық тарихы туынды – қоғамның
антогонистік тапқа бөлінуінің нәтижесі болып табылады.
Құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің, қалыптасуының негізгі объективтік
заңдары:
- қосымша өнімнің пайда болуы;
- жеке меншіктің қалыптасуы,
- таптар мен топтардың арасында күрестің басталуы,
- қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің
өмірге келуі.
Мемлекеттің дамуы - мемлекет қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің
пайда болуы нәтижесінде алғашқы қауымдық құрлыс тапқа бөлінуінің
туындысы.Мемлекет жария үкіметтің пайда болуы мен іс -әрекетінің нәтижесі
ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны және оның негізгі
салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда үкіметтің күш- қуатына
сүйенетін басқару жүйесі.
Шығыс елдерінде (Иран, Индия, Қытай, Араб елдерінде) мемлекеттің
қалыптасуы басым түрде қоғамдық меншікті қорғауға байланысты. Себебі бұл
елдерде алғашқы қоғам ыдырау кезінде күрделі құрылыстар болды: ірі су
каналдарын жасау, суармалы ирригациялық жүйелер қалыптастыру,
құрғақшылықпен күресу. Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін
қоғамдық мемлеекттік меншік қалыптасты. Сол меншіктіңиеліктері:
чиновниктер, ру, тайпалар басшылары, король императорлар болды. Король
–императорлар жердегі құдай дәрежесінде болды. Сөйтіп, бұл елдерде көбінесе
мемлекеттік деспотизм орнады. Бұл елдердің экономикасы, әлеуметтік жағдайы,
демократия өте бәсең дамыды. Мемлекеттік биліктің, қоғамдық меншіктің
басында- абсолютті монарх болды, одан төменгі- екінші дәрежедегі билік
уәзір министрлердің қолында, одан төменгі билік–чиновниктерде болды. Осы
сатылық биліктер бәрі бірігіп қалың бұқараны қанауда болды.
1. Мемлекеттік басқарудың эволюциясы жӘне методологиялық негіздері
1.1 Мемлекеттің пайда болуы, негізгі белгілері, қалыптасуы
Қоғамдық меншікпен қатар жеке меншік те дамыды. Шығыс типті (Азия типті)
мемлекеттер кейінгі ғасырларда шығыс Еуропа, Африка, Оңтүстік Америка
елдерінде де қалыптасты. Сонымен, Азия типті мемлекеттердің қалыптасу
себептері:
- ірі ирригациялық жүйелерді жасау;
- оны іске асыру үшін құлдарды, жұмысшыларды жүйелі түрде топтастыру;
- барлық жұмысты бір орталықтан басқару.
Мемлекеттік басқару аппараты бұрынғы ру - тайпаны басқаратын аппараттан
өсіп қалыптасты. Жаңа аппарат қалың бұқарадан алыстай түсіп,
әділетсіздікті, қанаушылықты күшейтті. Азия типті мемлекеттер өте бәсең
дамып, ХІХ – ХХ ғасырларға дейін көп өзгермей сақталып келді ( Қытай, Иран
т.б.)
Еуропалық елдерде – мемлекет жеке меншіктің шапшаң, күрделі дамуы,
қоғамның тапқа бөлінуі арқылы қалыптасты. Афина мен Римде алғашқы қоғамның
ыдырауы кезінде экономикалық күшті топтар таптар мемлекетті өз қолдарына
алып, өз мүдде – мақсаттарын орындайтын мемлекеттік аппарат орнатты. Бұл
мемлекеттер көбінесе демократиялық жүйедегі саияс бірлестік болып
қалыптасты. Мұнда құлдардың саны жергілікті халық санынан бірнеше есе көп
болып, жаңа мемлекеттік басқару аппараты құрылды. Жергілікті халықтың
арасында қайшылыққа жол бермеу саясаты қалыптасты. Республикада қатаң
заңдылық, құқықтық тәртіп орнады.
Мемлекеттің алғашқы қоғамдағы биліктен айырмашылығы:
1) Халықты туысқандығына қарамай, территориясына сәйкес біріктіру.
Билікті осы территорияда жүргізу;
2) Қоғамдыдағы басқаратын арнаулы аппараттың құрылуы.Бұл аппарат үстем
таптың, топтың мүдде – мақсаттарын орындау үшін қалыптасты;
3) Салалық жүйесінің болуы. Арнаулы мемлекетті басқаратын аппаратта
қызмет жасайтын адамдарды әлеуметтік қамтамасыз ету үшін салық
қалыптасты;
Мемлекеттің пайда болу, даму себептеріне келесілерді жатқызуға болады :
- қоғамды басқаруды жақсарту, дамыту: қоғамның жұмысының көлемі де,
шеңбері де молайып, кеңейіп ескі басқару аппараты тиісті дәрежеде
жұмыс жасай алмады.Жаңа мемлекеттік аппарат қажет болды;
- қалың бұқараның, қаналушы таптың үстем тапқа топқа қарсы іс -
әрекеттерін әлсірету, жою үшін күшті мемлекеттік аппарат керек болды;
- қоғамды, экономиканы дамыту үшін әлеуметтік жағдайды жақсарту үшін
басқарушы аппаратты нығайту керек болды;
- қоғамның қорғанысын күшейту үшін , заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң
сақтау үшін мемлекет керек болды;
Мемлекеттің негізгі белгілері болып келсілер саналады:
1) Басқару органдары мен мекемелерінің ерекше жүйесінің болуы (әскер,
полиция, сот, т.б.) Қоғамдық өмірдің дамып, күрделене түсуіне
байланысты мемлекттің механизмі де күрделене түседі.
2) Үстем таптың мүдделері мен мақсаттарына сәйкес қоғамдыққарым
–қатынас ережелерін белгілейтін құқықтың болуы.
Мемлекеттің билік жүргізетін белгілі территориясының болуы, халықты
руына қарай емес, жеріне сәйкес бөлу. Аймақтық ұйым ретінде мемлекет сол
көлемде белгілі бір ұлттың, ұлттық мемлекеттің қалыптасу процесіне әсер
етті. Дамыған қоғамда мемлекеттік органдармен қатар әр түрлі партиялар,
одақтар, бірлестіктер т.б., бұлардың жиынтығы қоғамның жалпы саяси ұйымын
құрайды. Таптық қоғамдағы басқа саяси институттардан мемлекеттің ерекшелігі
қоғамдағы жоғарғы үкімет билігіне (тәуелсіз – суверендік құқыққа) иелігі.
Мемлекеттік үкімет билігінің күші сол елдегі бүкіл халықты және барлық
қоғамдық ұйымдарды қамтиды. Мемлекеттің қоғамдағы бірлестіктерден,
ұйымдардан айырмашылық белгілері:
- мемлекет қоғамдық көлемде бірден – бір билік жүргізетін ұйым; басқа
бірлестіктердің билігі барлық халықты қамти алмайды, мемлекет қана
барлық қоғамға күші бар нормативті актілерді қабылдай алады;
- мемлекет қоғамдағы барлық құқықтық нормалардың дұрыс, уақытында
орындалуын, іске асуын қадағалап, заңдылықты, тәртіпті бақылып
отырады;
- мемлекеттің ішкі және сыртқы істеріндегі тәуелсіздігі, басым
үстемдігі.
Адам қоғамы мыңдаған жылдар өмір сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті
мемлекеттің азаматы болып, сол мемлекеттің билігіне, құқықтық тәртібіне
бағынып, өзінің іс - әрекетін, мінезін, тәртібін қоғамдық мүдде – мақсатты
орындауға жұмсайды. Қазіргі уақытта мемлекеттің пайда болуы туралы
келесідегідей теориялар қалыптасқан.
1. Теологиялық теория – мемлекет пен құқық Алланың әмірімен қалыптасып,
дамып келеді деп түсіндіреді. Бұл теорияны ғылыми түрде уағыздаған
Фома Аквинский, Жак Маритен т.б.,
2. Патриархалдық теория – мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен
қалыптасқан азаматтардың саналы түрде өздерінің мүдде – мақсаттарын
іске асыру үшін біріккен одақ деп түсіндіреді. Күрделі ірі
патриархалдық отбасы басшысы бірті – бірте мемлекеттің басшысына
айналған. Отбасы басшысы - әке, мемлекеттің басшысы монарх. Бұл
теорияның өкілі және дамытқан зерттеушісі Аристотель, оны жақтаушылыр
орта, жаңа ғасырларда пайда болды (Фильмер, Михайловский т.б)
3. Органикалық теория – бұл пікірді Платон көне дәуірде уағыздаған
(б.з.д. IV –III ғ). Бірақ теория толық түрде ХІХ ғасырда қалыптасты.
Өкілдері: Блюнчли, Г. Спенсер, Вормс, Прейс т.б.
ХІХ ғасырдағы ғылымның жтістіктеріне сүйене отырып, бұл теория –
адам қоғамында табиғаттың объективтік даму заңдарына сәйкес эволюциялы
жолмен мемлекетті құрады. Мемлекеттің Үкіметі – адамның басы-миы
сияқты қоғамды басқарады. Қанаушы тап қоғамның экономикасын дамытады.
Ол қоғамды қорғайды деп түсіндіреді.
4. Табиғи құқықтық теория – XVII- XVIII ғасырларда қалыптасқан теория.
Өкілдері: Г. Гроцский, Т. Гоббс, Д. Локк, Ж. Ж Руссо, Б. Спиноза, А.И.
Радищев т.б. Теорияның мазмұны: адамдардың өздерінің табиғи құқықтары
болады ( бостандық, теңдік, еңбек жасау т.б.). Оны ешкім жоя алмайды,
оған зиян келтіре алмайды.Қоғамның тарихи даму процесінде адамдардың
арақатынасында қайшылықтар басталды. Сондықтан қоғамда бостандықты,
әділеттілікті, теңдікті сақтау үшін адамдар өзара шарт жасап,
мемлекетті құрады. Бұл шарттың мазмұны көп елдің Конституциясына кірді
деп түсіндіреді.
5. Психологиялық терия – ХІХ ғасырда бұл теорияны уағыздаған: Ч. Тард, Л.
И. Петражицкий. Қоғам мен мемлекетті бұл териия адамдардың
психологиялық біріккен көзғарасы, іс - әрекеті, мінезі, тәртібі – бәрі
келісіп ұжымдық түрде басқаруы. Қоғам мен мемлекет адамдардың табиғи
психологиялық даму заңдылық процесінің нәтижесінде пайда болды деп
түсіндіреді.
6. Күштеу теориясы – ХІХ ғасырда қалыптасқан пікір. Өкілдері: К.
Каутский, е. Дюринг т.б. Мазмұны: күшті рулар, тайпалар өздерімен
шектес әлсіз ру, тайпаларды күштеп, зорлық, озбырлық жасап, өзіне
бағындырып, бақылауды жақсарту үшін мемлекет құрады.
7. Материалистік теория – мемлекет пен құқықтың пайда болуын экономикалық
тұрғыдан түсіндіреді, сбептері: қоғамдық еңбектің бөлінуі, қосымша
өнімнің, жеке меншіктің пайда болуы, қоғамның қарама – қарсы екі тапқа
бөлінуі, қайшылық күресінің басталуы. Мемлекет пен құқықтың мазмұнының
тарихи өзгеріп отыруы қоғамдық мүдде – мақсатты қорғауы.
Мемлекет қоғамның көп салалы, көп жүйелі құбылыстарына сәйкес дамып,
өмірге келген бірлестік. Оның себептерін қоғамдағы болып жатқан
объективтік факторлар құрастырады: биологиялық, психологиялық,
экономикалық, әлеуметтік, діни, ұлттық т.б. құбылыстар. Сондықтан бір
теорияның шеңберінде мемлекеттің пайда болуын ғылыми тұрғыдан түсінуге
болмады.Мемлекеттің пайда болуын ғылыми тұрғыдан дұрыс түсіндіретін теория
– Тарихи материалистік теория. Бұл теория мемлекетті тарихи туынды –
қоғамның антагонистік тапқа бөлінуінің нәтижесі болып табылады деп
түсіндіреді.
Басқару ықылым заманнан адамдар пайда болған кезден бастап белгілі.
Қандай да алға қойған мақсатқа жету жолында екі адам біріксе, соның
біреуіне мәселені шешу міндеті жүктелсе, яғни ол басқарушыға айналса, ал
екінші адам оған бағынышты басқарылушыға айналады.
1911 жылы американдық инженер Ф. Тейлор Ғылыми
басқарудың принциптері атты кітабы жарық көрді. 1920 жылы Гастев А. К.
Басқаруды жетілдіру жөніндегі концепцияларды алға қойды. Басқару іліміне
айтарлықтай үлес қосқан басқару мектебінің классиктері ретінде Ф.
Тейлор, Ф. Гильберт, А. Файоль, және басқаларды атауға болады. Бұл оқымысты
басқарушылардың алға қойған мақсаты басқарудың әмбебап қағидаларын құру
болып табылады.Француз ғалымы Анри Файоль 1923 жылы: басқару дегеніміз
болжамдау, ұйымдастыру, жарлық беру, үйлестіру, бақылау деп айтқан
болатын, сондай –ақ басқарудың 14 қағидаларын дайындаған:
1. еңбекті бөлу;
2. өкілеттілік және жауапкершілік;
3. тәртіп;
4. орталықтандыру;
5. қызметкерлерді марапаттау;
6. жеке адамның мүддесінің қоғам мүддесіне бағыныштылығы;
7. бірыңғай мақсатта болу;
8. дара басшылық;
9. лауазымды адамдардың дәреже – деңгейі;
10. әділеттілік
11. қызметкерлер үшін тұрақты жұмыс орнының болуы;
12. бірлесу;
13. ретке келтіру;
14. бастамашылық. [5]
1.2 Мемлекетті басқару түсінігі, ерекшелігі, функциялары мен атқарушы
билікпен қарым - қатынасы
Мемлекет және құқық теориясы, құқықтану саласының көрнекті ғалымы
Алексеев С. С. Кезінде мемлекеттік басқару жөнінде былай деп айтқан
болатын: Мемлекеттік басқару мемлекеттің, оның органдары мен мекемелерінің
қоғам жүйесіне немесе оның аяларына мақсатты бағытта ықпал етуі. Сондықтан
биліксіз әлеуметтік басқару болмайды деген тұжырымның негізі бар екенін
көреміз. Мемлекеттік басқарудың мына келесідегідей өзіне тән ерекшеліктері
бар:
1. мемлекеттік басқару саяси сипатта болғандықтан басқару жөніндегі
негізгі салмақ мемлекетке түседі. Мемлекет
мемлекеттік–құқықтық, техникалық– ұйымдастырушылық және тағы басқа
да басқару құралдарына арқа сүйей отырып қоғамды басқаруды
орындайды;
2. мемлекеттік басқару құқықтық нысанда жүзеге асырылады;
3. мемлекеттік басқару ғылыми негізге сүйенеді;
Алексеев С. С. Мемлекеттік басқару өзара тығыз байланысқан басқару
сатыларынан тұратын ұдайы процесс деп айта келіп, сондай-ақ осы аядағы
органдардың басқару қызметтерінің ерекшеліктерін ескере отырып, төмендегі
басқару сатыларын бөліп шығарған:
1. басқару шешімін қабылдауға қажетті ақпараттарды жинау, өңдеу және
талдау;
2. басқару шешімін дайындау және қабылдау;
3. шешімді атқаруды ұйымдастыру;
4. есептеу және бақылау.
Мемлекеттік құрылыс және құқық салассының белгілі ғалымы Г. В.
Атаманчук мемлекеттік басқарудың мынадай анықтамасын берді: мемлекеттік
басқару мемлекеттің ұйымдарға, адамдардың тәртіптері мен іс–қимылдарына,
олардың ұжымдарына біртұтас қоғамға тікелей ықпал етуге бағытталған, ғылыми
негізделген, жоспарланған, ұдайы және құқықтық нысанда жүзеге асырылатын
қызмет.
Сонымен қатар мемлекеттік басқару жүйесінің мына әрекеттер мен
элементтерді қамтитынын көрсеткен:
- басқару субъектісінің ұйымдастырылуы және қызмет атқаруы;
- басқарушы мен басқарылушы объектілердің өзара байланыстарының
құрылымы, басқарушы іс –қимылдарының жиынтығы;
- мемлекеттік басқарушы ықпалдарға тікелей бағынатын қоғам жүйесінің
элементтері;
Осы жүйе басқаруға байланысты әрекеттерде, қатынастарда міндетті үш
элементтің болғанын қалайды:
1) басқару субъектісі немесе оның лауазымды адамы, органы;
2) құрылған және жүзеге асырылатын басқарушы ықпал;
3) жеке тұлғаның, кәсіпорынның, ұйымның және мекемелердің
қызметтеріндегі түріндегі ықпал ету объектісі.
Сондықтан басқаруға әлеуметтік процесс тұрғысынан қарасақ, оның маңызы
өте терең, ерікті және саналы бастамасы бар екеніні байқаймыз.
Алғашқылардың бірі болып басқару ісіне жеткілікті деңгейде көңіл бөлген
К. Маркс болатын. Қоғамдық өндіріс процестерін талдау барысында К.
Маркс басқару дегеніміз еңбектің қоғамдық прпоцесінен туындайтын айрықша
функция деген қорытындыға келген.
Іс жүзінде басқару өзінің мәні бойынша жұмыс істеу бағдарламасын жасау,
оны қажетті материалдармен қамтамасыз ету, бірлесіп еңбек етушілердің
арасында жалпы міндеттерді бөлу, ұжымдардың әрекеттері мен күштерін
біріктіруге ат салысу және олардың күнделікті қызметтерін реттеп отыру,
сондай- ақ барлық атқарылатын қызметтердің алға қойған міндеттерге сай
болуына қадағалау жүргізу болып табылады. Осы бағыттар бойынша барлық
бірлескен қызметке қатысушыларды жалпы нысаналы мақсатқа жетуді көздеп
бағындыруды қамтамасыз ету жүзеге асырылады.
Әлеуметтік басқарудың объектісіне адамдардың тәртібі және іс-қимылдары
жатады.
Осы процесте тұлғаларды басқару қамтамасыз етіледі, олардың өзара
қатынастары ұйымдастырылады. Жұмыс атқару кезінде адамдардың жүріп-тұруы,
іс-қимылы оны еркіне, сана-сезіміне байланысты болады. Демек, басқару
адамдардың әртүрлі ерікті қатынастары арқылы жүзеге асырылады.Әлеуметтік
басқарудың субъектісі адамдар болып табылады, яғни басқару дегеніміз
адамдардың адамдарды басқаруын жүзеге асыру. Басқарудың нақты субъектісі
ретінде адамдардың ұйымдастырылған ұжымдары, қоғамдық немесе мемлекеттік
органдар немесе жеке тұлғалар есептелінеді.
Сонымен басқару субъектісі мен объектісінің арасындағы белгілі бір
байланыс басқару ретінде көрініс табады. Оның мәні субъектінің қоғамдық
процестің басқарылушы адамдарға ұйымдастырыған түрде ықпал етуі. Басқарудың
шынайы көрінісі ретінде өктем билікті айтуға болады. Бұл жөнінде Ф. Энгельс
Беделсіз ұйым болу мүмкін бе? Жоқ, мүмкін емес, себебі істін бірінші шарты
болып басшылық ететін ерік – бедел табылады. [6]
Басқару функциясын атқару үшін басқару субъектісі қажетті билікке ие
болуға тиісті. Сондықтан бұл жерде билік ету- бағыну қатынастары
туындайды.
Билік жүргізу басқарудың белгісі ретінде әртүрлі нысанда болады.Үкімет
билігі әлеуметтік процестерді реттеу құралы болып табылады. Козлов Ю.М.
басқаруды әлеуметтік функция деп қарастырсақ, онда оны былайша сипаттауға
болады дейді:
1) басқару тек адамдардың бірлескен іс- қимылдарын жүзеге асыратын
жерден орын алады;
2) басқару адамдардың бірлескен іс- қимылдарын біріктіру және олардың
жүріс- тұрыстары мен іс- қимылдарын келістіру арқылы нысаналы
мақсатқа бағыттап қамтамасыз етуге ат салысады;
3) басқару бірлескен қызметке қатысушыларды басқарушының бірыңғай
еркіне бағындыру бастамасы ретінде жүзеге асырылады.
Сонда басқару деп өктем- ұйымдастырушы функцияларды жүзеге асыруды
айтамыз.Әлеуметтік басқару негізінде екі бағытта жүзеге асырылады:
мемлекеттік басқару және қоғамдық басқару. Демек, мелекеттік басқару
әлеуметтік басқарудың айрықша түрі болып табылады. Басқару саяси сипатта
болады, сондықтан ол мемлекеттің мүдделері мен міндеттеріне қызмет етеді.
Мемлекеттік сипаты мына жайлардан көрініс табады:
- басқаруды жүзеге асыру кезінде мемлекет мүддесі көзделеді;
- басқару функцияларын мемлекет еркіне сай қалыптастырылған арнайы
субъектілер жүзеге асырады;
- осы субъектілер мемлекет атынан қызмет атқарады;
- оларға қажетті мемлекеттік- өктем сипаттағы өкілеттілік беріледі.
Кейде барлық мемлекеттік органдардың қызметі, барлық мемлекеттік қызмет
басқару деп саналады. Мемлекет ауқымындағы және мемлекет атынан жүзеге
асрылатын басқарушылық функцияларының өзіне тән белгілері мен ерекшеліктері
мыналар:
1) Мемлекттің Конституциясында белгіленген мемлекеттік маңызы бар
басқару сипатындағы мәселелер шеңбері;
2) Мемлекет аумағында басқару функцияларын жүзеге асыратын арнайы
аппаратты, яғни мемлекеттік басқару органдарын қалыптастыру. Осыған
орай мемлекеттік басқаруды кез- келген мемлекеттік орган емес, тек
қана арнайы құрылатын атқару және жарлық беру органдары жүзеге
асырады;
3) Мемлекеттік басқарудың дербес мақсаты–атқару қызметін жүзеге асыру.
Атқару дегеніміз заңдар мен заңға сәйкес актілердің күнделкті және
басқа жағдайларда іске асырылуы;
4) Мемлекеттік басқарудың белгілі бір материалдық базасы болады. (Бұл
жерде айта кететін жай атқару билігіоргандарының бәрінде материалдық
база бола бермейдіі. Мысалы: сот билігінде және т.б.)
5) Мемлекеттік басқару тек кәсіпорындар мен ұйымдарды басқару ғана емес,
сонымен қатар мемлекет аумағының барлық түкпірінде, яғни заң
талаптарына бағындыруға қажеттілік туындаған жерлерде атқарылатын
қызмет;
6) Мемлекеттік басқару дегеніміз ұйымдастырушы қызмет. Басқару
процесінде адамдардың қызметі ұйымдастырылады, олардың арасында
қатынастар құрылады.
7) Мемлекеттік басқару тар мағынада заңды- өктем сипаттағы қызмет болып
табылады. Өйткені бұл қызмет- әкімшілік қызмет.
8) Мемлекеттік басқару заңға сәйкес қызмет болып табылады.Атқару
қызметтерінің бағытын, бағдарын тек заң белгілейді, яғни заң
нормалары нақты жағдайларда қолдланылады. Заңға сәйкестіктің бір
көрінісі мемлекеттік басқару аясында, мемлекеттік басқару органдары
қабылдайтын нормативті актілердің негізінде және соларды орындау
мақсатында шығарылады.
9) Қорыта келіп айтсақ, мелекеттік басқару дегеніміз шаруашылық,
әлеуметтік- мәдени және әкімшілік- саяси құрылыстарды тікелей және
күнделікті басқару процесінде заңдарды орындау жөніндегі заңға
сәйкес, мемлекеттік - өктем ұйымдастырушы қызмет.
Мемлекеттік басқару процесін құрылым тұрғысынан алып қарастырса, онда
басқару субъектілері мына келесідегідей негізгі сатыларды белгілі бір бір
тәртіппен жүзеге асырады:
1. Басқарудың бастапқы сатысында басқару органдарының жүйесінің
атқаратын қызметтері ұйымдастырылады және басқару субъектілері мен
объектілерінің мәртебелері алдын- ала белгіленеді.
2. Бұл сатыда шешімдердің, белгіленген ережелер мен нормативтердің
орындалуы оларға түзетулер жүргізілуі және тікелей жарлық ету жүзеге
асырылады.
3. Басқару жүйесінің қызмет атқаруын тексеру және қадағалау.
Мемлекеттік басқарудың функцияларына тоқталсақ, олар негізгі және
қосалқы функциялар болып топтастырылады. Негізгі функциялар мемлекеттік
басқарудың мәні, маңызымен тығыз байланысқан басқарушы қызметтің түрлері
болып табылады және олар тиісті объектілерге мақсатты, бағдарлы түрдегі
басқарушы ықпал етуді жүзеге асырады. Негізгі функциялар жалпы және
мамандандырылғанг болып екіге бөлінеді.
Жалпы функциялар объективті түрде қандай- да болмасын басқару
процесінде болады. Жалпы функцияларсыз басқару процесі жүргізілмейтіні
белгілі. Осы функцияларға келесілер жатады:
1) жоспарлау;
2) ұйымдастыру;
3) басқару; басшылық ету;
4) жарлық беру;
5) бақылау.
Ал мамандандырылған функциялар объектінің өзіне тән айрықша
ерекшеліктерін және оған ықпал ететін басқарушы қызметті көрсетеді.
Басқару функциялары іс жүзінде басқару органдарының тиісті іс-
қимылдарына жүргізіледі. Басқару функцияларына байланысты басқару теориясы
басқарушы ықпал жасау әдістерін алға шығарады. Мемлекеттік басқару
процесінде бұл әдістер мемлекет атынан, оның тапсырмасы мен мүддесін
көздей отырып пайдаланылады.
Бұл әдістерден мемлекеттік басқару органдарының мемлееттік- өктем
өкілеттіктері көрініс табады. Мемлекеттік басқарудың мақсаттары мен
функциялары өзара шарттас. Мемлекеттік басқару функциялары мемлекеттің
қоғамдық функцияларымен тығыз байланысты және олар мемлекеттің қоғамдық
функцияларының жүзеге асу жолдарын көрсетеді.
Мемлекеттік басқару функциялары:
- ішкі функциялар, бұл мемлекеттік басқарушы жүйенің ішіндегі басқаруды
білдіретін функция.Олардың болуы мемлекеттің көпдеңгейлілігімен, түрлі
компоненттілігімен байланысты. Басқарудың бұл функциясының мақсатты
бағдарлануы әрбір мемлекеттік органға динамикалылық пен заңдылықты
берумен байланысты;
- сыртқы функциялар бұл мемлекеттік органдардың қоғамдық процестерге
ықпал ету процесі.
- жалпы функциялар ( ішкі және сыртқы), бұлар мемлекеттік басқарудың
негізгі объективті қажетті өзара байланыстарын білдіреді.Жалпы
функциялар ішінде түрлі функцияларды бөліп көрсетуге болады. Р. М.
Фалмер жоспарлау, ұйымдастыру, орындау, бақылау туралы жазады.
Мемлекеттік басқару, оның функциялары мен әдістері өздерінің объектісі
ретінде адамдардың іс- қимылдары мен тәртіптерін білдіреді. Осыған
байланысты басқарушы қатынастарда тұрақты қатысатын мына ұйымдық – құқықтық
категорияларды бөліп шығаруға болады:
1) адамдардың әртүрлі ұжымдары;
2) өндірістік- техникалық және басқа да кешендер- бірлестіктер,
кәсіпорындар т.б.
3) мемлекеттік басқару салалары;
4) мемлекеттік басқару аялары;
5) мемлекеттік басқару облыстары.
Мемлекеттік басқару функциялары мемлекеттік және мемлекеттік емес
ұйымдарға , сондай- ақ азаматтарға байланысты жүзеге асырылады.
Осыған орай басқарушы сипаттағы қоғамдық қатынастарға әсер ететін жалпы
механизм ішінен мына қызметтерді бөліп көрсетуге болады:
1) мемлекеттік заңды тұлғаларға басшылық ету жөніндегі қызмет;
2) мемлекеттік емес заңды тұлғалардың жұмыстарын мемлекеттік реттеу
және олармен байланыстарды дамыту жөніндегі қызмет;
3) азаматтардың заңды мүдделері мен мұқтаждықтарын қанағаттандыру және
олардың құқықтарын қорғау жөніндегі қызмет.
Мемлекеттік заңды тұлғалар тұрғысында орталықтандырылған басшылық және
тікелей басқару жүзеге асырылады.Орталықтандырылған басшылық тікелей емес
өзара қатынастар туындатады. Бұл жерде басшылық ортадағы звенолар арқылы
жүргізіледі. Ал тікелей басқару кезінде басқару органы заңды тұлғалар –
басқарушылармен тығыз, тікелей байланыста болады.
3. Мемлекетті басқару қажеттілігі,тиімділігі, концепциялары мен
әдістемесі
Мемлекеттік басқару тиімділігі оның атқарушы органдарының және
ұйымдастыру формаларының барлық типтеріне тиеселі ережелер мен міндеттерден
тұрады. Басқару тиімділігі экономикалық маңыздылығына қарай қызмет
көрсетудің сатылық деңгейінің бөлінуіне байланысты ерекшеленеді.Басқару
тиімділігінің алғышарттары келесідегідей:
1) алға қойған мақсаттың бір болуы;
2) жаңа іскерлік мүмкіншілікті тұрақты іздеу;
3) жүйелі түрде жоспарлау;
4) ақпараттылық;
5) сенімділік;
6) тәуелділік.
Мемлекеттік органдардң және қоғамдағы барлық топтардың жұмыс
жетістектері басқару тиімділігінің негізгі көрсеткіштері, яғни мемлекеттік
басқару тиімділігі негізгі маңызды қызметтердің тиімділігін арттыру арқылы
жүргізіледі.Мемлекеттік басқару қызметінің тиімділігін арттыру қағидалары
төмендегідей:
- іс - әрекеттілік және ұйымның мақсатқа жету деңгейі;
- үнемділік;
- сапалы қызмет көрсеткіштерінің тұтынудың стандарттарына жауап беруі;
- пайдалылық, жалпы шығынның пайдаға қатынасы;
- өнімділік, мемлекеттік қызмет шығындары мен ресурстардың өнімділік
деңгейінің сәйкес келуі.Өнімділік арқылы өнім сапасы, қызметкердің
еңбек шарттары анықталады.
- белсенділік, мемлекет өзінің заңдық өзгерістерін ерекшщеліктеріне
сәйкес өз тарапындағы және коммерциялық сипаттағы ұйымдардың
функционалдық аймақтарына жаңа өзгерістер енгізеді.
Мемлекеттік сипаттағы басқару тиімділігін арттыратын және басқарудың
экономикадағы қажеттілік екендігін түсіндіретін негізгі ережелер мен
алғышарттар бар. Басқару тиімділігін арттыратын және әрбір билік органы
міндетті түрде қарастыруы керек мынадай көрсеткіштер бар:
1) Ұлттық экономиканың әлеуметтік – экономикалық жағдайына байланысты
тұтынушының орташа еңбекақы деңгейін ескере отырып, оларға мақсатты
деңгейде көңіл аудару;
2) Мемлекеттік басқару органдары және кез – келген ұйым үшін қажетті
ресурс адам екенін ұмытпау;
3) Мемлекет экономикалық сипатта бірнеше саладан тұратындығына
байланысты нақты іс -әрекетті бағалай білу;
4) Мемлекеттік органдар, олардың қарамағындағы ұйымдар мен құрылымдар
ең басты көрсеткіш қоғамдағы заңдық, құқықтық негіз екенін ескеру;
5) Жалпы мемлекеттің, басқа ұйымдардың негізгі құнды бағыттарын жіктеп
қарастыру арқылы оның стратегиялық маңыздылығын түсіндіре білу;
6) Мемлекеттік сипатта қабылданған заңды немесе экономикалық ережелер
халыққа түсінікті, әрі мүмкіндігінше жеткізілуі тиіс;
Мемлекеттік басқаруда жалпы және жеке сипаттағы бірнеше концепцияларды
атауға болады. Олар :
1) Либералды және демократиялық;
2) Авторитарлы;
3) Тоталитарлы социалистік;
4) Мемлекеттік – діни;
Басқарудың либералды және демократиялық концепциясы түрлі мектептермен
таныстырылады, соның ішінде мемлекет – жақсылық және мемлекет –
зұлымдық, мемлекет – түңгі күзетші және мемлекет – басқарудың саяси
және экономикалық әдістерінің басымдылығын қолдайтын күшті реттеуші
ойларымен, рационалды бюрократия концепциясымен байланысты болып
табылады. Либералды концепцияда басты назар жеке бостандыққа аударылса,
демократиялық концепцияда халық билігіне орын беріледі. Алайда, екеуі де
жалпы адамдық құндылықтар, демократия қағидалары, саяси және идеолоиялық
плюрализм қағидалары, билік бөлінісі, құқық басымдылығы, жергілікті
басқаруды мойындау сияқты мемлекеттік басқарудың жалпы постулаттарына
сүйенеді.Олар тоталитаризм мен авторитаризмді қабылдамайды, мемлекеттік
қызметкердің халық алдында жауапты болуын, оның жеке мүддеге емес, жалпы
мүддеге қызмет жасауы туралы айтады.
Авторитарлыжәне тоталитарлы концепциялар антидемократиялық көзқарасқа
негізделеді, жеке билік, күшті қол және т.б идеяларға негізделеді. Осындай
ұқсас идеялар фашистік Италияға, Германия мен Франко билік еткен кездегі
Испаниға (70 жылдардың ортасына дейін), Салазар блік еткен кездегі
Португалияға (80 жылдардың ортасына дейін) тән. 90 жылдарға дейін
ақтардың басқаруының расистік концепциясы мен оның іс жүзіндегі көрінісі
Оңтүстік Африка Республикасында орын алған. Оның атауы: апартейд
режимі.Елдің байырғы тұрғындары азаматтық құқықтан айырылған, мемлекеттік
басқару мен Ақ парламентке сайлауға қатыспаған.
Мемлекеттік басқаруға қатысты мемлекеттік – діни, теократиялық ( мысалы,
Сау Арабиясы) немесе клерикалды (Иран) көзқарастар көбіне мұсылман
елдеріне тән. Басқару туралы мұсылмандық фундаментализм концепциясы
басқарудың ең жақсы нысаны ретінде халифат идеясымен байланысты,
сондай –ақ мемлекеттік органдарға сайлауды терістеумен байланысты.(олар
монарх сайлайтын консультативтік кеңеспен алмастырылады- билеуші кезіндегі
аш-шура). Тұрғындардың басқаруға қатысуының орнына басқарылатындармен кері
байланыс нысаны ретінде маджилис тәжірибесі қолданылады (адамдарды қабылдау
бекітілген күні болады, мемлекет басшысы имам болып есептеледі). Либералды
ойлардың ықпалында болған араб елдер (Алжир, Египет т.б. ) республика болып
отыр және ежелгі тәртіптің тек элементтері сақталған (әйелдерді саясат пен
мемлекеттік қызметке жібермеу, аш–шура болса президент жанындағы жекелей
сайланатын консултативтік кеңеске айналған )
Мемлекеттік басқаруда мақсатты анықтау – бул басқару теориясы мен
прктикасындағы маңызды сұрақтардың бірі. Көптеген жылдар бойы елімізде
халық қандай қоғамды көргісі келетіндігі жайлы мәселе қозғалған жоқ.
Мемлекет пен қоғам алдындағы мақсаттар император, лидер сияқты жоғары
басқарушылармен шешілген. Мемлекеттік басқарудағы мақсаттарды көрсету үшін
оның жүйені құраушы кезеңдерін көрсету керек.Олар:
- мемлекеттік басқарудағы мақсаттардың қалыптасуы мен тіркеудің қоғамдық
көздері. Қалыптасқан стереотиптерге қарамастан мемлекеттік басқару
мақсаттары төменде қалыптасу керек, яғни мақсаттар мемлекетке біріккен
адамдардың қызығушылығы мен мүдделерінен туындауы қажет.
- мақсатты анықтаудағы субъективтік жағы мен мемлекеттік басқарудың
қалыптасқан мақсаттарының ашықтығы мен қатыстылығы.
Мақсатты негіздеуде біршама қиындықтар кездеседі.Барлық өткен жағдайлар
тарих болып қалады, ал болашақ жайлы тек болжай аламыз. Француз философы О.
Конттың формуласы белгілі: алдын – ала көре білу үшін білу керек, ал
басқару үшін алдын – ала көре білу керек. ХХ ғасырдың 20 жылдарында Н. Д.
Кондратьев алдын–ала көре білу, оның ішінде өзара байланысты алдын – ала
көре білу мәселесін қарастырды.
1 ) құбылыстардың стихиялық жолы;
2) адамдармен жүзеге асырылатын әрекеттер мен шаралардың анықталған
тиімділігі;
3) біздің құбылысқа әсеріміздің мүмкін қаражаты;
4) көзделген әрекеттер мен шаралардың орындалуынан күтілетін нәтижелер
мен олардың өмірге ықпалы.
Сол кезде 4П деп белгілеуге болатын құбылыстар мәнін түсіне
бастады.Олар: предвидение – алдын–ала көре білу, прогнозирование –
болжамдау, программирование – бағдарламалау, планирование – жоспарлау.
Оларды интелектуалды бейнелеудің қиын екенін, ал іс жүзіне асыру тіпті қиын
екендігін білеміз. Алайда мемлекеттік басқаруда бұл құбылыстар өте қажет.
Басқарудың мәні мақсатты анықтаудағы қалыптасқан механизмді талап етеді.
Абстрактілі жалпы алдын – ала көре білуден нақты болжамдауға логикалық
жылжу, одан қазіргі заманғы математикалық және басқа да методиканы қолданып
бағдарламалауға келу, соңғы жоспарлау қажетті әрекетті таңдау мен оны іске
асыру. АҚШ зерттеушілерінің көрсеткеніндей, жоспарлау – бұл алдын – ала
кім, нені, қашан істейтіндіг туралы қабылданған шешім, сондықтан
жоспарлаудан бас тарту мемлекеттік басқарудағы мақсатты анықтаудан бас
тарту деген сөз, сәйкесінше мемлекеттік басқарудан да. Ондай жағдай болса
бірінші орынға стихиялық механизмдер орын алады және оның салдары белгісіз
құпия болады.
Сонымен мемлекеттік басқарудағы мақсаттар келесідегідей:
2. қоғамдық – саяси, қоғамның кешенді, тұтас, балансталған, сапалы дамуын
біріктіретін мақсаттар;
3. әлеуметтік, қоғамның әлеуметтік құрылымына, оның элементтерінің өзара
қатынасына, адамдардың әлеуметтік өмірінің жағдайы мен деңгейіне
қоғамдық – саяси мақсаттардың ықпалын көрсететін мақсаттар;
4. рухани, қоғам жетекшілік ететін рухани құндылықтарды қабылдаумен
байланысты мақсаттар;
5. экономикалық, қоғамдық – саяси және басқа мақсаттардың жүзеге асуының
материалдық негізін қамтамасыз етуші экономикалық қатыныстар жүйесін
сипттайтын және бекітетін мақсаттар;
6. өндірістік, жоғарыда аталған мақсаттарға сәйкес келетін және олардың
іске асуына көмектесетін басқарылатын объектілердің белсенділігін
қалыптастыруға және қолдауға қатысатын мақсаттар;
7. ұйымдастырушылық, мемлекеттік басқарудың объектісі мен субъектісіндегі
ұйымдастырушылық мәселелерді шешуге бағытталған мақсаттар;
8. Қызметтік–праксеологиялық, нақты құрылымдар, қызмет пен жұмыс орындары
бойынша әрекеттерді бөлетін және реттейтін мақсаттар;
9. Ақпараттық, көзделген мақсаттарды қажетті, нақты, адекватты ақпаратпен
қамтамасыз ететін мақсаттар;
10. Түсіндірмелі, мемлекеттік басқару мақсаттарының кешенінің практикалық
жүзеге асуына ықпал етуші мотивтер, стимулдар мен білімдерді
талқылауды талап ететін мақсаттар;
2. Қазақстан Республикаасында нарық қатыныстарының
қалыптасуы жағдайындағы мемлекеттік басқарудың
қажеттілігі
2.1 Қазақстан Республикасындағы экономиканы мемлекеттік реттеу үрдісін
талдау
Қазіргі жағдайда мемлекеттің кейбір экономикалық процестерді реттей алу
қабілеттілігі мен аса маңызды ролі саясат пен экономиканың байланысынан
және экономикалық саясатты жобалауға тәуелді.
Мемлекет – ол қоғамдық жүйенің стержені болып табылады, ол
институционалдық иерархияның негізін қалай отырып, қағидаларды тексереді,
қоғамдық өмірдің нысандарын ұйымдастырады, билікті шоғырландырады. Мемлекет
жалпы қызығушылықты жеке қызығушылықтан бөле отырып, адамның тәртібінің
қоғамдық шарттылығының жаңа нысанын туындатты.
Сол себепті мемлекеттің қалыптасуы мен бар болуы тек қана тарихи қажет
емес, сондай–ақ дамудың қоғамдық прогресивті және маңызды факторы болып
есептеледі.
Мемлекеттің пайда болуымен оның экономикалық іс - әрекетінің саласы
қалыптасады. Мемлекеттің экономикалық саясаты басты буын әрі нарық
жүйесінің қажетті элементіне айналады.Үкіметтің көрінетін қолы А. Смит
жазған бәсекелестіктің көрінбейтін қолын реттеп отыруы керек.
Мемлекеттің экономикаға араласуы ел экономикасы нарықтық па, әлде
әкімшілік- бөлінушілік пе оған тәуелсіз түрде кез –келген үкімет үшін
объективті қажет болып табылады. Әкімшілік экономикада мемлекет өз мойнына
тауарды өндіру мен бөлу міндетін және қызмет көрсетуді алады.Бұл жерде
реттеудің қажеті жоқ. Алайда іс жүзінде мұндай жүйе өзінің тиімсіздігін
көрсетті.
Нарықтық шаруашылықта үкіметтің алдында тауар өндіруді ұйымдастыру мен
ресурстарды бөлудің міндеті тұрған жоқ.Ол өз еркімен ресурстарды,
капиталды, өндірілген тауарды жұмсай алмайды.
Нарықтық жүйе – ол ең алдымен өндірушілер мен тұтынушылардың шешім
қабылдаудағы құқығы.Нарықтық механизм экономикалық өсудің барлық
мәселелерін шеше алмайды. Еркін бәсекелестік кезінде өндіруші күштердің
басым бөлігі классикалық жеке меншіктің шегінен шығып, сол себепті мемлекет
экономиканың ірі құрылымдарын қамтамасыз етуді өз мойнына алуына тура
келеді.Олар: темір жолдар, почта, байланыс жүйесі, т.б. Еңбек бөлінісінің
негізіндегі мемлекетаралық интеграцияның күшеюуі ұлттық шекараларға деген
жалпы экономикалық процестердің өсуіне,қорғаныспен, ғылыммен, әлеуметтік
қатынастарды реттеумен, жұмыс күшін қайта өндірумен және т.б. байланысты
туындайтын жаңа әлеуметтік – экономикалық мәселелердің қалыптасуына
әкеледі.Саяси және экономикалық шешімдерді қабылдауды реттеу механизіміне
мемлекеттің құрылымның араласуының өте қатты қажаеттілігі туындайды.
Бәрімізге белгілі монополистік емес, дамыған нарық экономикасының
қозғаушы механизмдері құрамында экономикалық даму стагнациясының
элеметтері болады. Бұл ең алдымен мынадан көрініс табады: экономикадағы
жүйелік теңдік өндіріс факторларының толық қамтылмаған кезінде орын алады,
ең бірінші жұмыс күшінің толық қамтылмауы кезінде. Стагнацияның қайшылығын
шешу үшін мемлекетті оның үлкен потенциалымен тарту керек. Мемлекет толық
жұмыс бастылық пен тиімді сұраныстың бір болуының қамтамасыз ету функциясын
өз мойнына алады.
Қазақстан Республикасы Еуропа мен Азияның бірқатар елдері сияқты
экономикалық құрылымдарды реформалау жолында кенледі. Ол нарық жүйесін
қолдану мен қалыптастырудың жеткілікті тәжірибесі жоқтығына байланысты
дамушы елдердің мемлекеттік басқару тәжірибесін пайдалануды жөн көріп отыр.
Тәжірибені зерттеу экономиканың дамуында кездесетін көптеген қателіктерден
сақтануға мүмкіндік береді.
Тарихи тұрғыдан қарасақ дамушы елдерде нарық экономикасын реттеуде екі
жетекші әдістемелік көзқарас бар: кейнсиандық мектеп (шаруашылық механизмді
мемлекеттік реттеу теориясы) және қоғамның шаруашылық өміріне араласпаудың
доктриналарының неокейнсиандық пен консервативтік мектептері синтезі.
Осы екі теориялық ағымның негіздері бір. Олар мемлекетті қоғамның
стратегиялық мақсаттарына жетуге бағытталған экономикалық саясатты өткізу
үшін шаруашылық функциялар мен белгілі бір меншігі бар экономикалық жүйенің
субъектісі ретінде қарастырады.концепциялар арасындағы өзгешелік
мемлекеттік ықпалдың қолданылатын әдістері мен осы ықпалды терістеуге дейін
барады.Осылайша австриялық экономист Хайек мемлекет тек “түңгі күзетші”
ролін ғана роындап, экономикалық процестерге араласпауы керек деген.Дж. М.
Кейнс пен посткейнсиандық өкілдер нарық параметрлерінің жағдайына бақылау
жасау бұл мемлекеттің (үкіметтің ) қызметтерінің бірі деп есептейді.Кез
–келген теңсіздік тудыратын ықпал тіркеліп, қалыптасқан тұрақтандырушы
базасында тең, балансталған өсудің траекториясына бағытталуы керек.
Осылайша үкімет нарықтың басқа да сегменттеріне әсер етеді.
Айта кететін жайт, экономиканы мемлекеттік реттеу сұрақтарында
кейнсиандықтар бірқалыпты емес.Ол негізінен үш ағымға бөлініп кетеді: сол
(либералды), консервативті және неоклассикалық. Кейнсиандықтың сол жағы
қазіргі қоғамның қайшылықтарынан Қоғамдық мақсаттарға: тұрғын үй құрылысы,
денсаулық сақтау, әлеуметтік сақтандыру, жол құрылысы және т.б., сондай –
ақ фермерлердің, шағын кәсіпкерлердің, жұмысшылардың табысының өсуіне
жағдай жасау мемлекеттік шығындарды ұлғайту арқылы шығуды ұсынады.
Кейнсиандықтың консервативтік бағыты экономиканы мемлекеттік реттеуде
басты жол ол пайданы максимилизациялау мен экономиканың консервативтілігін
сақтау деп есептейді.
Неоклассикалық мектеп пен оның өкілдері тиімді ақша–несиелік және
фискалды саясат арқылы мемлекеттің халықтың түрлі бөлігінің табыс деңгейін
анықтауға, инвестициялық саясатты үйлестіруге, прогрессивті салалық
құрылымдарды ынталандыруға және т.б. микро және макродеңгейде араласуының
интеграциясын жүзеге асыруға болады деп ойлайды.
Экономикалық дамуды мемлекеттік реттеу қажеттілігі қандай объективті
шарттармен негізделген?
Мемлекет нарық механизіміне тән кемшіліктерді түзетуге қажет. Бәрімізге
белгілі нарықтың теріс жақтары бар: барлық адамзатқа тиеселі өндірілмеген
ресурстардың сақталуына жағдай жасамайды, мысалға мұхиттың балық байлығы.
Нарық шарттарында кей жағдайларда қабылданған шешімдердің потенциалды теріс
салдарлары ескерілмейді және ұжымдық қолдануға арналған тауар мен қызмет
өндірісі үшін ынталандыруларқалыптастырылмайды, еңбек пен табысқа құқық
кепілдендірілмейді, ғылымдағы фундаментальды зерттеудің мақсатты дамуы
қамтамасыз етілмейді.Нарық нгізінен әлеуметті қажетті тауар өндірісіне
емес, кімде ақша бар солардың қажеттілігін қанағаттандыуға бағытталған.Ол
рецессиондық және инфляциялық процестер тән тұрақсыз дамуға подвержен.
Мемлекет кәсіпкерлерге өзара бәсекелестік кезінде тең шарттарды
қалыптастыруға, тиімді бәсекелестік, монополияланған өндірісті шектеуге
байланысты жауапкершілікті өз мойнына алады.Мемлекеттен адамдардың ұжымдық
қажеттілігін қанағаттандыру үшін экономикалық ресурстарды бағыттау талап
етіледі, әрі ол қоғамдық тауар мен қызмет өндірісін қалыптастыру керек.
Экономикалық өмірге мемлекеттің қатысуы сонымен қатар оның мүгедектер,
балалар, қарттарды асыраумен, еңбен нарығын реттеумен, жұмыссыздықты
қысқартумен байланысты.Сондай –ақ сыртқы саясат, төлем балансы мен валюта
бағамын реттеу мәселесін ұмытпау керек.
Жалпы алғанда мемлекет азаматтар қауымдастығының
әлеуметтік-экономикалық және саяси принциптерін жүзеге асырады.Ол макро
және микроэкономикалық процестердің қалыптасуына белсенді араласады.
Нарық шарттарында экономиканы мемлекеттік реттеу - бұл шаруашылық
етудің өзгермелі шарттарына әрекет етуші әлеуметтік – экономикалық жүйенің
бейімделуі мақсатында құқықты мемлекеттік мекемелер жүзеге асыратын заңдық,
атқарушылық, бақылаушылық сипаттағы шаралар жүйесі.
Көптеген экономистер есептеуінше, экономиканы мемлекеттік реттеу жалпы
экономикалық жүйесінің тең өсуіне жету мақсатында үкіметтің ішкі және
сыртқы нарықтардың жекелеген сегметтеріне микро және макро реттеуіштері
көмегімен басқарушылық ықпалының мақсатталған, үйлестіруші процесі.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсат ағашында басқы және нақты
мақсаттарды бөліп көрсетуге болады.Басқы мақсаттардың ішінде негізгілері
болып келесілер табылады: экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық, ұлттық
бәсекелестік басымдылықты сақтау, экономикалық қауіпсіздік, нарық
механизімінің түрлі жағдайларға бейімделуі.
Нақты мақсаттар мемлекеттік реттеу объектілері бойынша бөлінеді, алайда
жалпы және жеке мүдделердің байланысының қажеттілігінен туындайды.
Реттеу объектілеріне ұлттық экономиканың мемлекетаралық одақтарының
ұлттық деңгейін, нарық ретеуіштерінің көмегімен шешілмейтін мәселелер
туындайтын жеке секторлар мен аймақтарды жатқызуға болады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің субъектілері болып басқарудың орталық
(федералды), аймақтық, муниципалды немесе коммуналды органдары шығады.
Мемлекеттік реттеудің келесідегідей түрлерін бөліп көрсетуге болады:
- шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм.Ол КСРО – ге
және кеңестік қауымдастық елдеріне тән болды, алайда қазіргі уақытта
ол кейбір посткоммунистік елдерде сақталған ;
- мемлекеттік және нарықтық реттеуіштердің түрлі аралас нұсқалары. Ол
жапондық, шведтік модельдерде, ГФР–ның, Австрияның әлеуметтік
бағдарланған нарықтық шаруашылық моделінде және дамудың қытайлық
нұсқасында жүзеге асрылған;
- шекті либерализм, ол тек қана шексіз жеке кәсіпкерліктің шарттарын
тиімді деп есептейді. Ең алдымен ол АҚШ–на тән. Мемлекеттік реттеудің
тиімділіг күшті, заңдық, атқарушылық, және соттық мемлекеттік биліктің
болуымен анықталады.
Мемлекеттік реттеудің институционалды құрылымы өз құрамына әкімшілік
органдарды кіргізеді. Экономикалық мүдделердің жүзеге асу мүмкіндіктері мен
шешім қабылдау тізбектілігін анықтайтын басқарудың бұл органдарының
ерекшелену деңгейі елдегі басқарудың орталықтандырылу деңгейінен тәуелді.
Осылайша Ұлыбритания үшін Франциямен салыстырғанда саясат үстінен
бюрократияны бақылаудың орталықтандыру деңгейі әлдеқайда төмен.
АҚШ–тың жоғарғы әкімшілік құрылымдарында автономдық органдар саны басым
болып келеді. ГФР–ға басқарудың неғұрлым интеграцияланған жүйесі тән, яғни
мүдделердің және олардың модельдерінің агрегатталуы мен бірлесуінің
механизмі. Осылайша корпаративтік модель мүдделердің теңдікте болуына жету
үшін арнайы институттарды құру қажет. Бұл Швеция мен Жаңа Зеландияның
либералды корпоратитизмі, Жапониядағы жеке капитализм, Швейцариядағы
социетарлы капитализм.
Плюралистік модельде (Италия мен Ұлыбритания) мүдделерді келістірудің
арнайы механизмі жоқ. Олар парламенттің, үкіметтің, кәсіподақтар мен
партиялардың қатысуымен саяси процестер шегінде жүзеге асырылады.
Қорытындылай келе, мемлекеттің белгілі бір органдары көмегімен
мемлекеттік реттеудің негізгі екі түрін бөліп көрсетуге болады:
1. Реактивті (бейімделу) моделі АҚШ – қа тән. Ол нарықтың
өзгерістеріне нақты икемделеді. Бұл реттеуші органдардың
құрылымы мен қызметтерінің қозғалмалығымен, макро және микро
деңгейде тікелей және жанама ретеу рычагтарының
варияциялануымен, жеке бизнес пен мемлекеттің бірлесіп қызмет
етуі үшін меншіктің түрлі нысандарының қосындысымен қамтамасыз
етіледі.
2. Мемлекеттік реттеудің проактивті моделі (Жапония) жоспарлауды
қолдану арқылы, мемлекет пен кәсіпкерлер арасында келіссөздер
жүргізу барысында үйлестіруші және түзетуші ұсыныстарды
қолдану және мемлекеттік араласу көлемінің нақты улесі
жолымен нарықтық механизмдегі болуы мүмкін бұзылуларды алдын
алуға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайын келесідей сипаттауға болады.
Экономиканың нақты секторы. 2008 жылдың қаңтар- ақпанында өнеркәсіп
өндірісінің көлемі қолданыстағы бағамен 491,6 млрд. теңге болды, бұл 2007
жылдың қаңтар- ақпанымен салыстырғанда 8,9% артық. Өндірістің көлемі 2007
жылдың осы кезеңімен салыстырғанда кен өндіру өнеркәсібінде – 11,5%, өңдеу
өнеркәсібінде – 7,6%, электр энергиясын, газ бен су өндіруде және бөлуде –
5,0% өсті.
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі ағымдағы бағамен 35,7 млрд.
теңге болып 2007 жылдың қаңтар- ақпанымен салыстырғанда 5,9% артты.жүк
тасымалдаудың жалпы көлемі (көлік емес ұйымдар мен коммерциялық
тасымалдаумен шұғылданатын кәсіпкерлер тасымалдаған жүк көлемінің бағасын
есепке алғанда) 253,9 млн. тоннаны құрап, 2007 жылдың сәйкес кезеңімен
салыстырғанда 6,3% артты.
Есепті кезеңде бөлшек тауар айналымының көлемі (қоғамдық тамақтандыру
айналымынсыз) 159,1 млрд. теңге болып 2007 жылдың қаңтар- ақпанымен
салыстырғанда 5,5% артты. Негізгі капиталға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Мемлекеттік басқарудың эволюциясы жӘне методологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1.1 Мемлекеттің пайда болуы, негізгі белгілері, 4
қалыптасуы ... ... ... ... ... ..
1.2 Мемлекетті басқару түсінігі, ерекшелігі, функциялары мен атқарушы
билікпен қарым – 7
қатынасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
Мемлекетті басқару қажеттілігі,тиімділігі, концепциялары мен
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Қазақстан Республикаасында нарық қатыныстарының қалыптасуы
жағдайындағы мемлекеттік басқарудың
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
2.1 Қазақстан Республикасындағы экономиканы мемлекеттік реттеу
үрдісін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саланы басқарудағы
қалыптасқан 27
жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазақстан Республикасының әлеуметтік дамуын басқарудағы негізгі
мәселелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқаруды шетел тәжірибесі
негізінде жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3.1 ҚР әкімшілік реформасы мемлекеттік басқару үрдісін жетілдіру
бағыты 38
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3.2 ҚР мемлекеттік басқаруды шетел тәжірибесі негізінде жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Пайдаланған 45
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық,
басқарушылық салаларындағы объективтік даму процестері бір - бірімен тығыз
байланыста өзгеріп, жаңарып отырады. Бұл объективтік даму процесінің
күрделі сатысы әлеуметтік революциялық төңкеріс- б.з.д. 10-15
мыңжылдықтарда болған.Ол төңкеріс кезінде малшылық пен егіншілік
қалыптасты, ажарланған тастан жасалған қарулар өмірге келді, адамның
тәжірибесі молайды. Қоғамдық еңбек төрт күрделі тарауға бөлінді: малшылық,
жер игеру, өндірістік және саудагерлер тобы. Бұның бәрі еңбек өнімділігін
арттырып, қоғамның шығысынан кірісін асырды.
Қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда
болды. Экономикалық өзгерістер әлеуметтік қайшылықтарды өмірге әкелді.5-4
мыңжылдықтарды сол қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен
мемлекет пайда болды.Мемлекет пен құқық тарихы туынды – қоғамның
антогонистік тапқа бөлінуінің нәтижесі болып табылады.
Құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің, қалыптасуының негізгі объективтік
заңдары:
- қосымша өнімнің пайда болуы;
- жеке меншіктің қалыптасуы,
- таптар мен топтардың арасында күрестің басталуы,
- қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің
өмірге келуі.
Мемлекеттің дамуы - мемлекет қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің
пайда болуы нәтижесінде алғашқы қауымдық құрлыс тапқа бөлінуінің
туындысы.Мемлекет жария үкіметтің пайда болуы мен іс -әрекетінің нәтижесі
ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны және оның негізгі
салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда үкіметтің күш- қуатына
сүйенетін басқару жүйесі.
Шығыс елдерінде (Иран, Индия, Қытай, Араб елдерінде) мемлекеттің
қалыптасуы басым түрде қоғамдық меншікті қорғауға байланысты. Себебі бұл
елдерде алғашқы қоғам ыдырау кезінде күрделі құрылыстар болды: ірі су
каналдарын жасау, суармалы ирригациялық жүйелер қалыптастыру,
құрғақшылықпен күресу. Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін
қоғамдық мемлеекттік меншік қалыптасты. Сол меншіктіңиеліктері:
чиновниктер, ру, тайпалар басшылары, король императорлар болды. Король
–императорлар жердегі құдай дәрежесінде болды. Сөйтіп, бұл елдерде көбінесе
мемлекеттік деспотизм орнады. Бұл елдердің экономикасы, әлеуметтік жағдайы,
демократия өте бәсең дамыды. Мемлекеттік биліктің, қоғамдық меншіктің
басында- абсолютті монарх болды, одан төменгі- екінші дәрежедегі билік
уәзір министрлердің қолында, одан төменгі билік–чиновниктерде болды. Осы
сатылық биліктер бәрі бірігіп қалың бұқараны қанауда болды.
1. Мемлекеттік басқарудың эволюциясы жӘне методологиялық негіздері
1.1 Мемлекеттің пайда болуы, негізгі белгілері, қалыптасуы
Қоғамдық меншікпен қатар жеке меншік те дамыды. Шығыс типті (Азия типті)
мемлекеттер кейінгі ғасырларда шығыс Еуропа, Африка, Оңтүстік Америка
елдерінде де қалыптасты. Сонымен, Азия типті мемлекеттердің қалыптасу
себептері:
- ірі ирригациялық жүйелерді жасау;
- оны іске асыру үшін құлдарды, жұмысшыларды жүйелі түрде топтастыру;
- барлық жұмысты бір орталықтан басқару.
Мемлекеттік басқару аппараты бұрынғы ру - тайпаны басқаратын аппараттан
өсіп қалыптасты. Жаңа аппарат қалың бұқарадан алыстай түсіп,
әділетсіздікті, қанаушылықты күшейтті. Азия типті мемлекеттер өте бәсең
дамып, ХІХ – ХХ ғасырларға дейін көп өзгермей сақталып келді ( Қытай, Иран
т.б.)
Еуропалық елдерде – мемлекет жеке меншіктің шапшаң, күрделі дамуы,
қоғамның тапқа бөлінуі арқылы қалыптасты. Афина мен Римде алғашқы қоғамның
ыдырауы кезінде экономикалық күшті топтар таптар мемлекетті өз қолдарына
алып, өз мүдде – мақсаттарын орындайтын мемлекеттік аппарат орнатты. Бұл
мемлекеттер көбінесе демократиялық жүйедегі саияс бірлестік болып
қалыптасты. Мұнда құлдардың саны жергілікті халық санынан бірнеше есе көп
болып, жаңа мемлекеттік басқару аппараты құрылды. Жергілікті халықтың
арасында қайшылыққа жол бермеу саясаты қалыптасты. Республикада қатаң
заңдылық, құқықтық тәртіп орнады.
Мемлекеттің алғашқы қоғамдағы биліктен айырмашылығы:
1) Халықты туысқандығына қарамай, территориясына сәйкес біріктіру.
Билікті осы территорияда жүргізу;
2) Қоғамдыдағы басқаратын арнаулы аппараттың құрылуы.Бұл аппарат үстем
таптың, топтың мүдде – мақсаттарын орындау үшін қалыптасты;
3) Салалық жүйесінің болуы. Арнаулы мемлекетті басқаратын аппаратта
қызмет жасайтын адамдарды әлеуметтік қамтамасыз ету үшін салық
қалыптасты;
Мемлекеттің пайда болу, даму себептеріне келесілерді жатқызуға болады :
- қоғамды басқаруды жақсарту, дамыту: қоғамның жұмысының көлемі де,
шеңбері де молайып, кеңейіп ескі басқару аппараты тиісті дәрежеде
жұмыс жасай алмады.Жаңа мемлекеттік аппарат қажет болды;
- қалың бұқараның, қаналушы таптың үстем тапқа топқа қарсы іс -
әрекеттерін әлсірету, жою үшін күшті мемлекеттік аппарат керек болды;
- қоғамды, экономиканы дамыту үшін әлеуметтік жағдайды жақсарту үшін
басқарушы аппаратты нығайту керек болды;
- қоғамның қорғанысын күшейту үшін , заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң
сақтау үшін мемлекет керек болды;
Мемлекеттің негізгі белгілері болып келсілер саналады:
1) Басқару органдары мен мекемелерінің ерекше жүйесінің болуы (әскер,
полиция, сот, т.б.) Қоғамдық өмірдің дамып, күрделене түсуіне
байланысты мемлекттің механизмі де күрделене түседі.
2) Үстем таптың мүдделері мен мақсаттарына сәйкес қоғамдыққарым
–қатынас ережелерін белгілейтін құқықтың болуы.
Мемлекеттің билік жүргізетін белгілі территориясының болуы, халықты
руына қарай емес, жеріне сәйкес бөлу. Аймақтық ұйым ретінде мемлекет сол
көлемде белгілі бір ұлттың, ұлттық мемлекеттің қалыптасу процесіне әсер
етті. Дамыған қоғамда мемлекеттік органдармен қатар әр түрлі партиялар,
одақтар, бірлестіктер т.б., бұлардың жиынтығы қоғамның жалпы саяси ұйымын
құрайды. Таптық қоғамдағы басқа саяси институттардан мемлекеттің ерекшелігі
қоғамдағы жоғарғы үкімет билігіне (тәуелсіз – суверендік құқыққа) иелігі.
Мемлекеттік үкімет билігінің күші сол елдегі бүкіл халықты және барлық
қоғамдық ұйымдарды қамтиды. Мемлекеттің қоғамдағы бірлестіктерден,
ұйымдардан айырмашылық белгілері:
- мемлекет қоғамдық көлемде бірден – бір билік жүргізетін ұйым; басқа
бірлестіктердің билігі барлық халықты қамти алмайды, мемлекет қана
барлық қоғамға күші бар нормативті актілерді қабылдай алады;
- мемлекет қоғамдағы барлық құқықтық нормалардың дұрыс, уақытында
орындалуын, іске асуын қадағалап, заңдылықты, тәртіпті бақылып
отырады;
- мемлекеттің ішкі және сыртқы істеріндегі тәуелсіздігі, басым
үстемдігі.
Адам қоғамы мыңдаған жылдар өмір сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті
мемлекеттің азаматы болып, сол мемлекеттің билігіне, құқықтық тәртібіне
бағынып, өзінің іс - әрекетін, мінезін, тәртібін қоғамдық мүдде – мақсатты
орындауға жұмсайды. Қазіргі уақытта мемлекеттің пайда болуы туралы
келесідегідей теориялар қалыптасқан.
1. Теологиялық теория – мемлекет пен құқық Алланың әмірімен қалыптасып,
дамып келеді деп түсіндіреді. Бұл теорияны ғылыми түрде уағыздаған
Фома Аквинский, Жак Маритен т.б.,
2. Патриархалдық теория – мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен
қалыптасқан азаматтардың саналы түрде өздерінің мүдде – мақсаттарын
іске асыру үшін біріккен одақ деп түсіндіреді. Күрделі ірі
патриархалдық отбасы басшысы бірті – бірте мемлекеттің басшысына
айналған. Отбасы басшысы - әке, мемлекеттің басшысы монарх. Бұл
теорияның өкілі және дамытқан зерттеушісі Аристотель, оны жақтаушылыр
орта, жаңа ғасырларда пайда болды (Фильмер, Михайловский т.б)
3. Органикалық теория – бұл пікірді Платон көне дәуірде уағыздаған
(б.з.д. IV –III ғ). Бірақ теория толық түрде ХІХ ғасырда қалыптасты.
Өкілдері: Блюнчли, Г. Спенсер, Вормс, Прейс т.б.
ХІХ ғасырдағы ғылымның жтістіктеріне сүйене отырып, бұл теория –
адам қоғамында табиғаттың объективтік даму заңдарына сәйкес эволюциялы
жолмен мемлекетті құрады. Мемлекеттің Үкіметі – адамның басы-миы
сияқты қоғамды басқарады. Қанаушы тап қоғамның экономикасын дамытады.
Ол қоғамды қорғайды деп түсіндіреді.
4. Табиғи құқықтық теория – XVII- XVIII ғасырларда қалыптасқан теория.
Өкілдері: Г. Гроцский, Т. Гоббс, Д. Локк, Ж. Ж Руссо, Б. Спиноза, А.И.
Радищев т.б. Теорияның мазмұны: адамдардың өздерінің табиғи құқықтары
болады ( бостандық, теңдік, еңбек жасау т.б.). Оны ешкім жоя алмайды,
оған зиян келтіре алмайды.Қоғамның тарихи даму процесінде адамдардың
арақатынасында қайшылықтар басталды. Сондықтан қоғамда бостандықты,
әділеттілікті, теңдікті сақтау үшін адамдар өзара шарт жасап,
мемлекетті құрады. Бұл шарттың мазмұны көп елдің Конституциясына кірді
деп түсіндіреді.
5. Психологиялық терия – ХІХ ғасырда бұл теорияны уағыздаған: Ч. Тард, Л.
И. Петражицкий. Қоғам мен мемлекетті бұл териия адамдардың
психологиялық біріккен көзғарасы, іс - әрекеті, мінезі, тәртібі – бәрі
келісіп ұжымдық түрде басқаруы. Қоғам мен мемлекет адамдардың табиғи
психологиялық даму заңдылық процесінің нәтижесінде пайда болды деп
түсіндіреді.
6. Күштеу теориясы – ХІХ ғасырда қалыптасқан пікір. Өкілдері: К.
Каутский, е. Дюринг т.б. Мазмұны: күшті рулар, тайпалар өздерімен
шектес әлсіз ру, тайпаларды күштеп, зорлық, озбырлық жасап, өзіне
бағындырып, бақылауды жақсарту үшін мемлекет құрады.
7. Материалистік теория – мемлекет пен құқықтың пайда болуын экономикалық
тұрғыдан түсіндіреді, сбептері: қоғамдық еңбектің бөлінуі, қосымша
өнімнің, жеке меншіктің пайда болуы, қоғамның қарама – қарсы екі тапқа
бөлінуі, қайшылық күресінің басталуы. Мемлекет пен құқықтың мазмұнының
тарихи өзгеріп отыруы қоғамдық мүдде – мақсатты қорғауы.
Мемлекет қоғамның көп салалы, көп жүйелі құбылыстарына сәйкес дамып,
өмірге келген бірлестік. Оның себептерін қоғамдағы болып жатқан
объективтік факторлар құрастырады: биологиялық, психологиялық,
экономикалық, әлеуметтік, діни, ұлттық т.б. құбылыстар. Сондықтан бір
теорияның шеңберінде мемлекеттің пайда болуын ғылыми тұрғыдан түсінуге
болмады.Мемлекеттің пайда болуын ғылыми тұрғыдан дұрыс түсіндіретін теория
– Тарихи материалистік теория. Бұл теория мемлекетті тарихи туынды –
қоғамның антагонистік тапқа бөлінуінің нәтижесі болып табылады деп
түсіндіреді.
Басқару ықылым заманнан адамдар пайда болған кезден бастап белгілі.
Қандай да алға қойған мақсатқа жету жолында екі адам біріксе, соның
біреуіне мәселені шешу міндеті жүктелсе, яғни ол басқарушыға айналса, ал
екінші адам оған бағынышты басқарылушыға айналады.
1911 жылы американдық инженер Ф. Тейлор Ғылыми
басқарудың принциптері атты кітабы жарық көрді. 1920 жылы Гастев А. К.
Басқаруды жетілдіру жөніндегі концепцияларды алға қойды. Басқару іліміне
айтарлықтай үлес қосқан басқару мектебінің классиктері ретінде Ф.
Тейлор, Ф. Гильберт, А. Файоль, және басқаларды атауға болады. Бұл оқымысты
басқарушылардың алға қойған мақсаты басқарудың әмбебап қағидаларын құру
болып табылады.Француз ғалымы Анри Файоль 1923 жылы: басқару дегеніміз
болжамдау, ұйымдастыру, жарлық беру, үйлестіру, бақылау деп айтқан
болатын, сондай –ақ басқарудың 14 қағидаларын дайындаған:
1. еңбекті бөлу;
2. өкілеттілік және жауапкершілік;
3. тәртіп;
4. орталықтандыру;
5. қызметкерлерді марапаттау;
6. жеке адамның мүддесінің қоғам мүддесіне бағыныштылығы;
7. бірыңғай мақсатта болу;
8. дара басшылық;
9. лауазымды адамдардың дәреже – деңгейі;
10. әділеттілік
11. қызметкерлер үшін тұрақты жұмыс орнының болуы;
12. бірлесу;
13. ретке келтіру;
14. бастамашылық. [5]
1.2 Мемлекетті басқару түсінігі, ерекшелігі, функциялары мен атқарушы
билікпен қарым - қатынасы
Мемлекет және құқық теориясы, құқықтану саласының көрнекті ғалымы
Алексеев С. С. Кезінде мемлекеттік басқару жөнінде былай деп айтқан
болатын: Мемлекеттік басқару мемлекеттің, оның органдары мен мекемелерінің
қоғам жүйесіне немесе оның аяларына мақсатты бағытта ықпал етуі. Сондықтан
биліксіз әлеуметтік басқару болмайды деген тұжырымның негізі бар екенін
көреміз. Мемлекеттік басқарудың мына келесідегідей өзіне тән ерекшеліктері
бар:
1. мемлекеттік басқару саяси сипатта болғандықтан басқару жөніндегі
негізгі салмақ мемлекетке түседі. Мемлекет
мемлекеттік–құқықтық, техникалық– ұйымдастырушылық және тағы басқа
да басқару құралдарына арқа сүйей отырып қоғамды басқаруды
орындайды;
2. мемлекеттік басқару құқықтық нысанда жүзеге асырылады;
3. мемлекеттік басқару ғылыми негізге сүйенеді;
Алексеев С. С. Мемлекеттік басқару өзара тығыз байланысқан басқару
сатыларынан тұратын ұдайы процесс деп айта келіп, сондай-ақ осы аядағы
органдардың басқару қызметтерінің ерекшеліктерін ескере отырып, төмендегі
басқару сатыларын бөліп шығарған:
1. басқару шешімін қабылдауға қажетті ақпараттарды жинау, өңдеу және
талдау;
2. басқару шешімін дайындау және қабылдау;
3. шешімді атқаруды ұйымдастыру;
4. есептеу және бақылау.
Мемлекеттік құрылыс және құқық салассының белгілі ғалымы Г. В.
Атаманчук мемлекеттік басқарудың мынадай анықтамасын берді: мемлекеттік
басқару мемлекеттің ұйымдарға, адамдардың тәртіптері мен іс–қимылдарына,
олардың ұжымдарына біртұтас қоғамға тікелей ықпал етуге бағытталған, ғылыми
негізделген, жоспарланған, ұдайы және құқықтық нысанда жүзеге асырылатын
қызмет.
Сонымен қатар мемлекеттік басқару жүйесінің мына әрекеттер мен
элементтерді қамтитынын көрсеткен:
- басқару субъектісінің ұйымдастырылуы және қызмет атқаруы;
- басқарушы мен басқарылушы объектілердің өзара байланыстарының
құрылымы, басқарушы іс –қимылдарының жиынтығы;
- мемлекеттік басқарушы ықпалдарға тікелей бағынатын қоғам жүйесінің
элементтері;
Осы жүйе басқаруға байланысты әрекеттерде, қатынастарда міндетті үш
элементтің болғанын қалайды:
1) басқару субъектісі немесе оның лауазымды адамы, органы;
2) құрылған және жүзеге асырылатын басқарушы ықпал;
3) жеке тұлғаның, кәсіпорынның, ұйымның және мекемелердің
қызметтеріндегі түріндегі ықпал ету объектісі.
Сондықтан басқаруға әлеуметтік процесс тұрғысынан қарасақ, оның маңызы
өте терең, ерікті және саналы бастамасы бар екеніні байқаймыз.
Алғашқылардың бірі болып басқару ісіне жеткілікті деңгейде көңіл бөлген
К. Маркс болатын. Қоғамдық өндіріс процестерін талдау барысында К.
Маркс басқару дегеніміз еңбектің қоғамдық прпоцесінен туындайтын айрықша
функция деген қорытындыға келген.
Іс жүзінде басқару өзінің мәні бойынша жұмыс істеу бағдарламасын жасау,
оны қажетті материалдармен қамтамасыз ету, бірлесіп еңбек етушілердің
арасында жалпы міндеттерді бөлу, ұжымдардың әрекеттері мен күштерін
біріктіруге ат салысу және олардың күнделікті қызметтерін реттеп отыру,
сондай- ақ барлық атқарылатын қызметтердің алға қойған міндеттерге сай
болуына қадағалау жүргізу болып табылады. Осы бағыттар бойынша барлық
бірлескен қызметке қатысушыларды жалпы нысаналы мақсатқа жетуді көздеп
бағындыруды қамтамасыз ету жүзеге асырылады.
Әлеуметтік басқарудың объектісіне адамдардың тәртібі және іс-қимылдары
жатады.
Осы процесте тұлғаларды басқару қамтамасыз етіледі, олардың өзара
қатынастары ұйымдастырылады. Жұмыс атқару кезінде адамдардың жүріп-тұруы,
іс-қимылы оны еркіне, сана-сезіміне байланысты болады. Демек, басқару
адамдардың әртүрлі ерікті қатынастары арқылы жүзеге асырылады.Әлеуметтік
басқарудың субъектісі адамдар болып табылады, яғни басқару дегеніміз
адамдардың адамдарды басқаруын жүзеге асыру. Басқарудың нақты субъектісі
ретінде адамдардың ұйымдастырылған ұжымдары, қоғамдық немесе мемлекеттік
органдар немесе жеке тұлғалар есептелінеді.
Сонымен басқару субъектісі мен объектісінің арасындағы белгілі бір
байланыс басқару ретінде көрініс табады. Оның мәні субъектінің қоғамдық
процестің басқарылушы адамдарға ұйымдастырыған түрде ықпал етуі. Басқарудың
шынайы көрінісі ретінде өктем билікті айтуға болады. Бұл жөнінде Ф. Энгельс
Беделсіз ұйым болу мүмкін бе? Жоқ, мүмкін емес, себебі істін бірінші шарты
болып басшылық ететін ерік – бедел табылады. [6]
Басқару функциясын атқару үшін басқару субъектісі қажетті билікке ие
болуға тиісті. Сондықтан бұл жерде билік ету- бағыну қатынастары
туындайды.
Билік жүргізу басқарудың белгісі ретінде әртүрлі нысанда болады.Үкімет
билігі әлеуметтік процестерді реттеу құралы болып табылады. Козлов Ю.М.
басқаруды әлеуметтік функция деп қарастырсақ, онда оны былайша сипаттауға
болады дейді:
1) басқару тек адамдардың бірлескен іс- қимылдарын жүзеге асыратын
жерден орын алады;
2) басқару адамдардың бірлескен іс- қимылдарын біріктіру және олардың
жүріс- тұрыстары мен іс- қимылдарын келістіру арқылы нысаналы
мақсатқа бағыттап қамтамасыз етуге ат салысады;
3) басқару бірлескен қызметке қатысушыларды басқарушының бірыңғай
еркіне бағындыру бастамасы ретінде жүзеге асырылады.
Сонда басқару деп өктем- ұйымдастырушы функцияларды жүзеге асыруды
айтамыз.Әлеуметтік басқару негізінде екі бағытта жүзеге асырылады:
мемлекеттік басқару және қоғамдық басқару. Демек, мелекеттік басқару
әлеуметтік басқарудың айрықша түрі болып табылады. Басқару саяси сипатта
болады, сондықтан ол мемлекеттің мүдделері мен міндеттеріне қызмет етеді.
Мемлекеттік сипаты мына жайлардан көрініс табады:
- басқаруды жүзеге асыру кезінде мемлекет мүддесі көзделеді;
- басқару функцияларын мемлекет еркіне сай қалыптастырылған арнайы
субъектілер жүзеге асырады;
- осы субъектілер мемлекет атынан қызмет атқарады;
- оларға қажетті мемлекеттік- өктем сипаттағы өкілеттілік беріледі.
Кейде барлық мемлекеттік органдардың қызметі, барлық мемлекеттік қызмет
басқару деп саналады. Мемлекет ауқымындағы және мемлекет атынан жүзеге
асрылатын басқарушылық функцияларының өзіне тән белгілері мен ерекшеліктері
мыналар:
1) Мемлекттің Конституциясында белгіленген мемлекеттік маңызы бар
басқару сипатындағы мәселелер шеңбері;
2) Мемлекет аумағында басқару функцияларын жүзеге асыратын арнайы
аппаратты, яғни мемлекеттік басқару органдарын қалыптастыру. Осыған
орай мемлекеттік басқаруды кез- келген мемлекеттік орган емес, тек
қана арнайы құрылатын атқару және жарлық беру органдары жүзеге
асырады;
3) Мемлекеттік басқарудың дербес мақсаты–атқару қызметін жүзеге асыру.
Атқару дегеніміз заңдар мен заңға сәйкес актілердің күнделкті және
басқа жағдайларда іске асырылуы;
4) Мемлекеттік басқарудың белгілі бір материалдық базасы болады. (Бұл
жерде айта кететін жай атқару билігіоргандарының бәрінде материалдық
база бола бермейдіі. Мысалы: сот билігінде және т.б.)
5) Мемлекеттік басқару тек кәсіпорындар мен ұйымдарды басқару ғана емес,
сонымен қатар мемлекет аумағының барлық түкпірінде, яғни заң
талаптарына бағындыруға қажеттілік туындаған жерлерде атқарылатын
қызмет;
6) Мемлекеттік басқару дегеніміз ұйымдастырушы қызмет. Басқару
процесінде адамдардың қызметі ұйымдастырылады, олардың арасында
қатынастар құрылады.
7) Мемлекеттік басқару тар мағынада заңды- өктем сипаттағы қызмет болып
табылады. Өйткені бұл қызмет- әкімшілік қызмет.
8) Мемлекеттік басқару заңға сәйкес қызмет болып табылады.Атқару
қызметтерінің бағытын, бағдарын тек заң белгілейді, яғни заң
нормалары нақты жағдайларда қолдланылады. Заңға сәйкестіктің бір
көрінісі мемлекеттік басқару аясында, мемлекеттік басқару органдары
қабылдайтын нормативті актілердің негізінде және соларды орындау
мақсатында шығарылады.
9) Қорыта келіп айтсақ, мелекеттік басқару дегеніміз шаруашылық,
әлеуметтік- мәдени және әкімшілік- саяси құрылыстарды тікелей және
күнделікті басқару процесінде заңдарды орындау жөніндегі заңға
сәйкес, мемлекеттік - өктем ұйымдастырушы қызмет.
Мемлекеттік басқару процесін құрылым тұрғысынан алып қарастырса, онда
басқару субъектілері мына келесідегідей негізгі сатыларды белгілі бір бір
тәртіппен жүзеге асырады:
1. Басқарудың бастапқы сатысында басқару органдарының жүйесінің
атқаратын қызметтері ұйымдастырылады және басқару субъектілері мен
объектілерінің мәртебелері алдын- ала белгіленеді.
2. Бұл сатыда шешімдердің, белгіленген ережелер мен нормативтердің
орындалуы оларға түзетулер жүргізілуі және тікелей жарлық ету жүзеге
асырылады.
3. Басқару жүйесінің қызмет атқаруын тексеру және қадағалау.
Мемлекеттік басқарудың функцияларына тоқталсақ, олар негізгі және
қосалқы функциялар болып топтастырылады. Негізгі функциялар мемлекеттік
басқарудың мәні, маңызымен тығыз байланысқан басқарушы қызметтің түрлері
болып табылады және олар тиісті объектілерге мақсатты, бағдарлы түрдегі
басқарушы ықпал етуді жүзеге асырады. Негізгі функциялар жалпы және
мамандандырылғанг болып екіге бөлінеді.
Жалпы функциялар объективті түрде қандай- да болмасын басқару
процесінде болады. Жалпы функцияларсыз басқару процесі жүргізілмейтіні
белгілі. Осы функцияларға келесілер жатады:
1) жоспарлау;
2) ұйымдастыру;
3) басқару; басшылық ету;
4) жарлық беру;
5) бақылау.
Ал мамандандырылған функциялар объектінің өзіне тән айрықша
ерекшеліктерін және оған ықпал ететін басқарушы қызметті көрсетеді.
Басқару функциялары іс жүзінде басқару органдарының тиісті іс-
қимылдарына жүргізіледі. Басқару функцияларына байланысты басқару теориясы
басқарушы ықпал жасау әдістерін алға шығарады. Мемлекеттік басқару
процесінде бұл әдістер мемлекет атынан, оның тапсырмасы мен мүддесін
көздей отырып пайдаланылады.
Бұл әдістерден мемлекеттік басқару органдарының мемлееттік- өктем
өкілеттіктері көрініс табады. Мемлекеттік басқарудың мақсаттары мен
функциялары өзара шарттас. Мемлекеттік басқару функциялары мемлекеттің
қоғамдық функцияларымен тығыз байланысты және олар мемлекеттің қоғамдық
функцияларының жүзеге асу жолдарын көрсетеді.
Мемлекеттік басқару функциялары:
- ішкі функциялар, бұл мемлекеттік басқарушы жүйенің ішіндегі басқаруды
білдіретін функция.Олардың болуы мемлекеттің көпдеңгейлілігімен, түрлі
компоненттілігімен байланысты. Басқарудың бұл функциясының мақсатты
бағдарлануы әрбір мемлекеттік органға динамикалылық пен заңдылықты
берумен байланысты;
- сыртқы функциялар бұл мемлекеттік органдардың қоғамдық процестерге
ықпал ету процесі.
- жалпы функциялар ( ішкі және сыртқы), бұлар мемлекеттік басқарудың
негізгі объективті қажетті өзара байланыстарын білдіреді.Жалпы
функциялар ішінде түрлі функцияларды бөліп көрсетуге болады. Р. М.
Фалмер жоспарлау, ұйымдастыру, орындау, бақылау туралы жазады.
Мемлекеттік басқару, оның функциялары мен әдістері өздерінің объектісі
ретінде адамдардың іс- қимылдары мен тәртіптерін білдіреді. Осыған
байланысты басқарушы қатынастарда тұрақты қатысатын мына ұйымдық – құқықтық
категорияларды бөліп шығаруға болады:
1) адамдардың әртүрлі ұжымдары;
2) өндірістік- техникалық және басқа да кешендер- бірлестіктер,
кәсіпорындар т.б.
3) мемлекеттік басқару салалары;
4) мемлекеттік басқару аялары;
5) мемлекеттік басқару облыстары.
Мемлекеттік басқару функциялары мемлекеттік және мемлекеттік емес
ұйымдарға , сондай- ақ азаматтарға байланысты жүзеге асырылады.
Осыған орай басқарушы сипаттағы қоғамдық қатынастарға әсер ететін жалпы
механизм ішінен мына қызметтерді бөліп көрсетуге болады:
1) мемлекеттік заңды тұлғаларға басшылық ету жөніндегі қызмет;
2) мемлекеттік емес заңды тұлғалардың жұмыстарын мемлекеттік реттеу
және олармен байланыстарды дамыту жөніндегі қызмет;
3) азаматтардың заңды мүдделері мен мұқтаждықтарын қанағаттандыру және
олардың құқықтарын қорғау жөніндегі қызмет.
Мемлекеттік заңды тұлғалар тұрғысында орталықтандырылған басшылық және
тікелей басқару жүзеге асырылады.Орталықтандырылған басшылық тікелей емес
өзара қатынастар туындатады. Бұл жерде басшылық ортадағы звенолар арқылы
жүргізіледі. Ал тікелей басқару кезінде басқару органы заңды тұлғалар –
басқарушылармен тығыз, тікелей байланыста болады.
3. Мемлекетті басқару қажеттілігі,тиімділігі, концепциялары мен
әдістемесі
Мемлекеттік басқару тиімділігі оның атқарушы органдарының және
ұйымдастыру формаларының барлық типтеріне тиеселі ережелер мен міндеттерден
тұрады. Басқару тиімділігі экономикалық маңыздылығына қарай қызмет
көрсетудің сатылық деңгейінің бөлінуіне байланысты ерекшеленеді.Басқару
тиімділігінің алғышарттары келесідегідей:
1) алға қойған мақсаттың бір болуы;
2) жаңа іскерлік мүмкіншілікті тұрақты іздеу;
3) жүйелі түрде жоспарлау;
4) ақпараттылық;
5) сенімділік;
6) тәуелділік.
Мемлекеттік органдардң және қоғамдағы барлық топтардың жұмыс
жетістектері басқару тиімділігінің негізгі көрсеткіштері, яғни мемлекеттік
басқару тиімділігі негізгі маңызды қызметтердің тиімділігін арттыру арқылы
жүргізіледі.Мемлекеттік басқару қызметінің тиімділігін арттыру қағидалары
төмендегідей:
- іс - әрекеттілік және ұйымның мақсатқа жету деңгейі;
- үнемділік;
- сапалы қызмет көрсеткіштерінің тұтынудың стандарттарына жауап беруі;
- пайдалылық, жалпы шығынның пайдаға қатынасы;
- өнімділік, мемлекеттік қызмет шығындары мен ресурстардың өнімділік
деңгейінің сәйкес келуі.Өнімділік арқылы өнім сапасы, қызметкердің
еңбек шарттары анықталады.
- белсенділік, мемлекет өзінің заңдық өзгерістерін ерекшщеліктеріне
сәйкес өз тарапындағы және коммерциялық сипаттағы ұйымдардың
функционалдық аймақтарына жаңа өзгерістер енгізеді.
Мемлекеттік сипаттағы басқару тиімділігін арттыратын және басқарудың
экономикадағы қажеттілік екендігін түсіндіретін негізгі ережелер мен
алғышарттар бар. Басқару тиімділігін арттыратын және әрбір билік органы
міндетті түрде қарастыруы керек мынадай көрсеткіштер бар:
1) Ұлттық экономиканың әлеуметтік – экономикалық жағдайына байланысты
тұтынушының орташа еңбекақы деңгейін ескере отырып, оларға мақсатты
деңгейде көңіл аудару;
2) Мемлекеттік басқару органдары және кез – келген ұйым үшін қажетті
ресурс адам екенін ұмытпау;
3) Мемлекет экономикалық сипатта бірнеше саладан тұратындығына
байланысты нақты іс -әрекетті бағалай білу;
4) Мемлекеттік органдар, олардың қарамағындағы ұйымдар мен құрылымдар
ең басты көрсеткіш қоғамдағы заңдық, құқықтық негіз екенін ескеру;
5) Жалпы мемлекеттің, басқа ұйымдардың негізгі құнды бағыттарын жіктеп
қарастыру арқылы оның стратегиялық маңыздылығын түсіндіре білу;
6) Мемлекеттік сипатта қабылданған заңды немесе экономикалық ережелер
халыққа түсінікті, әрі мүмкіндігінше жеткізілуі тиіс;
Мемлекеттік басқаруда жалпы және жеке сипаттағы бірнеше концепцияларды
атауға болады. Олар :
1) Либералды және демократиялық;
2) Авторитарлы;
3) Тоталитарлы социалистік;
4) Мемлекеттік – діни;
Басқарудың либералды және демократиялық концепциясы түрлі мектептермен
таныстырылады, соның ішінде мемлекет – жақсылық және мемлекет –
зұлымдық, мемлекет – түңгі күзетші және мемлекет – басқарудың саяси
және экономикалық әдістерінің басымдылығын қолдайтын күшті реттеуші
ойларымен, рационалды бюрократия концепциясымен байланысты болып
табылады. Либералды концепцияда басты назар жеке бостандыққа аударылса,
демократиялық концепцияда халық билігіне орын беріледі. Алайда, екеуі де
жалпы адамдық құндылықтар, демократия қағидалары, саяси және идеолоиялық
плюрализм қағидалары, билік бөлінісі, құқық басымдылығы, жергілікті
басқаруды мойындау сияқты мемлекеттік басқарудың жалпы постулаттарына
сүйенеді.Олар тоталитаризм мен авторитаризмді қабылдамайды, мемлекеттік
қызметкердің халық алдында жауапты болуын, оның жеке мүддеге емес, жалпы
мүддеге қызмет жасауы туралы айтады.
Авторитарлыжәне тоталитарлы концепциялар антидемократиялық көзқарасқа
негізделеді, жеке билік, күшті қол және т.б идеяларға негізделеді. Осындай
ұқсас идеялар фашистік Италияға, Германия мен Франко билік еткен кездегі
Испаниға (70 жылдардың ортасына дейін), Салазар блік еткен кездегі
Португалияға (80 жылдардың ортасына дейін) тән. 90 жылдарға дейін
ақтардың басқаруының расистік концепциясы мен оның іс жүзіндегі көрінісі
Оңтүстік Африка Республикасында орын алған. Оның атауы: апартейд
режимі.Елдің байырғы тұрғындары азаматтық құқықтан айырылған, мемлекеттік
басқару мен Ақ парламентке сайлауға қатыспаған.
Мемлекеттік басқаруға қатысты мемлекеттік – діни, теократиялық ( мысалы,
Сау Арабиясы) немесе клерикалды (Иран) көзқарастар көбіне мұсылман
елдеріне тән. Басқару туралы мұсылмандық фундаментализм концепциясы
басқарудың ең жақсы нысаны ретінде халифат идеясымен байланысты,
сондай –ақ мемлекеттік органдарға сайлауды терістеумен байланысты.(олар
монарх сайлайтын консультативтік кеңеспен алмастырылады- билеуші кезіндегі
аш-шура). Тұрғындардың басқаруға қатысуының орнына басқарылатындармен кері
байланыс нысаны ретінде маджилис тәжірибесі қолданылады (адамдарды қабылдау
бекітілген күні болады, мемлекет басшысы имам болып есептеледі). Либералды
ойлардың ықпалында болған араб елдер (Алжир, Египет т.б. ) республика болып
отыр және ежелгі тәртіптің тек элементтері сақталған (әйелдерді саясат пен
мемлекеттік қызметке жібермеу, аш–шура болса президент жанындағы жекелей
сайланатын консултативтік кеңеске айналған )
Мемлекеттік басқаруда мақсатты анықтау – бул басқару теориясы мен
прктикасындағы маңызды сұрақтардың бірі. Көптеген жылдар бойы елімізде
халық қандай қоғамды көргісі келетіндігі жайлы мәселе қозғалған жоқ.
Мемлекет пен қоғам алдындағы мақсаттар император, лидер сияқты жоғары
басқарушылармен шешілген. Мемлекеттік басқарудағы мақсаттарды көрсету үшін
оның жүйені құраушы кезеңдерін көрсету керек.Олар:
- мемлекеттік басқарудағы мақсаттардың қалыптасуы мен тіркеудің қоғамдық
көздері. Қалыптасқан стереотиптерге қарамастан мемлекеттік басқару
мақсаттары төменде қалыптасу керек, яғни мақсаттар мемлекетке біріккен
адамдардың қызығушылығы мен мүдделерінен туындауы қажет.
- мақсатты анықтаудағы субъективтік жағы мен мемлекеттік басқарудың
қалыптасқан мақсаттарының ашықтығы мен қатыстылығы.
Мақсатты негіздеуде біршама қиындықтар кездеседі.Барлық өткен жағдайлар
тарих болып қалады, ал болашақ жайлы тек болжай аламыз. Француз философы О.
Конттың формуласы белгілі: алдын – ала көре білу үшін білу керек, ал
басқару үшін алдын – ала көре білу керек. ХХ ғасырдың 20 жылдарында Н. Д.
Кондратьев алдын–ала көре білу, оның ішінде өзара байланысты алдын – ала
көре білу мәселесін қарастырды.
1 ) құбылыстардың стихиялық жолы;
2) адамдармен жүзеге асырылатын әрекеттер мен шаралардың анықталған
тиімділігі;
3) біздің құбылысқа әсеріміздің мүмкін қаражаты;
4) көзделген әрекеттер мен шаралардың орындалуынан күтілетін нәтижелер
мен олардың өмірге ықпалы.
Сол кезде 4П деп белгілеуге болатын құбылыстар мәнін түсіне
бастады.Олар: предвидение – алдын–ала көре білу, прогнозирование –
болжамдау, программирование – бағдарламалау, планирование – жоспарлау.
Оларды интелектуалды бейнелеудің қиын екенін, ал іс жүзіне асыру тіпті қиын
екендігін білеміз. Алайда мемлекеттік басқаруда бұл құбылыстар өте қажет.
Басқарудың мәні мақсатты анықтаудағы қалыптасқан механизмді талап етеді.
Абстрактілі жалпы алдын – ала көре білуден нақты болжамдауға логикалық
жылжу, одан қазіргі заманғы математикалық және басқа да методиканы қолданып
бағдарламалауға келу, соңғы жоспарлау қажетті әрекетті таңдау мен оны іске
асыру. АҚШ зерттеушілерінің көрсеткеніндей, жоспарлау – бұл алдын – ала
кім, нені, қашан істейтіндіг туралы қабылданған шешім, сондықтан
жоспарлаудан бас тарту мемлекеттік басқарудағы мақсатты анықтаудан бас
тарту деген сөз, сәйкесінше мемлекеттік басқарудан да. Ондай жағдай болса
бірінші орынға стихиялық механизмдер орын алады және оның салдары белгісіз
құпия болады.
Сонымен мемлекеттік басқарудағы мақсаттар келесідегідей:
2. қоғамдық – саяси, қоғамның кешенді, тұтас, балансталған, сапалы дамуын
біріктіретін мақсаттар;
3. әлеуметтік, қоғамның әлеуметтік құрылымына, оның элементтерінің өзара
қатынасына, адамдардың әлеуметтік өмірінің жағдайы мен деңгейіне
қоғамдық – саяси мақсаттардың ықпалын көрсететін мақсаттар;
4. рухани, қоғам жетекшілік ететін рухани құндылықтарды қабылдаумен
байланысты мақсаттар;
5. экономикалық, қоғамдық – саяси және басқа мақсаттардың жүзеге асуының
материалдық негізін қамтамасыз етуші экономикалық қатыныстар жүйесін
сипттайтын және бекітетін мақсаттар;
6. өндірістік, жоғарыда аталған мақсаттарға сәйкес келетін және олардың
іске асуына көмектесетін басқарылатын объектілердің белсенділігін
қалыптастыруға және қолдауға қатысатын мақсаттар;
7. ұйымдастырушылық, мемлекеттік басқарудың объектісі мен субъектісіндегі
ұйымдастырушылық мәселелерді шешуге бағытталған мақсаттар;
8. Қызметтік–праксеологиялық, нақты құрылымдар, қызмет пен жұмыс орындары
бойынша әрекеттерді бөлетін және реттейтін мақсаттар;
9. Ақпараттық, көзделген мақсаттарды қажетті, нақты, адекватты ақпаратпен
қамтамасыз ететін мақсаттар;
10. Түсіндірмелі, мемлекеттік басқару мақсаттарының кешенінің практикалық
жүзеге асуына ықпал етуші мотивтер, стимулдар мен білімдерді
талқылауды талап ететін мақсаттар;
2. Қазақстан Республикаасында нарық қатыныстарының
қалыптасуы жағдайындағы мемлекеттік басқарудың
қажеттілігі
2.1 Қазақстан Республикасындағы экономиканы мемлекеттік реттеу үрдісін
талдау
Қазіргі жағдайда мемлекеттің кейбір экономикалық процестерді реттей алу
қабілеттілігі мен аса маңызды ролі саясат пен экономиканың байланысынан
және экономикалық саясатты жобалауға тәуелді.
Мемлекет – ол қоғамдық жүйенің стержені болып табылады, ол
институционалдық иерархияның негізін қалай отырып, қағидаларды тексереді,
қоғамдық өмірдің нысандарын ұйымдастырады, билікті шоғырландырады. Мемлекет
жалпы қызығушылықты жеке қызығушылықтан бөле отырып, адамның тәртібінің
қоғамдық шарттылығының жаңа нысанын туындатты.
Сол себепті мемлекеттің қалыптасуы мен бар болуы тек қана тарихи қажет
емес, сондай–ақ дамудың қоғамдық прогресивті және маңызды факторы болып
есептеледі.
Мемлекеттің пайда болуымен оның экономикалық іс - әрекетінің саласы
қалыптасады. Мемлекеттің экономикалық саясаты басты буын әрі нарық
жүйесінің қажетті элементіне айналады.Үкіметтің көрінетін қолы А. Смит
жазған бәсекелестіктің көрінбейтін қолын реттеп отыруы керек.
Мемлекеттің экономикаға араласуы ел экономикасы нарықтық па, әлде
әкімшілік- бөлінушілік пе оған тәуелсіз түрде кез –келген үкімет үшін
объективті қажет болып табылады. Әкімшілік экономикада мемлекет өз мойнына
тауарды өндіру мен бөлу міндетін және қызмет көрсетуді алады.Бұл жерде
реттеудің қажеті жоқ. Алайда іс жүзінде мұндай жүйе өзінің тиімсіздігін
көрсетті.
Нарықтық шаруашылықта үкіметтің алдында тауар өндіруді ұйымдастыру мен
ресурстарды бөлудің міндеті тұрған жоқ.Ол өз еркімен ресурстарды,
капиталды, өндірілген тауарды жұмсай алмайды.
Нарықтық жүйе – ол ең алдымен өндірушілер мен тұтынушылардың шешім
қабылдаудағы құқығы.Нарықтық механизм экономикалық өсудің барлық
мәселелерін шеше алмайды. Еркін бәсекелестік кезінде өндіруші күштердің
басым бөлігі классикалық жеке меншіктің шегінен шығып, сол себепті мемлекет
экономиканың ірі құрылымдарын қамтамасыз етуді өз мойнына алуына тура
келеді.Олар: темір жолдар, почта, байланыс жүйесі, т.б. Еңбек бөлінісінің
негізіндегі мемлекетаралық интеграцияның күшеюуі ұлттық шекараларға деген
жалпы экономикалық процестердің өсуіне,қорғаныспен, ғылыммен, әлеуметтік
қатынастарды реттеумен, жұмыс күшін қайта өндірумен және т.б. байланысты
туындайтын жаңа әлеуметтік – экономикалық мәселелердің қалыптасуына
әкеледі.Саяси және экономикалық шешімдерді қабылдауды реттеу механизіміне
мемлекеттің құрылымның араласуының өте қатты қажаеттілігі туындайды.
Бәрімізге белгілі монополистік емес, дамыған нарық экономикасының
қозғаушы механизмдері құрамында экономикалық даму стагнациясының
элеметтері болады. Бұл ең алдымен мынадан көрініс табады: экономикадағы
жүйелік теңдік өндіріс факторларының толық қамтылмаған кезінде орын алады,
ең бірінші жұмыс күшінің толық қамтылмауы кезінде. Стагнацияның қайшылығын
шешу үшін мемлекетті оның үлкен потенциалымен тарту керек. Мемлекет толық
жұмыс бастылық пен тиімді сұраныстың бір болуының қамтамасыз ету функциясын
өз мойнына алады.
Қазақстан Республикасы Еуропа мен Азияның бірқатар елдері сияқты
экономикалық құрылымдарды реформалау жолында кенледі. Ол нарық жүйесін
қолдану мен қалыптастырудың жеткілікті тәжірибесі жоқтығына байланысты
дамушы елдердің мемлекеттік басқару тәжірибесін пайдалануды жөн көріп отыр.
Тәжірибені зерттеу экономиканың дамуында кездесетін көптеген қателіктерден
сақтануға мүмкіндік береді.
Тарихи тұрғыдан қарасақ дамушы елдерде нарық экономикасын реттеуде екі
жетекші әдістемелік көзқарас бар: кейнсиандық мектеп (шаруашылық механизмді
мемлекеттік реттеу теориясы) және қоғамның шаруашылық өміріне араласпаудың
доктриналарының неокейнсиандық пен консервативтік мектептері синтезі.
Осы екі теориялық ағымның негіздері бір. Олар мемлекетті қоғамның
стратегиялық мақсаттарына жетуге бағытталған экономикалық саясатты өткізу
үшін шаруашылық функциялар мен белгілі бір меншігі бар экономикалық жүйенің
субъектісі ретінде қарастырады.концепциялар арасындағы өзгешелік
мемлекеттік ықпалдың қолданылатын әдістері мен осы ықпалды терістеуге дейін
барады.Осылайша австриялық экономист Хайек мемлекет тек “түңгі күзетші”
ролін ғана роындап, экономикалық процестерге араласпауы керек деген.Дж. М.
Кейнс пен посткейнсиандық өкілдер нарық параметрлерінің жағдайына бақылау
жасау бұл мемлекеттің (үкіметтің ) қызметтерінің бірі деп есептейді.Кез
–келген теңсіздік тудыратын ықпал тіркеліп, қалыптасқан тұрақтандырушы
базасында тең, балансталған өсудің траекториясына бағытталуы керек.
Осылайша үкімет нарықтың басқа да сегменттеріне әсер етеді.
Айта кететін жайт, экономиканы мемлекеттік реттеу сұрақтарында
кейнсиандықтар бірқалыпты емес.Ол негізінен үш ағымға бөлініп кетеді: сол
(либералды), консервативті және неоклассикалық. Кейнсиандықтың сол жағы
қазіргі қоғамның қайшылықтарынан Қоғамдық мақсаттарға: тұрғын үй құрылысы,
денсаулық сақтау, әлеуметтік сақтандыру, жол құрылысы және т.б., сондай –
ақ фермерлердің, шағын кәсіпкерлердің, жұмысшылардың табысының өсуіне
жағдай жасау мемлекеттік шығындарды ұлғайту арқылы шығуды ұсынады.
Кейнсиандықтың консервативтік бағыты экономиканы мемлекеттік реттеуде
басты жол ол пайданы максимилизациялау мен экономиканың консервативтілігін
сақтау деп есептейді.
Неоклассикалық мектеп пен оның өкілдері тиімді ақша–несиелік және
фискалды саясат арқылы мемлекеттің халықтың түрлі бөлігінің табыс деңгейін
анықтауға, инвестициялық саясатты үйлестіруге, прогрессивті салалық
құрылымдарды ынталандыруға және т.б. микро және макродеңгейде араласуының
интеграциясын жүзеге асыруға болады деп ойлайды.
Экономикалық дамуды мемлекеттік реттеу қажеттілігі қандай объективті
шарттармен негізделген?
Мемлекет нарық механизіміне тән кемшіліктерді түзетуге қажет. Бәрімізге
белгілі нарықтың теріс жақтары бар: барлық адамзатқа тиеселі өндірілмеген
ресурстардың сақталуына жағдай жасамайды, мысалға мұхиттың балық байлығы.
Нарық шарттарында кей жағдайларда қабылданған шешімдердің потенциалды теріс
салдарлары ескерілмейді және ұжымдық қолдануға арналған тауар мен қызмет
өндірісі үшін ынталандыруларқалыптастырылмайды, еңбек пен табысқа құқық
кепілдендірілмейді, ғылымдағы фундаментальды зерттеудің мақсатты дамуы
қамтамасыз етілмейді.Нарық нгізінен әлеуметті қажетті тауар өндірісіне
емес, кімде ақша бар солардың қажеттілігін қанағаттандыуға бағытталған.Ол
рецессиондық және инфляциялық процестер тән тұрақсыз дамуға подвержен.
Мемлекет кәсіпкерлерге өзара бәсекелестік кезінде тең шарттарды
қалыптастыруға, тиімді бәсекелестік, монополияланған өндірісті шектеуге
байланысты жауапкершілікті өз мойнына алады.Мемлекеттен адамдардың ұжымдық
қажеттілігін қанағаттандыру үшін экономикалық ресурстарды бағыттау талап
етіледі, әрі ол қоғамдық тауар мен қызмет өндірісін қалыптастыру керек.
Экономикалық өмірге мемлекеттің қатысуы сонымен қатар оның мүгедектер,
балалар, қарттарды асыраумен, еңбен нарығын реттеумен, жұмыссыздықты
қысқартумен байланысты.Сондай –ақ сыртқы саясат, төлем балансы мен валюта
бағамын реттеу мәселесін ұмытпау керек.
Жалпы алғанда мемлекет азаматтар қауымдастығының
әлеуметтік-экономикалық және саяси принциптерін жүзеге асырады.Ол макро
және микроэкономикалық процестердің қалыптасуына белсенді араласады.
Нарық шарттарында экономиканы мемлекеттік реттеу - бұл шаруашылық
етудің өзгермелі шарттарына әрекет етуші әлеуметтік – экономикалық жүйенің
бейімделуі мақсатында құқықты мемлекеттік мекемелер жүзеге асыратын заңдық,
атқарушылық, бақылаушылық сипаттағы шаралар жүйесі.
Көптеген экономистер есептеуінше, экономиканы мемлекеттік реттеу жалпы
экономикалық жүйесінің тең өсуіне жету мақсатында үкіметтің ішкі және
сыртқы нарықтардың жекелеген сегметтеріне микро және макро реттеуіштері
көмегімен басқарушылық ықпалының мақсатталған, үйлестіруші процесі.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсат ағашында басқы және нақты
мақсаттарды бөліп көрсетуге болады.Басқы мақсаттардың ішінде негізгілері
болып келесілер табылады: экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық, ұлттық
бәсекелестік басымдылықты сақтау, экономикалық қауіпсіздік, нарық
механизімінің түрлі жағдайларға бейімделуі.
Нақты мақсаттар мемлекеттік реттеу объектілері бойынша бөлінеді, алайда
жалпы және жеке мүдделердің байланысының қажеттілігінен туындайды.
Реттеу объектілеріне ұлттық экономиканың мемлекетаралық одақтарының
ұлттық деңгейін, нарық ретеуіштерінің көмегімен шешілмейтін мәселелер
туындайтын жеке секторлар мен аймақтарды жатқызуға болады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің субъектілері болып басқарудың орталық
(федералды), аймақтық, муниципалды немесе коммуналды органдары шығады.
Мемлекеттік реттеудің келесідегідей түрлерін бөліп көрсетуге болады:
- шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм.Ол КСРО – ге
және кеңестік қауымдастық елдеріне тән болды, алайда қазіргі уақытта
ол кейбір посткоммунистік елдерде сақталған ;
- мемлекеттік және нарықтық реттеуіштердің түрлі аралас нұсқалары. Ол
жапондық, шведтік модельдерде, ГФР–ның, Австрияның әлеуметтік
бағдарланған нарықтық шаруашылық моделінде және дамудың қытайлық
нұсқасында жүзеге асрылған;
- шекті либерализм, ол тек қана шексіз жеке кәсіпкерліктің шарттарын
тиімді деп есептейді. Ең алдымен ол АҚШ–на тән. Мемлекеттік реттеудің
тиімділіг күшті, заңдық, атқарушылық, және соттық мемлекеттік биліктің
болуымен анықталады.
Мемлекеттік реттеудің институционалды құрылымы өз құрамына әкімшілік
органдарды кіргізеді. Экономикалық мүдделердің жүзеге асу мүмкіндіктері мен
шешім қабылдау тізбектілігін анықтайтын басқарудың бұл органдарының
ерекшелену деңгейі елдегі басқарудың орталықтандырылу деңгейінен тәуелді.
Осылайша Ұлыбритания үшін Франциямен салыстырғанда саясат үстінен
бюрократияны бақылаудың орталықтандыру деңгейі әлдеқайда төмен.
АҚШ–тың жоғарғы әкімшілік құрылымдарында автономдық органдар саны басым
болып келеді. ГФР–ға басқарудың неғұрлым интеграцияланған жүйесі тән, яғни
мүдделердің және олардың модельдерінің агрегатталуы мен бірлесуінің
механизмі. Осылайша корпаративтік модель мүдделердің теңдікте болуына жету
үшін арнайы институттарды құру қажет. Бұл Швеция мен Жаңа Зеландияның
либералды корпоратитизмі, Жапониядағы жеке капитализм, Швейцариядағы
социетарлы капитализм.
Плюралистік модельде (Италия мен Ұлыбритания) мүдделерді келістірудің
арнайы механизмі жоқ. Олар парламенттің, үкіметтің, кәсіподақтар мен
партиялардың қатысуымен саяси процестер шегінде жүзеге асырылады.
Қорытындылай келе, мемлекеттің белгілі бір органдары көмегімен
мемлекеттік реттеудің негізгі екі түрін бөліп көрсетуге болады:
1. Реактивті (бейімделу) моделі АҚШ – қа тән. Ол нарықтың
өзгерістеріне нақты икемделеді. Бұл реттеуші органдардың
құрылымы мен қызметтерінің қозғалмалығымен, макро және микро
деңгейде тікелей және жанама ретеу рычагтарының
варияциялануымен, жеке бизнес пен мемлекеттің бірлесіп қызмет
етуі үшін меншіктің түрлі нысандарының қосындысымен қамтамасыз
етіледі.
2. Мемлекеттік реттеудің проактивті моделі (Жапония) жоспарлауды
қолдану арқылы, мемлекет пен кәсіпкерлер арасында келіссөздер
жүргізу барысында үйлестіруші және түзетуші ұсыныстарды
қолдану және мемлекеттік араласу көлемінің нақты улесі
жолымен нарықтық механизмдегі болуы мүмкін бұзылуларды алдын
алуға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайын келесідей сипаттауға болады.
Экономиканың нақты секторы. 2008 жылдың қаңтар- ақпанында өнеркәсіп
өндірісінің көлемі қолданыстағы бағамен 491,6 млрд. теңге болды, бұл 2007
жылдың қаңтар- ақпанымен салыстырғанда 8,9% артық. Өндірістің көлемі 2007
жылдың осы кезеңімен салыстырғанда кен өндіру өнеркәсібінде – 11,5%, өңдеу
өнеркәсібінде – 7,6%, электр энергиясын, газ бен су өндіруде және бөлуде –
5,0% өсті.
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі ағымдағы бағамен 35,7 млрд.
теңге болып 2007 жылдың қаңтар- ақпанымен салыстырғанда 5,9% артты.жүк
тасымалдаудың жалпы көлемі (көлік емес ұйымдар мен коммерциялық
тасымалдаумен шұғылданатын кәсіпкерлер тасымалдаған жүк көлемінің бағасын
есепке алғанда) 253,9 млн. тоннаны құрап, 2007 жылдың сәйкес кезеңімен
салыстырғанда 6,3% артты.
Есепті кезеңде бөлшек тауар айналымының көлемі (қоғамдық тамақтандыру
айналымынсыз) 159,1 млрд. теңге болып 2007 жылдың қаңтар- ақпанымен
салыстырғанда 5,5% артты. Негізгі капиталға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz