Инфляцияның экономикалық-әлеуметтік салдарлары және антиинфляциялық саясат
Мазмұны
Кіріспе 2
1. Инфляция ұғымы және мәні 4
1.1Инфляция көп факторлы құбылыс
1.2Инфляцияның түрлерін жіктеу 5
1.3Инфляция себептері 9
2.Инфляцияның экономикалық.әлеуметтік салдарлары және 12 антиинфляциялық саясат
2.1 Инфляция мәні мен салдары
3.Қазақстан Республикасындағы инфляцияның ерекшеліктері 23
3.1Өтпелі экономикалы кезеңде Қазақстан Республикасының жағадайы
Қорытынды 27
Қолданған әдебиеттер 29
Кіріспе 2
1. Инфляция ұғымы және мәні 4
1.1Инфляция көп факторлы құбылыс
1.2Инфляцияның түрлерін жіктеу 5
1.3Инфляция себептері 9
2.Инфляцияның экономикалық.әлеуметтік салдарлары және 12 антиинфляциялық саясат
2.1 Инфляция мәні мен салдары
3.Қазақстан Республикасындағы инфляцияның ерекшеліктері 23
3.1Өтпелі экономикалы кезеңде Қазақстан Республикасының жағадайы
Қорытынды 27
Қолданған әдебиеттер 29
Кіріспе.
Инфляция проблемасы экономикалық ғылымда маңызды орын алады оның көрсеткіштері мен әлеуметтік – экономикалық салдарлары елдің және бүкіл әлемдік шаруашылықтың экономикалық қауіпсіздігін бағалауда күрделі рөл атқарады. Қазіргі замандағы жағдайларда осы мєселенің өзектілігі инфляцияның дамуының мәнін, тереңдетілген себептерін және оның ерекшеліктері мен антиинфляциялық саясаттың негізгі бағыттарын айқындау қажеттілігімен анықталады. Менің курстық жұмысымның тақырыбын таңдауыма инфляция проблемасын жеткіліксіз зерделеу аспектісі елеулі әсерін тигізді.
Дүниежүзінде ХХғ. екінші жартысында инфляция болмаған елдер тіпті жоқ. Егер 30-шы жылдары негізгі проблема жұмыссыздық болса, одан кейін негізгі проблема инфляция болды. Инфляцияның жылдық темпілері әлемдік экономикада 2,9%-дан 50-ші жылдары, 11%-ға дейін 80-ші жылдары өсті. Қазақстандағы макроэкономикалық құбылыстардың ерекшеліктеріне келсек, бұл «стандартты емес» нарықтық құрылым.
Қазіргі замандағы инфляцияға бірқатар айырмашылықтар тән: егер бұрын инфляция локальді сипатта болса, ал қазір- күнделікті, барлық орамды;егер бұрын үлкен және кіші кезеңді қамтыса, атап айтқанда кезеңдік сипатта болса, ал қазір- хроникалық; қазіргі замандағы инфляция ақшалай ғана емес, сонымен бірге ақшалай емес факторлардың да әсерінде тұрады.
Осы курстық жұмыстың бірінші бөлімінде инфляция ұғымы, оның турпаттары, даму заңдылықтары беріледі. Мұнда бірқалыпты, қарқынды инфляция және гиперинфляция сияқты осындай маңызды ұғымдар қарастырылады. Сондай-ақ теңгерілген және теңгерілмеген, күтілетін және күтілмейтін, ашық және басыңқы инфляцияларға анықтамалар келтіріледі. Және осы бөлімде инфляцияның негізгі себептері ашылған.
Екінші бөлімінде инфляцияның салдарлары: бағаның өсуі мен табыс нормалары, экономикалық және єлеуметтік шиеленістердің асқынуы, халықтың жинақтарының бағасыздануы, сондай-ақ инфляциямен күресудің әдістері туралы айтылады.
Ал үшінші бөлімінде Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері туралы айтылады.
Инфляция проблемасы экономикалық ғылымда маңызды орын алады оның көрсеткіштері мен әлеуметтік – экономикалық салдарлары елдің және бүкіл әлемдік шаруашылықтың экономикалық қауіпсіздігін бағалауда күрделі рөл атқарады. Қазіргі замандағы жағдайларда осы мєселенің өзектілігі инфляцияның дамуының мәнін, тереңдетілген себептерін және оның ерекшеліктері мен антиинфляциялық саясаттың негізгі бағыттарын айқындау қажеттілігімен анықталады. Менің курстық жұмысымның тақырыбын таңдауыма инфляция проблемасын жеткіліксіз зерделеу аспектісі елеулі әсерін тигізді.
Дүниежүзінде ХХғ. екінші жартысында инфляция болмаған елдер тіпті жоқ. Егер 30-шы жылдары негізгі проблема жұмыссыздық болса, одан кейін негізгі проблема инфляция болды. Инфляцияның жылдық темпілері әлемдік экономикада 2,9%-дан 50-ші жылдары, 11%-ға дейін 80-ші жылдары өсті. Қазақстандағы макроэкономикалық құбылыстардың ерекшеліктеріне келсек, бұл «стандартты емес» нарықтық құрылым.
Қазіргі замандағы инфляцияға бірқатар айырмашылықтар тән: егер бұрын инфляция локальді сипатта болса, ал қазір- күнделікті, барлық орамды;егер бұрын үлкен және кіші кезеңді қамтыса, атап айтқанда кезеңдік сипатта болса, ал қазір- хроникалық; қазіргі замандағы инфляция ақшалай ғана емес, сонымен бірге ақшалай емес факторлардың да әсерінде тұрады.
Осы курстық жұмыстың бірінші бөлімінде инфляция ұғымы, оның турпаттары, даму заңдылықтары беріледі. Мұнда бірқалыпты, қарқынды инфляция және гиперинфляция сияқты осындай маңызды ұғымдар қарастырылады. Сондай-ақ теңгерілген және теңгерілмеген, күтілетін және күтілмейтін, ашық және басыңқы инфляцияларға анықтамалар келтіріледі. Және осы бөлімде инфляцияның негізгі себептері ашылған.
Екінші бөлімінде инфляцияның салдарлары: бағаның өсуі мен табыс нормалары, экономикалық және єлеуметтік шиеленістердің асқынуы, халықтың жинақтарының бағасыздануы, сондай-ақ инфляциямен күресудің әдістері туралы айтылады.
Ал үшінші бөлімінде Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері туралы айтылады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Әубәкіров Я. Ә., Байжұмаев Б. Б., Жақвпова Ф. Н., Табеев Т. П. – Экономикалық теория негіздері/ оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті, 1999ж.
2. Крымова В. «Экономикалық теория» - Алматы, 2003ж.
3. Қабдиев Д. Қ., Оралтаев Т. Қ., Ескендіров Ә. Е., Бекмолдин С. Қ., Хабибулин Б. Х., Темірбекова А. Б., Беленов А. Т. – Экономикалық саясат/ Алматы: экономика 2002ж
4. Осипова Г. М. –Экономикалық теория негіздері/ Алматы 2002ж
5. Сейтқасымов Ғ. С. – Ақша, несие, банктер/оқулық Алматы: экономика, 2001ж
6. Халықаралық Қазақстан сайты (www.kazakh.ru)
7. Галерея экономистов(www.economica.ru)
8. Акежан Қажыгельдин-«Казахстан в условиях реформ»-Брюссель 1996ж
9. Чепурин М.Н.,Кисилёв Е.А.-«Курс экономияеской теории»-Киров «АСА»-2001ж
10. Назарбаев Н.Ә.-«Сындарлы он жыл»-Алматы 2001ж
1. Әубәкіров Я. Ә., Байжұмаев Б. Б., Жақвпова Ф. Н., Табеев Т. П. – Экономикалық теория негіздері/ оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті, 1999ж.
2. Крымова В. «Экономикалық теория» - Алматы, 2003ж.
3. Қабдиев Д. Қ., Оралтаев Т. Қ., Ескендіров Ә. Е., Бекмолдин С. Қ., Хабибулин Б. Х., Темірбекова А. Б., Беленов А. Т. – Экономикалық саясат/ Алматы: экономика 2002ж
4. Осипова Г. М. –Экономикалық теория негіздері/ Алматы 2002ж
5. Сейтқасымов Ғ. С. – Ақша, несие, банктер/оқулық Алматы: экономика, 2001ж
6. Халықаралық Қазақстан сайты (www.kazakh.ru)
7. Галерея экономистов(www.economica.ru)
8. Акежан Қажыгельдин-«Казахстан в условиях реформ»-Брюссель 1996ж
9. Чепурин М.Н.,Кисилёв Е.А.-«Курс экономияеской теории»-Киров «АСА»-2001ж
10. Назарбаев Н.Ә.-«Сындарлы он жыл»-Алматы 2001ж
Мазмұны
Кіріспе
2
1. Инфляция ұғымы және мәні
4
1.1Инфляция көп факторлы құбылыс
1.2Инфляцияның түрлерін жіктеу
5
1.3Инфляция себептері
9
2.Инфляцияның экономикалық-әлеуметтік салдарлары және 12
антиинфляциялық саясат
2.1 Инфляция мәні мен салдары
3.Қазақстан Республикасындағы инфляцияның ерекшеліктері 23
3.1Өтпелі экономикалы кезеңде Қазақстан Республикасының жағадайы
Қорытынды
27
Қолданған әдебиеттер
29
Кіріспе.
Инфляция проблемасы экономикалық ғылымда маңызды орын алады оның
көрсеткіштері мен әлеуметтік – экономикалық салдарлары елдің және бүкіл
әлемдік шаруашылықтың экономикалық қауіпсіздігін бағалауда күрделі рөл
атқарады. Қазіргі замандағы жағдайларда осы мєселенің өзектілігі
инфляцияның дамуының мәнін, тереңдетілген себептерін және оның
ерекшеліктері мен антиинфляциялық саясаттың негізгі бағыттарын айқындау
қажеттілігімен анықталады. Менің курстық жұмысымның тақырыбын таңдауыма
инфляция проблемасын жеткіліксіз зерделеу аспектісі елеулі әсерін тигізді.
Дүниежүзінде ХХғ. екінші жартысында инфляция болмаған елдер тіпті жоқ.
Егер 30-шы жылдары негізгі проблема жұмыссыздық болса, одан кейін негізгі
проблема инфляция болды. Инфляцияның жылдық темпілері әлемдік экономикада
2,9%-дан 50-ші жылдары, 11%-ға дейін 80-ші жылдары өсті. Қазақстандағы
макроэкономикалық құбылыстардың ерекшеліктеріне келсек, бұл стандартты
емес нарықтық құрылым.
Қазіргі замандағы инфляцияға бірқатар айырмашылықтар тән: егер бұрын
инфляция локальді сипатта болса, ал қазір- күнделікті, барлық орамды;егер
бұрын үлкен және кіші кезеңді қамтыса, атап айтқанда кезеңдік сипатта
болса, ал қазір- хроникалық; қазіргі замандағы инфляция ақшалай ғана емес,
сонымен бірге ақшалай емес факторлардың да әсерінде тұрады.
Осы курстық жұмыстың бірінші бөлімінде инфляция ұғымы, оның
турпаттары, даму заңдылықтары беріледі. Мұнда бірқалыпты, қарқынды инфляция
және гиперинфляция сияқты осындай маңызды ұғымдар қарастырылады. Сондай-ақ
теңгерілген және теңгерілмеген, күтілетін және күтілмейтін, ашық және
басыңқы инфляцияларға анықтамалар келтіріледі. Және осы бөлімде инфляцияның
негізгі себептері ашылған.
Екінші бөлімінде инфляцияның салдарлары: бағаның өсуі мен табыс
нормалары, экономикалық және єлеуметтік шиеленістердің асқынуы, халықтың
жинақтарының бағасыздануы, сондай-ақ инфляциямен күресудің әдістері туралы
айтылады.
Ал үшінші бөлімінде Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері
туралы айтылады.
1. Инфляция ұғымы және мәні.
1. Инфляция көпфакторлы құбылыс.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көп уақыт бойы қолданылып келе
жатыр. Инфляция термині АҚШ-та 1861-1865жж. азамат соғысы тұсында, екі
жыл ішінде доллардың 60% - ға сатып алу қабілетінің төмендеуі кезінде
қолданыла бастады. Инфляция дегеніміз не? Инфляция – бұл бағаның жалпы
деңгейінің өсуі . Ал инфляцияның жалпы анықтамасы – бұл елде айналымдағы
қағаз ақша көлемінің тым көбейіп кетіп, оның ақша тауары (алтын) жөнінде
құнсыздануына ұласуы және соның салдарынан тауар бағасының өсуі. Қазіргі
кезде қолданылып келе жатқан анықтама – бұл ұсыныс пен сұраныс арасындағы
дисбаланс жєне бағаның өсуіне байланысты басқа да ұлттық шаруашылық
пропорциялар бұзылуы нәтижесі. Жаңа қоғамда инфляцияда көрінетін байланыс
қиындады: қағаз ақшаның алтынға тәуелдігі мүлдем үзілген; ақша айналымының
дәстүрлі заңы бұзылған және инфляция жаңа халықаралық сипатта қалыптасыда.
Бұның бір себебі мынада: көп елдер инвестицияны ынталандыру және
экономиканы емдеу құралы ретінде ақша шығару қарқынын көтереді. Сондықтан
инфляцияның жоғарғы қарқыны мемлекеттің қағаз ақшаны шектен көп шығаруымен
байланысты, бұл эмиссия ішкі айналым қажеттілігін де асып кетті.
Нәтижесінде ақша құнсызданады, баға өседі, сондықтан барлық шаруашылық
пропорциялар бұзылады. Инфляция – қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі
сәйкессіздіктен туындайтын бағаның өсуі ретінде анықталады. Ақша массасының
өсуі ірі масштабқа жеткенде инфляцияның басты факторлары ақша массасындағы
өзгеріс болып табылады.
Инфляция – бұл күрделі де, көпфакторлы құбылыс; ал қағаз ақша
айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің
бұзылуымен сипатталады. Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және
шетел валюталарының қымбаттауы ретінде көрінеде.
Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге
десеңіз, , ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі
болған: қажетті ақша көлемі алтын – күміс қорымен реттелген. Қағаз ақша
айналымында жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда қағаз ақша байлықтың тек
белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды. Қор
сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылады. Қор ретінде қағаз
ақша шектелуі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарылады,
айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктеп тыс өседі. Артық ақша сұранымды
арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде бағаларға қатты ықпал жасап, оларды
көтеріп жібереді.
1.2 Инфляцияның түрлерін жіктеу.
Инфляцияны әртүрлі белгілері негізінде жіктейді. Инфляцияның
мыныдай типтері болады.
Баға өсуінің қарқыны бойынша:
1.Бірқалыпты – жылына 10% - ға дейін
2.Шоқырақтау – жылына 20% - дан 200% - ға дейін.
3.Гиперифляция – жылына 1000% - ға дейін.
Экономика теориясында, жеке алғанда осы күнгі Кейнсті
жақтаушы экономистер инфляцияның бірқалыпты(баяу) түрін өндірістің дамуына
қосымша оңды әсер ететін фактор ретінде қарастырады. Баяу инфляцияны олар
мемлекеттің бірден – бір тиімді саясат жүргізу құралы ретінде түсіндіреді.
Бірқалыпты инфляция саясаты өндіріс пен нарық жағдайларының өзгеруіне
сәйкес бағаларды реттен отыруға мүмкіндік береді.
Шоқырақтау (қарқынды) инфляция – экономика үшін едәуір қиын
жағдай, біраз іскерлік қатынастардың көбі қарқынды инфляцияны алдын ала
ескеріп, оған икемделе береді.
Гиперинфляция – инфляцияның ұлттық өндіріс пен жұмыс бастылық,
көлеміне күйретерліктей ықпал жасайтындай төтенше тез қарқынды өсуі болып
табылады. Гиперинфляциянда бағалардың жалпы деңгейі мыңдаған процентке
артқан жағдаймен сипатталады. Гиперинфляция кезінде бағалардың асу қарқыны
айналымға шығарылған ақша көлімінің өсуінен көп есе артып кетеді. Мәселе
мынада, егер бағалар жайлап, тұрақты өсіп келе жатса халық пен кәсіпорын
олардың одан әрі көтеріле түсуіне дайындалады.
Инфляция ашық және басыңқы деп ажыратылады. Біріншісі – бағаның
өсуі, екіншісі – тауардың жоғарлуы.
Ашық инфляция жағдайында бағалардың өсуі және өсу қарқыны айқын
байқалады және ресми түрде есепке алынады. Бірақ, бағалардың деңгейі ресми
түрде өспеген болса да, құнсыздану (инфляция) жағдайы қалыптасуы мүмкін.
Инфляцияның бұл түрлі тауар тапшылығынан көрінеді. Тауарлардың тапшылығына
байланысты оларды ақшаға сатып алу қиындайды, яғни ақша (табыс)
құнсызданады.
Ашық инфляцияны жіктеу үшін бірніше белгі қажет:
1.Бағаның өсу қарқыны (баға индексі).
2.Әр түрлі тауар топтары бойынша бағаның өсу деңгейінің алшақтауы.
3.Инфляцияның күтілуі және алдын ала болжануы.
Бірінші белгі тұрғысынан жоғарыда аталып кеткендей бояу, секірмелі
және гиперинфляция деп ажыратылады.
Екінші белгі тұрғысынан инфляцияның екі түрін ажыратады: тең және
тең емес. Тең инфляцияда әр тауардың бағасы бір – біріне қатысты
–өзгермейді, ал тең емес инфляцияда әр тауардың бағасы бір – біріне қатысты
үнемі өзгеріп тұрады.
Инфляция теңгермелі түрде болуы мүмкін, яғни бағалар бір қалыпты
және баяу өседі. Бұл жағдайда бағалардың бір жылдық өсуіне сәйкес процент
кесімі (ставкасы) де өседі. Нарықта тепе – теңдік (тұрақтылық)
сақталады. Теңгермелі емес инфляция кезінде жеке товар топтарына бағы
бірқалыпты емес, әртүрлі қарқынмен өседі.
Үшінші белгіден күтілетін және күтілмейтін инфляцияны бөледі.
Күтілу факторы инфляцияның салдарынан білінеді. Егер фирмалар мен халық
келесі жылы баға 5 есе өсетінін білсе, онда тиімді нарық жағдайында олар
келесі жылы өздерінің тауар бағасын 5 есе көтереді және ешкім күтілетін
инфляциядан зардап шекпейді. Ал күтілмейтін инфляция жағдайында бағаның
10%- ке өсуі экономикалық жағдайды күрт нашарлатады.
Тосылған инфляциясы тосын инфляциядан айыра білген жөн. Тосылған
инфляцияны алдын ала болжауға болады, немесе оны үкімет арнайы мақсатпен
жоспарлайды. Тосын инфляция бағалардың кенеттен және тез өсуінен
көрінеді. Мұндай жағдай ақша айналымын және салық жүйесін бұзады.
Тұрғындар бағаның өсуінен сескеніп, қолындағы қаражатын сақтап қалу
мақсатында тауарларды жаппай сатып ала бастайды. Сондықтан нарықта
қалыптасқан жағдай бұзылады, сұраным мен баға бұрынғыдан да тез өсетін
болады. Сонымен бағалардың кенеттен, тосын түрде өсуі тұрғындардың
инфляциялық, тосу психологиясын туғызады. Егер тосын инфляция (бағаның
кенеттен өсуі) экономикасы дамыған елде пайда болса, ал нарық жағдайына
қатты әсер етпейді. Экономикасы тұрақты да қуатты елде тұрғындар бағаның
уақытша ауытқуынан қорықпайды; және бағаның өсуі қаншама тез болса, соншама
оның құлдырап түсіп кетуі әбден мүмкін болатынына сенеді; сондықтан олар
бағаның түсуін күтіп табысын үнемдеу мақсатында сатып алуды күрт табысын
қысқартады. Нарықтық сұранымның қысқаруы баға деңгейіне әсер етеді,
бағалардың өсуі тоқтайды, олардың деңгейі құлдырап, бастапқы қалпына
келеді.
Басыңқы инфляция жағдайында бағаны мемлекет реттейді, бұл СССР
(КСРО) – да орын алған. Сондықтан тауарға сұраныстың өсуінде баға
көтерілмейді (бұл нарық шартына сәйкес) және тепе – теңдіктен төмен болады.
Содан дефицит пайда болады. Дефицит көлеңкелі экономиканы тудырады. Қажет
тауарда іздеуді сатып алушы сатушыға қажетінен көп төлеп бұдан ақша
өндірісті айналып өтіп, саудада шоғырланады. Сосын өндірушілерде тауар
өндіруге ынта болмайды. Соңында сұраныс пен ұсыныс арасында дисбаланс
күшейеді.
Инфляция – қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде сәйкессіздіктен
туындайтын бағаның өсуі ретінде анықталады. Ұзақ мерзімді болашақта, сондай
ақ ақша массасының өсуі ірі масштабқа жеткенді, инфляцияның басты факторы
ақша массасындағы өзгеріс болып табылады.
Өнімнің көтерме бағасы оларды дайындауға кететін шығындардың
өсуімен байланысты өсіп отырады. Экономиканың әр түрлі секторларындағы
табыстарды мемлекет тарапына қайта бөлу есебінен кейбір тауарлар шеңберіне
бөлшек сауда бағасы тұрақты болып отырады. Сонымен қатар тауарлардың
тапшылығына байланысты арзан тауарларды шығару орын алды. Кейбір
тауарлардың бөлшек саудада болмағанына қарамай төменгі бағалары сақталып
қалады. Мұның барлығы жабық инфляцияның болғандығы туралы айтуға мүмкін
берері сөзсіз.
Батыс елдерінің экономистері жасаған теорияларда альтернативті
концепция ретінде сұраным инфляциясы және ұсыныс инфляциясы анықталады. Бұл
концепцияларда инфляцияның қалыптасу себептері қарастырылады. Сұраным
инфляциясы жалпы сұраным арасындағы тепе – теңдіктің сұраным жағынан
бұзылуын білдіреді. Бұл жерде мемлекет шығындарының артуы, өндіріс және
еңбек ресурстарының толық іске қосылған жағдайында өндіріс құралдарына
қосымша сұранымның қалыптасуы және тұрғындардың тұтынушылық
мүмкіншіліктерінің артуы негізгі себеп болуы мүмкін. Осы жағдайларға
байланысты айналымға артық ақша массасы шығын, жалпы баға деңгейі өседі.
Өндіріс саласында еңбекпен толық қамтылған жағдайды айналымдағы артық төлем
ақша массасы шектеулі. Мұндай жағдай толық жұмыспен қамтылуда, жалақының
өсуінде пайда болады, бұдан жинақталған сұраныс артық болады, ал бұл
бағаның өсуіне итермелейді. Ұсыныс инфляциясын сонымен қатар шығын
инфляциясы деп те атайды, демек өндіріс шығынының өсуіне және энергия мен
шикізатқа бағаны көтереді.
1.3 Инфляцияның себептері.
Инфляция негізінен шаруашылықта қалыптасқан әр түрлі
диспропорцияларға байланысты болатынын еске ала отырып, оның негізгі
себептерін қарастырып көрейік. Біріншіден, бұл мемлекеттік шығындар мен
табыстар арасында қалыптасқан диспропорция немесе тепе – теңдіктің бұзылуы.
Бұл мемлекет бюджетінің тапшылығы түрінде көрінеді. Егер тапшылық орталық
банктің несиелі, яғни айналымға қосымша ақша шығару арқылы қаржыланған
болса, онда бұл айналымдағы ақша массасын арттырады және инфляцияны
қалыптастыруы әбден мүмкін. Екіншіден, егер инвестицияларды қаржыландыру
жоғарыда айтылған әдіспен, яғни орталық банктің несие беруімен жургізілетін
болса, түптен келгенде, бұл да инфляцияның себебіне айналуы мүмкін.
Үшіншіден, осы күнгі экономикалық теория бағалардың жалпы ХХ ғасырда нарық
құрылымының өзгеруімен түсіндіреді. Қалыптасқан өндіріс түріне жаңа
фирмалардың келуіне шек қою арқылы олигополиялық фирмалар жалпы сұраным мен
ұсыным арасындағы диспропорцияны мүмкін болғанша ұзақ уақыт ұстап қалуға
ұмтылады. Төртіншіде, ұлттық экономикалардың ашыла түсуіне, олардың
дүниежүзілік шаруашылық қатынастары жүйесіне тартылуына байланысты
инфляцияның бір елден екінші елге ауысуы қаупі артады. Өндірушілер де
шикізат пен материалдарға және энергияға бағаның өсуін болжап өздерінің
өнімдеріне бағасын арттыра түседі. Әрбір өндіруші өзін инфляциядан алдын
ала сақтандыру мақсатында өніміне бағаны еселеп көтереді. Инфляцияның
себептері сан қилы, бірақ әр кезде олардың белгісі бір комбинациясы
қалыптасады.
Дисбаланстің себептерін әртүрлі жағынан түсіндіруге болады.
Инфляция ұғымының теоретикалық негізі өзінің арсеналында үш негізгі
бағыттан тұрады: инфляцияның Кейнс теориясынан; монетаристік сандық
тұжырымдамадан; төтенше шығындардың теориясынан.
Инфляцияның Кейнс теориясы шаруашылық етуші субъектілердің
кірістері мен шығындарының талдауынан шығады және жиынтық сұраныстың
көбеюіне олардың әсер етуінен шығады, бұл өндіріспен, жұмыспен қамтылудың
өсуіне әкеліп соқтырады. Сонымен бірге жиынтық сұраныстың өсуі инфляцияның
өсуіне себепші болады. Ақшаның монетаристік теориясы инфляцияның себептері
ретінде қағаз ақшаларымен айналым арналарының сандай ернелеушілігін көрді.
Төтенше шығындар теориясының авторлары (Дж.М. Кейнс, У.Тори, Р.Куэн)
бойынша жалақымен байланысты шығындар ғана инфляцияның себебі болады.
Бағаның өсуінің шын мәніндегі инфляциялық себептерден
маңыздыларын бөлуге болады. Біріншіден, айналымға жіберілген ақшалай
салмаққа мемлекет жағынан бақылаудың жоқтығы. Екіншіден, мемлекеттік
бюджеттің тапшылығында айқындалатын мемлекеттік шығындардың
теңгерімсіздігі. Егер бұл тапшылық жаңа ақшалай массаны басып шығару арқылы
толтырса, онда айналымда ақшалар массасының өсуіне әкеліп соқтырады.
Экономиканы милитеризациялаумен байланысқан бюджеттік шығындар, әсіресе
инфляциялы қауіпті болып табылады. Әскери шығындардың өсуі мемлекеттік
бюджеттің хроникалық тапшылықтарының басты себептерінің бірі болып
табылады. Үшіншіден, ХХ ғасырда бағалар деңгейінің жаппай жоғарлауы нарық
құрлымының өзгеруімен байланысты. Қазіргі замандағы нарық айтарлықтай
дәрежеде олигополистік болып табылады. Олигополист бағанның үстінен едәуір
билік жасауға ие. Төртіншіден, кәсіподақтардың қызметі. Мысалы, ұзақ
инфляция, 60-шы жылдардың аяғында, 70-ші жылдарда көптеген кәсіподақтарды
еңбек келісімшарттарына инфляцияны есепке ала отырып, кірістерін автоматты
түрде түзететін өмір қүнының өсіміне түзетулер енгізуге мәжбүр етті.
Бесіншіден, экономиканың рационалды емес құрылымы, бір сала екіншісіне
залал келтіре отырып шеттен тыс дамуы.
Инфляцияның пайда болу себептері сыртқы да, ішкі де болуы мүмкін.
Сыртқы себептерге көбінесе мыналар жатады: сыртқы саудадан түсетін
түсімдердің қысқаруы, сыртқы саудалық және төлем балансының теріс
сельдосы, шикізат пен мұнайға бағаның бірнеше есе өсуімен сүйемелденетін
құрылымдық әлемдік дағдарыстар (шикізаттық, энергетикалық, экологиялық).
Қазақстандағы инфляциялық құбылыс, мысалы, қазақстандық экспорттың маңызды
бабын құрайтын жағармайға әлем нарығында бағаның құлауын күшейтті, сондай-
ақ астықтардың едәуір импорты жағдайларында астық нарығындағы қолайсыз
коньюнктура. Банктердің ұлттық валютаны шетелдіктердікіне айырбастауы қағаз
ақшаларының қосымша эмиссиясына қажеттілікті тудырады, бұл инфляцияға
апарады.
2. Инфляцияның экономикалық - әлеуметтік салдарлары және антиинфляциялық
саясат.
2.1 Инфляция мәні мен салдары
Инфляцияның салдары өте күрделі де көп қырлы. Қарқыны баяу инфляция
баға деңгейі мен пайда нормасын өсіреді, сондықтан экономикалық жағдайдың
(конъюнктураның) уақытша жандануына ықпал жасайтын фактор болады. Бірақ,
уақыт артып инфляция тереңдегенде ол ұдайы өндірістің кедергісіне айналады,
қоғамда экономикалық және әлеуметтік жағдай қиындайды.
Инфляция қоғамда ақшадан қашу белсенділігін арттырады, бұл процесс
қарқынды да, ұлғаймалы түрде жүреді, тауар тапшылығы асқындайды, ақшалай
қор жинау мүддесі жойылады, ақша-несие жүйесінің қызметі бұзылады, тауарды
тауарға тікелей айырбастау (бартер) туындап кеңейеді.
Баға деңгейінің қарқынды өсуі фискал (қазына) жүйесіне де теріс әсер етеді,
экономнкада Танзи-Оливер әсері деп аталатын нәтиже қалыптасады. Бұл
әсерді XX ғасырдың 70-жылдары Латын Америкасы экономистері ашып зерттеген
еді. Инфляция салықтан түскен табысты (түсімді) құнсыздандырады. Мысалы,
егер салықтар жылдың үшінші ширегінде (кварталында) есептеліп осы жылдың
төртінші ширегінде төленген болса, онда гиперинфляция жағдайында бюджетке
түскен түсімдер құнсызданады, яғни бюджет түсімінің нақты мөлшері азаяды.
Инфляция жағдайында тұрғындардың қолында сақталған ақша қоры құнсызданады,
несие беруші мекемелер мен банктер шығын шегеді.
Экономиканың интеграциялануы (ұлттық шеңберден шығуы) инфляцияның бір
елден екінші елге ауысуына мүмкіндік береді, бұл халықаралық валюта және
төлем қатынастарын қиындатады.
Инфляция және жинақтар. Инфляция жинақтардың иелеріне қатты нұсқан
келтіруі мүмкін. Бағаның өсуімен нақты құн немесе сатып алушылық қабілет
қара күнге деп жинақталған жинақтар азаяды. Инфляция кезінде банктегі жедел
есеп шоттардың, сақтандыру полистарының, жыл сайынғы түсімдердің және
көзделген ауыр жағдайларды жеңіп шығу үшін бір кезде жетіп отырған басқа да
қағаздай активтердің нақты құны. Әрине, жинақтардың барлық нысандары пайыз
әкеледі, бірақ дегенмен егер инфляция деңгейі пайыздық мөлшерден асатын
болса, онда жинақ құны түсетін болады.
Инфляция және несиелі қарым – қатынастар. Инфляция сондай-ақ
дебиторшы мен несиешінің арасындағы кірістерді бөледі. Әсіресе, көзделген
инфляция несие берушілердің (қарыз берушілердің) есебінен дебиторшыларға
(қарыз алушыларға) пайда әкеледі. Инфляция соңғы екі онжылдықта сатып
алушыға күтпеген бақыт әкелді, мысалы, 60-шы жылдардың ортасында қойылған
пайыздық мөлшермен үйлер кепілге қойылды. Бір жағынан, инфляция салынып
тасталғандарға берешектің нақты ауыртпалығын едәуір жеңілдетті. Екінші
жағынан, үйлердің номиналды құны бағаның жалпы деңгейінен жылдамырақ өсті.
Номиналды ұлттық кіріс, демек, салық жиындары да инфляция кезінде өседі,
ал мемлекеттік қарыздың мөлшері өспейді. Бұл инфляцияның үкіметке
мемлекеттік қарыздың ауыртпалығын жеңілдетеді. Инфляция осындай пайданы
үкіметке әкелгендіктен, кейбір экономистер ашық түрде сұрақ қояды: қоғам
үкіметтің ынта қоятындығына сене ала ма? Шынында да, Бразилия сияқты кейбір
елдер бір кезде өздерінің қарыздарының нақты құнын төмендету үшін
инфляцияны соншалықты кең қолданды, қазір несие берушілер қарызды өздерінің
валютасында емес, америкалық доллармен немесе қандай да бір басқа тұрақты
валютада алуына мәжбүрлейді. Бұл инфляцияның елдің ішінде қолдануын
болдырмайды. Кез келген инфляция ел ішінде төлеуге қажетті қарыздың құнын
емес, оның валютасының нақты құнын төмендетуге әкеліп соқтырады.
Инфляция және салықтар. Инфляциядан болатын шығындардың тағы да бір
маңызды элементі (дүрыс күткен жағдайларда, бірақ институттардың толық емес
бейімділігі) салық жүйесінің инфляциялық үрдістерге бейімделу
тауқыметтерінен пайда болады. Мұнда екі ірі проблема бар. Біріншіден, баға
деңгейінің өсуінен салық төлемдерінің үлесі нақты кірістердің жалпы
көлемінде өседі, осылайша салықтардың прогрессивті өсімінің эффектісі
туады. Егер салықтар кейінгісінің көлеміне қарамай-ақ номиналды кірістерге
тұрақты пропорцияда тұрса, онда ешқандай жағдайда адамдар салық түрінде
өздерінің кірістерінің бірдей бағаның деңгейінен байланысты болатын
пайыздарын төлеуші еді. Салық салу нормасында оның прогрессивті нысанын
қолданған кезде номиналды кірістердің деңгейімен бірге ұлғаю бет алысы
болады, онда инфляция номиналды кірістердің өсіміне келе отырып, нақты
кірістердегі салықтардың да үлесін өсіреді. Екінші меселе капиталдың салық
салуымен байланысты. Капиталға салық салу кірістері жақсы кездерде де
күрделі мәселе болып жүрді. Мұндай капиталдан түскен табысқа кіріс ретінде
немесе арнайы, аса төмен мөлшерлеме ретінде салық салынуы керек пе, деген
негізгі сұрақ туындайды. Экономикада инфляция пайда болған кезде осы
проблема одан сайын қиындай түсті, өйткені капиталдың өсімі нақты
табыстарға қарағанда инфляцияға аса жедел әсер етеді. Бірде бір елде
капиталға салық салуға инфляцияның әсерінен болатын салдарлардың
бейтараптандыруында айтарлықтай табысқа қол жеткізе алмады. Салықтар
саласындағы кейбір мамандар инфляциядан болатын залалдардың көбі, оның
нақты салық салу капиталын өсіруінде де санайды.
Инфляцияның әлеуметтік салдары да бар, ол ұлттық табыстың қайта
бөлінуіне әкеледі, тұрғындар үшін инфляция қосымша салық сияқты, бағалардың
өсу қарқыны номиналды (ақшалай) табыстың өсуінен жоғары болады, сондықтан
нақты (реалды) табыс азаяды. Инфляцияның зардабы әсіресе табысы шектеулі
әлеуметтік топтар үшін ауыр болады.
Филлипс қисығы.
Инфляция жұмыссыздыққа да айтарлықтай ықпал жасайды. 1958 жылы ағылшын
экономисі О.Филлипс осы ықпалды өлшеп көрсететін сұраным инфляция үлгісін
(моделін) жасап ұсынған екен. 1861-1956 жылдар аралығында Ұлыбритания
статистика мәліметтерін қолданып Филлипс еңбек ақы келісімдері мен
жұмыссыздық деңгейлерінің арасындағы кері қатынасты білдіретін қисық
сызықты (функцияны) анықтаған.
Филлипстің анықтауынша, Англияда жұмыссыздықтың 2,5-3%-тен артық өсуі
бағалар мен жалақыны күрт тежейді екен. Осыдан жұмыссыздықтың қысқаруы баға
мен еңбек ақының өсуін қалыптастырады деген қорытынды шығады. Басқаша
айтқанда, ұлттық экономикада жұмыссыздықты инфляцияның өсу қарқынын арттыру
арқылы қысқартуға болады. Кейіннен американ экономистері Р. Солоу және П.
Самуэльсон Филлипс қисығын жетілдіріп, оның жаңаша үлгісін жасап берген.
Олар Филлипс моделінде еңбек ақы мөлшерлемесін (ставкасын) тауар
бағаларының өсу карқынымен ауыстырады. Бұл түрінде Филлипс қисығы белгілі
экономикалық саясатты жүргізу үшін, ең алдымен, жұмыспен қамту,
экономиканың өсуі, бағаларды тұрақтандыру жағдайларын анықтауда
қолданылады.
1.-сурет.
Филлипс қисығы. Қисық сызықтың жылжуы стагфляциялық жағдайды көрсетеді
Батыс тәжірибесі көрсеткендей, Филлипс кисығын қысқа мерзімдік
экономика жағдайында қолдануға болады, ал ұзақ мерзімде (5-10 жыл)
жұмыссыздық пен инфляция қатарласа өседі. Ұзақ мерзімде Филлипс заңдылығы
сақталмайды және оны белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
2
1. Инфляция ұғымы және мәні
4
1.1Инфляция көп факторлы құбылыс
1.2Инфляцияның түрлерін жіктеу
5
1.3Инфляция себептері
9
2.Инфляцияның экономикалық-әлеуметтік салдарлары және 12
антиинфляциялық саясат
2.1 Инфляция мәні мен салдары
3.Қазақстан Республикасындағы инфляцияның ерекшеліктері 23
3.1Өтпелі экономикалы кезеңде Қазақстан Республикасының жағадайы
Қорытынды
27
Қолданған әдебиеттер
29
Кіріспе.
Инфляция проблемасы экономикалық ғылымда маңызды орын алады оның
көрсеткіштері мен әлеуметтік – экономикалық салдарлары елдің және бүкіл
әлемдік шаруашылықтың экономикалық қауіпсіздігін бағалауда күрделі рөл
атқарады. Қазіргі замандағы жағдайларда осы мєселенің өзектілігі
инфляцияның дамуының мәнін, тереңдетілген себептерін және оның
ерекшеліктері мен антиинфляциялық саясаттың негізгі бағыттарын айқындау
қажеттілігімен анықталады. Менің курстық жұмысымның тақырыбын таңдауыма
инфляция проблемасын жеткіліксіз зерделеу аспектісі елеулі әсерін тигізді.
Дүниежүзінде ХХғ. екінші жартысында инфляция болмаған елдер тіпті жоқ.
Егер 30-шы жылдары негізгі проблема жұмыссыздық болса, одан кейін негізгі
проблема инфляция болды. Инфляцияның жылдық темпілері әлемдік экономикада
2,9%-дан 50-ші жылдары, 11%-ға дейін 80-ші жылдары өсті. Қазақстандағы
макроэкономикалық құбылыстардың ерекшеліктеріне келсек, бұл стандартты
емес нарықтық құрылым.
Қазіргі замандағы инфляцияға бірқатар айырмашылықтар тән: егер бұрын
инфляция локальді сипатта болса, ал қазір- күнделікті, барлық орамды;егер
бұрын үлкен және кіші кезеңді қамтыса, атап айтқанда кезеңдік сипатта
болса, ал қазір- хроникалық; қазіргі замандағы инфляция ақшалай ғана емес,
сонымен бірге ақшалай емес факторлардың да әсерінде тұрады.
Осы курстық жұмыстың бірінші бөлімінде инфляция ұғымы, оның
турпаттары, даму заңдылықтары беріледі. Мұнда бірқалыпты, қарқынды инфляция
және гиперинфляция сияқты осындай маңызды ұғымдар қарастырылады. Сондай-ақ
теңгерілген және теңгерілмеген, күтілетін және күтілмейтін, ашық және
басыңқы инфляцияларға анықтамалар келтіріледі. Және осы бөлімде инфляцияның
негізгі себептері ашылған.
Екінші бөлімінде инфляцияның салдарлары: бағаның өсуі мен табыс
нормалары, экономикалық және єлеуметтік шиеленістердің асқынуы, халықтың
жинақтарының бағасыздануы, сондай-ақ инфляциямен күресудің әдістері туралы
айтылады.
Ал үшінші бөлімінде Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері
туралы айтылады.
1. Инфляция ұғымы және мәні.
1. Инфляция көпфакторлы құбылыс.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көп уақыт бойы қолданылып келе
жатыр. Инфляция термині АҚШ-та 1861-1865жж. азамат соғысы тұсында, екі
жыл ішінде доллардың 60% - ға сатып алу қабілетінің төмендеуі кезінде
қолданыла бастады. Инфляция дегеніміз не? Инфляция – бұл бағаның жалпы
деңгейінің өсуі . Ал инфляцияның жалпы анықтамасы – бұл елде айналымдағы
қағаз ақша көлемінің тым көбейіп кетіп, оның ақша тауары (алтын) жөнінде
құнсыздануына ұласуы және соның салдарынан тауар бағасының өсуі. Қазіргі
кезде қолданылып келе жатқан анықтама – бұл ұсыныс пен сұраныс арасындағы
дисбаланс жєне бағаның өсуіне байланысты басқа да ұлттық шаруашылық
пропорциялар бұзылуы нәтижесі. Жаңа қоғамда инфляцияда көрінетін байланыс
қиындады: қағаз ақшаның алтынға тәуелдігі мүлдем үзілген; ақша айналымының
дәстүрлі заңы бұзылған және инфляция жаңа халықаралық сипатта қалыптасыда.
Бұның бір себебі мынада: көп елдер инвестицияны ынталандыру және
экономиканы емдеу құралы ретінде ақша шығару қарқынын көтереді. Сондықтан
инфляцияның жоғарғы қарқыны мемлекеттің қағаз ақшаны шектен көп шығаруымен
байланысты, бұл эмиссия ішкі айналым қажеттілігін де асып кетті.
Нәтижесінде ақша құнсызданады, баға өседі, сондықтан барлық шаруашылық
пропорциялар бұзылады. Инфляция – қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі
сәйкессіздіктен туындайтын бағаның өсуі ретінде анықталады. Ақша массасының
өсуі ірі масштабқа жеткенде инфляцияның басты факторлары ақша массасындағы
өзгеріс болып табылады.
Инфляция – бұл күрделі де, көпфакторлы құбылыс; ал қағаз ақша
айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің
бұзылуымен сипатталады. Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және
шетел валюталарының қымбаттауы ретінде көрінеде.
Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге
десеңіз, , ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі
болған: қажетті ақша көлемі алтын – күміс қорымен реттелген. Қағаз ақша
айналымында жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда қағаз ақша байлықтың тек
белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды. Қор
сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылады. Қор ретінде қағаз
ақша шектелуі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарылады,
айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктеп тыс өседі. Артық ақша сұранымды
арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде бағаларға қатты ықпал жасап, оларды
көтеріп жібереді.
1.2 Инфляцияның түрлерін жіктеу.
Инфляцияны әртүрлі белгілері негізінде жіктейді. Инфляцияның
мыныдай типтері болады.
Баға өсуінің қарқыны бойынша:
1.Бірқалыпты – жылына 10% - ға дейін
2.Шоқырақтау – жылына 20% - дан 200% - ға дейін.
3.Гиперифляция – жылына 1000% - ға дейін.
Экономика теориясында, жеке алғанда осы күнгі Кейнсті
жақтаушы экономистер инфляцияның бірқалыпты(баяу) түрін өндірістің дамуына
қосымша оңды әсер ететін фактор ретінде қарастырады. Баяу инфляцияны олар
мемлекеттің бірден – бір тиімді саясат жүргізу құралы ретінде түсіндіреді.
Бірқалыпты инфляция саясаты өндіріс пен нарық жағдайларының өзгеруіне
сәйкес бағаларды реттен отыруға мүмкіндік береді.
Шоқырақтау (қарқынды) инфляция – экономика үшін едәуір қиын
жағдай, біраз іскерлік қатынастардың көбі қарқынды инфляцияны алдын ала
ескеріп, оған икемделе береді.
Гиперинфляция – инфляцияның ұлттық өндіріс пен жұмыс бастылық,
көлеміне күйретерліктей ықпал жасайтындай төтенше тез қарқынды өсуі болып
табылады. Гиперинфляциянда бағалардың жалпы деңгейі мыңдаған процентке
артқан жағдаймен сипатталады. Гиперинфляция кезінде бағалардың асу қарқыны
айналымға шығарылған ақша көлімінің өсуінен көп есе артып кетеді. Мәселе
мынада, егер бағалар жайлап, тұрақты өсіп келе жатса халық пен кәсіпорын
олардың одан әрі көтеріле түсуіне дайындалады.
Инфляция ашық және басыңқы деп ажыратылады. Біріншісі – бағаның
өсуі, екіншісі – тауардың жоғарлуы.
Ашық инфляция жағдайында бағалардың өсуі және өсу қарқыны айқын
байқалады және ресми түрде есепке алынады. Бірақ, бағалардың деңгейі ресми
түрде өспеген болса да, құнсыздану (инфляция) жағдайы қалыптасуы мүмкін.
Инфляцияның бұл түрлі тауар тапшылығынан көрінеді. Тауарлардың тапшылығына
байланысты оларды ақшаға сатып алу қиындайды, яғни ақша (табыс)
құнсызданады.
Ашық инфляцияны жіктеу үшін бірніше белгі қажет:
1.Бағаның өсу қарқыны (баға индексі).
2.Әр түрлі тауар топтары бойынша бағаның өсу деңгейінің алшақтауы.
3.Инфляцияның күтілуі және алдын ала болжануы.
Бірінші белгі тұрғысынан жоғарыда аталып кеткендей бояу, секірмелі
және гиперинфляция деп ажыратылады.
Екінші белгі тұрғысынан инфляцияның екі түрін ажыратады: тең және
тең емес. Тең инфляцияда әр тауардың бағасы бір – біріне қатысты
–өзгермейді, ал тең емес инфляцияда әр тауардың бағасы бір – біріне қатысты
үнемі өзгеріп тұрады.
Инфляция теңгермелі түрде болуы мүмкін, яғни бағалар бір қалыпты
және баяу өседі. Бұл жағдайда бағалардың бір жылдық өсуіне сәйкес процент
кесімі (ставкасы) де өседі. Нарықта тепе – теңдік (тұрақтылық)
сақталады. Теңгермелі емес инфляция кезінде жеке товар топтарына бағы
бірқалыпты емес, әртүрлі қарқынмен өседі.
Үшінші белгіден күтілетін және күтілмейтін инфляцияны бөледі.
Күтілу факторы инфляцияның салдарынан білінеді. Егер фирмалар мен халық
келесі жылы баға 5 есе өсетінін білсе, онда тиімді нарық жағдайында олар
келесі жылы өздерінің тауар бағасын 5 есе көтереді және ешкім күтілетін
инфляциядан зардап шекпейді. Ал күтілмейтін инфляция жағдайында бағаның
10%- ке өсуі экономикалық жағдайды күрт нашарлатады.
Тосылған инфляциясы тосын инфляциядан айыра білген жөн. Тосылған
инфляцияны алдын ала болжауға болады, немесе оны үкімет арнайы мақсатпен
жоспарлайды. Тосын инфляция бағалардың кенеттен және тез өсуінен
көрінеді. Мұндай жағдай ақша айналымын және салық жүйесін бұзады.
Тұрғындар бағаның өсуінен сескеніп, қолындағы қаражатын сақтап қалу
мақсатында тауарларды жаппай сатып ала бастайды. Сондықтан нарықта
қалыптасқан жағдай бұзылады, сұраным мен баға бұрынғыдан да тез өсетін
болады. Сонымен бағалардың кенеттен, тосын түрде өсуі тұрғындардың
инфляциялық, тосу психологиясын туғызады. Егер тосын инфляция (бағаның
кенеттен өсуі) экономикасы дамыған елде пайда болса, ал нарық жағдайына
қатты әсер етпейді. Экономикасы тұрақты да қуатты елде тұрғындар бағаның
уақытша ауытқуынан қорықпайды; және бағаның өсуі қаншама тез болса, соншама
оның құлдырап түсіп кетуі әбден мүмкін болатынына сенеді; сондықтан олар
бағаның түсуін күтіп табысын үнемдеу мақсатында сатып алуды күрт табысын
қысқартады. Нарықтық сұранымның қысқаруы баға деңгейіне әсер етеді,
бағалардың өсуі тоқтайды, олардың деңгейі құлдырап, бастапқы қалпына
келеді.
Басыңқы инфляция жағдайында бағаны мемлекет реттейді, бұл СССР
(КСРО) – да орын алған. Сондықтан тауарға сұраныстың өсуінде баға
көтерілмейді (бұл нарық шартына сәйкес) және тепе – теңдіктен төмен болады.
Содан дефицит пайда болады. Дефицит көлеңкелі экономиканы тудырады. Қажет
тауарда іздеуді сатып алушы сатушыға қажетінен көп төлеп бұдан ақша
өндірісті айналып өтіп, саудада шоғырланады. Сосын өндірушілерде тауар
өндіруге ынта болмайды. Соңында сұраныс пен ұсыныс арасында дисбаланс
күшейеді.
Инфляция – қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде сәйкессіздіктен
туындайтын бағаның өсуі ретінде анықталады. Ұзақ мерзімді болашақта, сондай
ақ ақша массасының өсуі ірі масштабқа жеткенді, инфляцияның басты факторы
ақша массасындағы өзгеріс болып табылады.
Өнімнің көтерме бағасы оларды дайындауға кететін шығындардың
өсуімен байланысты өсіп отырады. Экономиканың әр түрлі секторларындағы
табыстарды мемлекет тарапына қайта бөлу есебінен кейбір тауарлар шеңберіне
бөлшек сауда бағасы тұрақты болып отырады. Сонымен қатар тауарлардың
тапшылығына байланысты арзан тауарларды шығару орын алды. Кейбір
тауарлардың бөлшек саудада болмағанына қарамай төменгі бағалары сақталып
қалады. Мұның барлығы жабық инфляцияның болғандығы туралы айтуға мүмкін
берері сөзсіз.
Батыс елдерінің экономистері жасаған теорияларда альтернативті
концепция ретінде сұраным инфляциясы және ұсыныс инфляциясы анықталады. Бұл
концепцияларда инфляцияның қалыптасу себептері қарастырылады. Сұраным
инфляциясы жалпы сұраным арасындағы тепе – теңдіктің сұраным жағынан
бұзылуын білдіреді. Бұл жерде мемлекет шығындарының артуы, өндіріс және
еңбек ресурстарының толық іске қосылған жағдайында өндіріс құралдарына
қосымша сұранымның қалыптасуы және тұрғындардың тұтынушылық
мүмкіншіліктерінің артуы негізгі себеп болуы мүмкін. Осы жағдайларға
байланысты айналымға артық ақша массасы шығын, жалпы баға деңгейі өседі.
Өндіріс саласында еңбекпен толық қамтылған жағдайды айналымдағы артық төлем
ақша массасы шектеулі. Мұндай жағдай толық жұмыспен қамтылуда, жалақының
өсуінде пайда болады, бұдан жинақталған сұраныс артық болады, ал бұл
бағаның өсуіне итермелейді. Ұсыныс инфляциясын сонымен қатар шығын
инфляциясы деп те атайды, демек өндіріс шығынының өсуіне және энергия мен
шикізатқа бағаны көтереді.
1.3 Инфляцияның себептері.
Инфляция негізінен шаруашылықта қалыптасқан әр түрлі
диспропорцияларға байланысты болатынын еске ала отырып, оның негізгі
себептерін қарастырып көрейік. Біріншіден, бұл мемлекеттік шығындар мен
табыстар арасында қалыптасқан диспропорция немесе тепе – теңдіктің бұзылуы.
Бұл мемлекет бюджетінің тапшылығы түрінде көрінеді. Егер тапшылық орталық
банктің несиелі, яғни айналымға қосымша ақша шығару арқылы қаржыланған
болса, онда бұл айналымдағы ақша массасын арттырады және инфляцияны
қалыптастыруы әбден мүмкін. Екіншіден, егер инвестицияларды қаржыландыру
жоғарыда айтылған әдіспен, яғни орталық банктің несие беруімен жургізілетін
болса, түптен келгенде, бұл да инфляцияның себебіне айналуы мүмкін.
Үшіншіден, осы күнгі экономикалық теория бағалардың жалпы ХХ ғасырда нарық
құрылымының өзгеруімен түсіндіреді. Қалыптасқан өндіріс түріне жаңа
фирмалардың келуіне шек қою арқылы олигополиялық фирмалар жалпы сұраным мен
ұсыным арасындағы диспропорцияны мүмкін болғанша ұзақ уақыт ұстап қалуға
ұмтылады. Төртіншіде, ұлттық экономикалардың ашыла түсуіне, олардың
дүниежүзілік шаруашылық қатынастары жүйесіне тартылуына байланысты
инфляцияның бір елден екінші елге ауысуы қаупі артады. Өндірушілер де
шикізат пен материалдарға және энергияға бағаның өсуін болжап өздерінің
өнімдеріне бағасын арттыра түседі. Әрбір өндіруші өзін инфляциядан алдын
ала сақтандыру мақсатында өніміне бағаны еселеп көтереді. Инфляцияның
себептері сан қилы, бірақ әр кезде олардың белгісі бір комбинациясы
қалыптасады.
Дисбаланстің себептерін әртүрлі жағынан түсіндіруге болады.
Инфляция ұғымының теоретикалық негізі өзінің арсеналында үш негізгі
бағыттан тұрады: инфляцияның Кейнс теориясынан; монетаристік сандық
тұжырымдамадан; төтенше шығындардың теориясынан.
Инфляцияның Кейнс теориясы шаруашылық етуші субъектілердің
кірістері мен шығындарының талдауынан шығады және жиынтық сұраныстың
көбеюіне олардың әсер етуінен шығады, бұл өндіріспен, жұмыспен қамтылудың
өсуіне әкеліп соқтырады. Сонымен бірге жиынтық сұраныстың өсуі инфляцияның
өсуіне себепші болады. Ақшаның монетаристік теориясы инфляцияның себептері
ретінде қағаз ақшаларымен айналым арналарының сандай ернелеушілігін көрді.
Төтенше шығындар теориясының авторлары (Дж.М. Кейнс, У.Тори, Р.Куэн)
бойынша жалақымен байланысты шығындар ғана инфляцияның себебі болады.
Бағаның өсуінің шын мәніндегі инфляциялық себептерден
маңыздыларын бөлуге болады. Біріншіден, айналымға жіберілген ақшалай
салмаққа мемлекет жағынан бақылаудың жоқтығы. Екіншіден, мемлекеттік
бюджеттің тапшылығында айқындалатын мемлекеттік шығындардың
теңгерімсіздігі. Егер бұл тапшылық жаңа ақшалай массаны басып шығару арқылы
толтырса, онда айналымда ақшалар массасының өсуіне әкеліп соқтырады.
Экономиканы милитеризациялаумен байланысқан бюджеттік шығындар, әсіресе
инфляциялы қауіпті болып табылады. Әскери шығындардың өсуі мемлекеттік
бюджеттің хроникалық тапшылықтарының басты себептерінің бірі болып
табылады. Үшіншіден, ХХ ғасырда бағалар деңгейінің жаппай жоғарлауы нарық
құрлымының өзгеруімен байланысты. Қазіргі замандағы нарық айтарлықтай
дәрежеде олигополистік болып табылады. Олигополист бағанның үстінен едәуір
билік жасауға ие. Төртіншіден, кәсіподақтардың қызметі. Мысалы, ұзақ
инфляция, 60-шы жылдардың аяғында, 70-ші жылдарда көптеген кәсіподақтарды
еңбек келісімшарттарына инфляцияны есепке ала отырып, кірістерін автоматты
түрде түзететін өмір қүнының өсіміне түзетулер енгізуге мәжбүр етті.
Бесіншіден, экономиканың рационалды емес құрылымы, бір сала екіншісіне
залал келтіре отырып шеттен тыс дамуы.
Инфляцияның пайда болу себептері сыртқы да, ішкі де болуы мүмкін.
Сыртқы себептерге көбінесе мыналар жатады: сыртқы саудадан түсетін
түсімдердің қысқаруы, сыртқы саудалық және төлем балансының теріс
сельдосы, шикізат пен мұнайға бағаның бірнеше есе өсуімен сүйемелденетін
құрылымдық әлемдік дағдарыстар (шикізаттық, энергетикалық, экологиялық).
Қазақстандағы инфляциялық құбылыс, мысалы, қазақстандық экспорттың маңызды
бабын құрайтын жағармайға әлем нарығында бағаның құлауын күшейтті, сондай-
ақ астықтардың едәуір импорты жағдайларында астық нарығындағы қолайсыз
коньюнктура. Банктердің ұлттық валютаны шетелдіктердікіне айырбастауы қағаз
ақшаларының қосымша эмиссиясына қажеттілікті тудырады, бұл инфляцияға
апарады.
2. Инфляцияның экономикалық - әлеуметтік салдарлары және антиинфляциялық
саясат.
2.1 Инфляция мәні мен салдары
Инфляцияның салдары өте күрделі де көп қырлы. Қарқыны баяу инфляция
баға деңгейі мен пайда нормасын өсіреді, сондықтан экономикалық жағдайдың
(конъюнктураның) уақытша жандануына ықпал жасайтын фактор болады. Бірақ,
уақыт артып инфляция тереңдегенде ол ұдайы өндірістің кедергісіне айналады,
қоғамда экономикалық және әлеуметтік жағдай қиындайды.
Инфляция қоғамда ақшадан қашу белсенділігін арттырады, бұл процесс
қарқынды да, ұлғаймалы түрде жүреді, тауар тапшылығы асқындайды, ақшалай
қор жинау мүддесі жойылады, ақша-несие жүйесінің қызметі бұзылады, тауарды
тауарға тікелей айырбастау (бартер) туындап кеңейеді.
Баға деңгейінің қарқынды өсуі фискал (қазына) жүйесіне де теріс әсер етеді,
экономнкада Танзи-Оливер әсері деп аталатын нәтиже қалыптасады. Бұл
әсерді XX ғасырдың 70-жылдары Латын Америкасы экономистері ашып зерттеген
еді. Инфляция салықтан түскен табысты (түсімді) құнсыздандырады. Мысалы,
егер салықтар жылдың үшінші ширегінде (кварталында) есептеліп осы жылдың
төртінші ширегінде төленген болса, онда гиперинфляция жағдайында бюджетке
түскен түсімдер құнсызданады, яғни бюджет түсімінің нақты мөлшері азаяды.
Инфляция жағдайында тұрғындардың қолында сақталған ақша қоры құнсызданады,
несие беруші мекемелер мен банктер шығын шегеді.
Экономиканың интеграциялануы (ұлттық шеңберден шығуы) инфляцияның бір
елден екінші елге ауысуына мүмкіндік береді, бұл халықаралық валюта және
төлем қатынастарын қиындатады.
Инфляция және жинақтар. Инфляция жинақтардың иелеріне қатты нұсқан
келтіруі мүмкін. Бағаның өсуімен нақты құн немесе сатып алушылық қабілет
қара күнге деп жинақталған жинақтар азаяды. Инфляция кезінде банктегі жедел
есеп шоттардың, сақтандыру полистарының, жыл сайынғы түсімдердің және
көзделген ауыр жағдайларды жеңіп шығу үшін бір кезде жетіп отырған басқа да
қағаздай активтердің нақты құны. Әрине, жинақтардың барлық нысандары пайыз
әкеледі, бірақ дегенмен егер инфляция деңгейі пайыздық мөлшерден асатын
болса, онда жинақ құны түсетін болады.
Инфляция және несиелі қарым – қатынастар. Инфляция сондай-ақ
дебиторшы мен несиешінің арасындағы кірістерді бөледі. Әсіресе, көзделген
инфляция несие берушілердің (қарыз берушілердің) есебінен дебиторшыларға
(қарыз алушыларға) пайда әкеледі. Инфляция соңғы екі онжылдықта сатып
алушыға күтпеген бақыт әкелді, мысалы, 60-шы жылдардың ортасында қойылған
пайыздық мөлшермен үйлер кепілге қойылды. Бір жағынан, инфляция салынып
тасталғандарға берешектің нақты ауыртпалығын едәуір жеңілдетті. Екінші
жағынан, үйлердің номиналды құны бағаның жалпы деңгейінен жылдамырақ өсті.
Номиналды ұлттық кіріс, демек, салық жиындары да инфляция кезінде өседі,
ал мемлекеттік қарыздың мөлшері өспейді. Бұл инфляцияның үкіметке
мемлекеттік қарыздың ауыртпалығын жеңілдетеді. Инфляция осындай пайданы
үкіметке әкелгендіктен, кейбір экономистер ашық түрде сұрақ қояды: қоғам
үкіметтің ынта қоятындығына сене ала ма? Шынында да, Бразилия сияқты кейбір
елдер бір кезде өздерінің қарыздарының нақты құнын төмендету үшін
инфляцияны соншалықты кең қолданды, қазір несие берушілер қарызды өздерінің
валютасында емес, америкалық доллармен немесе қандай да бір басқа тұрақты
валютада алуына мәжбүрлейді. Бұл инфляцияның елдің ішінде қолдануын
болдырмайды. Кез келген инфляция ел ішінде төлеуге қажетті қарыздың құнын
емес, оның валютасының нақты құнын төмендетуге әкеліп соқтырады.
Инфляция және салықтар. Инфляциядан болатын шығындардың тағы да бір
маңызды элементі (дүрыс күткен жағдайларда, бірақ институттардың толық емес
бейімділігі) салық жүйесінің инфляциялық үрдістерге бейімделу
тауқыметтерінен пайда болады. Мұнда екі ірі проблема бар. Біріншіден, баға
деңгейінің өсуінен салық төлемдерінің үлесі нақты кірістердің жалпы
көлемінде өседі, осылайша салықтардың прогрессивті өсімінің эффектісі
туады. Егер салықтар кейінгісінің көлеміне қарамай-ақ номиналды кірістерге
тұрақты пропорцияда тұрса, онда ешқандай жағдайда адамдар салық түрінде
өздерінің кірістерінің бірдей бағаның деңгейінен байланысты болатын
пайыздарын төлеуші еді. Салық салу нормасында оның прогрессивті нысанын
қолданған кезде номиналды кірістердің деңгейімен бірге ұлғаю бет алысы
болады, онда инфляция номиналды кірістердің өсіміне келе отырып, нақты
кірістердегі салықтардың да үлесін өсіреді. Екінші меселе капиталдың салық
салуымен байланысты. Капиталға салық салу кірістері жақсы кездерде де
күрделі мәселе болып жүрді. Мұндай капиталдан түскен табысқа кіріс ретінде
немесе арнайы, аса төмен мөлшерлеме ретінде салық салынуы керек пе, деген
негізгі сұрақ туындайды. Экономикада инфляция пайда болған кезде осы
проблема одан сайын қиындай түсті, өйткені капиталдың өсімі нақты
табыстарға қарағанда инфляцияға аса жедел әсер етеді. Бірде бір елде
капиталға салық салуға инфляцияның әсерінен болатын салдарлардың
бейтараптандыруында айтарлықтай табысқа қол жеткізе алмады. Салықтар
саласындағы кейбір мамандар инфляциядан болатын залалдардың көбі, оның
нақты салық салу капиталын өсіруінде де санайды.
Инфляцияның әлеуметтік салдары да бар, ол ұлттық табыстың қайта
бөлінуіне әкеледі, тұрғындар үшін инфляция қосымша салық сияқты, бағалардың
өсу қарқыны номиналды (ақшалай) табыстың өсуінен жоғары болады, сондықтан
нақты (реалды) табыс азаяды. Инфляцияның зардабы әсіресе табысы шектеулі
әлеуметтік топтар үшін ауыр болады.
Филлипс қисығы.
Инфляция жұмыссыздыққа да айтарлықтай ықпал жасайды. 1958 жылы ағылшын
экономисі О.Филлипс осы ықпалды өлшеп көрсететін сұраным инфляция үлгісін
(моделін) жасап ұсынған екен. 1861-1956 жылдар аралығында Ұлыбритания
статистика мәліметтерін қолданып Филлипс еңбек ақы келісімдері мен
жұмыссыздық деңгейлерінің арасындағы кері қатынасты білдіретін қисық
сызықты (функцияны) анықтаған.
Филлипстің анықтауынша, Англияда жұмыссыздықтың 2,5-3%-тен артық өсуі
бағалар мен жалақыны күрт тежейді екен. Осыдан жұмыссыздықтың қысқаруы баға
мен еңбек ақының өсуін қалыптастырады деген қорытынды шығады. Басқаша
айтқанда, ұлттық экономикада жұмыссыздықты инфляцияның өсу қарқынын арттыру
арқылы қысқартуға болады. Кейіннен американ экономистері Р. Солоу және П.
Самуэльсон Филлипс қисығын жетілдіріп, оның жаңаша үлгісін жасап берген.
Олар Филлипс моделінде еңбек ақы мөлшерлемесін (ставкасын) тауар
бағаларының өсу карқынымен ауыстырады. Бұл түрінде Филлипс қисығы белгілі
экономикалық саясатты жүргізу үшін, ең алдымен, жұмыспен қамту,
экономиканың өсуі, бағаларды тұрақтандыру жағдайларын анықтауда
қолданылады.
1.-сурет.
Филлипс қисығы. Қисық сызықтың жылжуы стагфляциялық жағдайды көрсетеді
Батыс тәжірибесі көрсеткендей, Филлипс кисығын қысқа мерзімдік
экономика жағдайында қолдануға болады, ал ұзақ мерзімде (5-10 жыл)
жұмыссыздық пен инфляция қатарласа өседі. Ұзақ мерзімде Филлипс заңдылығы
сақталмайды және оны белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz