«Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың арасындағы этнотілдік үрдістер»

Тақырыбы : «Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың

арасындағы этнотілдік үрдістер»

Жоспар

Кіріспе

І. Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың арасындағы этнотілдік үрдістер

а) Ұлттық тілді меңгеру

ІІ. Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың өзге тілдерді меңгерулері.

а) Қостілдік және көптілдік

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе.

Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының территориялық аймағында көптеген ұлттық өкілдердердің мекендейтінін айтарлықтай білеміз. Еліміз Егеменді халық болғандықтан оны көп ұлтты мемлекет қатарына жатқыза отырып, мақтан тұтамыз.

Ерте түркі халқы - көптеген түркі тектес халқының ата тектері болып санала отырып, тарихтың тағылым беттеріне сүйене отырып, тарихи шынайылыққа сезініп, ерте заманнан мекен етіп отырған татар халқының Қазақстан жеріндегі тарихи тағылымдарымен танысу үлкен маңызды рөл атқырып отыр.

Қазіргі заман талабына сай таңдап зерттеуге алған “Оңтүстік Қазақстандағы татар халқының салт дәстүрі мен әдет-ғұрыптары” деп аталынып отыр. Осы тақырыпты зерттеуге құлшыныс танытып отырған мәселемнің өзектілігі ол, осы татар халқының қазақ халқының қатарына қашан, қандай мезгілде, қандай негіздерде пайда болып, қазіргі кезеңдегі Оңтүстік аймақтағы татар халықтарының ұстанып отырған салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары қандай маңызды орын алып отырғандарын анықтаудағы қызығушылықпен өзекті етіп отырмын. Осы уақыттың өзінде бұл татар халқы аз болсада қазақ тілін меңгеріп, олардың өз салт жүйелерін қандай дәрежелерде сақталынуы деген сауалдар туындап отырады.

Елбасы Н. Ә. Назарбаевтің татар халқы туралы айтқан сөзі бар “бізді татар халқымен өте ертеден мәдени рухани өмірмен және шынайы экономикалық себептер байланыстырған” деп атап айтып кеткен.

Көптеген жылдар бойы Қазақстан жеріне татар халқының азаматтары көшіп келген. Олар өздерімен қатар қазақ жерлеріне өз салттарымен дәстүрлерін, өзіндік сана сезімдерін, материалдық және рухани жетістіктерін алып келген болатын. Олар қазақтармен мейірімді қарым-қатынастарды ұстанып, қазақ халқының бір тұтас халық болып қалыптасуына бір кішкене болса да жағдай жасады деп айта аламыз. Осындай мұқтаждық жасай отырып, олар өздерінің салт санасын дәстүрлерін әрдайым сақтап оны ұрпақтан ары ұрпаққа жалғастырып отыр.

Қазақстан Республикасының аймағында дүниеге келіп осы жерде өсіп, өніп және одан әрі дамып ұрпақтан ұрпақ жалғастырып жүре тұра олар Қазақстанды өз Отанымыз, ал жері туған жеріміз деп санап отыр. Бір уақытта татар халқы қазақ халқымен бірміз деп өздерін санай отырып, өз ұлттық дәстүрлерімен жанасады дейміз. Сондықтан қысқаша түрде тарихымен және мәдени сыбйластықтарын таный отыра зерттейміз. Қазақстан жерінде мекен етуші тұрғылықты халықтың тұмыс тіршілігімен айналыса отырып, татар халқының қызметінің ерекшеліктерімен танысамыз.

Татар халқының Қазақстан Республикасының жерінде мекен етіп отырған халық болып санала отырып, олардың өз салт дәстүрлерімен ерекшеленуіне байланысты бола отырып, өткен тарихымыздан және өзге ұлттардан сабақ алатын мәселені қарастыра отырып, мәселенің бүгінгі таңдағы актуалды мәселелердің бірі болып танылады.

Мәселенің зерттелу деңгейі. Татар халқының тарихи беттеріне көз жүгіртерлік болсақ, Қазан хандығы жаулап алынғаннан кейін, Орыс патшасының орыстандыру саясатына сай татар халқының қонысы мен өмір салттары айтарлықтай өзгешеліктер енді. Ең алғаш В. В. Верещагиннің 1867-1868 жылғы жолдда жүріп жазған жазбаларынан білеміз. Мысалы былай айтылған: “Орынбор қаласы Ресей қалаларынан ерекшелененді онда тұратың жарты татар түрді халқымен, олар Қазанды бейнелеп есіңе түсіреді. Минареттермен мешіттерге қарай отырып қалаға өте әсем түр беріп тұр” деп атап кеткен екен. Қалалық аймақтарда және село округтерде татар қоғамдық ұйымдары ашылды және белсенді жұмыс атқарды атайтын болсақ, олар

Татар халқы өз заманының өткен тарихымен бай халықтың бірі болып саналады. Олай деп айтуымыздың бірден бір себебіміз, ХХ ғасырдың бас кезінен бастап Г. Тұқай татар халқының мыңдаған жылдық тарихын зерттеп оны әдеби шығармаларда баяндаған. Ғабдулла Тұқай татар халқының ақын зерттеуші ғалымдарының бірі бола тұрып, татар халқының тарихи айна беттеріне ерекше із қалдырған. Оның шығармаларынан татар халқының өмір салтын, дәстүрін, қызығушылықтарымен жетік танысамыз.

Ал, осы ХХ ғасырдың үшінші ширегінде Гаяз Исхакый, Ғалымжан Ибрагимов, Мажит Ғафури, Шариф Камал татар халқының өмір тіршіліктерін баяндайтын қымбат және бағалы шығармаларын ұсынып отыр.

Тек, ХІХ ғасырдың бас кезінде ғана татар халқының жазбаша шығармалар жазып, оны басып шағаруға рұқсат алған болатын. Ең алғаш болып, Ғабделл Ғазиз Бурашев Қазан қаласында өз типографиясын ашып, енді татар халқының әдеби туындыларымен танысып, оны зерттеуге белшене бел буады. Ең алғаш Уфада, Симбирскіде, Санкт-Петербургте ашылған типографияларда Абай Құнанбаевтің өлеңдер жинағы жазылып шыққан болатын. Татар халқының соншалық қазақ халқының құрамына белсендігі енгендігі соншалық олар өздеріне елдеріне тән қасетті заңдылықтарды толығымен дәстүрге айналдыра отырып, соның тарихын зерттеуге және оның тарих айнасын тамашалауға белсенді бел буады. Татар халқының қазақ зиялыларымен қатар бірге байланыстары жоғары ғылыми дәреде туыстық қатынаста дами бастаған сол заман болатын.

Тақырыптың мақсаты мен міндеттері. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының он жылдан астам уақыт ішінде бірнеше нәтижелі өмір талпыныстарына тікелей тіреп отыр. Осындай жетістіктер нәтижесінде Қазақстан көп ұлтты халық қатарына қосыла отырып, ұлттар мен қатар рухани және материалдық қарым-қатынастар ұстана отырып, бүгінгі білім, ғылым, мәдениет пен өнер діни-рухани саладағы ынтымақтастығын зерттеп, оның одан әрі болатын ынтымақтастығын зерделеп, оның барысы мен болашағын және халықтар, ұлттар арасындағы қатынастарын реттеу алға қойылған мақсаттардың бастапқысы болып отыр.

• Қазақ - татар халықтарының қатынастарын, тарихи-мәдени байланыстарын жаңа тарихи көзқарасымен пайымдау болып отыр;
• Тәуелсіз Қазақстан Республикасның егеменді ел болып қалыптасуымен байланысты туындап отырған, бергі кезеңнен бастап қазіргі кезеңге дейінгі қазақ татар қарам-қатынастарының орнауы мен даму барысын зерделеу;
• Қазақстандағы Оңтүстік Қазақстан аймағында меке ететін татар халқының қазақ тілін меңгшеруімен қатар мәдениет, өнер, білім, ғылым, ақпарат алмасу салаларыдағы қазіргі ахуалын зерттеп, оның негізгі нәтижелерін саралау болып отыр;
• Екі ел арасындағы туысқандық мәдени қатынастарының бірнеше шешімдерін қабылдауға және проблемаларын айқындау болып отыр;

Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Тәуелсіздік жолында бағыт алған Тәуелсіз еліміздің көп ұлттылығына байланысты қазақ халқының арасындағы татар халқының мәдениеті мен салт дәстүрлерін 1991-2007 жж. аралығында туындаған кезеңінің бет перделі кезеңі алынып отыр.

Жұмыстың теориялық - методологиялық негізі ретінде ұлттық тәуелсіздік идеологиясына сүйенген тарихилық принципке және жалпы адамзаттық құндылықтар тұрғысынан ақиқатты зерделеу, ұлттық өркениет мүдделерін пайымдау барысында екі ұлттың арасындағы мәдени байланыстарының нәтижелерін сыни тұрғысынан талдау әдістері алынды. Сонымен қатар зерттеу барысында қазақ-татар халықтары арасындағы ресми келісім шарттармен қатар қоғамдық ұйымдар, мәдениет мекемелері, ғылыми орталықтар мен оқу орындарының өзара келісімдері негізінде іске асырылған шаралардың пәрменділігі мен дәйектілігін пайымдау, жинақтау, салыстыру, кемшлік тұстарын айқындау, жүйелендіру және талдау принциптері мен әдістері қолданылды.

Жұмыстың деректік негізі. Егемендік алғалы бері татар халқының тарихымен айналысқан және тату қарым-қатынас ұстанған екендігін тарих тағылымдарынан көре отырып, Елбасы Н. Ә. Назарбаевтің 1996 жылы айтқан сөзінен біле аламыз: “Тарихтың анықтама беруіне байланысты татар-қазақ халықтарының бір-бірімен байланыстылығы 400 жылды қамтиды” деп айтып кеткен болатын. Осы көрсеткіш санынан татар халқымен қазақ халқының тарихи сыбайластығын анықтан айқын болып отыр.

Қазақ ұлттарымен қатар татар ұлттарының араларындағы қарым-қатынас бізге дейінгі жетіп отырған Хусаин Файызханмен Шоқан Уәлихановтың достығын баяндайтын деректік хаттарды баян ете аламыз. Осы достық жайлы қазақтың атақты ғалымы, академигі Ә. Х. Марғұлан былай деген екен: «Тағыда тарихи бет пердесі ашылған шоқанның досы Хусаин Файызханов және олардың хаттары» деген өз мақаласын жариялап шығарған болатын. Бұл мақала бойынша қысқаша мәліметтер жиынтығын айтатын болсақ, Хусаин Фаиызаллах кім дегенде, ол Шоқанның өзі сияқты татар халқының ағартушы, ақын, дарынды жазушы ақыны екенін біле отырып, ол да Шоқан секілді аз уақыт өмір сүріп, осы уақыт арасында татар халқы үшім өшпес әдеби мұра қалдырып, мәңгілік ізін қалдырған азамат болғандығын көрсетеді. Осы өз заманында бұл Хусаин Файызханды Қазан университетінде оқып жүрген уақытында атақты шығыстанушы ғалым академиктер көздеріне түсірген болатын, мысалы ол жайлы жылы лебізбен еңбекқорлығын айтқан адамдар: И. Н. Березин, А. К. Казембек және т. б.

Сонымен қатар өз заманымызда Абай атамыздың орны ерекше деп білеміз осы жағдайларға байланысты көптеген мұқтаждықтарға қарай отырып, осы Абай атамыздың кіші кезінен бастап көптеген әдеби шығармалар мен қатар татар халықтарының аңыз әңгімелерімен тарихымен өлеңдеріне деген қызығушылық танытқанын білеміз. Осы тарихта татар халықтарының көптеген жұмыстарына байланысты әдеби өнерде татулық сезщім халықтар, ұлттар арсында сол өткен заманымыздан жалғасқан дәстүр деп тани отырып біз одан бас тарта алмаспыз. Мына адамдар татар халықтарымен тығыз байланыста болып, солар жайлы жазғандар да болып отыр. Олар:И. Қашқынбаев, Хатиб Усманов, Б. Қаратаев, Т. Нуртазина, Г. Ибрагимова, Ф. Туктаров, Ф. Амирханов, Ф. Бабажанов, Г. Акчурин, С. Шарипов және т. б.

Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, әр қайсысы екі тармақшадан тұратын екі үлкен тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.

І. Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың

арасындағы этнотілдік үрдістер

а) Ұлттық тілді меңгеру

Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғаннан бері қазақ тілі ұлттық тіл деп меңгеріліп, оның жанына ортақ халықаралық байланыс тілі орыс тілі болып қазіргі күнге дейін сақталынып отыр. Қазақ тілінің түп тамыры тереңде орналасып, түркі тілдері қыпшақ бұтағының қыпшақ-ноғай тобына жатады. Кең байтақ өлкеге тарай қоныстанғанына қарай қазақ тілі - жеке диалектіге бөлінбейтін біртұтас тіл болып сақталынып отыр. Әліпбиі негізінен ерте кезден бастап, араб жазуына негізделген. Ал, қазіргі таңда бір мәселе ол, қазақ тілін латын алфавитіне көшу мәселесін жан-жақты қарап зерделеп зерттеу үстінде болып отыр. Қазақ тілі қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі ретінде қазіргі кезде саяси, экономикалық, ғылыми, көркем әдебиет шығаруда, публицистикамен күнделікті мерзімді басыпасөздерде, радио мен теледидарда хабарларда, оқу-ағарту істерінде кеңінен қолданысқа түсіп өз орнына ие болуда. Қазақстандағы ұлтаралық тілге айналды.

Осы сөзімізді тамамдайтын болсақ қазіргі таңда Қазақстан көп ұлтты мемлекет бола отырып, оның негізгі ұлттың тілі қазақ тілі бола тұрып осыны қоштап, бірге халықпен белсене жұмыс атқарып отырған өзге ұлт өкілдері деп айта аламыз. Осы таңнан бастап, қазіргі кезеңге дейін біздің қазақ тіліміз көптеген ұшқын бұрмалаушылық кезеңдерін басынан кешірді. Осыған қарамастан өз беделіне ие болуда. Ал менің ерекшелеп айтқым келіп отырғаны, ол Қазақстан Республикасындағы Оңтүстік Қазақстан аймағын мекендейтін татар ұлтты халқының қазақ тілін меңгерудегі ерекшелік терімен олардың қазақ халқымен қарым-қатынастарын зерделейміз. Мұнда Оңтүстік Қазақстан аймағы бойынша Алматы облысын, Жамбыл облысын, Қызылорда облысын және Алматы қаласын қарастырамыз. /1/

1 схема.

Бұл көрсетіліп отырған диаграмма жүйесі бойынша әлеуметтік социологиялық зерттеу бойынша тағайындалынып, зерттелініп алынып отыр. Осы көрсеткіштер бойынша әрбір облыстың татар халқының қазақ тілін жете меңгергендігін көрсетеді. Жалпы социологиялық зерттеулер бойынша тұрмыста, үй ішінде балаларымен ата-аналары қазақ тілінде 40, 9% пайызы сөйлейді екен, 54, 7% пайыздық көсеткіші орыс тілінде сөйлейтініне алып келіп отыр. Осы салдар бойынша өзге тілдер бойынша 4, 4% пайызы сөйлейді екен. /2/ Осы көрсеткіштер жүйесі бойынша пайыздық көсеткіштер бойынша тағы да қазақ тілінің өз қоғамына тән орын алып, орналасуына жол ашылғандығын тамамдаймыз.

Ал көрсетілген статистикалық жеке мәліметтер бойынша әр Оңтүстік Қазақстан облысына жататын аймақтарды қарастырсақ.

1 таблица.

Алматы облыстық тұрғындарының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі (салыстырмалы) түрде:

Осы көрсетіліп отырған қазақ тілін меңгеріп татар халқының қанша проценті осы өлкеде тұрып мекен ете отырып, 30 % көрсеткішке тең екенін статистикалық мәліметтер бойынша тұжырымдап айта аламыз. Осы сала бойынша татар халқының екі жынысты адамдарын қосқан да олардың көпшілігі қазақ тілін меңгеріп тұрақтанып кеткендігін көре аламыз. Қарастырылып отырған аймақ бойынша қазақ халқының арасындағы татарлар мен қатар басқа ұлттармен салыстырмалы түрде алып отырғанымыздай көрсеткіш деңгейін айтарлықтай дәрежедегі көрсеткішпен тең деп айтамыз. Әрине қазақ елі болғандықтан және оңтүстік аймақ қазақ халқының кең тараған өлкесі екнедігін мойындай отыра осы өлкенің адамдары халқы бір тілде сөйлесіп одан әрі дамытушалыққа негізделген бірден бір аймақ болып санадалы. Татар халқының статистикалық мәліметтерінің көрсеткіштері бойынша екі жынысты да лып қарағанда әйел адамдардан ер адамдар көбінесе қазақ тілін меңгергендіктіктерін көріп отырмыз. Алматы облысы бойынша, ер адамдар қазақ тілін меңгергендіктерінің көрсеткішін көрсетіп отыр. Ал, әйел адамдардың көбінесе екі тілді еркін меңгермеуі ол, тұрмысқа шығып оның айнгаласындағы адамдар қатарлары шектеліп осыдан тілді меңгермеу бастапқы салдардың бірі болып отыр.

Барлық аймақтарға жүргізілген сұраунамал «Сіз көбінесе қандай тілде сөйлеп, достарыңызбен жұмыста қатынасасыз?» деген сауалға мынадай көрсеткіш деңгейін алдық:

2 таблица.

Тілдік меңгеруге байланысты қазақ халқының құрамында тұрып жатып, татар халқының менің ұлтым татар болғанымен мен қазақпын деген адамдар саны жетерліктей. Салыстырмалы түрде алынып отырған осы Оңтүстік Қазақстандағы аудан аймақтары бойынша жорамалдап салыстыра айтсақ мынадай көрсеткіштерге тап боламыз. /3/

Мұндай көптеген мәліметтерді салыстыру барысында ғана оның қаншалықты дәрежеде екендігін мойындай отыра, төменде көрсетілетін салыстырмалы статистикалық мәліметтер қатарымен теңбе тең келеміз. Ал, осындай мәліметтер үшін біз Қазақстан Республикасының аймағында қазақ тілі орыс тілімен қатар меңгеріліп келе жатқанын көреміз. Бірақ біз татар халқының қаншалықты дәрежеде қазақ тілін меңгеріп отырғандықтарын анықтау үшін бір ғана аймақты алып отырмыз. Оңтүстік Қазақстан аймағы оның алыну себебі бұл аймақтар қазақтанған бірден бір аймақтар болып саналады. Бұл мәліметтер қатарларынан қазақ қоғамының басқа да ұлттар қоғамымен қатар араласқанында қандай өзгерістерін белсене зертеу болып отыр.

3 таблица.

Жамбыл облыстық тұрғындарының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі (салыстырмалы) түрде:

Мұндағы статистикалық нақты мәліметтер бойынша қазақ халқының құрамында Жамбыл облысының өзінде 12576 адам екі жынысты болып отыра, оның қазақ тілін меңгергендігінде 1237 ер адам осы қазақ тілін меңгерген, ал әйел адамдар арасында 1361 тілді меңгергендіктерін көреміз. Бұл қазақтанған аймақтардың бірден бірі бола отырып, оның көпшілігі қазақ тілін меңгеріп, үлкен жетістіктерге жеткен ол халықтың үлесі деп айтамыз. /4/

4 таблица.

Қызылорда облыстық тұрғындарының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі (салыстырмалы түрде) :

5 таблица.

Оңтүстік Қазақстан облыстық тұрғындарының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі (салыстырмалы) түрде:

Жоғарыда көрсетілген 4-5 таблицалар бойынша айтатын болсақ, біз білетін Оңтүстіктің қазақ халқы тығыз және қазақ халқының көп шоғырланған аймақтарының бірден бірі. Осындай көрсеткіштер бойынша Оңтүстік Қазақстан облыстық татар ұлтының ішінде ер адамдардың 0, 5 пайызы қазақ тілін және татар тілін меңгергендік дәрежесін тамамдаса, әйел адамдар арасында 1, 5 пайызды әйел адамдардың екі тілді қатар меңгеріп отырғандығын көрсетіп отыр. Бірақ бұл көрсеткіштерді 4-5 таблицалар бойынша Қызылорда Оңтүстік Қазақстан облысы екеуін салыстырмалы жүйеде қарастырсақ, Оңтүстік Қазақстан облысында екі тілді меңгерген әйел адамдар болып саналады, ал жоғарыда атағандай Жамбыл облысымен салыстырсақ төмендік дәрежесін көрсетеді. Осы көрсетіліп отырған таблицалар бойынша екі тілді қатар меңгеріп отырған өзге де ұлттармен қатар Қрым татарлары, әрине қазақ халқы және өзімізге жақын түріктер алынып отыр. /5/

Бірақ бұл көрсеткіштер бойынша қазақ ұлты үлкен көрсеткішке ие дейміз, осының ішінде салыстырмалы түрде алынып отырған статистикалық деректер.

6 таблица.

Алматы облыстық тұрғындарының ұлттық тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі (салыстырмалы) түрде:

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс