«Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың арасындағы этнотілдік үрдістер»
Кіріспе
І. Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың арасындағы этнотілдік үрдістер
а) Ұлттық тілді меңгеру
ІІ. Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың өзге тілдерді меңгерулері.
а) Қостілдік және көптілдік
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І. Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың арасындағы этнотілдік үрдістер
а) Ұлттық тілді меңгеру
ІІ. Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың өзге тілдерді меңгерулері.
а) Қостілдік және көптілдік
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының территориялық аймағында көптеген ұлттық өкілдердердің мекендейтінін айтарлықтай білеміз. Еліміз Егеменді халық болғандықтан оны көп ұлтты мемлекет қатарына жатқыза отырып, мақтан тұтамыз.
Ерте түркі халқы – көптеген түркі тектес халқының ата тектері болып санала отырып, тарихтың тағылым беттеріне сүйене отырып, тарихи шынайылыққа сезініп, ерте заманнан мекен етіп отырған татар халқының Қазақстан жеріндегі тарихи тағылымдарымен танысу үлкен маңызды рөл атқырып отыр.
Қазіргі заман талабына сай таңдап зерттеуге алған “Оңтүстік Қазақстандағы татар халқының салт дәстүрі мен әдет-ғұрыптары” деп аталынып отыр. Осы тақырыпты зерттеуге құлшыныс танытып отырған мәселемнің өзектілігі ол, осы татар халқының қазақ халқының қатарына қашан, қандай мезгілде, қандай негіздерде пайда болып, қазіргі кезеңдегі Оңтүстік аймақтағы татар халықтарының ұстанып отырған салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары қандай маңызды орын алып отырғандарын анықтаудағы қызығушылықпен өзекті етіп отырмын. Осы уақыттың өзінде бұл татар халқы аз болсада қазақ тілін меңгеріп, олардың өз салт жүйелерін қандай дәрежелерде сақталынуы деген сауалдар туындап отырады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтің татар халқы туралы айтқан сөзі бар “бізді татар халқымен өте ертеден мәдени рухани өмірмен және шынайы экономикалық себептер байланыстырған” деп атап айтып кеткен.
Көптеген жылдар бойы Қазақстан жеріне татар халқының азаматтары көшіп келген. Олар өздерімен қатар қазақ жерлеріне өз салттарымен дәстүрлерін, өзіндік сана сезімдерін, материалдық және рухани жетістіктерін алып келген болатын. Олар қазақтармен мейірімді қарым-қатынастарды ұстанып, қазақ халқының бір тұтас халық болып қалыптасуына бір кішкене болса да жағдай жасады деп айта аламыз. Осындай мұқтаждық жасай отырып, олар өздерінің салт санасын дәстүрлерін әрдайым сақтап оны ұрпақтан ары ұрпаққа жалғастырып отыр.
Қазақстан Республикасының аймағында дүниеге келіп осы жерде өсіп, өніп және одан әрі дамып ұрпақтан ұрпақ жалғастырып жүре тұра олар Қазақстанды өз Отанымыз, ал жері туған жеріміз деп санап отыр. Бір уақытта татар халқы қазақ халқымен бірміз деп өздерін санай отырып, өз ұлттық дәстүрлерімен жанасады дейміз. Сондықтан қысқаша түрде тарихымен және мәдени сыбйластықтарын таный отыра зерттейміз. Қазақстан жерінде мекен етуші тұрғылықты халықтың тұмыс тіршілігімен айналыса отырып, татар халқының қызметінің ерекшеліктерімен танысамыз.
Ерте түркі халқы – көптеген түркі тектес халқының ата тектері болып санала отырып, тарихтың тағылым беттеріне сүйене отырып, тарихи шынайылыққа сезініп, ерте заманнан мекен етіп отырған татар халқының Қазақстан жеріндегі тарихи тағылымдарымен танысу үлкен маңызды рөл атқырып отыр.
Қазіргі заман талабына сай таңдап зерттеуге алған “Оңтүстік Қазақстандағы татар халқының салт дәстүрі мен әдет-ғұрыптары” деп аталынып отыр. Осы тақырыпты зерттеуге құлшыныс танытып отырған мәселемнің өзектілігі ол, осы татар халқының қазақ халқының қатарына қашан, қандай мезгілде, қандай негіздерде пайда болып, қазіргі кезеңдегі Оңтүстік аймақтағы татар халықтарының ұстанып отырған салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары қандай маңызды орын алып отырғандарын анықтаудағы қызығушылықпен өзекті етіп отырмын. Осы уақыттың өзінде бұл татар халқы аз болсада қазақ тілін меңгеріп, олардың өз салт жүйелерін қандай дәрежелерде сақталынуы деген сауалдар туындап отырады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтің татар халқы туралы айтқан сөзі бар “бізді татар халқымен өте ертеден мәдени рухани өмірмен және шынайы экономикалық себептер байланыстырған” деп атап айтып кеткен.
Көптеген жылдар бойы Қазақстан жеріне татар халқының азаматтары көшіп келген. Олар өздерімен қатар қазақ жерлеріне өз салттарымен дәстүрлерін, өзіндік сана сезімдерін, материалдық және рухани жетістіктерін алып келген болатын. Олар қазақтармен мейірімді қарым-қатынастарды ұстанып, қазақ халқының бір тұтас халық болып қалыптасуына бір кішкене болса да жағдай жасады деп айта аламыз. Осындай мұқтаждық жасай отырып, олар өздерінің салт санасын дәстүрлерін әрдайым сақтап оны ұрпақтан ары ұрпаққа жалғастырып отыр.
Қазақстан Республикасының аймағында дүниеге келіп осы жерде өсіп, өніп және одан әрі дамып ұрпақтан ұрпақ жалғастырып жүре тұра олар Қазақстанды өз Отанымыз, ал жері туған жеріміз деп санап отыр. Бір уақытта татар халқы қазақ халқымен бірміз деп өздерін санай отырып, өз ұлттық дәстүрлерімен жанасады дейміз. Сондықтан қысқаша түрде тарихымен және мәдени сыбйластықтарын таный отыра зерттейміз. Қазақстан жерінде мекен етуші тұрғылықты халықтың тұмыс тіршілігімен айналыса отырып, татар халқының қызметінің ерекшеліктерімен танысамыз.
1. Сулейменова Ә. Сұхбат: Қазақ тілі – Казахский язык., А., 1996, 23-28 бб.
2. Хасанов Б.Х. Языки народов Казахстана и их взаимодействие. А., 1976, 5-7 стр
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 67 бет.
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 94 бет.
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 130 бет. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 166 бет.
6. Татарлар. Қазақ даласына қалай қоныстанған? //Егеменді Қазақстан. Ред.Әлисұлтан Құланбай/. Алматы, 2005. 5 ақпан, 2-3 беттер.
7. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 178 бет.
8. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 214 бет.
9. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 238 бет.
10. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 262 бет.
11. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 6 бет.
12. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 7 бет.
13. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 8 бет.
14. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 6 бет.
15. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 7 бет.
16. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 8 бет.
17. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 9 бет.
18. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 11 бет.
19. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 15 бет.
20. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 13 бет.
21. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 16 бет.
22. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 17 бет.
23. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 18 бет.
24. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 19 бет.
25. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 20 бет.
26. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 21 бет.
27. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 22 бет.
28. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 23 бет.
29. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 24 бет.
30. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 25 бет.
31. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 26 бет.
32. Хайруллин А.С. Татары. М., 1997, стр. 3-8
33. Хасанов Б.Х. Казахско-русское художественно литературное двуязычие. А., 1990. 54 стр
34. Хасанов Б.Х. Казахско-русское двуязычие. А., 1987, 13 стр
35. Хасанов Б.Х. Национальные языки, двуязычие и многоязычие: поиски и перспективы. А., 1989. 48 стр.
36. Хасанов Б.Х. Социально-лингвистические проблемы функционирование казахского языка в РК. А., 1992, 21-23 стр
37. Сулейменова Ә.Д. Актуальные проблемы Казахстанской лингвистики: 1991-2001гг. А., 2001. 11 стр.
2. Хасанов Б.Х. Языки народов Казахстана и их взаимодействие. А., 1976, 5-7 стр
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 67 бет.
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 94 бет.
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 130 бет. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 166 бет.
6. Татарлар. Қазақ даласына қалай қоныстанған? //Егеменді Қазақстан. Ред.Әлисұлтан Құланбай/. Алматы, 2005. 5 ақпан, 2-3 беттер.
7. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 178 бет.
8. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 214 бет.
9. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 238 бет.
10. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 262 бет.
11. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 6 бет.
12. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 7 бет.
13. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 8 бет.
14. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 6 бет.
15. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 7 бет.
16. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 8 бет.
17. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 9 бет.
18. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 11 бет.
19. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 15 бет.
20. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 13 бет.
21. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 16 бет.
22. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 17 бет.
23. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 18 бет.
24. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 19 бет.
25. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 20 бет.
26. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 21 бет.
27. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 22 бет.
28. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 23 бет.
29. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 24 бет.
30. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 25 бет.
31. Қазақстан Республикасының Ұлттық санақ құрамы. 2 бөлім. Қ.Р. тұрғылықты халқының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі //Қ.Р. 1999 жылғы санағы бойынша. Статистикалық жинақ./Ред.А.Смаилова/.-Алматы, 2000. 26 бет.
32. Хайруллин А.С. Татары. М., 1997, стр. 3-8
33. Хасанов Б.Х. Казахско-русское художественно литературное двуязычие. А., 1990. 54 стр
34. Хасанов Б.Х. Казахско-русское двуязычие. А., 1987, 13 стр
35. Хасанов Б.Х. Национальные языки, двуязычие и многоязычие: поиски и перспективы. А., 1989. 48 стр.
36. Хасанов Б.Х. Социально-лингвистические проблемы функционирование казахского языка в РК. А., 1992, 21-23 стр
37. Сулейменова Ә.Д. Актуальные проблемы Казахстанской лингвистики: 1991-2001гг. А., 2001. 11 стр.
Тақырыбы: Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың
арасындағы этнотілдік үрдістер
Жоспар
Кіріспе
І. Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың арасындағы этнотілдік үрдістер
а) Ұлттық тілді меңгеру
ІІ. Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың өзге тілдерді меңгерулері.
а) Қостілдік және көптілдік
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының
территориялық аймағында көптеген ұлттық өкілдердердің мекендейтінін
айтарлықтай білеміз. Еліміз Егеменді халық болғандықтан оны көп ұлтты
мемлекет қатарына жатқыза отырып, мақтан тұтамыз.
Ерте түркі халқы – көптеген түркі тектес халқының ата тектері болып
санала отырып, тарихтың тағылым беттеріне сүйене отырып, тарихи шынайылыққа
сезініп, ерте заманнан мекен етіп отырған татар халқының Қазақстан
жеріндегі тарихи тағылымдарымен танысу үлкен маңызды рөл атқырып отыр.
Қазіргі заман талабына сай таңдап зерттеуге алған “Оңтүстік
Қазақстандағы татар халқының салт дәстүрі мен әдет-ғұрыптары” деп аталынып
отыр. Осы тақырыпты зерттеуге құлшыныс танытып отырған мәселемнің
өзектілігі ол, осы татар халқының қазақ халқының қатарына қашан, қандай
мезгілде, қандай негіздерде пайда болып, қазіргі кезеңдегі Оңтүстік
аймақтағы татар халықтарының ұстанып отырған салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары қандай маңызды орын алып отырғандарын анықтаудағы қызығушылықпен
өзекті етіп отырмын. Осы уақыттың өзінде бұл татар халқы аз болсада қазақ
тілін меңгеріп, олардың өз салт жүйелерін қандай дәрежелерде сақталынуы
деген сауалдар туындап отырады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтің татар халқы туралы айтқан сөзі бар “бізді
татар халқымен өте ертеден мәдени рухани өмірмен және шынайы экономикалық
себептер байланыстырған” деп атап айтып кеткен.
Көптеген жылдар бойы Қазақстан жеріне татар халқының азаматтары көшіп
келген. Олар өздерімен қатар қазақ жерлеріне өз салттарымен дәстүрлерін,
өзіндік сана сезімдерін, материалдық және рухани жетістіктерін алып
келген болатын. Олар қазақтармен мейірімді қарым-қатынастарды ұстанып,
қазақ халқының бір тұтас халық болып қалыптасуына бір кішкене болса да
жағдай жасады деп айта аламыз. Осындай мұқтаждық жасай отырып, олар
өздерінің салт санасын дәстүрлерін әрдайым сақтап оны ұрпақтан ары ұрпаққа
жалғастырып отыр.
Қазақстан Республикасының аймағында дүниеге келіп осы жерде өсіп, өніп
және одан әрі дамып ұрпақтан ұрпақ жалғастырып жүре тұра олар Қазақстанды
өз Отанымыз, ал жері туған жеріміз деп санап отыр. Бір уақытта татар халқы
қазақ халқымен бірміз деп өздерін санай отырып, өз ұлттық дәстүрлерімен
жанасады дейміз. Сондықтан қысқаша түрде тарихымен және мәдени
сыбйластықтарын таный отыра зерттейміз. Қазақстан жерінде мекен етуші
тұрғылықты халықтың тұмыс тіршілігімен айналыса отырып, татар халқының
қызметінің ерекшеліктерімен танысамыз.
Татар халқының Қазақстан Республикасының жерінде мекен етіп отырған
халық болып санала отырып, олардың өз салт дәстүрлерімен ерекшеленуіне
байланысты бола отырып, өткен тарихымыздан және өзге ұлттардан сабақ
алатын мәселені қарастыра отырып, мәселенің бүгінгі таңдағы актуалды
мәселелердің бірі болып танылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Татар халқының тарихи беттеріне көз
жүгіртерлік болсақ, Қазан хандығы жаулап алынғаннан кейін, Орыс патшасының
орыстандыру саясатына сай татар халқының қонысы мен өмір салттары
айтарлықтай өзгешеліктер енді. Ең алғаш В.В. Верещагиннің 1867-1868 жылғы
жолдда жүріп жазған жазбаларынан білеміз. Мысалы былай айтылған: “Орынбор
қаласы Ресей қалаларынан ерекшелененді онда тұратың жарты татар түрді
халқымен, олар Қазанды бейнелеп есіңе түсіреді. Минареттермен мешіттерге
қарай отырып қалаға өте әсем түр беріп тұр” деп атап кеткен екен. Қалалық
аймақтарда және село округтерде татар қоғамдық ұйымдары ашылды және
белсенді жұмыс атқарды атайтын болсақ , олар
Татар халқы өз заманының өткен тарихымен бай халықтың бірі болып
саналады. Олай деп айтуымыздың бірден бір себебіміз, ХХ ғасырдың бас
кезінен бастап Г.Тұқай татар халқының мыңдаған жылдық тарихын зерттеп оны
әдеби шығармаларда баяндаған. Ғабдулла Тұқай татар халқының ақын зерттеуші
ғалымдарының бірі бола тұрып, татар халқының тарихи айна беттеріне ерекше
із қалдырған. Оның шығармаларынан татар халқының өмір салтын, дәстүрін,
қызығушылықтарымен жетік танысамыз.
Ал, осы ХХ ғасырдың үшінші ширегінде Гаяз Исхакый, Ғалымжан Ибрагимов,
Мажит Ғафури, Шариф Камал татар халқының өмір тіршіліктерін баяндайтын
қымбат және бағалы шығармаларын ұсынып отыр.
Тек, ХІХ ғасырдың бас кезінде ғана татар халқының жазбаша шығармалар
жазып, оны басып шағаруға рұқсат алған болатын. Ең алғаш болып, Ғабделл
Ғазиз Бурашев Қазан қаласында өз типографиясын ашып, енді татар халқының
әдеби туындыларымен танысып, оны зерттеуге белшене бел буады. Ең алғаш
Уфада, Симбирскіде, Санкт-Петербургте ашылған типографияларда Абай
Құнанбаевтің өлеңдер жинағы жазылып шыққан болатын. Татар халқының соншалық
қазақ халқының құрамына белсендігі енгендігі соншалық олар өздеріне
елдеріне тән қасетті заңдылықтарды толығымен дәстүрге айналдыра отырып,
соның тарихын зерттеуге және оның тарих айнасын тамашалауға белсенді бел
буады. Татар халқының қазақ зиялыларымен қатар бірге байланыстары жоғары
ғылыми дәреде туыстық қатынаста дами бастаған сол заман болатын.
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының
он жылдан астам уақыт ішінде бірнеше нәтижелі өмір талпыныстарына тікелей
тіреп отыр. Осындай жетістіктер нәтижесінде Қазақстан көп ұлтты халық
қатарына қосыла отырып, ұлттар мен қатар рухани және материалдық қарым-
қатынастар ұстана отырып, бүгінгі білім, ғылым, мәдениет пен өнер діни-
рухани саладағы ынтымақтастығын зерттеп, оның одан әрі болатын
ынтымақтастығын зерделеп, оның барысы мен болашағын және халықтар, ұлттар
арасындағы қатынастарын реттеу алға қойылған мақсаттардың бастапқысы болып
отыр.
- Қазақ - татар халықтарының қатынастарын, тарихи-мәдени
байланыстарын жаңа тарихи көзқарасымен пайымдау болып отыр;
- Тәуелсіз Қазақстан Республикасның егеменді ел болып
қалыптасуымен байланысты туындап отырған, бергі кезеңнен
бастап қазіргі кезеңге дейінгі қазақ татар қарам-
қатынастарының орнауы мен даму барысын зерделеу;
- Қазақстандағы Оңтүстік Қазақстан аймағында меке ететін
татар халқының қазақ тілін меңгшеруімен қатар мәдениет,
өнер, білім, ғылым, ақпарат алмасу салаларыдағы қазіргі
ахуалын зерттеп, оның негізгі нәтижелерін саралау болып
отыр;
- Екі ел арасындағы туысқандық мәдени қатынастарының
бірнеше шешімдерін қабылдауға және проблемаларын айқындау
болып отыр;
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Тәуелсіздік жолында бағыт алған
Тәуелсіз еліміздің көп ұлттылығына байланысты қазақ халқының
арасындағы татар халқының мәдениеті мен салт дәстүрлерін 1991-2007 жж.
аралығында туындаған кезеңінің бет перделі кезеңі алынып отыр.
Жұмыстың теориялық-методологиялық негізі ретінде ұлттық
тәуелсіздік идеологиясына сүйенген тарихилық принципке және жалпы
адамзаттық құндылықтар тұрғысынан ақиқатты зерделеу, ұлттық өркениет
мүдделерін пайымдау барысында екі ұлттың арасындағы мәдени
байланыстарының нәтижелерін сыни тұрғысынан талдау әдістері алынды.
Сонымен қатар зерттеу барысында қазақ-татар халықтары арасындағы
ресми келісім шарттармен қатар қоғамдық ұйымдар, мәдениет
мекемелері, ғылыми орталықтар мен оқу орындарының өзара келісімдері
негізінде іске асырылған шаралардың пәрменділігі мен дәйектілігін
пайымдау, жинақтау, салыстыру, кемшлік тұстарын айқындау,
жүйелендіру және талдау принциптері мен әдістері қолданылды.
Жұмыстың деректік негізі. Егемендік алғалы бері татар халқының
тарихымен айналысқан және тату қарым-қатынас ұстанған екендігін тарих
тағылымдарынан көре отырып, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтің 1996 жылы айтқан
сөзінен біле аламыз: “Тарихтың анықтама беруіне байланысты татар-қазақ
халықтарының бір-бірімен байланыстылығы 400 жылды қамтиды” деп айтып
кеткен болатын. Осы көрсеткіш санынан татар халқымен қазақ халқының
тарихи сыбайластығын анықтан айқын болып отыр.
Қазақ ұлттарымен қатар татар ұлттарының араларындағы қарым-
қатынас бізге дейінгі жетіп отырған Хусаин Файызханмен Шоқан
Уәлихановтың достығын баяндайтын деректік хаттарды баян ете аламыз.
Осы достық жайлы қазақтың атақты ғалымы, академигі Ә.Х.Марғұлан былай
деген екен: Тағыда тарихи бет пердесі ашылған шоқанның досы Хусаин
Файызханов және олардың хаттары деген өз мақаласын жариялап шығарған
болатын. Бұл мақала бойынша қысқаша мәліметтер жиынтығын айтатын
болсақ, Хусаин Фаиызаллах кім дегенде, ол Шоқанның өзі сияқты татар
халқының ағартушы, ақын, дарынды жазушы ақыны екенін біле отырып, ол
да Шоқан секілді аз уақыт өмір сүріп, осы уақыт арасында татар халқы
үшім өшпес әдеби мұра қалдырып, мәңгілік ізін қалдырған азамат
болғандығын көрсетеді. Осы өз заманында бұл Хусаин Файызханды Қазан
университетінде оқып жүрген уақытында атақты шығыстанушы ғалым
академиктер көздеріне түсірген болатын, мысалы ол жайлы жылы лебізбен
еңбекқорлығын айтқан адамдар: И.Н.Березин, А.К.Казембек және т.б.
Сонымен қатар өз заманымызда Абай атамыздың орны ерекше деп
білеміз осы жағдайларға байланысты көптеген мұқтаждықтарға қарай
отырып, осы Абай атамыздың кіші кезінен бастап көптеген әдеби
шығармалар мен қатар татар халықтарының аңыз әңгімелерімен тарихымен
өлеңдеріне деген қызығушылық танытқанын білеміз. Осы тарихта татар
халықтарының көптеген жұмыстарына байланысты әдеби өнерде татулық
сезщім халықтар, ұлттар арсында сол өткен заманымыздан жалғасқан
дәстүр деп тани отырып біз одан бас тарта алмаспыз. Мына адамдар татар
халықтарымен тығыз байланыста болып, солар жайлы жазғандар да болып
отыр. Олар:И.Қашқынбаев, Хатиб Усманов, Б.Қаратаев, Т.Нуртазина,
Г.Ибрагимова, Ф.Туктаров, Ф.Амирханов, Ф.Бабажанов, Г.Акчурин,
С.Шарипов және т.б.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, әр қайсысы екі тармақшадан
тұратын екі үлкен тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
І. Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың
арасындағы этнотілдік үрдістер
а) Ұлттық тілді меңгеру
Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғаннан бері қазақ тілі
ұлттық тіл деп меңгеріліп, оның жанына ортақ халықаралық байланыс тілі
орыс тілі болып қазіргі күнге дейін сақталынып отыр. Қазақ тілінің түп
тамыры тереңде орналасып, түркі тілдері қыпшақ бұтағының қыпшақ-
ноғай тобына жатады. Кең байтақ өлкеге тарай қоныстанғанына қарай
қазақ тілі – жеке диалектіге бөлінбейтін біртұтас тіл болып
сақталынып отыр. Әліпбиі негізінен ерте кезден бастап, араб жазуына
негізделген. Ал, қазіргі таңда бір мәселе ол, қазақ тілін латын
алфавитіне көшу мәселесін жан-жақты қарап зерделеп зерттеу үстінде
болып отыр. Қазақ тілі қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тілі ретінде қазіргі кезде саяси, экономикалық, ғылыми,
көркем әдебиет шығаруда, публицистикамен күнделікті мерзімді
басыпасөздерде, радио мен теледидарда хабарларда, оқу-ағарту
істерінде кеңінен қолданысқа түсіп өз орнына ие болуда.
Қазақстандағы ұлтаралық тілге айналды.
Осы сөзімізді тамамдайтын болсақ қазіргі таңда Қазақстан көп
ұлтты мемлекет бола отырып, оның негізгі ұлттың тілі қазақ тілі бола
тұрып осыны қоштап, бірге халықпен белсене жұмыс атқарып отырған
өзге ұлт өкілдері деп айта аламыз. Осы таңнан бастап, қазіргі кезеңге
дейін біздің қазақ тіліміз көптеген ұшқын бұрмалаушылық кезеңдерін
басынан кешірді. Осыған қарамастан өз беделіне ие болуда. Ал менің
ерекшелеп айтқым келіп отырғаны, ол Қазақстан Республикасындағы
Оңтүстік Қазақстан аймағын мекендейтін татар ұлтты халқының қазақ
тілін меңгерудегі ерекшелік терімен олардың қазақ халқымен қарым-
қатынастарын зерделейміз. Мұнда Оңтүстік Қазақстан аймағы бойынша
Алматы облысын, Жамбыл облысын, Қызылорда облысын және Алматы қаласын
қарастырамыз.1
1 схема.
Бұл көрсетіліп отырған диаграмма жүйесі бойынша әлеуметтік
социологиялық зерттеу бойынша тағайындалынып, зерттелініп алынып отыр.
Осы көрсеткіштер бойынша әрбір облыстың татар халқының қазақ тілін
жете меңгергендігін көрсетеді. Жалпы социологиялық зерттеулер бойынша
тұрмыста, үй ішінде балаларымен ата-аналары қазақ тілінде 40,9% пайызы
сөйлейді екен, 54,7% пайыздық көсеткіші орыс тілінде сөйлейтініне
алып келіп отыр. Осы салдар бойынша өзге тілдер бойынша 4,4% пайызы
сөйлейді екен.2 Осы көрсеткіштер жүйесі бойынша пайыздық
көсеткіштер бойынша тағы да қазақ тілінің өз қоғамына тән орын алып,
орналасуына жол ашылғандығын тамамдаймыз.
Ал көрсетілген статистикалық жеке мәліметтер бойынша әр Оңтүстік
Қазақстан облысына жататын аймақтарды қарастырсақ.
1 таблица.
Алматы облыстық тұрғындарының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі
(салыстырмалы) түрде:
Ұлт атауы Екі Тілді Ер Тілді Әйел Тілді
жыныста меңгеруі адамдар меңгеруі адам меңгеруі
1 2
барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл
1 2 1 2
1 2 1 2
1 2
меңгергәлсіз білмейтінБілетін О-ң ішінде
ендер меңгергендер тұрғындардәлсіз
дер ың % білетіндер
Қазақтар 926137 918196 3529 7941 99,1 0,4 10037
Татарлар 15647 11728 3038 3919 75,0 25,9 4061
Крым 363 258 120 105 71,1 46,5 88
татарлары
Түріктер 28187 19544 5480 8643 69,3 28,0 7006
Өзімізге белгілі Алматы облысын алып, қарастыратын болсақ мұндағы
көрсеткіштер деңгейі ол былай сипатталынады, барлық татар халқының Алматы
облысындағы саны 15647 адам болып отыр, осы ортақ көрсеткіштердің ішінде
қазақ тілін меңгергендер 11728 татар ұлт өкілдері болып отыр, осы көрсеткіш
бойынша тілді әлсіз меңгергендерді көретін болсақ, ол 25,9% пайыздық
көрсеткішті меңзейді. Ал мүлдем тілді білмейтіндер саны 75,0% пайызын
құрайды.6 Бұл Алматы облыстық тұрғындарының ішіндегі татар ұлттарының
ұлттық тілге деген бар ынтасымен мұқтаждылықтарын көрсетеді.
Осы статискалық мәліметтер бойынша тағы бір тартылыс, ол қазақ тілін
меңгеріп, үйреніп жүрген татар ұлтты адамдар қатарлары да кем де кем емес
олардың көрсеткіштері 4061 санын көрсетеді.
Бұл статистикалық көрсеткіштер бойынша салыстырмалы түрде алынып
отырған мәліметтер, Крым татарларында қарастыра кететін болсам, олардың
ортақ көрсеткіштері 363 адам санын көрсетеді, менің ойымша бұл бір ғана
орталық үшін жақсы көрсеткіш. Осы көрсеткіш бойынша ауыз толтырарлықтай
Ұлттық тілді меңгерген дер саны 258 адам санын құрап отыр дейміз, ал
меңгермегендері 105 адам ғана, ал әлсіз бірақ үйреніп жүргендер саны88 адам
санын көрсетеді. Мұндай көрсеткіштік дәрежелерді көре отырп, оның ұлттар
арлығындағы үлкен үлес деп айтамыз. Өзі аз ұлтты Крым татарлары соншалықты
қазақ жеріне де келіп, оның ұлттық тілін меңгергені ол қазақ тіліне деген
үлкен ізет пен құрмет деп білуіміз қажет. 7
7 таблица
Жамбыл облыстық тұрғындарының ұлттық тілді меңгеруіне байланысты санақ
тізімі (салыстырмалы) түрде:
Ұлт атауыБарлық Ұлттық тілді меңгеру дәрежесі Тілді
тұрғынд меңгеру
ар шілер
меңгерәлсіз білмейтінБілетін О-ң ішінде
гендермеңгергендер тұрғындардәлсіз
дер ың % білетіндер
Қазақтар 640346 6402311879 115 100,0 0,3 1527
Татарлар 12576 9712 2710 2864 77,2 27,9 4122
Крым 70 45 21 25 64,3 46,7 31
татарлары
Түріктер 248 19281 5319 5542 77,7 27,6 7088
8 таблица
Қызылорда облыстық тұрғындарының ұлттық тілді меңгеруіне байланысты санақ
тізімі (салыстырмалы) түрде:
Ұлт Барлық Ұлттық тілді меңгеру дәрежесі Тілді
атауы тұрғынд меңгеру
ар шілер
меңгерәлсіз білмейтінБілетін О-ң ішінде
гендермеңгергендер тұрғындардәлсіз
дер ың % білетіндер
Қазақтар561630 561433432 197 100,0 0,1 219
Татарлар2309 1919 445 390 83,1 23,1 291
Крым 4 4 1 - 100,0 25,0 -
татарлар
ы
Түріктер284 214 39 70 75,4 18,2 37
Жамбыл облысындағы мекен етіп тұрақтайтын татар халқының жалпы
көрсеткіші 12576, бұл көрсеткіш Алматы облыстық аймағымен салыстырғанымызда
3000-ға жуық аз екендігін көреміз. Ал, бұл көрсеткішті Қызылорда облыстық
аймағының көрсеткішімен тамамдайтын болсақ, 2309 адам көрсеткішін көрсетіп
отыр, бұл көрсеткішті Жамбыл облысымен салыстырғанымызда бұл дәреже төмен
екендігін көрсетеді. Жамбыл облысы бойынша қазақ тілін меңгерген татар
халқының саны 9712 адам болып отыр, ал тілді мүлдем білмейтіндер қатарлары
2710 адам санын құрап отыр. Осы көрсеткіштердің ішінде тілді меңгеріп
үйреніп жүргендер саны 77,2 % пайыздық сан көрсетіп отыр. Осында тағы әлсіз
меңгерген тұрғындар саны 27,9% пайызды құрап отыр.8 Мұнай көрсеткіш
жақсы көрсеткіш деп ойлаймын себебі бұл басқа ұлтардың қазақ тілінің
қажеттілігін арта түстіреді деген ойдамын.
Ал, Қызылорда облысы бойынша статистикалық деректемелер бойынша татар
халқының саны аз болуына да күмәніміз жоқ. Өйткені Алматы облысы көп
ұлттардың араласып тұра беретін бірден бір аймағы. Ал, Жамбыл облысы,
Қызылорда облысы бұл аймақтар тіптен қазақтанған таза қазақтар тұратын
аймақтар деп айта аламыз. Сонау ерте кезден бастап, осы өңірлердегі тіл
үшін ұлт-азаттық тартыстар көп болған аймақтар. Осының салдарынан қазақтар
көптеп мекен ететін аймақ деп айтып отырмын. Қызылорда аймағы бойынша
қазақ тілін әлсіз деңгейде меңгеріп отырған татар ұлтының адамдар саны
23,1% пайыздық көрсеткішін көрсетіп отыр. Ал, әлсіз бірақ үйреніп
жүргендердің қатары 291 адам санын көрсетуде. Мұндай көрсеткіштерде
кейіннен қазақ тіліне толықтай ауысады деген ойдамын. 9
9 таблица
Оңтүстік Қазақстан тұрғындарының ұлттық тілді меңгеруіне байланысты санақ
тізімі (салыстырмалы) түрде:
Ұлт атауы Барлық Ұлттық тілді меңгеру дәрежесі Тілді
тұрғындар меңгеру
шілер
меңгергенәлсіз білмейтінБілетін О-ң ішінде
дер меңгергендер тұрғындардәлсіз
дер ың % білетіндер
Қазақтар 1340889 1340836 72 53 100 0,0 175
Татарлар 23672 18482 5152 5190 78,1 27,9 4052
Крым 14 13 5 1 92,9 38,5 6
татарлары
Түріктер 18665 15125 3902 3540 81,0 25,8 3637
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша тамамдайтын болсақ қазақ тілінің
меңгерілуі мұнда жоғарғы үстемдікті көрсетеді деп айта аламыз. Мұнда ортақ
татар халқының сандық көрсеткіші 23672 адамды құрап отырса, оның 18482
адамы қазақ тілін жетік меңгерген екендік дәрежесін көрсетеді. Ал, қазақ
тілін меңгеріп, бірақ әлсіз меңгерушілер саны 5152 сандық көрсеткішін
көрсетіп отыр ал пайыздық көрсеткішке шаққанда 27,9% пайыздық көрсеткішті
көрсетіп отыр. Мұндағы қазақ тілін меңгеріп үйреніп жүрген татар ұлтының
сандық көрсеткіші 4052, ал мүлдем тілді меңгермей қалған, білмейтін
адамдардың саны 5190 сандық көрсеткішке ие деп айта аламыз.10
Оңтүстік Қазақстан аймағындағы татар халқының қазақ тілін тез жетік
меңгеруіне олардық таза қазақ жұршылығының ортасы әсер етіп отыр деп айта
аламын. Мұндағы қазақ халқының ықпалы өте жоғары басқа облыс аймақтарымен
салыстырғанда ең көп шоғырланған аймақ бола отырып, сонымен қатар қазақ
тілін жетік меңгеруіне жол ашқандардың бірі. Мұндағы қазақ тілін меңгерген
татар ұлтының адамы әрбір қазақ ұлтының қазақ тілде өмір бойы сөйлеп келе
жатқандардан да жоғары деп есептеймін.
10 таблица
Қазақстан Республикасындағы жергілікті тұрғындардың тілді меңгеруі
Барлық тұрғындар
Екі жынысты
Ұлттар Барлық халық Меңгергендері
Бір тілді меңгергендер
Адамдар %
Барлығы 14953126 6906532 46,2
Қазақтар 7985039 2012759 25,2
Татарлар 248954 72865 29,3
Крым татарлары 1006 249 24,8
Түріктер 75933 11921 15,7
Қазақстан аймағындағы барлық татар халықының саны статистикалық мәліметтер
бойынша 248954 адамдар санын құраса оның ішінде қазақ тілін
меңгергендерінің ортақ сандық көрсеткіші 72865 адам құрап отыр. Ал пайыздық
көрсеткіштерге бөліп қарастыратын болсақ, онда оның көрсеткіші 29,3 %
пайызын құрайды.11 Мұндай дәрежелі көрсеткіш төмен де, көп те деп айта
алмаймыз, өйткені мұндай көрсеткіштер әлі осы күнге дейін өсу шамасында.
11 таблица
Қазақстан Республикасындағы жергілікті тұрғындардың тілді меңгеруі
Барлық тұрғындар
Ер адамдар тізімі
Барлық халық Меңгергендері
Бір тілді меңгергендер
Адамдар %
Барлығы 7201785 3254169 45,2
Қазақтар 3947476 985139 25,0
Татарлар 113794 36589 32,2
Крым татарлары 467 136 29,1
Түріктер 38441 5976 15,5
Жергілікті тұрғын халықтардың ішінен ендігі қарастырайын деп
отырғанымыз ол әйел адамдардың, ер адамдардың Ұлттық тілді меңгеруіне
байланысты көрсеткіштермен қарастыратын болсақ қазіргі таңда оларда қандай
өсімге байланысты ұлттар арасындағы тілдің даму салдарын анықтап табуымыз
болып отыр. Ер адамдардың барлық санақ көрсеткіші бойынша 113794 адам санын
көрсетіп отыр осының ішінде бір тілді ғана меңгерген татар ұлтының ер
азаматтары 36589 санын құрап отыр. Ал пайыздық көрсеткіштерге бөліп
қарастыратын болсақ 32,2% пайызын құрап отыр. Бұл көрсеткіштердің бірден
бір жоғары деңгейлік ұлтаралық қарым-қатынастардың жақсару салдары,
татулықтың белгісі дей отырып, мұнан ер адамдар тілді үйренсе болашақ
балалары да осыны меңгереді деген ойдамыз.11
12 таблица
Қазақстан Республикасындағы жергілікті тұрғындардың тілді меңгеруі
Барлық тұрғындар
Әйел адамдар
Барлық халық Меңгергендері
Бір тілді меңгергендер
Адамдар %
Барлығы 7751341 3652363 47,1
Қазақтар 4037563 1027620 25,5
Татарлар 135160 36276 26,8
Крым татарлары 539 113 21,0
Түріктер 37492 5945 15,9
Қазақ халқының құрамында аралас өмір тіршілігін жасап отырған
татар ұлтының ішіндегі олардың да әйел адамдары ерекше орын алады
сондықтан олар ұрпақ жалғастырушы, тәрбие беруші сонымен қатар
тәрбиені алып жүруші топтардың бірден бірі болып отыр. Осыдан
статистикалық мәліметтер бойынша қазіргі заманның татар ұлтының
әйелдері Ұлттық тілді меңгеру көрсеткіш деңгейлерімен меңзейтін
болсақ, жалпы көрсеткіш саны 135160 көрсеткішін тамамдайды. Ал, жалпы
бір тілді меңгергендер 36276 сандық көрсеткішін көрсетуде. Пайыздық
көрсеткіштерге шаққанда 26,8% пайызын құрап отыр.12 Бірақ мұндай
көрсеткіштер саны одан әрі ұлғаяды деген сенімдеміз. Егемендік алғалы
бері татар халқының тарихымен айналысқан және тату қарым-қатынас
ұстанған екендігін тарих тағылымдарынан көре отырып, Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтің 1996 жылы айтқан сөзінен біле аламыз: “Тарихтың
анықтама беруіне байланысты татар-қазақ халықтарының бір-бірімен
байланыстылығы 400 жылды қамтиды”13 деп айтып кеткен болатын. Осы
көрсеткіш санынан татар халқымен қазақ халқының тарихи сыбайластығын
анықтан айқын болып отыр.
Қазақ ұлттарымен қатар татар ұлттарының араларындағы қарым-
қатынас бізге дейінгі жетіп отырған Хусаин Файызханмен Шоқан
Уәлихановтың достығын баяндайтын деректік хаттарды баян ете аламыз.
Осы достық жайлы қазақтың атақты ғалымы, академигі Ә.Х.Марғұлан былай
деген екен: Тағыда тарихи бет пердесі ашылған шоқанның досы Хусаин
Файызханов және олардың хаттары деген өз мақаласын жариялап шығарған
болатын. Бұл мақала бойынша қысқаша мәліметтер жиынтығын айтатын
болсақ, Хусаин Фаиызаллах кім дегенде, ол Шоқанның өзі сияқты татар
халқының ағартушы, ақын, дарынды жазушы ақыны екенін біле отырып, ол
да Шоқан секілді аз уақыт өмір сүріп, осы уақыт арасында татар халқы
үшім өшпес әдеби мұра қалдырып, мәңгілік ізін қалдырған азамат
болғандығын көрсетеді. Осы өз заманында бұл Хусаин Файызханды Қазан
университетінде оқып жүрген уақытында атақты шығыстанушы ғалым
академиктер көздеріне түсірген болатын, мысалы ол жайлы жылы лебізбен
еңбекқорлығын айтқан адамдар: И.Н.Березин, А.К.Казембек және т.б.
Сонымен қатар өз заманымызда Абай атамыздың орны ерекше деп
білеміз осы жағдайларға байланысты көптеген мұқтаждықтарға қарай
отырып, осы Абай атамыздың кіші кезінен бастап көптеген әдеби
шығармалар мен қатар татар халықтарының аңыз әңгімелерімен тарихымен
өлеңдеріне деген қызығушылық танытқанын білеміз. Осы тарихта татар
халықтарының көптеген жұмыстарына байланысты әдеби өнерде татулық
сезщім халықтар, ұлттар арсында сол өткен заманымыздан жалғасқан
дәстүр деп тани отырып біз одан бас тарта алмаспыз.
ІІ. Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың
өзге тілдерді меңгерулері.
а) Қостілдік және көптілдік
Адамзат баласының осы өмірдегі ерекше орыны саналы іс-әрекетінің
жемісі - ой-әлемі болғандықтан, ой дүниесі әлемінің жалғыз бейнесі
ретінде қабылданады. Ойлау сондықтанда тілдік байланыс жүйесіне тән
қасиет. Тілдің философиялық мәні рухани дүниенің күші ретінде ғана
көрінеді.
Қазақ тілінің ірге тасы қалануда қазақ қоғамының қоғам қайраткерлері
өте маңызды орындарға ие болған, атап айтатын болсақ А.Байтұрсынов,
А.Құнанбаев, М.Жұмабаев, С.Торайғыров және атай беретін болсақ олар өте
көп. Олардың әрқайсысы тамшы болып тамып өмірден өтсе олардың қалдырған
іздері өте үлкен деп айтамыз.
Егер ойлау объектісі тіл емес десек онда ол өтірік болып шығар еді.
Бұл теориялардың әрқайсысын тамамдап қарастыратын болсақ, онда олардың
барлығын жекелеп қарастыруымыз қажет. Екі мың жылдан астам уақыттың ішінде
тілді үйрену зерттеудің, еуропалық дәстүрлерінде тілдің философиялық және
эмпирикалық теорияларын қатаң ажырату болған жоқ. Тек соңғы екі жылдың
ішінде ғана тәсілдердегі айырмашылықтар философияда да, позитивті
ғылымдарда да зерттеудің дербес объектісіне айналып отыр. 13
Сондықтан да қазіргі заманғы талаптарға сай және жұмысымның
тамамдалуына байланысты Қазақстан Республикамыз көп ұлтты мемлекеттердің
қатарында бола тұрып, осы қоғамымыздағы өзге де ұлттардың бір емес екі
немесе бірнеше тілдерді меңгерулері кем де кем емес болып отыр. Осындай
көрсеткіштер бойынша қазақ қоғамындағы екі тілді меңгерген татар ұлтты
қандастарымызды атаймыз.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының территориялық аймағында
көптеген ұлттық өкілдердердің мекендейтінін айтарлықтай білеміз. Еліміз
Егеменді халық болғандықтан оны көп ұлтты мемлекет қатарына жатқыза отырып,
мақтан тұтамыз.
Ерте түркі халқы – көптеген түркі тектес халқының ата тектері болып
санала отырып, тарихтың тағылым беттеріне сүйене отырып, тарихи шынайылыққа
сезініп, ерте заманнан мекен етіп отырған татар халқының Қазақстан
жеріндегі тарихи тағылымдарымен танысу үлкен маңызды рөл атқырып отыр.
Қазіргі заман талабына сай таңдап зерттеуге алған “Оңтүстік
Қазақстандағы татар халқының салт дәстүрі мен әдет-ғұрыптары” деп аталынып
отыр. Осы тақырыпты зерттеуге құлшыныс танытып отырған мәселемнің
өзектілігі ол, осы татар халқының қазақ халқының қатарына қашан, қандай
мезгілде, қандай негіздерде пайда болып, қазіргі кезеңдегі Оңтүстік
аймақтағы татар халықтарының ұстанып отырған салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары қандай маңызды орын алып отырғандарын анықтаудағы қызығушылықпен
өзекті етіп отырмын. Осы уақыттың өзінде бұл татар халқы аз болсада қазақ
тілін меңгеріп, олардың өз салт жүйелерін қандай дәрежелерде сақталынуы
деген сауалдар туындап отырады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтің татар халқы туралы айтқан сөзі бар “бізді
татар халқымен өте ертеден мәдени рухани өмірмен және шынайы экономикалық
себептер байланыстырған”14 деп атап айтып кеткен.
Көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
арасындағы этнотілдік үрдістер
Жоспар
Кіріспе
І. Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың арасындағы этнотілдік үрдістер
а) Ұлттық тілді меңгеру
ІІ. Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың өзге тілдерді меңгерулері.
а) Қостілдік және көптілдік
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының
территориялық аймағында көптеген ұлттық өкілдердердің мекендейтінін
айтарлықтай білеміз. Еліміз Егеменді халық болғандықтан оны көп ұлтты
мемлекет қатарына жатқыза отырып, мақтан тұтамыз.
Ерте түркі халқы – көптеген түркі тектес халқының ата тектері болып
санала отырып, тарихтың тағылым беттеріне сүйене отырып, тарихи шынайылыққа
сезініп, ерте заманнан мекен етіп отырған татар халқының Қазақстан
жеріндегі тарихи тағылымдарымен танысу үлкен маңызды рөл атқырып отыр.
Қазіргі заман талабына сай таңдап зерттеуге алған “Оңтүстік
Қазақстандағы татар халқының салт дәстүрі мен әдет-ғұрыптары” деп аталынып
отыр. Осы тақырыпты зерттеуге құлшыныс танытып отырған мәселемнің
өзектілігі ол, осы татар халқының қазақ халқының қатарына қашан, қандай
мезгілде, қандай негіздерде пайда болып, қазіргі кезеңдегі Оңтүстік
аймақтағы татар халықтарының ұстанып отырған салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары қандай маңызды орын алып отырғандарын анықтаудағы қызығушылықпен
өзекті етіп отырмын. Осы уақыттың өзінде бұл татар халқы аз болсада қазақ
тілін меңгеріп, олардың өз салт жүйелерін қандай дәрежелерде сақталынуы
деген сауалдар туындап отырады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтің татар халқы туралы айтқан сөзі бар “бізді
татар халқымен өте ертеден мәдени рухани өмірмен және шынайы экономикалық
себептер байланыстырған” деп атап айтып кеткен.
Көптеген жылдар бойы Қазақстан жеріне татар халқының азаматтары көшіп
келген. Олар өздерімен қатар қазақ жерлеріне өз салттарымен дәстүрлерін,
өзіндік сана сезімдерін, материалдық және рухани жетістіктерін алып
келген болатын. Олар қазақтармен мейірімді қарым-қатынастарды ұстанып,
қазақ халқының бір тұтас халық болып қалыптасуына бір кішкене болса да
жағдай жасады деп айта аламыз. Осындай мұқтаждық жасай отырып, олар
өздерінің салт санасын дәстүрлерін әрдайым сақтап оны ұрпақтан ары ұрпаққа
жалғастырып отыр.
Қазақстан Республикасының аймағында дүниеге келіп осы жерде өсіп, өніп
және одан әрі дамып ұрпақтан ұрпақ жалғастырып жүре тұра олар Қазақстанды
өз Отанымыз, ал жері туған жеріміз деп санап отыр. Бір уақытта татар халқы
қазақ халқымен бірміз деп өздерін санай отырып, өз ұлттық дәстүрлерімен
жанасады дейміз. Сондықтан қысқаша түрде тарихымен және мәдени
сыбйластықтарын таный отыра зерттейміз. Қазақстан жерінде мекен етуші
тұрғылықты халықтың тұмыс тіршілігімен айналыса отырып, татар халқының
қызметінің ерекшеліктерімен танысамыз.
Татар халқының Қазақстан Республикасының жерінде мекен етіп отырған
халық болып санала отырып, олардың өз салт дәстүрлерімен ерекшеленуіне
байланысты бола отырып, өткен тарихымыздан және өзге ұлттардан сабақ
алатын мәселені қарастыра отырып, мәселенің бүгінгі таңдағы актуалды
мәселелердің бірі болып танылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Татар халқының тарихи беттеріне көз
жүгіртерлік болсақ, Қазан хандығы жаулап алынғаннан кейін, Орыс патшасының
орыстандыру саясатына сай татар халқының қонысы мен өмір салттары
айтарлықтай өзгешеліктер енді. Ең алғаш В.В. Верещагиннің 1867-1868 жылғы
жолдда жүріп жазған жазбаларынан білеміз. Мысалы былай айтылған: “Орынбор
қаласы Ресей қалаларынан ерекшелененді онда тұратың жарты татар түрді
халқымен, олар Қазанды бейнелеп есіңе түсіреді. Минареттермен мешіттерге
қарай отырып қалаға өте әсем түр беріп тұр” деп атап кеткен екен. Қалалық
аймақтарда және село округтерде татар қоғамдық ұйымдары ашылды және
белсенді жұмыс атқарды атайтын болсақ , олар
Татар халқы өз заманының өткен тарихымен бай халықтың бірі болып
саналады. Олай деп айтуымыздың бірден бір себебіміз, ХХ ғасырдың бас
кезінен бастап Г.Тұқай татар халқының мыңдаған жылдық тарихын зерттеп оны
әдеби шығармаларда баяндаған. Ғабдулла Тұқай татар халқының ақын зерттеуші
ғалымдарының бірі бола тұрып, татар халқының тарихи айна беттеріне ерекше
із қалдырған. Оның шығармаларынан татар халқының өмір салтын, дәстүрін,
қызығушылықтарымен жетік танысамыз.
Ал, осы ХХ ғасырдың үшінші ширегінде Гаяз Исхакый, Ғалымжан Ибрагимов,
Мажит Ғафури, Шариф Камал татар халқының өмір тіршіліктерін баяндайтын
қымбат және бағалы шығармаларын ұсынып отыр.
Тек, ХІХ ғасырдың бас кезінде ғана татар халқының жазбаша шығармалар
жазып, оны басып шағаруға рұқсат алған болатын. Ең алғаш болып, Ғабделл
Ғазиз Бурашев Қазан қаласында өз типографиясын ашып, енді татар халқының
әдеби туындыларымен танысып, оны зерттеуге белшене бел буады. Ең алғаш
Уфада, Симбирскіде, Санкт-Петербургте ашылған типографияларда Абай
Құнанбаевтің өлеңдер жинағы жазылып шыққан болатын. Татар халқының соншалық
қазақ халқының құрамына белсендігі енгендігі соншалық олар өздеріне
елдеріне тән қасетті заңдылықтарды толығымен дәстүрге айналдыра отырып,
соның тарихын зерттеуге және оның тарих айнасын тамашалауға белсенді бел
буады. Татар халқының қазақ зиялыларымен қатар бірге байланыстары жоғары
ғылыми дәреде туыстық қатынаста дами бастаған сол заман болатын.
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының
он жылдан астам уақыт ішінде бірнеше нәтижелі өмір талпыныстарына тікелей
тіреп отыр. Осындай жетістіктер нәтижесінде Қазақстан көп ұлтты халық
қатарына қосыла отырып, ұлттар мен қатар рухани және материалдық қарым-
қатынастар ұстана отырып, бүгінгі білім, ғылым, мәдениет пен өнер діни-
рухани саладағы ынтымақтастығын зерттеп, оның одан әрі болатын
ынтымақтастығын зерделеп, оның барысы мен болашағын және халықтар, ұлттар
арасындағы қатынастарын реттеу алға қойылған мақсаттардың бастапқысы болып
отыр.
- Қазақ - татар халықтарының қатынастарын, тарихи-мәдени
байланыстарын жаңа тарихи көзқарасымен пайымдау болып отыр;
- Тәуелсіз Қазақстан Республикасның егеменді ел болып
қалыптасуымен байланысты туындап отырған, бергі кезеңнен
бастап қазіргі кезеңге дейінгі қазақ татар қарам-
қатынастарының орнауы мен даму барысын зерделеу;
- Қазақстандағы Оңтүстік Қазақстан аймағында меке ететін
татар халқының қазақ тілін меңгшеруімен қатар мәдениет,
өнер, білім, ғылым, ақпарат алмасу салаларыдағы қазіргі
ахуалын зерттеп, оның негізгі нәтижелерін саралау болып
отыр;
- Екі ел арасындағы туысқандық мәдени қатынастарының
бірнеше шешімдерін қабылдауға және проблемаларын айқындау
болып отыр;
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Тәуелсіздік жолында бағыт алған
Тәуелсіз еліміздің көп ұлттылығына байланысты қазақ халқының
арасындағы татар халқының мәдениеті мен салт дәстүрлерін 1991-2007 жж.
аралығында туындаған кезеңінің бет перделі кезеңі алынып отыр.
Жұмыстың теориялық-методологиялық негізі ретінде ұлттық
тәуелсіздік идеологиясына сүйенген тарихилық принципке және жалпы
адамзаттық құндылықтар тұрғысынан ақиқатты зерделеу, ұлттық өркениет
мүдделерін пайымдау барысында екі ұлттың арасындағы мәдени
байланыстарының нәтижелерін сыни тұрғысынан талдау әдістері алынды.
Сонымен қатар зерттеу барысында қазақ-татар халықтары арасындағы
ресми келісім шарттармен қатар қоғамдық ұйымдар, мәдениет
мекемелері, ғылыми орталықтар мен оқу орындарының өзара келісімдері
негізінде іске асырылған шаралардың пәрменділігі мен дәйектілігін
пайымдау, жинақтау, салыстыру, кемшлік тұстарын айқындау,
жүйелендіру және талдау принциптері мен әдістері қолданылды.
Жұмыстың деректік негізі. Егемендік алғалы бері татар халқының
тарихымен айналысқан және тату қарым-қатынас ұстанған екендігін тарих
тағылымдарынан көре отырып, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтің 1996 жылы айтқан
сөзінен біле аламыз: “Тарихтың анықтама беруіне байланысты татар-қазақ
халықтарының бір-бірімен байланыстылығы 400 жылды қамтиды” деп айтып
кеткен болатын. Осы көрсеткіш санынан татар халқымен қазақ халқының
тарихи сыбайластығын анықтан айқын болып отыр.
Қазақ ұлттарымен қатар татар ұлттарының араларындағы қарым-
қатынас бізге дейінгі жетіп отырған Хусаин Файызханмен Шоқан
Уәлихановтың достығын баяндайтын деректік хаттарды баян ете аламыз.
Осы достық жайлы қазақтың атақты ғалымы, академигі Ә.Х.Марғұлан былай
деген екен: Тағыда тарихи бет пердесі ашылған шоқанның досы Хусаин
Файызханов және олардың хаттары деген өз мақаласын жариялап шығарған
болатын. Бұл мақала бойынша қысқаша мәліметтер жиынтығын айтатын
болсақ, Хусаин Фаиызаллах кім дегенде, ол Шоқанның өзі сияқты татар
халқының ағартушы, ақын, дарынды жазушы ақыны екенін біле отырып, ол
да Шоқан секілді аз уақыт өмір сүріп, осы уақыт арасында татар халқы
үшім өшпес әдеби мұра қалдырып, мәңгілік ізін қалдырған азамат
болғандығын көрсетеді. Осы өз заманында бұл Хусаин Файызханды Қазан
университетінде оқып жүрген уақытында атақты шығыстанушы ғалым
академиктер көздеріне түсірген болатын, мысалы ол жайлы жылы лебізбен
еңбекқорлығын айтқан адамдар: И.Н.Березин, А.К.Казембек және т.б.
Сонымен қатар өз заманымызда Абай атамыздың орны ерекше деп
білеміз осы жағдайларға байланысты көптеген мұқтаждықтарға қарай
отырып, осы Абай атамыздың кіші кезінен бастап көптеген әдеби
шығармалар мен қатар татар халықтарының аңыз әңгімелерімен тарихымен
өлеңдеріне деген қызығушылық танытқанын білеміз. Осы тарихта татар
халықтарының көптеген жұмыстарына байланысты әдеби өнерде татулық
сезщім халықтар, ұлттар арсында сол өткен заманымыздан жалғасқан
дәстүр деп тани отырып біз одан бас тарта алмаспыз. Мына адамдар татар
халықтарымен тығыз байланыста болып, солар жайлы жазғандар да болып
отыр. Олар:И.Қашқынбаев, Хатиб Усманов, Б.Қаратаев, Т.Нуртазина,
Г.Ибрагимова, Ф.Туктаров, Ф.Амирханов, Ф.Бабажанов, Г.Акчурин,
С.Шарипов және т.б.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, әр қайсысы екі тармақшадан
тұратын екі үлкен тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
І. Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың
арасындағы этнотілдік үрдістер
а) Ұлттық тілді меңгеру
Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғаннан бері қазақ тілі
ұлттық тіл деп меңгеріліп, оның жанына ортақ халықаралық байланыс тілі
орыс тілі болып қазіргі күнге дейін сақталынып отыр. Қазақ тілінің түп
тамыры тереңде орналасып, түркі тілдері қыпшақ бұтағының қыпшақ-
ноғай тобына жатады. Кең байтақ өлкеге тарай қоныстанғанына қарай
қазақ тілі – жеке диалектіге бөлінбейтін біртұтас тіл болып
сақталынып отыр. Әліпбиі негізінен ерте кезден бастап, араб жазуына
негізделген. Ал, қазіргі таңда бір мәселе ол, қазақ тілін латын
алфавитіне көшу мәселесін жан-жақты қарап зерделеп зерттеу үстінде
болып отыр. Қазақ тілі қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тілі ретінде қазіргі кезде саяси, экономикалық, ғылыми,
көркем әдебиет шығаруда, публицистикамен күнделікті мерзімді
басыпасөздерде, радио мен теледидарда хабарларда, оқу-ағарту
істерінде кеңінен қолданысқа түсіп өз орнына ие болуда.
Қазақстандағы ұлтаралық тілге айналды.
Осы сөзімізді тамамдайтын болсақ қазіргі таңда Қазақстан көп
ұлтты мемлекет бола отырып, оның негізгі ұлттың тілі қазақ тілі бола
тұрып осыны қоштап, бірге халықпен белсене жұмыс атқарып отырған
өзге ұлт өкілдері деп айта аламыз. Осы таңнан бастап, қазіргі кезеңге
дейін біздің қазақ тіліміз көптеген ұшқын бұрмалаушылық кезеңдерін
басынан кешірді. Осыған қарамастан өз беделіне ие болуда. Ал менің
ерекшелеп айтқым келіп отырғаны, ол Қазақстан Республикасындағы
Оңтүстік Қазақстан аймағын мекендейтін татар ұлтты халқының қазақ
тілін меңгерудегі ерекшелік терімен олардың қазақ халқымен қарым-
қатынастарын зерделейміз. Мұнда Оңтүстік Қазақстан аймағы бойынша
Алматы облысын, Жамбыл облысын, Қызылорда облысын және Алматы қаласын
қарастырамыз.1
1 схема.
Бұл көрсетіліп отырған диаграмма жүйесі бойынша әлеуметтік
социологиялық зерттеу бойынша тағайындалынып, зерттелініп алынып отыр.
Осы көрсеткіштер бойынша әрбір облыстың татар халқының қазақ тілін
жете меңгергендігін көрсетеді. Жалпы социологиялық зерттеулер бойынша
тұрмыста, үй ішінде балаларымен ата-аналары қазақ тілінде 40,9% пайызы
сөйлейді екен, 54,7% пайыздық көсеткіші орыс тілінде сөйлейтініне
алып келіп отыр. Осы салдар бойынша өзге тілдер бойынша 4,4% пайызы
сөйлейді екен.2 Осы көрсеткіштер жүйесі бойынша пайыздық
көсеткіштер бойынша тағы да қазақ тілінің өз қоғамына тән орын алып,
орналасуына жол ашылғандығын тамамдаймыз.
Ал көрсетілген статистикалық жеке мәліметтер бойынша әр Оңтүстік
Қазақстан облысына жататын аймақтарды қарастырсақ.
1 таблица.
Алматы облыстық тұрғындарының тілді меңгеруіне байланысты санақ тізімі
(салыстырмалы) түрде:
Ұлт атауы Екі Тілді Ер Тілді Әйел Тілді
жыныста меңгеруі адамдар меңгеруі адам меңгеруі
1 2
барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл
1 2 1 2
1 2 1 2
1 2
меңгергәлсіз білмейтінБілетін О-ң ішінде
ендер меңгергендер тұрғындардәлсіз
дер ың % білетіндер
Қазақтар 926137 918196 3529 7941 99,1 0,4 10037
Татарлар 15647 11728 3038 3919 75,0 25,9 4061
Крым 363 258 120 105 71,1 46,5 88
татарлары
Түріктер 28187 19544 5480 8643 69,3 28,0 7006
Өзімізге белгілі Алматы облысын алып, қарастыратын болсақ мұндағы
көрсеткіштер деңгейі ол былай сипатталынады, барлық татар халқының Алматы
облысындағы саны 15647 адам болып отыр, осы ортақ көрсеткіштердің ішінде
қазақ тілін меңгергендер 11728 татар ұлт өкілдері болып отыр, осы көрсеткіш
бойынша тілді әлсіз меңгергендерді көретін болсақ, ол 25,9% пайыздық
көрсеткішті меңзейді. Ал мүлдем тілді білмейтіндер саны 75,0% пайызын
құрайды.6 Бұл Алматы облыстық тұрғындарының ішіндегі татар ұлттарының
ұлттық тілге деген бар ынтасымен мұқтаждылықтарын көрсетеді.
Осы статискалық мәліметтер бойынша тағы бір тартылыс, ол қазақ тілін
меңгеріп, үйреніп жүрген татар ұлтты адамдар қатарлары да кем де кем емес
олардың көрсеткіштері 4061 санын көрсетеді.
Бұл статистикалық көрсеткіштер бойынша салыстырмалы түрде алынып
отырған мәліметтер, Крым татарларында қарастыра кететін болсам, олардың
ортақ көрсеткіштері 363 адам санын көрсетеді, менің ойымша бұл бір ғана
орталық үшін жақсы көрсеткіш. Осы көрсеткіш бойынша ауыз толтырарлықтай
Ұлттық тілді меңгерген дер саны 258 адам санын құрап отыр дейміз, ал
меңгермегендері 105 адам ғана, ал әлсіз бірақ үйреніп жүргендер саны88 адам
санын көрсетеді. Мұндай көрсеткіштік дәрежелерді көре отырп, оның ұлттар
арлығындағы үлкен үлес деп айтамыз. Өзі аз ұлтты Крым татарлары соншалықты
қазақ жеріне де келіп, оның ұлттық тілін меңгергені ол қазақ тіліне деген
үлкен ізет пен құрмет деп білуіміз қажет. 7
7 таблица
Жамбыл облыстық тұрғындарының ұлттық тілді меңгеруіне байланысты санақ
тізімі (салыстырмалы) түрде:
Ұлт атауыБарлық Ұлттық тілді меңгеру дәрежесі Тілді
тұрғынд меңгеру
ар шілер
меңгерәлсіз білмейтінБілетін О-ң ішінде
гендермеңгергендер тұрғындардәлсіз
дер ың % білетіндер
Қазақтар 640346 6402311879 115 100,0 0,3 1527
Татарлар 12576 9712 2710 2864 77,2 27,9 4122
Крым 70 45 21 25 64,3 46,7 31
татарлары
Түріктер 248 19281 5319 5542 77,7 27,6 7088
8 таблица
Қызылорда облыстық тұрғындарының ұлттық тілді меңгеруіне байланысты санақ
тізімі (салыстырмалы) түрде:
Ұлт Барлық Ұлттық тілді меңгеру дәрежесі Тілді
атауы тұрғынд меңгеру
ар шілер
меңгерәлсіз білмейтінБілетін О-ң ішінде
гендермеңгергендер тұрғындардәлсіз
дер ың % білетіндер
Қазақтар561630 561433432 197 100,0 0,1 219
Татарлар2309 1919 445 390 83,1 23,1 291
Крым 4 4 1 - 100,0 25,0 -
татарлар
ы
Түріктер284 214 39 70 75,4 18,2 37
Жамбыл облысындағы мекен етіп тұрақтайтын татар халқының жалпы
көрсеткіші 12576, бұл көрсеткіш Алматы облыстық аймағымен салыстырғанымызда
3000-ға жуық аз екендігін көреміз. Ал, бұл көрсеткішті Қызылорда облыстық
аймағының көрсеткішімен тамамдайтын болсақ, 2309 адам көрсеткішін көрсетіп
отыр, бұл көрсеткішті Жамбыл облысымен салыстырғанымызда бұл дәреже төмен
екендігін көрсетеді. Жамбыл облысы бойынша қазақ тілін меңгерген татар
халқының саны 9712 адам болып отыр, ал тілді мүлдем білмейтіндер қатарлары
2710 адам санын құрап отыр. Осы көрсеткіштердің ішінде тілді меңгеріп
үйреніп жүргендер саны 77,2 % пайыздық сан көрсетіп отыр. Осында тағы әлсіз
меңгерген тұрғындар саны 27,9% пайызды құрап отыр.8 Мұнай көрсеткіш
жақсы көрсеткіш деп ойлаймын себебі бұл басқа ұлтардың қазақ тілінің
қажеттілігін арта түстіреді деген ойдамын.
Ал, Қызылорда облысы бойынша статистикалық деректемелер бойынша татар
халқының саны аз болуына да күмәніміз жоқ. Өйткені Алматы облысы көп
ұлттардың араласып тұра беретін бірден бір аймағы. Ал, Жамбыл облысы,
Қызылорда облысы бұл аймақтар тіптен қазақтанған таза қазақтар тұратын
аймақтар деп айта аламыз. Сонау ерте кезден бастап, осы өңірлердегі тіл
үшін ұлт-азаттық тартыстар көп болған аймақтар. Осының салдарынан қазақтар
көптеп мекен ететін аймақ деп айтып отырмын. Қызылорда аймағы бойынша
қазақ тілін әлсіз деңгейде меңгеріп отырған татар ұлтының адамдар саны
23,1% пайыздық көрсеткішін көрсетіп отыр. Ал, әлсіз бірақ үйреніп
жүргендердің қатары 291 адам санын көрсетуде. Мұндай көрсеткіштерде
кейіннен қазақ тіліне толықтай ауысады деген ойдамын. 9
9 таблица
Оңтүстік Қазақстан тұрғындарының ұлттық тілді меңгеруіне байланысты санақ
тізімі (салыстырмалы) түрде:
Ұлт атауы Барлық Ұлттық тілді меңгеру дәрежесі Тілді
тұрғындар меңгеру
шілер
меңгергенәлсіз білмейтінБілетін О-ң ішінде
дер меңгергендер тұрғындардәлсіз
дер ың % білетіндер
Қазақтар 1340889 1340836 72 53 100 0,0 175
Татарлар 23672 18482 5152 5190 78,1 27,9 4052
Крым 14 13 5 1 92,9 38,5 6
татарлары
Түріктер 18665 15125 3902 3540 81,0 25,8 3637
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша тамамдайтын болсақ қазақ тілінің
меңгерілуі мұнда жоғарғы үстемдікті көрсетеді деп айта аламыз. Мұнда ортақ
татар халқының сандық көрсеткіші 23672 адамды құрап отырса, оның 18482
адамы қазақ тілін жетік меңгерген екендік дәрежесін көрсетеді. Ал, қазақ
тілін меңгеріп, бірақ әлсіз меңгерушілер саны 5152 сандық көрсеткішін
көрсетіп отыр ал пайыздық көрсеткішке шаққанда 27,9% пайыздық көрсеткішті
көрсетіп отыр. Мұндағы қазақ тілін меңгеріп үйреніп жүрген татар ұлтының
сандық көрсеткіші 4052, ал мүлдем тілді меңгермей қалған, білмейтін
адамдардың саны 5190 сандық көрсеткішке ие деп айта аламыз.10
Оңтүстік Қазақстан аймағындағы татар халқының қазақ тілін тез жетік
меңгеруіне олардық таза қазақ жұршылығының ортасы әсер етіп отыр деп айта
аламын. Мұндағы қазақ халқының ықпалы өте жоғары басқа облыс аймақтарымен
салыстырғанда ең көп шоғырланған аймақ бола отырып, сонымен қатар қазақ
тілін жетік меңгеруіне жол ашқандардың бірі. Мұндағы қазақ тілін меңгерген
татар ұлтының адамы әрбір қазақ ұлтының қазақ тілде өмір бойы сөйлеп келе
жатқандардан да жоғары деп есептеймін.
10 таблица
Қазақстан Республикасындағы жергілікті тұрғындардың тілді меңгеруі
Барлық тұрғындар
Екі жынысты
Ұлттар Барлық халық Меңгергендері
Бір тілді меңгергендер
Адамдар %
Барлығы 14953126 6906532 46,2
Қазақтар 7985039 2012759 25,2
Татарлар 248954 72865 29,3
Крым татарлары 1006 249 24,8
Түріктер 75933 11921 15,7
Қазақстан аймағындағы барлық татар халықының саны статистикалық мәліметтер
бойынша 248954 адамдар санын құраса оның ішінде қазақ тілін
меңгергендерінің ортақ сандық көрсеткіші 72865 адам құрап отыр. Ал пайыздық
көрсеткіштерге бөліп қарастыратын болсақ, онда оның көрсеткіші 29,3 %
пайызын құрайды.11 Мұндай дәрежелі көрсеткіш төмен де, көп те деп айта
алмаймыз, өйткені мұндай көрсеткіштер әлі осы күнге дейін өсу шамасында.
11 таблица
Қазақстан Республикасындағы жергілікті тұрғындардың тілді меңгеруі
Барлық тұрғындар
Ер адамдар тізімі
Барлық халық Меңгергендері
Бір тілді меңгергендер
Адамдар %
Барлығы 7201785 3254169 45,2
Қазақтар 3947476 985139 25,0
Татарлар 113794 36589 32,2
Крым татарлары 467 136 29,1
Түріктер 38441 5976 15,5
Жергілікті тұрғын халықтардың ішінен ендігі қарастырайын деп
отырғанымыз ол әйел адамдардың, ер адамдардың Ұлттық тілді меңгеруіне
байланысты көрсеткіштермен қарастыратын болсақ қазіргі таңда оларда қандай
өсімге байланысты ұлттар арасындағы тілдің даму салдарын анықтап табуымыз
болып отыр. Ер адамдардың барлық санақ көрсеткіші бойынша 113794 адам санын
көрсетіп отыр осының ішінде бір тілді ғана меңгерген татар ұлтының ер
азаматтары 36589 санын құрап отыр. Ал пайыздық көрсеткіштерге бөліп
қарастыратын болсақ 32,2% пайызын құрап отыр. Бұл көрсеткіштердің бірден
бір жоғары деңгейлік ұлтаралық қарым-қатынастардың жақсару салдары,
татулықтың белгісі дей отырып, мұнан ер адамдар тілді үйренсе болашақ
балалары да осыны меңгереді деген ойдамыз.11
12 таблица
Қазақстан Республикасындағы жергілікті тұрғындардың тілді меңгеруі
Барлық тұрғындар
Әйел адамдар
Барлық халық Меңгергендері
Бір тілді меңгергендер
Адамдар %
Барлығы 7751341 3652363 47,1
Қазақтар 4037563 1027620 25,5
Татарлар 135160 36276 26,8
Крым татарлары 539 113 21,0
Түріктер 37492 5945 15,9
Қазақ халқының құрамында аралас өмір тіршілігін жасап отырған
татар ұлтының ішіндегі олардың да әйел адамдары ерекше орын алады
сондықтан олар ұрпақ жалғастырушы, тәрбие беруші сонымен қатар
тәрбиені алып жүруші топтардың бірден бірі болып отыр. Осыдан
статистикалық мәліметтер бойынша қазіргі заманның татар ұлтының
әйелдері Ұлттық тілді меңгеру көрсеткіш деңгейлерімен меңзейтін
болсақ, жалпы көрсеткіш саны 135160 көрсеткішін тамамдайды. Ал, жалпы
бір тілді меңгергендер 36276 сандық көрсеткішін көрсетуде. Пайыздық
көрсеткіштерге шаққанда 26,8% пайызын құрап отыр.12 Бірақ мұндай
көрсеткіштер саны одан әрі ұлғаяды деген сенімдеміз. Егемендік алғалы
бері татар халқының тарихымен айналысқан және тату қарым-қатынас
ұстанған екендігін тарих тағылымдарынан көре отырып, Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтің 1996 жылы айтқан сөзінен біле аламыз: “Тарихтың
анықтама беруіне байланысты татар-қазақ халықтарының бір-бірімен
байланыстылығы 400 жылды қамтиды”13 деп айтып кеткен болатын. Осы
көрсеткіш санынан татар халқымен қазақ халқының тарихи сыбайластығын
анықтан айқын болып отыр.
Қазақ ұлттарымен қатар татар ұлттарының араларындағы қарым-
қатынас бізге дейінгі жетіп отырған Хусаин Файызханмен Шоқан
Уәлихановтың достығын баяндайтын деректік хаттарды баян ете аламыз.
Осы достық жайлы қазақтың атақты ғалымы, академигі Ә.Х.Марғұлан былай
деген екен: Тағыда тарихи бет пердесі ашылған шоқанның досы Хусаин
Файызханов және олардың хаттары деген өз мақаласын жариялап шығарған
болатын. Бұл мақала бойынша қысқаша мәліметтер жиынтығын айтатын
болсақ, Хусаин Фаиызаллах кім дегенде, ол Шоқанның өзі сияқты татар
халқының ағартушы, ақын, дарынды жазушы ақыны екенін біле отырып, ол
да Шоқан секілді аз уақыт өмір сүріп, осы уақыт арасында татар халқы
үшім өшпес әдеби мұра қалдырып, мәңгілік ізін қалдырған азамат
болғандығын көрсетеді. Осы өз заманында бұл Хусаин Файызханды Қазан
университетінде оқып жүрген уақытында атақты шығыстанушы ғалым
академиктер көздеріне түсірген болатын, мысалы ол жайлы жылы лебізбен
еңбекқорлығын айтқан адамдар: И.Н.Березин, А.К.Казембек және т.б.
Сонымен қатар өз заманымызда Абай атамыздың орны ерекше деп
білеміз осы жағдайларға байланысты көптеген мұқтаждықтарға қарай
отырып, осы Абай атамыздың кіші кезінен бастап көптеген әдеби
шығармалар мен қатар татар халықтарының аңыз әңгімелерімен тарихымен
өлеңдеріне деген қызығушылық танытқанын білеміз. Осы тарихта татар
халықтарының көптеген жұмыстарына байланысты әдеби өнерде татулық
сезщім халықтар, ұлттар арсында сол өткен заманымыздан жалғасқан
дәстүр деп тани отырып біз одан бас тарта алмаспыз.
ІІ. Оңтүстік Қазақстандағы татарлардың
өзге тілдерді меңгерулері.
а) Қостілдік және көптілдік
Адамзат баласының осы өмірдегі ерекше орыны саналы іс-әрекетінің
жемісі - ой-әлемі болғандықтан, ой дүниесі әлемінің жалғыз бейнесі
ретінде қабылданады. Ойлау сондықтанда тілдік байланыс жүйесіне тән
қасиет. Тілдің философиялық мәні рухани дүниенің күші ретінде ғана
көрінеді.
Қазақ тілінің ірге тасы қалануда қазақ қоғамының қоғам қайраткерлері
өте маңызды орындарға ие болған, атап айтатын болсақ А.Байтұрсынов,
А.Құнанбаев, М.Жұмабаев, С.Торайғыров және атай беретін болсақ олар өте
көп. Олардың әрқайсысы тамшы болып тамып өмірден өтсе олардың қалдырған
іздері өте үлкен деп айтамыз.
Егер ойлау объектісі тіл емес десек онда ол өтірік болып шығар еді.
Бұл теориялардың әрқайсысын тамамдап қарастыратын болсақ, онда олардың
барлығын жекелеп қарастыруымыз қажет. Екі мың жылдан астам уақыттың ішінде
тілді үйрену зерттеудің, еуропалық дәстүрлерінде тілдің философиялық және
эмпирикалық теорияларын қатаң ажырату болған жоқ. Тек соңғы екі жылдың
ішінде ғана тәсілдердегі айырмашылықтар философияда да, позитивті
ғылымдарда да зерттеудің дербес объектісіне айналып отыр. 13
Сондықтан да қазіргі заманғы талаптарға сай және жұмысымның
тамамдалуына байланысты Қазақстан Республикамыз көп ұлтты мемлекеттердің
қатарында бола тұрып, осы қоғамымыздағы өзге де ұлттардың бір емес екі
немесе бірнеше тілдерді меңгерулері кем де кем емес болып отыр. Осындай
көрсеткіштер бойынша қазақ қоғамындағы екі тілді меңгерген татар ұлтты
қандастарымызды атаймыз.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының территориялық аймағында
көптеген ұлттық өкілдердердің мекендейтінін айтарлықтай білеміз. Еліміз
Егеменді халық болғандықтан оны көп ұлтты мемлекет қатарына жатқыза отырып,
мақтан тұтамыз.
Ерте түркі халқы – көптеген түркі тектес халқының ата тектері болып
санала отырып, тарихтың тағылым беттеріне сүйене отырып, тарихи шынайылыққа
сезініп, ерте заманнан мекен етіп отырған татар халқының Қазақстан
жеріндегі тарихи тағылымдарымен танысу үлкен маңызды рөл атқырып отыр.
Қазіргі заман талабына сай таңдап зерттеуге алған “Оңтүстік
Қазақстандағы татар халқының салт дәстүрі мен әдет-ғұрыптары” деп аталынып
отыр. Осы тақырыпты зерттеуге құлшыныс танытып отырған мәселемнің
өзектілігі ол, осы татар халқының қазақ халқының қатарына қашан, қандай
мезгілде, қандай негіздерде пайда болып, қазіргі кезеңдегі Оңтүстік
аймақтағы татар халықтарының ұстанып отырған салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары қандай маңызды орын алып отырғандарын анықтаудағы қызығушылықпен
өзекті етіп отырмын. Осы уақыттың өзінде бұл татар халқы аз болсада қазақ
тілін меңгеріп, олардың өз салт жүйелерін қандай дәрежелерде сақталынуы
деген сауалдар туындап отырады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтің татар халқы туралы айтқан сөзі бар “бізді
татар халқымен өте ертеден мәдени рухани өмірмен және шынайы экономикалық
себептер байланыстырған”14 деп атап айтып кеткен.
Көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz