ЕҚЫҰ және Қазақстан: бүгіні мен болашағы
КІРІСПЕ
1. ЕҚЫҰ және Қазақстан: бүгіні мен болашағы
1.1. ЕҚЫҰ.ның құрылуы және оның құрылымдық эволюциясы: ЕҚЫК/ЕҚЫҰ
1.2. ЕҚЫҰ негізгі қызметі
1.3. ЕҚЫҰ және Қазақстан: бүгіні мен болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. ЕҚЫҰ және Қазақстан: бүгіні мен болашағы
1.1. ЕҚЫҰ.ның құрылуы және оның құрылымдық эволюциясы: ЕҚЫК/ЕҚЫҰ
1.2. ЕҚЫҰ негізгі қызметі
1.3. ЕҚЫҰ және Қазақстан: бүгіні мен болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Халықаралық қатынастардың өзгеру жүйесінің кезеңінде , « қырғи қабақ» соғысы жылдарында қалыптасқан қауіпсіздік құрылымының халықаралық аренадағы жаңа қауіптердің алдында өз мақсаттары мен міндеттеріне парапар өзгерістер енгізу міндет болды. Қазіргі кезде Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым (ЕҚЫҰ) ірі саяси аймақтық бірлестік және өз құрамына 56 егеменді, тәуелсіз мемлекетті біріктіреді ( барлық еуропалық мемлекеттер, АҚШ, Канада, Орталық Азия елдері және Оңтүстік Кавказ). БҰҰ-ның VIII Жарғысы аймақтық келісім бойынша ЕҚЫҰ өз аймағында дауларды бейбітшілік жолдармен шешу және жан-жалдарды алдын ала тоқтату, дағдарыстарды реттеу, қауіпсіздік мәселелері жөнінде басты ұйымдардың бірі ретінде саналады.
Жұмысындағы тақырыптың өзектілігі ЕҚЫҰ-ның қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі көзқарасы жан-жақты сипатқа ие және қаруландыруды, сақтандыру дипломатиясын, сенім мен қауіпсіздікті нығайтуды, адам құқығы шараларын, сайлауды бақылауды, сондай-ақ экономикалық-экологиялық қауіпсіздікті қадағалауды қоса, кең шеңбердегі мәселелер бойынша ынтымақтастыққа негізделген. ЕҚЫҰ мемлекеттер арасындағы қарым-қатынасты нығайту және дамыту үшін құрылған. ЕҚЫҰ-ның қызметіне қатысушы барлық мемлекеттер тең құқыққа ие және оған кіретін барлық мемлекеттердің тең құқылығын консенсус негізінде шешім қабылдайды.
ЕҚЫҰ-ның өз жауапкершілігінің бүкіл орасан үлкен кеңістіктегі- Еуропа мен Орталық Азиядағы қауіпсіздікті ұстап тұру үшін маңызы өте зор. Ұйым өзін жауапкершілік аймағындағы бейбітшілік пен тұрақтылықты ұстап тұру мақсатында мемлекеттер арасында сұқбат үшін форум ретінде көрсетті, Шығыс пен Батысты жақындатуда, «қырғи қабақ» соғыс жылдарында қарсылас жақтар арасында қарым-қатынас пен ынтымақтастық орнатуда маңызды рөл атқарды. 1992 жылы ЕҚЫК бірінші рет өз миссияларын Балқан елдеріне- Косово, Санджак, Воеводина елдеріне жіберді . Қазіргі кезде ЕҚЫҰ-ның миссиялары Оңтүстік-Шығыс Еуропада, Шығыс Еуропада, Оңтүстік Кавказ және Орталық Азия елдерінде бар. 2004 жылы ЕҚЫҰ-ның халықаралық ұйым ретіндегі маңызды оқиға Ауғаныстан мемлекеті 2003 жылы серіктес-мемлекет мәртебесіне ие болды. Ауған үкіметінің шақыруының жауабы ретінде ЕҚЫҰ мемлекетке сайлау тірек ТОБЫН жіберді. Бұл Ұйымның өз аймағынан тыс бірінші операциясы болды /9,б.8/.
ЕҚЫҰ шеңберінде Канададан Орталық Азияға байланысын реттейтін ортақ қағида жасауға, сондай-ақ қауіпсіздік саласында ЕҚЫҰ мен басқа да халықаралық ұйымдар, институттар арасында өзара қарым-қатынас нормаларын келісуге қол жеткізді. ЕҚЫҰ – бұл қақтығыстар мен дағдарыс болған аймақтарда дағдарыстан кейінгі қайта қалпына келтіруді реттеумен, ертерек алдын алумен, сондай-ақ сақтандыру дипломатиясымен, сайлауды бақылаумен, Еуразия континентіндегі экологиялық қауіпсіздік мәселелерімен тікелей айналысатын қауіпсіздік саласындағы жалғыз Еуропа ұйымы.
Жұмысындағы тақырыптың өзектілігі ЕҚЫҰ-ның қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі көзқарасы жан-жақты сипатқа ие және қаруландыруды, сақтандыру дипломатиясын, сенім мен қауіпсіздікті нығайтуды, адам құқығы шараларын, сайлауды бақылауды, сондай-ақ экономикалық-экологиялық қауіпсіздікті қадағалауды қоса, кең шеңбердегі мәселелер бойынша ынтымақтастыққа негізделген. ЕҚЫҰ мемлекеттер арасындағы қарым-қатынасты нығайту және дамыту үшін құрылған. ЕҚЫҰ-ның қызметіне қатысушы барлық мемлекеттер тең құқыққа ие және оған кіретін барлық мемлекеттердің тең құқылығын консенсус негізінде шешім қабылдайды.
ЕҚЫҰ-ның өз жауапкершілігінің бүкіл орасан үлкен кеңістіктегі- Еуропа мен Орталық Азиядағы қауіпсіздікті ұстап тұру үшін маңызы өте зор. Ұйым өзін жауапкершілік аймағындағы бейбітшілік пен тұрақтылықты ұстап тұру мақсатында мемлекеттер арасында сұқбат үшін форум ретінде көрсетті, Шығыс пен Батысты жақындатуда, «қырғи қабақ» соғыс жылдарында қарсылас жақтар арасында қарым-қатынас пен ынтымақтастық орнатуда маңызды рөл атқарды. 1992 жылы ЕҚЫК бірінші рет өз миссияларын Балқан елдеріне- Косово, Санджак, Воеводина елдеріне жіберді . Қазіргі кезде ЕҚЫҰ-ның миссиялары Оңтүстік-Шығыс Еуропада, Шығыс Еуропада, Оңтүстік Кавказ және Орталық Азия елдерінде бар. 2004 жылы ЕҚЫҰ-ның халықаралық ұйым ретіндегі маңызды оқиға Ауғаныстан мемлекеті 2003 жылы серіктес-мемлекет мәртебесіне ие болды. Ауған үкіметінің шақыруының жауабы ретінде ЕҚЫҰ мемлекетке сайлау тірек ТОБЫН жіберді. Бұл Ұйымның өз аймағынан тыс бірінші операциясы болды /9,б.8/.
ЕҚЫҰ шеңберінде Канададан Орталық Азияға байланысын реттейтін ортақ қағида жасауға, сондай-ақ қауіпсіздік саласында ЕҚЫҰ мен басқа да халықаралық ұйымдар, институттар арасында өзара қарым-қатынас нормаларын келісуге қол жеткізді. ЕҚЫҰ – бұл қақтығыстар мен дағдарыс болған аймақтарда дағдарыстан кейінгі қайта қалпына келтіруді реттеумен, ертерек алдын алумен, сондай-ақ сақтандыру дипломатиясымен, сайлауды бақылаумен, Еуразия континентіндегі экологиялық қауіпсіздік мәселелерімен тікелей айналысатын қауіпсіздік саласындағы жалғыз Еуропа ұйымы.
1. Выступление Президента РК Н. А. Назарбаева на встрече с иностранным Дипломатическим корпусом. 21.10.2005// Дипломатический курьер,2005. №4(6)
2. Выступление Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на расширенной коллегии МИД Казахстана 07.06.2005// Дипломатический курьер, 2005. №2(4)
3. Токаев К.К. Под стягом независимости. Очерки о внешней политике Казахстана-Алматы, 1997.
4. Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации.-Алматы,2000.
5. Токаев К.К. Дипломатия Республики Казахстан, -Астана, 2001.
6. Кушкумбаев С.К. Центральная Азия на путях интеграции: геополитика, этничность, безопасность. Алматы,2002.
7. Лаумулин М.Т. Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика. Политология.-Алматы, 1999.
8. Шерьязданова К. Казахстан –ОБСЕ: приоритеты, проблемы, перспективы. Алматы, 2006.
9. Утегенова А.Р. ОБСЕ в начале XXI в.: перспективы развития: Монография. –Алматы, 2008.
10. Утегенова А.Р. Основные вопросы деятельности ОБСЕ в Казахстане: экономико-экологическое измерение безопасности.// веб-сайт: http://www.kisi.kz
11. Загорский А.В. Хельсинский процесс. Переговоры в рамках Совещания и безопасности и сотрудничеству в Европе 1972-1991.-М: Права человека, 2005
12. Zagorski A. The new republics of the CIS in the CSCE// The CSCE in the 1990s: constructing European security and cooperation. Edit, by Michal R. Lucas, Nomos Baden-Baden, 1993.
13. Паниев Ю. « Алексей Бородавкин: « Россия делает все, чтобы придать ОБСЕ второе дыхание»// http://www.mn.ru/issue.php?2007-18-35
14. Лавров С. К реформе ОБСЕ дорога открыта/ « Российская газета» - Федеральный выпуск №3942 от 3 декабря 2005.
15. Мешков А. Россия в формировании Европейской архитектуры безопасности// Международная жизнь, 2002, №8
16. Jonh Maresks. To Helsenki. The CSCE, 1973-1975. Durham, N.C.: Duke University Press.
17. Miko Francis. American Perspectives on the Helsinki Review Conference and the Future Role of the CSCE// The CSCE in the 1990s.: Constructing European Security and Cooperation. Edit. By Michal R. Lucas. Nomos Baden-Baden, 1993
18. OSCE Yearbook, Institute for Peace Research and Security Policy, University of Hamburg.-Hamburg, 1995-2007
19. Helsinki Monitor, 1994-2007// http:// www.nhc.nl./helsinki.php
2. Выступление Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на расширенной коллегии МИД Казахстана 07.06.2005// Дипломатический курьер, 2005. №2(4)
3. Токаев К.К. Под стягом независимости. Очерки о внешней политике Казахстана-Алматы, 1997.
4. Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации.-Алматы,2000.
5. Токаев К.К. Дипломатия Республики Казахстан, -Астана, 2001.
6. Кушкумбаев С.К. Центральная Азия на путях интеграции: геополитика, этничность, безопасность. Алматы,2002.
7. Лаумулин М.Т. Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика. Политология.-Алматы, 1999.
8. Шерьязданова К. Казахстан –ОБСЕ: приоритеты, проблемы, перспективы. Алматы, 2006.
9. Утегенова А.Р. ОБСЕ в начале XXI в.: перспективы развития: Монография. –Алматы, 2008.
10. Утегенова А.Р. Основные вопросы деятельности ОБСЕ в Казахстане: экономико-экологическое измерение безопасности.// веб-сайт: http://www.kisi.kz
11. Загорский А.В. Хельсинский процесс. Переговоры в рамках Совещания и безопасности и сотрудничеству в Европе 1972-1991.-М: Права человека, 2005
12. Zagorski A. The new republics of the CIS in the CSCE// The CSCE in the 1990s: constructing European security and cooperation. Edit, by Michal R. Lucas, Nomos Baden-Baden, 1993.
13. Паниев Ю. « Алексей Бородавкин: « Россия делает все, чтобы придать ОБСЕ второе дыхание»// http://www.mn.ru/issue.php?2007-18-35
14. Лавров С. К реформе ОБСЕ дорога открыта/ « Российская газета» - Федеральный выпуск №3942 от 3 декабря 2005.
15. Мешков А. Россия в формировании Европейской архитектуры безопасности// Международная жизнь, 2002, №8
16. Jonh Maresks. To Helsenki. The CSCE, 1973-1975. Durham, N.C.: Duke University Press.
17. Miko Francis. American Perspectives on the Helsinki Review Conference and the Future Role of the CSCE// The CSCE in the 1990s.: Constructing European Security and Cooperation. Edit. By Michal R. Lucas. Nomos Baden-Baden, 1993
18. OSCE Yearbook, Institute for Peace Research and Security Policy, University of Hamburg.-Hamburg, 1995-2007
19. Helsinki Monitor, 1994-2007// http:// www.nhc.nl./helsinki.php
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЕҚЫҰ және Қазақстан: бүгіні мен болашағы
1. ЕҚЫҰ-ның құрылуы және оның құрылымдық эволюциясы: ЕҚЫКЕҚЫҰ
2. ЕҚЫҰ негізгі қызметі
3. ЕҚЫҰ және Қазақстан: бүгіні мен болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Халықаралық қатынастардың өзгеру жүйесінің кезеңінде , қырғи
қабақ соғысы жылдарында қалыптасқан қауіпсіздік құрылымының
халықаралық аренадағы жаңа қауіптердің алдында өз мақсаттары мен
міндеттеріне парапар өзгерістер енгізу міндет болды. Қазіргі кезде
Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым (ЕҚЫҰ) ірі
саяси аймақтық бірлестік және өз құрамына 56 егеменді, тәуелсіз
мемлекетті біріктіреді ( барлық еуропалық мемлекеттер, АҚШ, Канада,
Орталық Азия елдері және Оңтүстік Кавказ). БҰҰ-ның VIII Жарғысы
аймақтық келісім бойынша ЕҚЫҰ өз аймағында дауларды бейбітшілік
жолдармен шешу және жан-жалдарды алдын ала тоқтату, дағдарыстарды
реттеу, қауіпсіздік мәселелері жөнінде басты ұйымдардың бірі ретінде
саналады.
Жұмысындағы тақырыптың өзектілігі ЕҚЫҰ-ның қауіпсіздікті
қамтамасыз етудегі көзқарасы жан-жақты сипатқа ие және
қаруландыруды, сақтандыру дипломатиясын, сенім мен қауіпсіздікті
нығайтуды, адам құқығы шараларын, сайлауды бақылауды, сондай-ақ
экономикалық-экологиялық қауіпсіздікті қадағалауды қоса, кең
шеңбердегі мәселелер бойынша ынтымақтастыққа негізделген. ЕҚЫҰ
мемлекеттер арасындағы қарым-қатынасты нығайту және дамыту үшін
құрылған. ЕҚЫҰ-ның қызметіне қатысушы барлық мемлекеттер тең құқыққа
ие және оған кіретін барлық мемлекеттердің тең құқылығын консенсус
негізінде шешім қабылдайды.
ЕҚЫҰ-ның өз жауапкершілігінің бүкіл орасан үлкен кеңістіктегі-
Еуропа мен Орталық Азиядағы қауіпсіздікті ұстап тұру үшін маңызы
өте зор. Ұйым өзін жауапкершілік аймағындағы бейбітшілік пен
тұрақтылықты ұстап тұру мақсатында мемлекеттер арасында сұқбат үшін
форум ретінде көрсетті, Шығыс пен Батысты жақындатуда, қырғи қабақ
соғыс жылдарында қарсылас жақтар арасында қарым-қатынас пен
ынтымақтастық орнатуда маңызды рөл атқарды. 1992 жылы ЕҚЫК бірінші
рет өз миссияларын Балқан елдеріне- Косово, Санджак, Воеводина
елдеріне жіберді . Қазіргі кезде ЕҚЫҰ-ның миссиялары Оңтүстік-Шығыс
Еуропада, Шығыс Еуропада, Оңтүстік Кавказ және Орталық Азия
елдерінде бар. 2004 жылы ЕҚЫҰ-ның халықаралық ұйым ретіндегі маңызды
оқиға Ауғаныстан мемлекеті 2003 жылы серіктес-мемлекет мәртебесіне
ие болды. Ауған үкіметінің шақыруының жауабы ретінде ЕҚЫҰ мемлекетке
сайлау тірек ТОБЫН жіберді. Бұл Ұйымның өз аймағынан тыс бірінші
операциясы болды 9,б.8.
ЕҚЫҰ шеңберінде Канададан Орталық Азияға байланысын реттейтін
ортақ қағида жасауға, сондай-ақ қауіпсіздік саласында ЕҚЫҰ мен
басқа да халықаралық ұйымдар, институттар арасында өзара қарым-
қатынас нормаларын келісуге қол жеткізді. ЕҚЫҰ – бұл қақтығыстар мен
дағдарыс болған аймақтарда дағдарыстан кейінгі қайта қалпына
келтіруді реттеумен, ертерек алдын алумен, сондай-ақ сақтандыру
дипломатиясымен, сайлауды бақылаумен, Еуразия континентіндегі
экологиялық қауіпсіздік мәселелерімен тікелей айналысатын қауіпсіздік
саласындағы жалғыз Еуропа ұйымы. 2010 жылы Ұйым 35 жасына толады
және бұл уақытқа дейін Қазақстан посткеңестік мемлекеттердің ішінен
бірінші болып ЕҚЫҰ төрағасы болады. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының сыртқы саясатындағы маңызды приоритеттерінің бірі
ЕҚЫҰ-мен қарым қатынасты дамыту. ЕҚЫҰ мен Қазақстан Республикасы
арасындағы қарым-қатынастың негізі экономикалық экологиялық өлшемдер
саласындағы қатынастарға көңіл бөлінеді. Қазақстан нақты жобаларды
іске асыруға және осы саладағы нормативті базаларды кеңейтуді жөн
санайды. Қазақстан ЕҚЫҰ-ны оны сақтандыру дипломатиясының, барлық –
әскери-саяси, гуманитарлық, экономикалық және экологиялық өлшемдердің
жан-жақты дамуындағы негізгі құралы ретінде қарастыра отырып, онда
белсенді жұмыс атқарады.
Қазіргі кезде ЕҚЫҰ-ның болашағы жөнінде көп сұрақтар
туындайды. Сұрақтың маңыздылығы Ұйым өзінің ерекшелігін сақтай ма
және қазіргі таңдағы қауіптер жөніндегі адаптация пікірсайысы
жалғасады ма? Қазақстан төрағалық мерзімінде Ұйымның үрдісінің
нығайуына және ЕҚЫҰ- ның біртұтас түсінік ережелерін өндіру үшін
өзінің үлесін қосу қажет.
Зерттеудің мақсаты Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
жөніндегі ұйымның (ЕҚЫҰ) мәнін Еуропа мен Орталық Азия
кеңістігіндегі сақтандыру дипломатиясы бойынша кеңес берудің көп
қырлы форумы ретінде ашуға ұмтылдым. Және ЕҚЫҰ-ның Орталық Азия
аймағында қалыптасқан халықаралық қарым-қатынастардың қазіргі заманғы
жүйесіндегі рөлін көрсету. Ұйымның Қазақстан Республикасының саяси
өзгеру үрдісі мен сыртқы саясатына ықпал етуі, ынтымақтастық
орнатуының перспективалық бағыттары мен рөлі . Қазіргі кездегі ЕҚЫҰ-
ның приориттері мен қызметіндегі жаңа бағыттар мен міндеттемелерді
көрсету.
Басты мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның (ЕҚЫҰ)
құрылу тарихы мен даму эволюциясын қарастыру;
- ЕҚЫҰ-ның XXI ғасырдағы приориттері мен қызметіндегі жаңа
бағыттар;
- ЕҚЫҰ- ның Еуропа мен Орталық Азия аумағындағы экономикалық-
экологиялық және адам өлшемдер саласындағы саясаты мен негізгі
бағыттарын зерттеу;
- ЕҚЫҰ – ның Қазақстан Республикасының саяси өзгеруіндегі Қазақстан
Республикасының сыртқы және ішкі саясатындағы рөлін және ЕҚЫҰ
мен Қазақстан арасындағы ынтымақтастық перспективаларын зерттеу;
1.1. ЕҚЫҰ-ның құрылуы және құрылымдық эволюция: ЕҚЫКЕҚЫҰ
Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым (ЕҚЫҰ –
Organization for Securiti and Cooperation in Europe, OSCE) – құрамына 56
мемлекет кіретін жалпыеуропалық ұйым. Ұйым БҰҰ Жарғысының 8 тарауына
сәйкес Еуропадағы дағдарыстық жағдайлардың ертерек алдын алу мен жол
бермеудің, болып жатқан қақтығыстарды реттеу мен постқақтығыстық қалпына
келтірудің басты құралы ретінде құрылған.
Бүгінгі таңда ұйым айналысатын мәселелер шеңбері кең, оның ішінде
қаруларды бақылау, превентивті дипломатияны, сенім мен қауіпсіздік
шараларын, адам құқықтарын нығайту, сайлауларды бақылау, сондай-ақ,
экономикалық және экологиялық қауіпсіздік те бар.
1950-шы жылдары жалпыеуропалық қауіпсіздік жөніндегі мәжілісті
шақырудың бастамашысы екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Еуропадағы
аумақтық өзгерістерді бекітуге тырысқан Кеңес Одағы болды. 1960 жылдардың
екінші жартысында Варшава Шартына қатысушы елдер мәжілісті шақыруға қатысты
бір қатар ұсыныстарын жасады 7, б.44-45.
АҚШ бірнеше жылдар қатарынан, оның ішінде батысеуропалық
мемлекеттердің басым көпшілігінде жалпы бұл идеяға қатысты белгілі
өзгерістер пайда болған 1969-1970 жылдардан да кейін, бұл идеяға едәуір
скептиталық көзқараста қарап, бұл мәселеде салғырт ұстанымда болды. 1972
жылғы халықаралық мәселелердің кешені жөніндегі КСРО-мен өткен жоғары
деңгейдегі келіссөздерден кейін АҚШ-тың кеңес жөніндегі ұстанымы өзгерді.
1972 жылғы 31 мамырдағы бірлескен кеңестік-американдық коммюникеде: бұл
мәжіліс Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық іс жүзіндегі мәселелерін
нақты қарастыра алуы үшін жақсы дайындалынуы тиіс... 32, б.82 .
НАТО Кеңесінің Римдік сессиясында, 1970 жылдың мамыр айында еуропалық
қауіпсіздік пен ынтымықтастық мәселелер жөніндегі мәжілісті немесе бірнеше
мәжілісті шақырудың мүмкіндіктерін зерттеу үшін Батыстың барлық мүдделі
елдермен көпжақты байланысқа шығуға дайындығы туралы алғашқы рет айтылды
27.
1972 жылы Прагалық Еуропадағы бейбітшілік, қауіпсіздік және
ынтымақтастық туралы Декларацияда Варшава Шартына қатысушы елдер еуропалық
қауіпсіздіктің және Еуропадағы мемлекеттер қарым-қатынастарының кейін ЕҚЫК-
нің негізгі құжатына енгізілген төмендегідей басты принциптерін ұсынды:
• шекаралар бұзылмауы (мызғымастығы);
• күш қолданбау;
• бейбітшілікте бірге тіршілік ету;
• мемлекеттер арасындағы өзара пайдалы қарым-қатынас;
• қару-жарақтан арылу29, б.9.
Хельсинктік Қорытынды Акт. Ұйымның ресми пайда болған күні – 1975
жылғы 1 тамыз. Бұл күні Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі
мәжіліс (ЕҚЫК) шақырылды. Дәл осы күні Хельсинкиде жиналған 33 еуропалық
мемлекеттің, Америка Құрама Штаттарының және Канаданың жетекшілері өзара
қарым-қатынастарына және өз азаматтарына қатысты кеңеске қатысушы
мемлекеттердің тәртібінің негізгі принциптерін айқындаған ЕҚЫК -нің
Қорытынды (Хельсинктік) актіне қол қойды. Осыған байланысты Хельсинктік акт
жалпыеуропалық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру жолындағы маңызды қадам
болды.
ЕҚЫК-нің Хельсинкиде өткен келіссөздерінде Еуропаның (Албаниядан
басқа) барлық елдері, АҚШ және Канада кірген 35 мемлекеттің сыртқы істер
министрлері Көгілдір кітапты бекітті және өз үкіметтерінің Еуропадағы
қауіпсіздік пен ынтымақтастық мәселелері жөніндегі ұстанымдарын баяндады.
Келіссөздерде қатысушылырдың мұндай кең көлемде болуы ЕҚЫК-нің о баста
блоктан тыс сипатта екенін білдірді. Бұл жөнінде Хельсинкидегі
консультациялардың Қорытынды ұсыныстарында, Процедуралар ережесінің 1
тармағында арнайы айтылып, төмендегідей келтірілген: Кеңеске қатысушы
барлық мемлекеттер оған егемен және тәуелсіз мемлекет ретінде және толық
теңдік жағдайында қатысады. Кеңес әскери одақтардан тыс өткізіледі.
Қорытынды ұсыныстар консенсус принципін Кеңесте шешім қабылдаудың тәсілі
ретінде бекітті. Олар былай делінген: Консенсус қандай да бір өкілдің
қаралып отырған сұрақ бойынша шешім қабылдау үшін кедергі болатындай қандай
да болсын қарсылығының жоқтығы ретінде анықталады. Сол 1975 жылы
Хельсинктік келісім аясында дипломатиялық келіссөздерді жалғастыру туралы
келісілген болатын. Сөйтіп, Жалпы Еуропаға лайықты қауіпсіздік моделін
белгілеуде сол кездегі алғашқы қадам болған Хельсинктік үрдісі осылай
бастама алған 12,б. 93-125.
Хельсинктік Қорытынды акт қатысушы мемлекеттер әрқайсысы басқа
қатысушы мемлекеттермен қарым-қатынас жасауда, олардың саяси, экономикалық
және әлеуметтік жүйелеріне, сондай-ақ, көлемі, географиялық жағдайы және
экономикалық даму деңгейіне қарамастан сыйлауды және қолдануды міндетіне
алған орасан зор маңызды он принципті (хельсинктік декалог деп аталатын)
бекітті. Олар:
1. Егемендік теңдік,егемендікке тән құқықтарды сыйлау.
2. Күшті немесе күшпен үрейлетуді қолданбау;
3. Шекаралар мызғымастығы (бұзылмастығы);
4. Мемлекеттердің аумақтық тұтастығы;
5. Дауларды бейбіт түрде реттеу;
6. Ішкі істерге арласпау;
7. Адам құқықтарын және негізгі еркіндіктерін, оның ішінде дін, сөз
еркіндігін сыйлау;
8. Халықтардың тең құқықтығы және әр халық өз тағдырын өзі шешу
құқығы;
9. Мемлекеттер арасында ынтымақтастық;
10. Халықаралық құқық бойынша міндеттемелерді мұқият орындау;
Қырғи қабақ соғысы кезеңі өзінің соңғы деңгейінде болған кезде
қабылданған 10 хельсинктік принциптері маңызы өте зор болды ,
себебі олар БҰҰ Жарғысының негізгі ережелерін баяндап және дамытып
қана қоймай , қатысушы мемлекеттердің еуропалық құрлықта бейбітшілікте
тіршілік ету амалдарын бейнеледі.
Сонымен қатар, қорытынды актіде мемлекетаралық қатынастардың барлық
салаларын қамтитын ЕҚЫК-тың, барлық жұмыстық салалары бекітілген болатын.
Алғашында олар Хельсинктік қоржын деп аталды, ал қазір өлшемдер деп
аталады. Бірінші қоржынға - әскери-саяси өлшемге-саяси қауіпсіздік пен
қаружарақтануға бақылау жасау, қақтығыстардың алдын алып, жол бермеу
маселелері жатады. Екінші қоржынға - экономикалық –экологиялық -өлшем –
экономика, ғылым техника және коршаған орта саласындағы ыңтымақтастық
маселелерін қамтиды. Үшінші қоржын – адам өлшемі – гуманитарлық және
басқа да салалардағы
( ақпарат, мәдениет, білім беру) ыңтымақтастық, сондай-ақ адам құқықтары
жатады.
Хельсинктік үрдісінің арқасында қатысушы мемлекеттерде өзара
араласу үшін тұрақты арна, мінез-құлық нормалар кодексі (мемлекетаралық
және мемлекетішілік қатынастарда), сондай-ақ ұзақ мерзімді ыңтымақтастық
бағдарламасы пайда болды. Сөйтіп, Хельсинки рухы Европадағы тұрақтылықты
нығайтуға және бейбіт өзгерістерге ықпал етті.
Жоғарыда айтылғанның бәрі ЕҚЫК-тін Еуропадағы қауіпсіздік пен
ынтымақтастықты нығайткдағы және өткен ғасырдың 70-80 жылдары билеген
идеологиялық бөлінуді жеңудегі катализаторлық рөлін айқындады.
80-жылдардың соңында Кеңес Батысқа да, Шығысқа да жақын
жалпыеуропалық құндылықтарды әзірлеу негізіндеге жалпыеуропалық
ынтымақтастықтың әмбебап тетігіне а йнала бастады.
1990 жылға дейін ЕҚЫК нормалар мен міндеттемелер қабылданатын,
олардың орындалуы туралы ақпарат тындалып тұратын кездесулер мен
конференциялар топтамасы ретінде қызмет етті 12, б.70.
Париждегі ЕҚЫК саммиті және жаңа Еуропа Хартиясын қабылдау (1990ж).
1990 жылғы жоғары деңгейдеге Париждік кездесу ЕҚЫК-тің қызметіндеге
бетбұрыс сәті болды. 1990 жылғы 21 қарашада Парижде жаңа Еуропаға
арналған Хартияға қол қою салқың соғыстың нүктесін қойып, ЕҚЫК-тің
келіссөздер мен диалогтарға арналған форумнан бенсенді қызмет ететін
құрылымға айналуына бастама болды. Сөйтіп жаңа Еуропаға арналғаң
Хартияда Еуропадағы тарихи өзгерістер үрдісін басқаруға үлес қосу
және қырғи қабақ соғыстың кейінгі пайда болып жатқан жаңа
үрейлерге жауап беру міндеті қойылды. Бұл міндеттерді шешу үшін
бірнеше мекеме мен институт ашылды, кездесулерді өткізу ұдайы негізге
қойылды, кеңес жұмысы жүйелі сипатқа ие бола бастады. Париж Хартиясында
Еуропаның конфрантациясы мен бөліну дәуірі аяқталды, сондықтан
мемлекеттер арасындағы қатынастар өзара сыйластық пен ынтымақтастыққа
негізделетін болады деп арнайы атап өтілді. Мемлекеттермен мен
үкіметтердің басшылары 1975 жылғы Хельсинктік қорытынды актіде бекітілген
еуропалық қауіпсіздік принциптерін
Қолдайтынын растап, Еуропада қауіпсіздік жүйесін құрудағы жаңа
бағдарларды белгіледі. Еуропада құқықтарын сыйлауды , демократияны ,
Заң үстемдігін, бейбітшілікті нығайту және бірлікке ықпал етуді
қамтамасыз ету ісінде қатысушы мемлекеттер арасында саяси диалогпен
ынтымақтастықтың жаңа сапасының қажеттігін мойындай отырып
саммит қатысушылары ЕҚЫК - ты институтализациялау жөнінде шешім
қабылдады. Бұл хартияда тиісті көрінісін тапты.
Саяси консультациялардың үш сатылы денгейі пайда болды:
1. Екі жылда бір рет өткізілетін қатысушы мемлекеттер мен үкіметтер
басшыларының кездесулері. Саммиттерде негізгі аймақтың және жаһандық
проблемалардың талқылануы , ЕҚЫК қызметінің қағидалық бағыттары
аңықталуы, Кенестің негізгі құжаттары қабылдануы тиіс;
2. Сыртқы істер министрлерінің кеңесі (СІМК)- ЕҚЫК үрдісі
шектеріндегі саяси кеңес беруге ( каонсультацияларға) арналған
орталық форум. Кеңес еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
жөніндегі кеңеске қатысты сұрақтарды қарастырып ,тиісті шешімдерді
қабылдайтын болады;
3. Аға қызметтік тұлғалар коммитеті (АҚТК). Оның міндетіне кеңес
мәжілістерін дайындау жұмысы, кеңестік шешімдерін орындау және ағымдағы
мәселелерді шолу жатады 24.
Сонымен қатар Прагада хатшылық , Кеңеске қақтығыстар пайда
болу қауіпін азайту ісінде кө мек көрсететін қақтығыстардың алдын алу
жөніндегі орталық және қатысушы мемлекеттердегі сайлаулар туралы ақпарат
алмасу м ен байланысқа ықпал етуге арналған Еркін сайлаулар бойынша Бюро
Венада құрылды.
Хартияда белгіленген Кеңестің құрылымдық үлгісі (схемасы) еуропалық
қауыпсіздікке төніп тұрған үрейлерге жедел жауап беруге мүмкіндік
берді, ал тұрақты жұмыс істейтін органдар Еуропадағы болашақ
қауіпсіздік жүйесі үшін ұйымдастырушылық негіз болып тұрды.
Бұл құжатта ЕҚЫК қызметі үш өлшем бойынша бейнеленеді : қарулануды бақылау,
сенім мен қауіпсіздікті нығайту шаралары; экономика, ғылым және
техника, қоршаған орта саласында ынтымақтастықты дамыту; гуманитарлық
және басқа да салаларда (қоғамдық байланыс, ақпарат, мәдениет, білім
беру) өзара әрекеттесу, сондай ақ адам құқықтары және сайлауларды бақылау.
Сонымен қатар ЕҚЫК-не қатысушы мемлекеттердің ел және үкімет
басшылары Еуропадағы жаңа постконфронтациялық қауіпсіздік жүйесінің әскери
саяси базасы болуына тиіс Еуропадағы қарулы күштер туралы
келісімге (ДОВСЕ жиырма екі мемлекеттің РАТО мен ОВД мүшелерінің) 1990
жылғы 19 қарашада қол қоюын да құптады. Париж Хартиясында:
Еуропадағы кәдімгі қарулы қүштер туралы келісімнің нәтижесі болатын
қарулы күштердің осы кезге дейін болып көрмеген қысқаруы ЕҚЫК
үрдісі шеңберіндегі қауіпсіздік пен ынтымақтастыққа деген жаңа амалдармен
қоса Еуропада қауіпсіздікті жаңаша түсінуге әкеліп соғады және
біздің қатынастарымызға жаңа қасиет береді24, б.55.
Сөйтіп, Жаңа Еуропаға арналған Париж Хартиясы Кеңес аясында
қақтығыстардың алдын алу және бейбіт түрде реттеумен байланысты кең көлемде
жалпыеуропалық ынтымақтастықтың міндеттерін шеше алатын ұйымдастырушылық
құрылымдар құру алғышарттарынының негізін салды. Хартия қырғи
қабақ соғыстың қорытындылары және еуропалық құрлықта Шығыс пен
Батыстың арасындағы қарым-қатынастарда жаңа дәуірдің басталуы жарияланған
алғашқы көп жақты құжат болды.
Кеңестің институттары мен құрылымдарының нығаюы оның қызметінің
қауіпсіздіктің барлық қырлары бойынша жандануына әсерін тигізді. ЕҚЫК-ке
қатысушы мемлекеттердің бірінші Кеңестері бір қатар елдің Хельсинки
үрдісіне қатысушы мемлекеттер арасындағы саяси диалогке арналған
форумнан Ванкуверден Владивостокке дейінгі еуроатлантикалық кеңістікте
әскери-саяси тұрақтылықты қолдау мен ынтымақтастықты дамыту бойынша ұйымға
айналуын жоспарлайтын жаңа қасиетке ие етуін растады.
ЕҚЫК-тің Хельсинкидегі саммиті (1992). ЕҚЫК мемлекеттері мен
үкіметтері басшыларының 1992 жылдың 9-10 шілдесінде Хельсинкиде кездесуі
(Хельсинки-ІІ) еуропалық қауіпсіздіктің жаңа сәулетінің тұжырымдамасын
әрі қарай дамытуда көп рөл атқарды. Жаңа үрейлер, оның арасында
бірінші орынды алатын аймақтық қақтығыстар құрлықта қауіпсіздікті
қамтамасыз ету амалдарын қайта қарастыруға мәжбүр етті. 1992 жылғы
Хельсинктік саммиттің Декларациясында ЕҚЫК жаңа Еуропаны қалыптастыру
үдерісінің бағытын анықтайтын форум екендігі расталды. Алғаш рет ЕҚЫК
өзін БҰҰ Жарғысының VIII тарауы рухында Ванкуверден Владивостокке дейінгі
еуроатлантиқалық кеңістікте тұрақтылықты қолдау мен ынтымақтастықты
дамытуға жауапты аймақтық ұйым ретінде белгіледі 25.
II Хельсинки шешімдері негізінен ЕҚЫК –ті еуропалық қауіпсіздік
мәселелері бойынша пікірталастарға арналған салмақты форумнан бір қатар
жедел ие қуатты ұйымға айналдыруға бағытталды жүзеге асырылып ұлттық
азшылықтардың істері бойынша жоғарғы ЕҚЫК –тін әлеуетін байытқан
шешімдерінің бірі коммисар лауазымын ашу болды.
Ішкі істер министрлерінің кеңесінің Римдік кездесуі барысында (Рим
1993ж) ЕҚЫК тиімділігін көтеруге оның еуропалық жүйесінде орталық саяси
рөлдің бекітілуіне бағытталған бір қатар бастама жасады. Қабылданған
қорытынды құжат жаңа буындық қақтығыстардың алдын алу мен реттеу және
оның бітімгерлік әлеуетін нығайту бойынша ЕҚЫК –тің жеделдік
мүмкіндіктерін көбейтуге ерекше назар аударады.
ЕҚЫК-тін Будапешттегі саммиті (1994ж). Жоғарғы деңгейдегі (1994ж.
, желтоқсан) Будапешт кездесуінде ЕҚЫК-ке қатысушы елдер XXI ғасырдың
қауіпсіздік моделі (үлгісі) қандай болуы керек туралы мәселені талқылады.
ЕҚЫК-тің жобасы Хельсинки II-де белгіленген ұйымға өзгеруінің
алдында жасалуы жоспарланған болатын.
Қатысушы мемлекеттер зәрулік танытты, ЕҚЫК аймағында соғыс
әрекеттерінің ұшқындары жалғасып жатуымен адам құқығының бұзылу жағдайлары,
ұлттық азшылықтарға байланысты дискриминация болды.
ЕҚЫК кездесуінде қабылданған кең масштабты сақтанбау принциптері
мен міндеттерімен байланысты шешуші әрекеттердің қажеттілігін танып, олар
ЕҚЫК –не аймақтағы қақтығыстарды болдырмау, олардың алдын алу
және дағдарыстарды реттеу істеріндегі басты аспап деп жариялады.
Будапешт кездесуіндегі декларация мәтінінде қатысушы мемлекеттердің
еуропалық және басқа да аймақтық, трансатлантикалық ұжымдар мен
институттар ынтымақтастығын жүйелеу мен тәжірибелік негізге
ауыстыруға ұмтылысы анық болса да, бұл қатынастағы нақты қадамдар тек
үш жылдан соң Копенгандағы СІМК ЕҚЫК отырысында ғана жасалды.
Будапешттегі саммитте Қауіпсіздіктің әскери-саяси аспектілеріне
қатысты тәртіп кодексі бекітілді. Онда демократиялық қоғамдағы
карулы күштер рөлін анықтаушы принциптері қаралған. Сонымен қатысушы
мемлекеттер Еуропадағы қауіпсіздіктің жалпылай кенестігінің
қалыптасуындағы ЕҚЫК рөлінің өсуі ЕҚЫК-ны ЕҚЫҰ-ға (Еуропадағы
қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұжымдары) ауыстыруға мүмкіндік беретінін
мойындады. Ол ЕҚЫК-лық міндеттердің менезін де, ЕҚЫК-мен оның
институттарының мәртебесін де өзгертпейді. Сонымен бірге Будапешттегі
саммитте 1995ж. 1-ші қаңтарынан ЕҚЫК өз жарғысы және құқықтық базасы
бойынша ЕҚЫҰ-ға түрлендіріп енгізу туралы шешім қабылданды. Бұл
ұжымның жұмысына жаңа саяси қарқын берді, сол сияқты оның
институционалдық дамуы жолындағы елесі боп қалды26,б. 441-449.
Лиссабондағы ЕҚЫҰ Саммиті (1996). XXI-ға қауіпсіздік
модельдерін талқылау Лиссабондағы ЕҚЫҰ Саммитте де жалғасты. Лиссабон
кездесулерінде XXIғ. Еуропа үшін жалпы және бәрін қамтушы қауыпсіздік
модельдері туралы декларация қабылданды, Қару-жарақты бақылау негіздері
және Қауіпсіздік аймағындағы өзара-әрекеттесу бойынша форумның күн
тәртібіндегі дамуы бекітілді.
Сол кезде ғана қауіпсіздік нығаюы мен оның барлық тұрақтылық
жұмыстарындағы, ЕҚЫҰ-ның негізгі рөлі туралы тезис ары қарай даму алды.
ХХІ ғасырдағы Еуропаның жалпы және бәрін қамтушы қауіпсіздік
үлгілері туралы декларация ЕҚЫҰ-ның қауіпсіздік пен тұрақтылықты
қамтамасыз етудегі орталық рөлін растады. Құжатта қауіпсіздік
үлгілерімен жұмыс істеудің мақсаты орталық және бөлінбес қауіпсіздік
кеңістігін құруға үлес қосу және ЕҚЫҰ-ны күшейту арқылы барлық қатысушы
мемлекеттердің қауіпсіздігіне оң әсер тигізу және сол себептен оның (ЕҚЫҰ-
ның) Еуропалық бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуде жеке
дара жалпыеуропалық қауіпсіздік ұйымы ретіндегі негізгі рөлін бекіту деп
көрсетілген.
Стамбулдағы ЕҚЫҰ саммиті (1999 ж.) Лиссабондағы саммит нәтижелері
1999 ж., Стамбулда болған кезектегі ЕҚЫҰ саммитінде ұжым тарихындағы
межелік оқиғаға айналған Еуропалық қауіпсіздік Хартиясын қабылдауына
себеп болды. Сонымен бірге, ХХІ ғасырдағы Еуропа қауіпсіздігінің үлгісі
туралы пікірталас нәтижесі де шығарылды. Сол кезде-ақ ЕҚЫҰ-ның 30
қатысушы мемлекеті Стамбулдық декларацияны қабылдап, Еуропадағы қарапайым
қарулы күштер туралы бейімделген шартқа қол қойды. Саммитке жиналған
Ұжымдағы көптеген қатысушы мемлекеттердің көшбасшылары оны Алдағы
жылдарда ЕҚЫҰ аймағындағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайтуға қабілетті,
маңызды құжаттар бойынша келісімге жетуге мүмкіндік беретін бұл
жүзжылдықтағы соңғы ұлы кездесу деп атағандары бекер емес еді.
Еуропалық қауіпсіздік Хартиясындағы қамтылған басты жаңа элементтер
өзін жаңа қадамдармен көрсетеді, ЕҚЫҰ-ның рөлін ертерек алдын алу мен
қақтығыстарды болдырмаудың негізгі құралы ретінде ұлғайтатын тәсілдер мен
тетіктер: дағдарысты реттеу мен қақтығыстан кейінгі қалпына келтіру; солай
бола тұра Хартияда жаңа қағидаларды қайта айқындауға ұмтылыс немесе ескі
қағидаларға жаңа балама беруге тырысу көрінбейді.
ЕҚЫҰ-ның қатушы мемлекеттері және үкімет басшылары Қатысушы
мемлекеттер әлемде бірге тіршілік ететін, ал адамдар мен қауымдастық
еркіндік және қауіпсіздік шартында өмір сүретін демократиялық, еркін және
біртұтас ЕҚЫҰ аймағын қалыптастыру жұмысына нақты берілгендіктері туралы
мәлімдеді. Бұл мақсатқа жету үшін жаңа қадамдар қатарын қабылдау қажет
болды:
- ЕҚЫҰ мен басқа да халықаралық ұжымдар арасындағы өзара әрекеттесуді
нығайтудағы ынтымақтастыққа негізделген қауіпсіздік платформасын қабылдау
және оның қорларын дұрыс пайдалануды қамтамасыз ету;
- Ұжымдық қауіпсіздікке жан-жақты көзқарастарын анық көрсете отырып,
ЕҚЫҰ-ның бейбітшілікті қорғау бойынша іс-әрекетіндегі рөлін дамыту;
- жергілікті орындарда ірі азаматтық іс-әрекеттерді өткізу туралы
және көмек сұрауларына тез жауап беруге мүмкіндік беретін жедел
сараптамалық қолдау мен ынтымақтастық топтарын құру;
- заңның үстемдігі мен тәртіп сақтауды қалыпқа келтірудегі көмек
көрсету мақсатында полиция қызметі саласындағы мүмкіндіктерді кеңейту;
- жергілікті орындарда ЕҚЫҰ іс-әрекеттерін тарату мен жоспарлауға
арналған Шұғыл орталық құру;
- ЕҚЫҰ-ның Тұрақты кеңесі жанындағы Дайындық комитетін тағайындау
арқылы ЕҚЫҰ аясындағы саяси кеңес беру үдерістерін нығайту.
1.2. ЕҚЫҰ-ның негізгі қызметі.
ЕҚЫҰ өте күрделі ұйым: бейорталықтырылғандықтан құрылымы себебінен
де, орындап жатқан батыл және үнемі өсіп тұратын міндеттері себебінен де,
56 елде өткізетін сансыз іс-шаралар себебінен де күрделі.
ЕҚЫҰ-ның қолданыстағы құрылымдары, институттары және бюджеті. ЕҚЫҰ-
ның тұрақты Кеңесі қатысушы мемлекеттердің өкілдерінен тұрады және
ЕҚЫҰ-ның бас атқарушы орны болып саналады. Кеңес аптасына бір рет
Венадағы Хофбург конгресс орталығында ЕҚЫҰ-ның аумақтық
жауапкершілік зонасындағы ағымдағы жағдайды талқылап, тиісті шешім
қабылдау үшін жиналады. Қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық
жөніндегі Форум да Кеңес сияқты аптасына бір рет Венада жалпы еуропалық
қауіпсіздіктің әскери құрамдас бөлігімен байланысты сұрақтарды
талқылап, шешім қабылдау үшін жиналады. Әсіресе, ол Сенім мен
қауіпсіздік саласындағы шараларға қатысты. Форум, сонымен қатар,
ЕҚЫҰ-ның жауапкершілігі аумағындағы қауіпсіздікке төнген жаңа үрейлерге
байланысты мәселелермен және қақтығыстарды шешумен айналысады. Өз кезегінде
ЕҚЫҰ-ның Экономикалық форумы қатысушы елдердің қауіпсіздігін қозғайтын
экономикалық және экологиялық мәселелерін талқылау үшін жылына бір рет
Прагада жиналады.
Жоғары деңгейдегі кездесу немесе ЕҚЫҰ Саммиті – бұл ЕҚЫҰ-ға мүше
елдердің елбасшылары немесе үкіметбасшылардың кезеңдік кездесулері.
Саммиттердің негізгі міндеті – Ұйымның саяси бағдарлары мен басымдықтарын
ең жоғары деңгейде анықтау. Әр кездесудің алдында дайындық конференция
өтеді. Оның барысында келісімге келетін жақтардың дипломаттары ЕҚЫҰ мойнына
алған негізгі заңи міндеттемелердің жүзеге асырылуын бақылайды. Дипломаттар
қатысушылардың ұстанымын келістіреді және алдағы саммиттің базалық
құжаттарын дайындайды. ЕҚЫКЕҚЫҰ тарихында 6 саммит өткізілді. Оның
ішінде ең маңыздылары:
Хельсинктік саммит (1975). Бұл саммитте ЕҚЫКЕҚЫҰ-ның негізін
қалаушы құжаты – Қорытынды актіге қол қойылды 21.
Париждік саммит (1990). Бұл саммитте Жаңа Еуропаға арналған Хартия
мен Еуропадағы қарапайым қарулы күштер жөніндегі Келісімге қол
қойылды. Хартия ЕҚЫҰ-ның Веналық кездесуінің (1986) шешімдерін растап,
кейін КСРО мен Шығыс Еуропа елдерінде сепаратистік қозғалыстардың күшеюіне
әкеліп соққан ұлттық құқықтан халықаралық құқықтың басымдығын құжатты түрде
бекітті;
Будапештік саммит (1994) бір қатар институционалдық реформалармен
аяқталды. ЕҚЫК ЕҚЫҰ атты тұрақты ұйымға айналды, келісмге келген жақтар
Қарабақ қақтығысы мәселесін шешуге қосымша назар аударды және т.б.
Стамбулдық саммит (1999) Еуропалық қауіпсіздік Хартиясына қол қоюмен
аяқталды. Кездесу кезінде ресейлік делегация Мәскеудің Шешенстандағы
саясаты үшін қатаң сынға алынды. Ресей Кавказ пен Приднестровьеде өзінің
әскери қатысуын азайтуды міндетіне алды.
Сыртқы істер министрлерінің кеңесі. Жоғары деңгейдегі кездесулер
болмайтын жылдары жиналатын Сыртқы істер министрлерінің кеңесін
саммиттердің (СІМК) орнын басушы деуге болады. Сонымен қатар, СІМК
үшжылдық мерзімге ЕҚЫҰ-ның Бас хатшысын таңдайды. Оның негізгі қызметі
– Тұрақты төрағаға ұйымдастырушылық қолдау көрсету. Бас хатшының кеңсесі
ЕҚЫҰ-ға операциялық қолдауды бас хатшының тікелей жетекшілігімен жүзеге
асырады. Хатшылықтың құзырлылығы келесіні қамтиды:
- ЕҚЫҰ миссиялары мен жобаларын қолдау; халықаралық үкіметтік және
үкіметтік емес ұйымдармен байланыстар жасау;
- ЕҚЫҰ-ның экономика мен қоршаған ортаны қорғау саласындағы саясатын
үйлестіру. Баспасөз бен ақпарат бөлімі, әкімшілік, қаржы қызметтері,
персонал іріктеу, конференция ұйымдастыру бойынша және ақпараттық
технологиялар бойынша қызметтермен бірге Хатшылықтың қарамағында
болады 36.
Іс жүзінде ЕҚЫҰ-ны жыл сайын қайта сайланатын және ЕҚЫҰ-ға кіретін бір
елдің сыртқы істер министрі қызметін атқаратын Тұрақты төраға басқарады.
Төраға СІМК-іде және Жоғары деңгейдегі кездесулерде қабылданған
шешімдердің тапжылмай орындалуына жауапты. Сондай-ақ ол ЕҚЫҰ қызметін
жалпы үйлестіріп отырады. ЕҚЫҰ-ның Парламенттік Ассамблеясы ЕҚЫҰ-ға
қатысушы мемлекеттердің заң шығарушы билігіне жататын 300-дей
депутаттан құралады. Ассамблеяның негізгі мақсаты – парламенттік бақылау
және еуропалық депутаттарды Ұйым қызметіне тарту. Демократиялық институттар
және адам құқықтары жөніндегі бюро шын мәнінде ЕҚЫҰ-ға қатысушы
мемлекеттерде адам құқықтарын, базалық демократиялық еркіндіктерді сақтау
мониторингі жөніндегі ЕҚЫҰ-ның негізгі бөлімшесі болып табылады.
Сонымен қатар, Бюро ЕҚЫҰ-ның жауапкершілік аймағында демографиялық
институттарды дамытуға міндетті. Өз кезегінде БАҚ бостандығы мәселелері
жөніндегі өкіл ЕҚЫҰ мемлекеттерінде бұқаралық ақпарат құралдарының даму
жағдайын зерттеп, қатысушы мемлекеттердің үкіметтеріне елдерінде сөз
бостандығы бұзылғандығы жөнінде бірінші ескертуді жасайды. Атап айтсақ,
сондай ескерту жақында (2002 ж.) Түрікменстанға жасалды.
ЕҚЫҰ-ның адам құқықтарын сақтау мәселелерімен айналысатын құрылымдары
аясында Гаагадағы Ұлттық азшылықтар істері жөніндегі Жоғарғы комиссардың
бюросына назар аударуға болады. Бұл құрылым ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттер
арасындағы достық қарым-қатынастарға, құрлықтағы тұрақтылық пен
бейбітшілікке қауіп төндіретін этникалық қақтығыстардың ертерек алдын алу
ісімен айналысады.
Еуропадағы Қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның
ұйымдастырушылық құрылымында Сенім мен қауіпсіздікті нығайту жөніндегі
шаралар ерекше орын алады. Бұл бағдарлама Еуропалық континентте кернеуді
әлсірету және өзара сенімді нығайту мақсатында жасалды. Оның аясында
төмендегідей құжаттарға қол қойылды: а) келісіп жатқан жақтар үшін
Еуропадағы қарапайым қару-жараққа квота қоятын Еуропадағы кәдімгі
қарулы күштер жөніндегі Келісім (ЕКҚКК); ә) қатысушы мемлекеттерге бір-
бірінің әрекеттеріне, әсіресе қауіпсіздік саласында, өзара бақылау жасауға
мүмкіндік беретін Ашық аспан жөніндегі Келісім. Сенім мен қауіпсіздікті
нығайту жөніндегі шаралар аясында Тұрақты төраға Дейтондық бейбіт
келісімдердің бір қатар баптарының орындалуын бақылау бойынша өзінің жеке
өкілдерін тағайындады. ЕҚЫҰ-ға қатысты қарағанда ішкі Бітімге келу және
арбитраж жөніндегі Конвенцияға қол қойған Қатысушы мемлекеттер арасында
қақтығыстық жағдайлар мен дауларды шешу үшін Женевада орналасатын Бітімге
келтіру және арбитраж Соты құрылды.
2008 жылдың 7 наурызы күнгі мәлімет бойынша ЕҚЫҰ бюджеті РК Шешіміне
сәйкес 164,168,200 евро құрады және негізінен қатысушы мемлекеттердің
мүшелік жарналарынан құралады. Бүкіл қаржының 84 пайызға жуығы Ұйымның
жергілікті әскери миссиялары мен жобаларына жұмсалады 36,б.17-18.
ЕҚЫҰ-ның орталық аппаратының өзінде 370 қызметкер жұмыс істейді, ал
бұл ұйымның түрлі миссиялары мен жобаларында – 1000 халықаралық қызметкер
және аумағында миссия орындалып жатқан елдің 2000 мың азаматы 18.
Жоғарыда аталғандай, көптеген сарапшының пікірі бойынша ЕҚЫМЕҚЫҰ өз
дамуында үш кезеңнен өтті. Бірінші кезеңде адам құқықтары мен мәдени
ынтымақтастыққа басымдық жасалды. 1970-жылдары АҚШ пен КСРО арасында
басталған қарым-қатынастар Еуропа қауіпсіздігінің әскерлеріне қатысты
көпжақты келіссөздер өткізуге мүмкіндік берді. Дәл осы кезеңде (1986-1992
жж.) ЕКҚКК (1990 ж.), Ашық аспан жөніндегі Келісім (1992 ж.), т.б.
сияқты құжаттарға қол қойылды. Кейін КСРО-ның құлдырауы күн тәртібін
өзгертті: ЕҚЫКЕҚЫҰ Жаңа Еуропаға арналған Париждік Хартияда
белгіленген жалпыеуропалық құндылықтарды насихаттауға, қақтығыстарды
болдырмау мен дағдарыстарды басқаруға, превентивті дипломатияға көп назар
аудара бастады. Бұл ең алдымен қоқаң-лоққы басымдығының өзгеруінен
туындады: Батыс - Шығыс сызығындағы әскери конфронтация өткен шаққа
айналды да, Балкандар мен ТМД елдеріндегі этникалық қақтығыс қарқыны тым
өсіп кетті16,б.205
3. ЕҚЫҰ және Қазақстан: бүгіні мен болашағы
Қазақстан Республикасы үшін ЕҚЫҰ-да мүше болу ЕҚЫҰ-ның қолда бар
әлеуетін елде тұрақтылық пен бейбітшілікті ұстап тұру үшін, ҚР-дың
халықаралық қоғамдастық ісіне кеңінен тартылуы үшін жұмсауға мүмкіндік
ашты. Бір жағынан, Орталық Азия аймағында ынтымақтастық орнату үдерісінде
ЕҚЫҰ-да Орталық Азия мен Қазақстанды ЕҚЫҰ кеңістігіндегі оның барлық
өлшемдерінде ажырамас бөлігі ретінде саналы түрде қабылдау жүріп жатыр .
ЕҚЫҰ демократиялық құндылықтарды қазақстандық кеңістікке ендіру ісінде
еңбегі зор. Егер 15 жыл бұрын Қазақстанда ЕҚЫҰ туралы алшақ көзқарас болса,
ал бүгінгі таңда Ұйым мемлекетіміздің қоғамдық-саяси өмірінің ажырамас
бөлігіне айналды. Сонымен қатар, кеңестік дәуірден кейінгі кеңістіктегі
мемлекеттердің ЕҚЫҰ-ға кірген соң, Ұйымның келбеті мен мәні едәуір
өзгеріске ұшырады. Сондықтан Ұйым қызметінің тиімділігін арттыру оның жаңа
қоқан-лоққыларға жауап беруге, сондай-ақ күн тәртібін кеңейтуге мүмкіндік
береді. Қазақстан Республикасы өз мандатының, сонымен бірге Орталық Азия
аймағы мандатының табысты жүзеге асуы үшін мүдделі.
Қазақстан Республикасы ЕҚЫҰ қызметінің үш өлшемінің – гуманитарлық,
экономикалық-экологиялық және әскери-саяси дамуы бойынша белсенді жұмыс
жүргізеді.
Республикадағы ДИАҚБ-ның қызметіне баға бере отырып, заңның үстемдігін
белгілеу саласында ЕҚЫҰ мен Қазақстан арасында жемісті ынтымақтастық
орнағаны назар аудартады.
Заңның үстемдігі идеясы Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
жөніндегі ұйымның (ЕҚЫҰ) адам құқығы саласындағы қызметінің тұжырымдамалық
негізінің іргетасы болып табылады. Заңның үстемдігі ұғымы ЕҚЫҰ-ға қатысушы
мемлекеттерде демократияның институционалдық базасын жасауға және нығайтуға
ықпал етеді. Заңның үстемдігі қағидасы ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттерді
тәуелсіз сот жүйесін жасау мен дамытуды, адам құқығы бойынша ұлттық
институттар құруды қамтамасыз етуге міндеттейді. ДИАҚБ заңның үстемдігін
бекіту контексінде адам құқығын сақтауды қамтамасыз етуге бағытталған
техникалық көмек көрсету бойынша түрлі жобаларды жүзеге асырады.
Қазақстанда заңның үстемдігін бекіту саласындағы жобалар келесі
бағыттарда жүзеге асырылады:
- құқықтық реформаны және ұлттық заңнаманы ЕҚЫҰ шеңберіндегі
міндеттемелер мен басқа да халықаралық нормаларға сәйкес келтіру
мақсатында заңнаманы қайта қарау;
- адам құқығы туралы білімді тарату;
- жергілікті құқық қорғау ұйымдарына көмек көрсету
және кеңес беру;
- Омбудсмен институтын құру және
түрме реформасын жүргізу;
Қазақстан ЕҚЫҰ-ның азаматтық қоғам құруға және заңның үстемдігін
бекітуге, сондай-ақ қатысушы мемлекеттерде демократиялық реформаларды
жылжытуға бағытталған қызметін қолдайды. Қазақстан Республикасы ДИАҚБ-ның
мандатын сақтауға және ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттердің азаматтарына Бюро
құрылымында, сайлауды қадағалау бойынша миссияда, атап айтсақ, core team
құрамында әділ географиялық орын беруді қамтамасыз етуге әрекет етеді .
Қазақстанда жүйелі негізде үкіметтік емес ұйымдардың (ҮЕҰ) қатысуымен
азаматтық формудар өткізіледі. ҚР Үкіметі үкіметтік емес ұйымдардың жыл
сайынғы ЕҚЫҰДИАҚБ-ның адами өлшемдер саласындағы міндеттемелерді орындау
үдерісін талқылау бойынша мәжілістеріне қатысуы мадақталады.
Сонымен қатар, Қазақстанда қоғамдық-саяси өмірді либералдау,
демократиялық институттарды дамыту, еуропалық тәжірибеге сүйене отырып,
ұлттық заңнаманы жетілдіру мақсатында нақты шаралар жасалуда. Мемлекеттік
құрылымның қазақстандық үлгісін дамытуға және саяси реформаларды әрі қарай
жылжытуға аса мән беріледі. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының
Парламенті Сайлау туралы, Саяси партиялар туралы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ЕҚЫҰ және Қазақстан: бүгіні мен болашағы
1. ЕҚЫҰ-ның құрылуы және оның құрылымдық эволюциясы: ЕҚЫКЕҚЫҰ
2. ЕҚЫҰ негізгі қызметі
3. ЕҚЫҰ және Қазақстан: бүгіні мен болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Халықаралық қатынастардың өзгеру жүйесінің кезеңінде , қырғи
қабақ соғысы жылдарында қалыптасқан қауіпсіздік құрылымының
халықаралық аренадағы жаңа қауіптердің алдында өз мақсаттары мен
міндеттеріне парапар өзгерістер енгізу міндет болды. Қазіргі кезде
Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым (ЕҚЫҰ) ірі
саяси аймақтық бірлестік және өз құрамына 56 егеменді, тәуелсіз
мемлекетті біріктіреді ( барлық еуропалық мемлекеттер, АҚШ, Канада,
Орталық Азия елдері және Оңтүстік Кавказ). БҰҰ-ның VIII Жарғысы
аймақтық келісім бойынша ЕҚЫҰ өз аймағында дауларды бейбітшілік
жолдармен шешу және жан-жалдарды алдын ала тоқтату, дағдарыстарды
реттеу, қауіпсіздік мәселелері жөнінде басты ұйымдардың бірі ретінде
саналады.
Жұмысындағы тақырыптың өзектілігі ЕҚЫҰ-ның қауіпсіздікті
қамтамасыз етудегі көзқарасы жан-жақты сипатқа ие және
қаруландыруды, сақтандыру дипломатиясын, сенім мен қауіпсіздікті
нығайтуды, адам құқығы шараларын, сайлауды бақылауды, сондай-ақ
экономикалық-экологиялық қауіпсіздікті қадағалауды қоса, кең
шеңбердегі мәселелер бойынша ынтымақтастыққа негізделген. ЕҚЫҰ
мемлекеттер арасындағы қарым-қатынасты нығайту және дамыту үшін
құрылған. ЕҚЫҰ-ның қызметіне қатысушы барлық мемлекеттер тең құқыққа
ие және оған кіретін барлық мемлекеттердің тең құқылығын консенсус
негізінде шешім қабылдайды.
ЕҚЫҰ-ның өз жауапкершілігінің бүкіл орасан үлкен кеңістіктегі-
Еуропа мен Орталық Азиядағы қауіпсіздікті ұстап тұру үшін маңызы
өте зор. Ұйым өзін жауапкершілік аймағындағы бейбітшілік пен
тұрақтылықты ұстап тұру мақсатында мемлекеттер арасында сұқбат үшін
форум ретінде көрсетті, Шығыс пен Батысты жақындатуда, қырғи қабақ
соғыс жылдарында қарсылас жақтар арасында қарым-қатынас пен
ынтымақтастық орнатуда маңызды рөл атқарды. 1992 жылы ЕҚЫК бірінші
рет өз миссияларын Балқан елдеріне- Косово, Санджак, Воеводина
елдеріне жіберді . Қазіргі кезде ЕҚЫҰ-ның миссиялары Оңтүстік-Шығыс
Еуропада, Шығыс Еуропада, Оңтүстік Кавказ және Орталық Азия
елдерінде бар. 2004 жылы ЕҚЫҰ-ның халықаралық ұйым ретіндегі маңызды
оқиға Ауғаныстан мемлекеті 2003 жылы серіктес-мемлекет мәртебесіне
ие болды. Ауған үкіметінің шақыруының жауабы ретінде ЕҚЫҰ мемлекетке
сайлау тірек ТОБЫН жіберді. Бұл Ұйымның өз аймағынан тыс бірінші
операциясы болды 9,б.8.
ЕҚЫҰ шеңберінде Канададан Орталық Азияға байланысын реттейтін
ортақ қағида жасауға, сондай-ақ қауіпсіздік саласында ЕҚЫҰ мен
басқа да халықаралық ұйымдар, институттар арасында өзара қарым-
қатынас нормаларын келісуге қол жеткізді. ЕҚЫҰ – бұл қақтығыстар мен
дағдарыс болған аймақтарда дағдарыстан кейінгі қайта қалпына
келтіруді реттеумен, ертерек алдын алумен, сондай-ақ сақтандыру
дипломатиясымен, сайлауды бақылаумен, Еуразия континентіндегі
экологиялық қауіпсіздік мәселелерімен тікелей айналысатын қауіпсіздік
саласындағы жалғыз Еуропа ұйымы. 2010 жылы Ұйым 35 жасына толады
және бұл уақытқа дейін Қазақстан посткеңестік мемлекеттердің ішінен
бірінші болып ЕҚЫҰ төрағасы болады. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының сыртқы саясатындағы маңызды приоритеттерінің бірі
ЕҚЫҰ-мен қарым қатынасты дамыту. ЕҚЫҰ мен Қазақстан Республикасы
арасындағы қарым-қатынастың негізі экономикалық экологиялық өлшемдер
саласындағы қатынастарға көңіл бөлінеді. Қазақстан нақты жобаларды
іске асыруға және осы саладағы нормативті базаларды кеңейтуді жөн
санайды. Қазақстан ЕҚЫҰ-ны оны сақтандыру дипломатиясының, барлық –
әскери-саяси, гуманитарлық, экономикалық және экологиялық өлшемдердің
жан-жақты дамуындағы негізгі құралы ретінде қарастыра отырып, онда
белсенді жұмыс атқарады.
Қазіргі кезде ЕҚЫҰ-ның болашағы жөнінде көп сұрақтар
туындайды. Сұрақтың маңыздылығы Ұйым өзінің ерекшелігін сақтай ма
және қазіргі таңдағы қауіптер жөніндегі адаптация пікірсайысы
жалғасады ма? Қазақстан төрағалық мерзімінде Ұйымның үрдісінің
нығайуына және ЕҚЫҰ- ның біртұтас түсінік ережелерін өндіру үшін
өзінің үлесін қосу қажет.
Зерттеудің мақсаты Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
жөніндегі ұйымның (ЕҚЫҰ) мәнін Еуропа мен Орталық Азия
кеңістігіндегі сақтандыру дипломатиясы бойынша кеңес берудің көп
қырлы форумы ретінде ашуға ұмтылдым. Және ЕҚЫҰ-ның Орталық Азия
аймағында қалыптасқан халықаралық қарым-қатынастардың қазіргі заманғы
жүйесіндегі рөлін көрсету. Ұйымның Қазақстан Республикасының саяси
өзгеру үрдісі мен сыртқы саясатына ықпал етуі, ынтымақтастық
орнатуының перспективалық бағыттары мен рөлі . Қазіргі кездегі ЕҚЫҰ-
ның приориттері мен қызметіндегі жаңа бағыттар мен міндеттемелерді
көрсету.
Басты мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның (ЕҚЫҰ)
құрылу тарихы мен даму эволюциясын қарастыру;
- ЕҚЫҰ-ның XXI ғасырдағы приориттері мен қызметіндегі жаңа
бағыттар;
- ЕҚЫҰ- ның Еуропа мен Орталық Азия аумағындағы экономикалық-
экологиялық және адам өлшемдер саласындағы саясаты мен негізгі
бағыттарын зерттеу;
- ЕҚЫҰ – ның Қазақстан Республикасының саяси өзгеруіндегі Қазақстан
Республикасының сыртқы және ішкі саясатындағы рөлін және ЕҚЫҰ
мен Қазақстан арасындағы ынтымақтастық перспективаларын зерттеу;
1.1. ЕҚЫҰ-ның құрылуы және құрылымдық эволюция: ЕҚЫКЕҚЫҰ
Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым (ЕҚЫҰ –
Organization for Securiti and Cooperation in Europe, OSCE) – құрамына 56
мемлекет кіретін жалпыеуропалық ұйым. Ұйым БҰҰ Жарғысының 8 тарауына
сәйкес Еуропадағы дағдарыстық жағдайлардың ертерек алдын алу мен жол
бермеудің, болып жатқан қақтығыстарды реттеу мен постқақтығыстық қалпына
келтірудің басты құралы ретінде құрылған.
Бүгінгі таңда ұйым айналысатын мәселелер шеңбері кең, оның ішінде
қаруларды бақылау, превентивті дипломатияны, сенім мен қауіпсіздік
шараларын, адам құқықтарын нығайту, сайлауларды бақылау, сондай-ақ,
экономикалық және экологиялық қауіпсіздік те бар.
1950-шы жылдары жалпыеуропалық қауіпсіздік жөніндегі мәжілісті
шақырудың бастамашысы екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Еуропадағы
аумақтық өзгерістерді бекітуге тырысқан Кеңес Одағы болды. 1960 жылдардың
екінші жартысында Варшава Шартына қатысушы елдер мәжілісті шақыруға қатысты
бір қатар ұсыныстарын жасады 7, б.44-45.
АҚШ бірнеше жылдар қатарынан, оның ішінде батысеуропалық
мемлекеттердің басым көпшілігінде жалпы бұл идеяға қатысты белгілі
өзгерістер пайда болған 1969-1970 жылдардан да кейін, бұл идеяға едәуір
скептиталық көзқараста қарап, бұл мәселеде салғырт ұстанымда болды. 1972
жылғы халықаралық мәселелердің кешені жөніндегі КСРО-мен өткен жоғары
деңгейдегі келіссөздерден кейін АҚШ-тың кеңес жөніндегі ұстанымы өзгерді.
1972 жылғы 31 мамырдағы бірлескен кеңестік-американдық коммюникеде: бұл
мәжіліс Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық іс жүзіндегі мәселелерін
нақты қарастыра алуы үшін жақсы дайындалынуы тиіс... 32, б.82 .
НАТО Кеңесінің Римдік сессиясында, 1970 жылдың мамыр айында еуропалық
қауіпсіздік пен ынтымықтастық мәселелер жөніндегі мәжілісті немесе бірнеше
мәжілісті шақырудың мүмкіндіктерін зерттеу үшін Батыстың барлық мүдделі
елдермен көпжақты байланысқа шығуға дайындығы туралы алғашқы рет айтылды
27.
1972 жылы Прагалық Еуропадағы бейбітшілік, қауіпсіздік және
ынтымақтастық туралы Декларацияда Варшава Шартына қатысушы елдер еуропалық
қауіпсіздіктің және Еуропадағы мемлекеттер қарым-қатынастарының кейін ЕҚЫК-
нің негізгі құжатына енгізілген төмендегідей басты принциптерін ұсынды:
• шекаралар бұзылмауы (мызғымастығы);
• күш қолданбау;
• бейбітшілікте бірге тіршілік ету;
• мемлекеттер арасындағы өзара пайдалы қарым-қатынас;
• қару-жарақтан арылу29, б.9.
Хельсинктік Қорытынды Акт. Ұйымның ресми пайда болған күні – 1975
жылғы 1 тамыз. Бұл күні Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі
мәжіліс (ЕҚЫК) шақырылды. Дәл осы күні Хельсинкиде жиналған 33 еуропалық
мемлекеттің, Америка Құрама Штаттарының және Канаданың жетекшілері өзара
қарым-қатынастарына және өз азаматтарына қатысты кеңеске қатысушы
мемлекеттердің тәртібінің негізгі принциптерін айқындаған ЕҚЫК -нің
Қорытынды (Хельсинктік) актіне қол қойды. Осыған байланысты Хельсинктік акт
жалпыеуропалық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру жолындағы маңызды қадам
болды.
ЕҚЫК-нің Хельсинкиде өткен келіссөздерінде Еуропаның (Албаниядан
басқа) барлық елдері, АҚШ және Канада кірген 35 мемлекеттің сыртқы істер
министрлері Көгілдір кітапты бекітті және өз үкіметтерінің Еуропадағы
қауіпсіздік пен ынтымақтастық мәселелері жөніндегі ұстанымдарын баяндады.
Келіссөздерде қатысушылырдың мұндай кең көлемде болуы ЕҚЫК-нің о баста
блоктан тыс сипатта екенін білдірді. Бұл жөнінде Хельсинкидегі
консультациялардың Қорытынды ұсыныстарында, Процедуралар ережесінің 1
тармағында арнайы айтылып, төмендегідей келтірілген: Кеңеске қатысушы
барлық мемлекеттер оған егемен және тәуелсіз мемлекет ретінде және толық
теңдік жағдайында қатысады. Кеңес әскери одақтардан тыс өткізіледі.
Қорытынды ұсыныстар консенсус принципін Кеңесте шешім қабылдаудың тәсілі
ретінде бекітті. Олар былай делінген: Консенсус қандай да бір өкілдің
қаралып отырған сұрақ бойынша шешім қабылдау үшін кедергі болатындай қандай
да болсын қарсылығының жоқтығы ретінде анықталады. Сол 1975 жылы
Хельсинктік келісім аясында дипломатиялық келіссөздерді жалғастыру туралы
келісілген болатын. Сөйтіп, Жалпы Еуропаға лайықты қауіпсіздік моделін
белгілеуде сол кездегі алғашқы қадам болған Хельсинктік үрдісі осылай
бастама алған 12,б. 93-125.
Хельсинктік Қорытынды акт қатысушы мемлекеттер әрқайсысы басқа
қатысушы мемлекеттермен қарым-қатынас жасауда, олардың саяси, экономикалық
және әлеуметтік жүйелеріне, сондай-ақ, көлемі, географиялық жағдайы және
экономикалық даму деңгейіне қарамастан сыйлауды және қолдануды міндетіне
алған орасан зор маңызды он принципті (хельсинктік декалог деп аталатын)
бекітті. Олар:
1. Егемендік теңдік,егемендікке тән құқықтарды сыйлау.
2. Күшті немесе күшпен үрейлетуді қолданбау;
3. Шекаралар мызғымастығы (бұзылмастығы);
4. Мемлекеттердің аумақтық тұтастығы;
5. Дауларды бейбіт түрде реттеу;
6. Ішкі істерге арласпау;
7. Адам құқықтарын және негізгі еркіндіктерін, оның ішінде дін, сөз
еркіндігін сыйлау;
8. Халықтардың тең құқықтығы және әр халық өз тағдырын өзі шешу
құқығы;
9. Мемлекеттер арасында ынтымақтастық;
10. Халықаралық құқық бойынша міндеттемелерді мұқият орындау;
Қырғи қабақ соғысы кезеңі өзінің соңғы деңгейінде болған кезде
қабылданған 10 хельсинктік принциптері маңызы өте зор болды ,
себебі олар БҰҰ Жарғысының негізгі ережелерін баяндап және дамытып
қана қоймай , қатысушы мемлекеттердің еуропалық құрлықта бейбітшілікте
тіршілік ету амалдарын бейнеледі.
Сонымен қатар, қорытынды актіде мемлекетаралық қатынастардың барлық
салаларын қамтитын ЕҚЫК-тың, барлық жұмыстық салалары бекітілген болатын.
Алғашында олар Хельсинктік қоржын деп аталды, ал қазір өлшемдер деп
аталады. Бірінші қоржынға - әскери-саяси өлшемге-саяси қауіпсіздік пен
қаружарақтануға бақылау жасау, қақтығыстардың алдын алып, жол бермеу
маселелері жатады. Екінші қоржынға - экономикалық –экологиялық -өлшем –
экономика, ғылым техника және коршаған орта саласындағы ыңтымақтастық
маселелерін қамтиды. Үшінші қоржын – адам өлшемі – гуманитарлық және
басқа да салалардағы
( ақпарат, мәдениет, білім беру) ыңтымақтастық, сондай-ақ адам құқықтары
жатады.
Хельсинктік үрдісінің арқасында қатысушы мемлекеттерде өзара
араласу үшін тұрақты арна, мінез-құлық нормалар кодексі (мемлекетаралық
және мемлекетішілік қатынастарда), сондай-ақ ұзақ мерзімді ыңтымақтастық
бағдарламасы пайда болды. Сөйтіп, Хельсинки рухы Европадағы тұрақтылықты
нығайтуға және бейбіт өзгерістерге ықпал етті.
Жоғарыда айтылғанның бәрі ЕҚЫК-тін Еуропадағы қауіпсіздік пен
ынтымақтастықты нығайткдағы және өткен ғасырдың 70-80 жылдары билеген
идеологиялық бөлінуді жеңудегі катализаторлық рөлін айқындады.
80-жылдардың соңында Кеңес Батысқа да, Шығысқа да жақын
жалпыеуропалық құндылықтарды әзірлеу негізіндеге жалпыеуропалық
ынтымақтастықтың әмбебап тетігіне а йнала бастады.
1990 жылға дейін ЕҚЫК нормалар мен міндеттемелер қабылданатын,
олардың орындалуы туралы ақпарат тындалып тұратын кездесулер мен
конференциялар топтамасы ретінде қызмет етті 12, б.70.
Париждегі ЕҚЫК саммиті және жаңа Еуропа Хартиясын қабылдау (1990ж).
1990 жылғы жоғары деңгейдеге Париждік кездесу ЕҚЫК-тің қызметіндеге
бетбұрыс сәті болды. 1990 жылғы 21 қарашада Парижде жаңа Еуропаға
арналған Хартияға қол қою салқың соғыстың нүктесін қойып, ЕҚЫК-тің
келіссөздер мен диалогтарға арналған форумнан бенсенді қызмет ететін
құрылымға айналуына бастама болды. Сөйтіп жаңа Еуропаға арналғаң
Хартияда Еуропадағы тарихи өзгерістер үрдісін басқаруға үлес қосу
және қырғи қабақ соғыстың кейінгі пайда болып жатқан жаңа
үрейлерге жауап беру міндеті қойылды. Бұл міндеттерді шешу үшін
бірнеше мекеме мен институт ашылды, кездесулерді өткізу ұдайы негізге
қойылды, кеңес жұмысы жүйелі сипатқа ие бола бастады. Париж Хартиясында
Еуропаның конфрантациясы мен бөліну дәуірі аяқталды, сондықтан
мемлекеттер арасындағы қатынастар өзара сыйластық пен ынтымақтастыққа
негізделетін болады деп арнайы атап өтілді. Мемлекеттермен мен
үкіметтердің басшылары 1975 жылғы Хельсинктік қорытынды актіде бекітілген
еуропалық қауіпсіздік принциптерін
Қолдайтынын растап, Еуропада қауіпсіздік жүйесін құрудағы жаңа
бағдарларды белгіледі. Еуропада құқықтарын сыйлауды , демократияны ,
Заң үстемдігін, бейбітшілікті нығайту және бірлікке ықпал етуді
қамтамасыз ету ісінде қатысушы мемлекеттер арасында саяси диалогпен
ынтымақтастықтың жаңа сапасының қажеттігін мойындай отырып
саммит қатысушылары ЕҚЫК - ты институтализациялау жөнінде шешім
қабылдады. Бұл хартияда тиісті көрінісін тапты.
Саяси консультациялардың үш сатылы денгейі пайда болды:
1. Екі жылда бір рет өткізілетін қатысушы мемлекеттер мен үкіметтер
басшыларының кездесулері. Саммиттерде негізгі аймақтың және жаһандық
проблемалардың талқылануы , ЕҚЫК қызметінің қағидалық бағыттары
аңықталуы, Кенестің негізгі құжаттары қабылдануы тиіс;
2. Сыртқы істер министрлерінің кеңесі (СІМК)- ЕҚЫК үрдісі
шектеріндегі саяси кеңес беруге ( каонсультацияларға) арналған
орталық форум. Кеңес еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
жөніндегі кеңеске қатысты сұрақтарды қарастырып ,тиісті шешімдерді
қабылдайтын болады;
3. Аға қызметтік тұлғалар коммитеті (АҚТК). Оның міндетіне кеңес
мәжілістерін дайындау жұмысы, кеңестік шешімдерін орындау және ағымдағы
мәселелерді шолу жатады 24.
Сонымен қатар Прагада хатшылық , Кеңеске қақтығыстар пайда
болу қауіпін азайту ісінде кө мек көрсететін қақтығыстардың алдын алу
жөніндегі орталық және қатысушы мемлекеттердегі сайлаулар туралы ақпарат
алмасу м ен байланысқа ықпал етуге арналған Еркін сайлаулар бойынша Бюро
Венада құрылды.
Хартияда белгіленген Кеңестің құрылымдық үлгісі (схемасы) еуропалық
қауыпсіздікке төніп тұрған үрейлерге жедел жауап беруге мүмкіндік
берді, ал тұрақты жұмыс істейтін органдар Еуропадағы болашақ
қауіпсіздік жүйесі үшін ұйымдастырушылық негіз болып тұрды.
Бұл құжатта ЕҚЫК қызметі үш өлшем бойынша бейнеленеді : қарулануды бақылау,
сенім мен қауіпсіздікті нығайту шаралары; экономика, ғылым және
техника, қоршаған орта саласында ынтымақтастықты дамыту; гуманитарлық
және басқа да салаларда (қоғамдық байланыс, ақпарат, мәдениет, білім
беру) өзара әрекеттесу, сондай ақ адам құқықтары және сайлауларды бақылау.
Сонымен қатар ЕҚЫК-не қатысушы мемлекеттердің ел және үкімет
басшылары Еуропадағы жаңа постконфронтациялық қауіпсіздік жүйесінің әскери
саяси базасы болуына тиіс Еуропадағы қарулы күштер туралы
келісімге (ДОВСЕ жиырма екі мемлекеттің РАТО мен ОВД мүшелерінің) 1990
жылғы 19 қарашада қол қоюын да құптады. Париж Хартиясында:
Еуропадағы кәдімгі қарулы қүштер туралы келісімнің нәтижесі болатын
қарулы күштердің осы кезге дейін болып көрмеген қысқаруы ЕҚЫК
үрдісі шеңберіндегі қауіпсіздік пен ынтымақтастыққа деген жаңа амалдармен
қоса Еуропада қауіпсіздікті жаңаша түсінуге әкеліп соғады және
біздің қатынастарымызға жаңа қасиет береді24, б.55.
Сөйтіп, Жаңа Еуропаға арналған Париж Хартиясы Кеңес аясында
қақтығыстардың алдын алу және бейбіт түрде реттеумен байланысты кең көлемде
жалпыеуропалық ынтымақтастықтың міндеттерін шеше алатын ұйымдастырушылық
құрылымдар құру алғышарттарынының негізін салды. Хартия қырғи
қабақ соғыстың қорытындылары және еуропалық құрлықта Шығыс пен
Батыстың арасындағы қарым-қатынастарда жаңа дәуірдің басталуы жарияланған
алғашқы көп жақты құжат болды.
Кеңестің институттары мен құрылымдарының нығаюы оның қызметінің
қауіпсіздіктің барлық қырлары бойынша жандануына әсерін тигізді. ЕҚЫК-ке
қатысушы мемлекеттердің бірінші Кеңестері бір қатар елдің Хельсинки
үрдісіне қатысушы мемлекеттер арасындағы саяси диалогке арналған
форумнан Ванкуверден Владивостокке дейінгі еуроатлантикалық кеңістікте
әскери-саяси тұрақтылықты қолдау мен ынтымақтастықты дамыту бойынша ұйымға
айналуын жоспарлайтын жаңа қасиетке ие етуін растады.
ЕҚЫК-тің Хельсинкидегі саммиті (1992). ЕҚЫК мемлекеттері мен
үкіметтері басшыларының 1992 жылдың 9-10 шілдесінде Хельсинкиде кездесуі
(Хельсинки-ІІ) еуропалық қауіпсіздіктің жаңа сәулетінің тұжырымдамасын
әрі қарай дамытуда көп рөл атқарды. Жаңа үрейлер, оның арасында
бірінші орынды алатын аймақтық қақтығыстар құрлықта қауіпсіздікті
қамтамасыз ету амалдарын қайта қарастыруға мәжбүр етті. 1992 жылғы
Хельсинктік саммиттің Декларациясында ЕҚЫК жаңа Еуропаны қалыптастыру
үдерісінің бағытын анықтайтын форум екендігі расталды. Алғаш рет ЕҚЫК
өзін БҰҰ Жарғысының VIII тарауы рухында Ванкуверден Владивостокке дейінгі
еуроатлантиқалық кеңістікте тұрақтылықты қолдау мен ынтымақтастықты
дамытуға жауапты аймақтық ұйым ретінде белгіледі 25.
II Хельсинки шешімдері негізінен ЕҚЫК –ті еуропалық қауіпсіздік
мәселелері бойынша пікірталастарға арналған салмақты форумнан бір қатар
жедел ие қуатты ұйымға айналдыруға бағытталды жүзеге асырылып ұлттық
азшылықтардың істері бойынша жоғарғы ЕҚЫК –тін әлеуетін байытқан
шешімдерінің бірі коммисар лауазымын ашу болды.
Ішкі істер министрлерінің кеңесінің Римдік кездесуі барысында (Рим
1993ж) ЕҚЫК тиімділігін көтеруге оның еуропалық жүйесінде орталық саяси
рөлдің бекітілуіне бағытталған бір қатар бастама жасады. Қабылданған
қорытынды құжат жаңа буындық қақтығыстардың алдын алу мен реттеу және
оның бітімгерлік әлеуетін нығайту бойынша ЕҚЫК –тің жеделдік
мүмкіндіктерін көбейтуге ерекше назар аударады.
ЕҚЫК-тін Будапешттегі саммиті (1994ж). Жоғарғы деңгейдегі (1994ж.
, желтоқсан) Будапешт кездесуінде ЕҚЫК-ке қатысушы елдер XXI ғасырдың
қауіпсіздік моделі (үлгісі) қандай болуы керек туралы мәселені талқылады.
ЕҚЫК-тің жобасы Хельсинки II-де белгіленген ұйымға өзгеруінің
алдында жасалуы жоспарланған болатын.
Қатысушы мемлекеттер зәрулік танытты, ЕҚЫК аймағында соғыс
әрекеттерінің ұшқындары жалғасып жатуымен адам құқығының бұзылу жағдайлары,
ұлттық азшылықтарға байланысты дискриминация болды.
ЕҚЫК кездесуінде қабылданған кең масштабты сақтанбау принциптері
мен міндеттерімен байланысты шешуші әрекеттердің қажеттілігін танып, олар
ЕҚЫК –не аймақтағы қақтығыстарды болдырмау, олардың алдын алу
және дағдарыстарды реттеу істеріндегі басты аспап деп жариялады.
Будапешт кездесуіндегі декларация мәтінінде қатысушы мемлекеттердің
еуропалық және басқа да аймақтық, трансатлантикалық ұжымдар мен
институттар ынтымақтастығын жүйелеу мен тәжірибелік негізге
ауыстыруға ұмтылысы анық болса да, бұл қатынастағы нақты қадамдар тек
үш жылдан соң Копенгандағы СІМК ЕҚЫК отырысында ғана жасалды.
Будапешттегі саммитте Қауіпсіздіктің әскери-саяси аспектілеріне
қатысты тәртіп кодексі бекітілді. Онда демократиялық қоғамдағы
карулы күштер рөлін анықтаушы принциптері қаралған. Сонымен қатысушы
мемлекеттер Еуропадағы қауіпсіздіктің жалпылай кенестігінің
қалыптасуындағы ЕҚЫК рөлінің өсуі ЕҚЫК-ны ЕҚЫҰ-ға (Еуропадағы
қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұжымдары) ауыстыруға мүмкіндік беретінін
мойындады. Ол ЕҚЫК-лық міндеттердің менезін де, ЕҚЫК-мен оның
институттарының мәртебесін де өзгертпейді. Сонымен бірге Будапешттегі
саммитте 1995ж. 1-ші қаңтарынан ЕҚЫК өз жарғысы және құқықтық базасы
бойынша ЕҚЫҰ-ға түрлендіріп енгізу туралы шешім қабылданды. Бұл
ұжымның жұмысына жаңа саяси қарқын берді, сол сияқты оның
институционалдық дамуы жолындағы елесі боп қалды26,б. 441-449.
Лиссабондағы ЕҚЫҰ Саммиті (1996). XXI-ға қауіпсіздік
модельдерін талқылау Лиссабондағы ЕҚЫҰ Саммитте де жалғасты. Лиссабон
кездесулерінде XXIғ. Еуропа үшін жалпы және бәрін қамтушы қауыпсіздік
модельдері туралы декларация қабылданды, Қару-жарақты бақылау негіздері
және Қауіпсіздік аймағындағы өзара-әрекеттесу бойынша форумның күн
тәртібіндегі дамуы бекітілді.
Сол кезде ғана қауіпсіздік нығаюы мен оның барлық тұрақтылық
жұмыстарындағы, ЕҚЫҰ-ның негізгі рөлі туралы тезис ары қарай даму алды.
ХХІ ғасырдағы Еуропаның жалпы және бәрін қамтушы қауіпсіздік
үлгілері туралы декларация ЕҚЫҰ-ның қауіпсіздік пен тұрақтылықты
қамтамасыз етудегі орталық рөлін растады. Құжатта қауіпсіздік
үлгілерімен жұмыс істеудің мақсаты орталық және бөлінбес қауіпсіздік
кеңістігін құруға үлес қосу және ЕҚЫҰ-ны күшейту арқылы барлық қатысушы
мемлекеттердің қауіпсіздігіне оң әсер тигізу және сол себептен оның (ЕҚЫҰ-
ның) Еуропалық бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуде жеке
дара жалпыеуропалық қауіпсіздік ұйымы ретіндегі негізгі рөлін бекіту деп
көрсетілген.
Стамбулдағы ЕҚЫҰ саммиті (1999 ж.) Лиссабондағы саммит нәтижелері
1999 ж., Стамбулда болған кезектегі ЕҚЫҰ саммитінде ұжым тарихындағы
межелік оқиғаға айналған Еуропалық қауіпсіздік Хартиясын қабылдауына
себеп болды. Сонымен бірге, ХХІ ғасырдағы Еуропа қауіпсіздігінің үлгісі
туралы пікірталас нәтижесі де шығарылды. Сол кезде-ақ ЕҚЫҰ-ның 30
қатысушы мемлекеті Стамбулдық декларацияны қабылдап, Еуропадағы қарапайым
қарулы күштер туралы бейімделген шартқа қол қойды. Саммитке жиналған
Ұжымдағы көптеген қатысушы мемлекеттердің көшбасшылары оны Алдағы
жылдарда ЕҚЫҰ аймағындағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайтуға қабілетті,
маңызды құжаттар бойынша келісімге жетуге мүмкіндік беретін бұл
жүзжылдықтағы соңғы ұлы кездесу деп атағандары бекер емес еді.
Еуропалық қауіпсіздік Хартиясындағы қамтылған басты жаңа элементтер
өзін жаңа қадамдармен көрсетеді, ЕҚЫҰ-ның рөлін ертерек алдын алу мен
қақтығыстарды болдырмаудың негізгі құралы ретінде ұлғайтатын тәсілдер мен
тетіктер: дағдарысты реттеу мен қақтығыстан кейінгі қалпына келтіру; солай
бола тұра Хартияда жаңа қағидаларды қайта айқындауға ұмтылыс немесе ескі
қағидаларға жаңа балама беруге тырысу көрінбейді.
ЕҚЫҰ-ның қатушы мемлекеттері және үкімет басшылары Қатысушы
мемлекеттер әлемде бірге тіршілік ететін, ал адамдар мен қауымдастық
еркіндік және қауіпсіздік шартында өмір сүретін демократиялық, еркін және
біртұтас ЕҚЫҰ аймағын қалыптастыру жұмысына нақты берілгендіктері туралы
мәлімдеді. Бұл мақсатқа жету үшін жаңа қадамдар қатарын қабылдау қажет
болды:
- ЕҚЫҰ мен басқа да халықаралық ұжымдар арасындағы өзара әрекеттесуді
нығайтудағы ынтымақтастыққа негізделген қауіпсіздік платформасын қабылдау
және оның қорларын дұрыс пайдалануды қамтамасыз ету;
- Ұжымдық қауіпсіздікке жан-жақты көзқарастарын анық көрсете отырып,
ЕҚЫҰ-ның бейбітшілікті қорғау бойынша іс-әрекетіндегі рөлін дамыту;
- жергілікті орындарда ірі азаматтық іс-әрекеттерді өткізу туралы
және көмек сұрауларына тез жауап беруге мүмкіндік беретін жедел
сараптамалық қолдау мен ынтымақтастық топтарын құру;
- заңның үстемдігі мен тәртіп сақтауды қалыпқа келтірудегі көмек
көрсету мақсатында полиция қызметі саласындағы мүмкіндіктерді кеңейту;
- жергілікті орындарда ЕҚЫҰ іс-әрекеттерін тарату мен жоспарлауға
арналған Шұғыл орталық құру;
- ЕҚЫҰ-ның Тұрақты кеңесі жанындағы Дайындық комитетін тағайындау
арқылы ЕҚЫҰ аясындағы саяси кеңес беру үдерістерін нығайту.
1.2. ЕҚЫҰ-ның негізгі қызметі.
ЕҚЫҰ өте күрделі ұйым: бейорталықтырылғандықтан құрылымы себебінен
де, орындап жатқан батыл және үнемі өсіп тұратын міндеттері себебінен де,
56 елде өткізетін сансыз іс-шаралар себебінен де күрделі.
ЕҚЫҰ-ның қолданыстағы құрылымдары, институттары және бюджеті. ЕҚЫҰ-
ның тұрақты Кеңесі қатысушы мемлекеттердің өкілдерінен тұрады және
ЕҚЫҰ-ның бас атқарушы орны болып саналады. Кеңес аптасына бір рет
Венадағы Хофбург конгресс орталығында ЕҚЫҰ-ның аумақтық
жауапкершілік зонасындағы ағымдағы жағдайды талқылап, тиісті шешім
қабылдау үшін жиналады. Қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық
жөніндегі Форум да Кеңес сияқты аптасына бір рет Венада жалпы еуропалық
қауіпсіздіктің әскери құрамдас бөлігімен байланысты сұрақтарды
талқылап, шешім қабылдау үшін жиналады. Әсіресе, ол Сенім мен
қауіпсіздік саласындағы шараларға қатысты. Форум, сонымен қатар,
ЕҚЫҰ-ның жауапкершілігі аумағындағы қауіпсіздікке төнген жаңа үрейлерге
байланысты мәселелермен және қақтығыстарды шешумен айналысады. Өз кезегінде
ЕҚЫҰ-ның Экономикалық форумы қатысушы елдердің қауіпсіздігін қозғайтын
экономикалық және экологиялық мәселелерін талқылау үшін жылына бір рет
Прагада жиналады.
Жоғары деңгейдегі кездесу немесе ЕҚЫҰ Саммиті – бұл ЕҚЫҰ-ға мүше
елдердің елбасшылары немесе үкіметбасшылардың кезеңдік кездесулері.
Саммиттердің негізгі міндеті – Ұйымның саяси бағдарлары мен басымдықтарын
ең жоғары деңгейде анықтау. Әр кездесудің алдында дайындық конференция
өтеді. Оның барысында келісімге келетін жақтардың дипломаттары ЕҚЫҰ мойнына
алған негізгі заңи міндеттемелердің жүзеге асырылуын бақылайды. Дипломаттар
қатысушылардың ұстанымын келістіреді және алдағы саммиттің базалық
құжаттарын дайындайды. ЕҚЫКЕҚЫҰ тарихында 6 саммит өткізілді. Оның
ішінде ең маңыздылары:
Хельсинктік саммит (1975). Бұл саммитте ЕҚЫКЕҚЫҰ-ның негізін
қалаушы құжаты – Қорытынды актіге қол қойылды 21.
Париждік саммит (1990). Бұл саммитте Жаңа Еуропаға арналған Хартия
мен Еуропадағы қарапайым қарулы күштер жөніндегі Келісімге қол
қойылды. Хартия ЕҚЫҰ-ның Веналық кездесуінің (1986) шешімдерін растап,
кейін КСРО мен Шығыс Еуропа елдерінде сепаратистік қозғалыстардың күшеюіне
әкеліп соққан ұлттық құқықтан халықаралық құқықтың басымдығын құжатты түрде
бекітті;
Будапештік саммит (1994) бір қатар институционалдық реформалармен
аяқталды. ЕҚЫК ЕҚЫҰ атты тұрақты ұйымға айналды, келісмге келген жақтар
Қарабақ қақтығысы мәселесін шешуге қосымша назар аударды және т.б.
Стамбулдық саммит (1999) Еуропалық қауіпсіздік Хартиясына қол қоюмен
аяқталды. Кездесу кезінде ресейлік делегация Мәскеудің Шешенстандағы
саясаты үшін қатаң сынға алынды. Ресей Кавказ пен Приднестровьеде өзінің
әскери қатысуын азайтуды міндетіне алды.
Сыртқы істер министрлерінің кеңесі. Жоғары деңгейдегі кездесулер
болмайтын жылдары жиналатын Сыртқы істер министрлерінің кеңесін
саммиттердің (СІМК) орнын басушы деуге болады. Сонымен қатар, СІМК
үшжылдық мерзімге ЕҚЫҰ-ның Бас хатшысын таңдайды. Оның негізгі қызметі
– Тұрақты төрағаға ұйымдастырушылық қолдау көрсету. Бас хатшының кеңсесі
ЕҚЫҰ-ға операциялық қолдауды бас хатшының тікелей жетекшілігімен жүзеге
асырады. Хатшылықтың құзырлылығы келесіні қамтиды:
- ЕҚЫҰ миссиялары мен жобаларын қолдау; халықаралық үкіметтік және
үкіметтік емес ұйымдармен байланыстар жасау;
- ЕҚЫҰ-ның экономика мен қоршаған ортаны қорғау саласындағы саясатын
үйлестіру. Баспасөз бен ақпарат бөлімі, әкімшілік, қаржы қызметтері,
персонал іріктеу, конференция ұйымдастыру бойынша және ақпараттық
технологиялар бойынша қызметтермен бірге Хатшылықтың қарамағында
болады 36.
Іс жүзінде ЕҚЫҰ-ны жыл сайын қайта сайланатын және ЕҚЫҰ-ға кіретін бір
елдің сыртқы істер министрі қызметін атқаратын Тұрақты төраға басқарады.
Төраға СІМК-іде және Жоғары деңгейдегі кездесулерде қабылданған
шешімдердің тапжылмай орындалуына жауапты. Сондай-ақ ол ЕҚЫҰ қызметін
жалпы үйлестіріп отырады. ЕҚЫҰ-ның Парламенттік Ассамблеясы ЕҚЫҰ-ға
қатысушы мемлекеттердің заң шығарушы билігіне жататын 300-дей
депутаттан құралады. Ассамблеяның негізгі мақсаты – парламенттік бақылау
және еуропалық депутаттарды Ұйым қызметіне тарту. Демократиялық институттар
және адам құқықтары жөніндегі бюро шын мәнінде ЕҚЫҰ-ға қатысушы
мемлекеттерде адам құқықтарын, базалық демократиялық еркіндіктерді сақтау
мониторингі жөніндегі ЕҚЫҰ-ның негізгі бөлімшесі болып табылады.
Сонымен қатар, Бюро ЕҚЫҰ-ның жауапкершілік аймағында демографиялық
институттарды дамытуға міндетті. Өз кезегінде БАҚ бостандығы мәселелері
жөніндегі өкіл ЕҚЫҰ мемлекеттерінде бұқаралық ақпарат құралдарының даму
жағдайын зерттеп, қатысушы мемлекеттердің үкіметтеріне елдерінде сөз
бостандығы бұзылғандығы жөнінде бірінші ескертуді жасайды. Атап айтсақ,
сондай ескерту жақында (2002 ж.) Түрікменстанға жасалды.
ЕҚЫҰ-ның адам құқықтарын сақтау мәселелерімен айналысатын құрылымдары
аясында Гаагадағы Ұлттық азшылықтар істері жөніндегі Жоғарғы комиссардың
бюросына назар аударуға болады. Бұл құрылым ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттер
арасындағы достық қарым-қатынастарға, құрлықтағы тұрақтылық пен
бейбітшілікке қауіп төндіретін этникалық қақтығыстардың ертерек алдын алу
ісімен айналысады.
Еуропадағы Қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның
ұйымдастырушылық құрылымында Сенім мен қауіпсіздікті нығайту жөніндегі
шаралар ерекше орын алады. Бұл бағдарлама Еуропалық континентте кернеуді
әлсірету және өзара сенімді нығайту мақсатында жасалды. Оның аясында
төмендегідей құжаттарға қол қойылды: а) келісіп жатқан жақтар үшін
Еуропадағы қарапайым қару-жараққа квота қоятын Еуропадағы кәдімгі
қарулы күштер жөніндегі Келісім (ЕКҚКК); ә) қатысушы мемлекеттерге бір-
бірінің әрекеттеріне, әсіресе қауіпсіздік саласында, өзара бақылау жасауға
мүмкіндік беретін Ашық аспан жөніндегі Келісім. Сенім мен қауіпсіздікті
нығайту жөніндегі шаралар аясында Тұрақты төраға Дейтондық бейбіт
келісімдердің бір қатар баптарының орындалуын бақылау бойынша өзінің жеке
өкілдерін тағайындады. ЕҚЫҰ-ға қатысты қарағанда ішкі Бітімге келу және
арбитраж жөніндегі Конвенцияға қол қойған Қатысушы мемлекеттер арасында
қақтығыстық жағдайлар мен дауларды шешу үшін Женевада орналасатын Бітімге
келтіру және арбитраж Соты құрылды.
2008 жылдың 7 наурызы күнгі мәлімет бойынша ЕҚЫҰ бюджеті РК Шешіміне
сәйкес 164,168,200 евро құрады және негізінен қатысушы мемлекеттердің
мүшелік жарналарынан құралады. Бүкіл қаржының 84 пайызға жуығы Ұйымның
жергілікті әскери миссиялары мен жобаларына жұмсалады 36,б.17-18.
ЕҚЫҰ-ның орталық аппаратының өзінде 370 қызметкер жұмыс істейді, ал
бұл ұйымның түрлі миссиялары мен жобаларында – 1000 халықаралық қызметкер
және аумағында миссия орындалып жатқан елдің 2000 мың азаматы 18.
Жоғарыда аталғандай, көптеген сарапшының пікірі бойынша ЕҚЫМЕҚЫҰ өз
дамуында үш кезеңнен өтті. Бірінші кезеңде адам құқықтары мен мәдени
ынтымақтастыққа басымдық жасалды. 1970-жылдары АҚШ пен КСРО арасында
басталған қарым-қатынастар Еуропа қауіпсіздігінің әскерлеріне қатысты
көпжақты келіссөздер өткізуге мүмкіндік берді. Дәл осы кезеңде (1986-1992
жж.) ЕКҚКК (1990 ж.), Ашық аспан жөніндегі Келісім (1992 ж.), т.б.
сияқты құжаттарға қол қойылды. Кейін КСРО-ның құлдырауы күн тәртібін
өзгертті: ЕҚЫКЕҚЫҰ Жаңа Еуропаға арналған Париждік Хартияда
белгіленген жалпыеуропалық құндылықтарды насихаттауға, қақтығыстарды
болдырмау мен дағдарыстарды басқаруға, превентивті дипломатияға көп назар
аудара бастады. Бұл ең алдымен қоқаң-лоққы басымдығының өзгеруінен
туындады: Батыс - Шығыс сызығындағы әскери конфронтация өткен шаққа
айналды да, Балкандар мен ТМД елдеріндегі этникалық қақтығыс қарқыны тым
өсіп кетті16,б.205
3. ЕҚЫҰ және Қазақстан: бүгіні мен болашағы
Қазақстан Республикасы үшін ЕҚЫҰ-да мүше болу ЕҚЫҰ-ның қолда бар
әлеуетін елде тұрақтылық пен бейбітшілікті ұстап тұру үшін, ҚР-дың
халықаралық қоғамдастық ісіне кеңінен тартылуы үшін жұмсауға мүмкіндік
ашты. Бір жағынан, Орталық Азия аймағында ынтымақтастық орнату үдерісінде
ЕҚЫҰ-да Орталық Азия мен Қазақстанды ЕҚЫҰ кеңістігіндегі оның барлық
өлшемдерінде ажырамас бөлігі ретінде саналы түрде қабылдау жүріп жатыр .
ЕҚЫҰ демократиялық құндылықтарды қазақстандық кеңістікке ендіру ісінде
еңбегі зор. Егер 15 жыл бұрын Қазақстанда ЕҚЫҰ туралы алшақ көзқарас болса,
ал бүгінгі таңда Ұйым мемлекетіміздің қоғамдық-саяси өмірінің ажырамас
бөлігіне айналды. Сонымен қатар, кеңестік дәуірден кейінгі кеңістіктегі
мемлекеттердің ЕҚЫҰ-ға кірген соң, Ұйымның келбеті мен мәні едәуір
өзгеріске ұшырады. Сондықтан Ұйым қызметінің тиімділігін арттыру оның жаңа
қоқан-лоққыларға жауап беруге, сондай-ақ күн тәртібін кеңейтуге мүмкіндік
береді. Қазақстан Республикасы өз мандатының, сонымен бірге Орталық Азия
аймағы мандатының табысты жүзеге асуы үшін мүдделі.
Қазақстан Республикасы ЕҚЫҰ қызметінің үш өлшемінің – гуманитарлық,
экономикалық-экологиялық және әскери-саяси дамуы бойынша белсенді жұмыс
жүргізеді.
Республикадағы ДИАҚБ-ның қызметіне баға бере отырып, заңның үстемдігін
белгілеу саласында ЕҚЫҰ мен Қазақстан арасында жемісті ынтымақтастық
орнағаны назар аудартады.
Заңның үстемдігі идеясы Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
жөніндегі ұйымның (ЕҚЫҰ) адам құқығы саласындағы қызметінің тұжырымдамалық
негізінің іргетасы болып табылады. Заңның үстемдігі ұғымы ЕҚЫҰ-ға қатысушы
мемлекеттерде демократияның институционалдық базасын жасауға және нығайтуға
ықпал етеді. Заңның үстемдігі қағидасы ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттерді
тәуелсіз сот жүйесін жасау мен дамытуды, адам құқығы бойынша ұлттық
институттар құруды қамтамасыз етуге міндеттейді. ДИАҚБ заңның үстемдігін
бекіту контексінде адам құқығын сақтауды қамтамасыз етуге бағытталған
техникалық көмек көрсету бойынша түрлі жобаларды жүзеге асырады.
Қазақстанда заңның үстемдігін бекіту саласындағы жобалар келесі
бағыттарда жүзеге асырылады:
- құқықтық реформаны және ұлттық заңнаманы ЕҚЫҰ шеңберіндегі
міндеттемелер мен басқа да халықаралық нормаларға сәйкес келтіру
мақсатында заңнаманы қайта қарау;
- адам құқығы туралы білімді тарату;
- жергілікті құқық қорғау ұйымдарына көмек көрсету
және кеңес беру;
- Омбудсмен институтын құру және
түрме реформасын жүргізу;
Қазақстан ЕҚЫҰ-ның азаматтық қоғам құруға және заңның үстемдігін
бекітуге, сондай-ақ қатысушы мемлекеттерде демократиялық реформаларды
жылжытуға бағытталған қызметін қолдайды. Қазақстан Республикасы ДИАҚБ-ның
мандатын сақтауға және ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттердің азаматтарына Бюро
құрылымында, сайлауды қадағалау бойынша миссияда, атап айтсақ, core team
құрамында әділ географиялық орын беруді қамтамасыз етуге әрекет етеді .
Қазақстанда жүйелі негізде үкіметтік емес ұйымдардың (ҮЕҰ) қатысуымен
азаматтық формудар өткізіледі. ҚР Үкіметі үкіметтік емес ұйымдардың жыл
сайынғы ЕҚЫҰДИАҚБ-ның адами өлшемдер саласындағы міндеттемелерді орындау
үдерісін талқылау бойынша мәжілістеріне қатысуы мадақталады.
Сонымен қатар, Қазақстанда қоғамдық-саяси өмірді либералдау,
демократиялық институттарды дамыту, еуропалық тәжірибеге сүйене отырып,
ұлттық заңнаманы жетілдіру мақсатында нақты шаралар жасалуда. Мемлекеттік
құрылымның қазақстандық үлгісін дамытуға және саяси реформаларды әрі қарай
жылжытуға аса мән беріледі. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының
Парламенті Сайлау туралы, Саяси партиялар туралы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz