Ер Тарғын» жырындағы Тарғын батыр образы

Кіріспе

«Ертеде Қырғыз заманында Тарғын деген батыр өзінің қырғыз халқынан кісі өлтіріп, ханына қылмысты болып қашыпты »,- деп басталатын бұл жырдың тарихы тереңде жатыр. Оны жан-жақты зерттеп жазса да, ашылмаған тұстары әлі де болса тасада тығылып жатқаны белгілі.
«Ер Тарғын» жыры көне заманнан, яғни біздің бейбіт өмір сүріп жатқан кезімізге дейін сол күйінде сақталып жеткен баға жетпес асыл мұраларымыздың бірі. Бұл жырда бастан аяқ өмірге деген құштарлық, бұраланы мен соқпағы көп, ақ пен қара жолақты жолдары қатар жүретін сұм тағдырмен күресу баяндалады.
«Ер Тарғын» жыры өзінің аты да айтып тұрғандай, халқымыздың өз заманында мақтанышына айналған ержүрек батыры Тарғын жайында. Тарғын тек өз тұсының еліне беделді ұлы тұлғасы болып қана қоймай, біздің келешегімізге де тура жолды көрсетер ұлт қыранына айналды. Оған «ер» деген қосымша есімнің берілуі де тегін емес. Өйткені ол нағыз қылыштай өткір жүзді, алып ер тұлғалы батыр болды. Халқымыз арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты ұл-қыздарын ешқашанда жырақта қаладырмаған. Оларға «ер», «сері» деген секілді беделін арттыра түсетін сөз саптауларын есімдеріне қосымша қосып отырған. Бұндай жандар тарих сахнасынан ерекше орын алып, ел жүрегінен мәңгі орын тепкен.
Қазағымның бай мұрасының ішінде бізге үлгі болар дара тұлға есімдері санап айтқысыз. Олардың әр біреуінің жеке тұлғалы қасиеттері, сырлы әлемді сиқырлы сөзбен айтып кеткен ой жинақтары, сөз саптаулары, жағадан жапырылып тапалай түскен жауларымен айқасқан айбарлы да қайратты, айбатты да жігерлі алып күштері өз алдына бөлек әңгіме. Олардың ішінен Тарғын есімді батырды ерекше атап кету мүмкін емес.
Тарғын қайтпас қайсар мінезімен ел көзіне түскен батыр. Ол өз елінен қашып кетіп қырық сан қырым жұртына да келген. Тарғын ол елде айлап жатып қонақ та болған, бірақ ешбір кісі мұның батыр екенің білмейді. Тарғын Қырымдағы қырық мешіттің қырық ханының үлкені Ақшахан есімді патшаның қол астына келіп кіреді. Ол уақытта Қырым жұртының арғы жағында он сан оймауыт, тоғыз сан торғауыт Олалай, Бұлалай деген жауы бар еді. Сол шайқас үшін Қырым жұртының әскерімен Тарғын батыр да жауға аттанып кетеді. Оның ең алғаш жаумен шайқаста қарсылық көрсетіп, тойтарыс берген тұсы да осы жорықтан басталған еді.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Ер Тарғын жырындағы Тарғын батыр образы

Ауан, ауан, ауан су,

Ауанда үлкен балық жүзген су,
Қараже,
Қобан – қанды су,
Ақтоған,
Бодан – жанды су,
Үш өзен,
Самар – данды су,
Су болғалы екеуі,
Кәпір менен
мұсылман
Ерлеріменен даулы
су.
Даулы жерде
тұрмаймын,
Мен кетемін,
кетемін,

Кеткенменен айдалаға кетпеймін
Айналып Еділді
өтемін.

Тарғын батыр

Ертеде Қырғыз заманында Тарғын деген батыр өзінің қырғыз халқынан
кісі өлтіріп, ханына қылмысты болып қашыпты ,- деп басталатын бұл жырдың
тарихы тереңде жатыр. Оны жан-жақты зерттеп жазса да, ашылмаған тұстары әлі
де болса тасада тығылып жатқаны белгілі.
Ер Тарғын жыры көне заманнан, яғни біздің бейбіт өмір сүріп жатқан
кезімізге дейін сол күйінде сақталып жеткен баға жетпес асыл мұраларымыздың
бірі. Бұл жырда бастан аяқ өмірге деген құштарлық, бұраланы мен соқпағы
көп, ақ пен қара жолақты жолдары қатар жүретін сұм тағдырмен күресу
баяндалады.
Ер Тарғын жыры өзінің аты да айтып тұрғандай, халқымыздың өз
заманында мақтанышына айналған ержүрек батыры Тарғын жайында. Тарғын тек өз
тұсының еліне беделді ұлы тұлғасы болып қана қоймай, біздің келешегімізге
де тура жолды көрсетер ұлт қыранына айналды. Оған ер деген қосымша
есімнің берілуі де тегін емес. Өйткені ол нағыз қылыштай өткір жүзді, алып
ер тұлғалы батыр болды. Халқымыз арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты
ұл-қыздарын ешқашанда жырақта қаладырмаған. Оларға ер, сері деген
секілді беделін арттыра түсетін сөз саптауларын есімдеріне қосымша қосып
отырған. Бұндай жандар тарих сахнасынан ерекше орын алып, ел жүрегінен
мәңгі орын тепкен.
Қазағымның бай мұрасының ішінде бізге үлгі болар дара тұлға есімдері
санап айтқысыз. Олардың әр біреуінің жеке тұлғалы қасиеттері, сырлы әлемді
сиқырлы сөзбен айтып кеткен ой жинақтары, сөз саптаулары, жағадан жапырылып
тапалай түскен жауларымен айқасқан айбарлы да қайратты, айбатты да жігерлі
алып күштері өз алдына бөлек әңгіме. Олардың ішінен Тарғын есімді батырды
ерекше атап кету мүмкін емес.
Тарғын қайтпас қайсар мінезімен ел көзіне түскен батыр. Ол өз елінен
қашып кетіп қырық сан қырым жұртына да келген. Тарғын ол елде айлап жатып
қонақ та болған, бірақ ешбір кісі мұның батыр екенің білмейді. Тарғын
Қырымдағы қырық мешіттің қырық ханының үлкені Ақшахан есімді патшаның қол
астына келіп кіреді. Ол уақытта Қырым жұртының арғы жағында он сан оймауыт,
тоғыз сан торғауыт Олалай, Бұлалай деген жауы бар еді. Сол шайқас үшін
Қырым жұртының әскерімен Тарғын батыр да жауға аттанып кетеді. Оның ең
алғаш жаумен шайқаста қарсылық көрсетіп, тойтарыс берген тұсы да осы
жорықтан басталған еді.
Тарғын сынды батырың
Қайтарын жұрттың біледі,
Алладан пәрмен тіледі,
Құйысқаның қысқартып,
Екі айылын берік тартып,
Енді атына мінеді.
Өлгенім жақсы жүдә деп,
Тоғыз санды торғауыт,
Он сандайын оймауыт,
Барабан соғып, шың қағып,
Алдымнан әскер жүргізіп,
Бұйым болды бұ да дөп,
Аллалап батыр шабады.
Жалғыздың жары құдай деп,
Сары ала туы салбырап,
Шапты батыр тебініп,
Жалмауыздай емініп,
Сырттағы жүрген әскерге,
Қарамады бұл батыр
Ішкі қамалға кірді желігіп.
Міне, Тарғынның өзіне сый көрсеткен Ақшахан патшасына деген
ризашылығы. Ол қанша жыл басып кіре алмаған қамалды да бағындырып, бұзып
жарды. Осыдан кейін ел ішінде, яғни Қырым жұртында Тарғын батырдың беделі
арта түсті. Алғаш жауға аттанғанда қарапайым әскер қатарына енген ер азамат
болса, енді ол дардай әскербасы болды.
Ер Тарғын хан иесінің, осы дәурен сүріп жатқан тұсында, Ақжүніс атты
ару қызына ғашық болады. Ақжүніс, шынымен де, қолаң шашты, қой көзді, қасы
саржадай керілген, белі бұрала бүгілген, кірпігі оқтай тігілген мәрттің
мұндай батырлығына, ерлігіне, қайратына ылайық жан еді.
Бір замандар болғанда бұл қызды бір ханның баласына айттыруға жаушы
келеді, сонда Ақшахан қызына кісі жіберіп сұрапты:
– Сені айттыруға жаушы келіп жатыр, менен рұқсат, қызымның өзінің
күйеуге барғысы келе ме екен, келмей ме екен? – деп. Сонда қызы: – Әкем
маған үш күн мұрсат берсін, – дейді.
Қыз бұл үш күннің ішінде Тарғын батырды шақыртып алады да: – Міне,
мені бір хан баласына айттыруға жаушы келіп жатыр екен, әкем мені сол
ханның баласына бермекші болып, менен рұқсат сұрап, маған кісі жіберіпті.
Мен ондай хан баласына тансық емен, өзім де хан баласымын, сұлуға тансық
емен, өзім де сұлумын, мен сондай кісіге барамын кімнің бақыты зор болса, –
депті. Егерде батыр екенің рас болса, мені осындай кісіге қор қылғанша сен
мені ал да қаш, мен саған тиемін, сенен басқа еш кісіге тимеймін, көңілім
саған ауды, егерде маған келмесең, мен шыдап тұра алмай сенің қайғыңнан
өлемін, – дейді.
Онан Тарғын бұл қызды Ақшаханның Қанатты қара дейтұғын бір жорғасына
мінгізеді де алып қашады. Үш күн кетті, үш күннен соң ханның қызының
қарауылшы құлдары Ақшаханның бір қазысына барып хабар береді: – Ханның қызы
Ақжүніс сұлу сарайында жоқ, қашып кетіпті, кімменен қашқанын білмейміз,–
дейді. Қазы ханға хабар беріп еді, Ақшахан сонда: – Ол жалғыз қашқан жоқ
шығар, бір жігітпенен қашқан-ды, жігіттерді түгендеңіз,– деген бұйрық
береді. Жігіттерді түгендеп қараса, Тарғын батыр жоқ болады. Хан өзіне
қараған бүтін ел-жұртын жиды да, үкім айтты: – Мен қызымның ол қырғызбенен
кеткеніне риза емеспін, қызым хан баласымен кетсе керек еді, сүйек қорлап
қара кісіменен кетті, сол қызымды кім қуып жетіп айырса, сол кісі алсын.
Құйт бай болсын, құйт жарлы болсын, құйт жас болсын, құйт қарт болсын, тек
кім айырса, сол алсын, – дейді. Егерде қуып жетіп қызымды өлтірсе құны жоқ
болсын, тек Тарғыннан айырыңыз да өзіңіз алыңыз, – деді. Хан солай деген
соң, бір мырза екі атпенен, бір мырза үш атпенен қуды, тапқан кісі атты
жетелей берді, бір атым болдырса бір атымменен қуып жетермін деп, олар
далаға шыққан соң жиылып кеңесті: – Біз жетсек те қызды бізге Тарғын
бермес, оны ала алмаспыз, егерде қаһары келсе біздерге қырғын таптырар, –
деді де жұрт қорқып қумай үйлеріне тарқасты. Сол қууға шыққан кісілердің
ішінде алпыс беске келген бір қарт кісі бар еді, тек сол қайтпай қалды: –
Мен үйден бір қуамын деп шыққан соң, қумай үйге қайтып барғаным да өлім,
қуып барып соғысып қлгенім де бір өлім, мен қайтпаймын, қуамын, қазам жетсе
өлермін, шамам келсе ол қызды алармын, – дейді де, қуып кетеді.
Тарғынның астындағы Тарлан аты пысқырады, ол ат артынан бір жау келе
жатқанда пысқыратын еді. Тарғын аты пысқырған соң артына қараса, артында
бір жалғыз кісі келеді екен. Келе жатқан бағанағы Қарт Қожақ еді. Онымен
жолыққан тұста Тарғын өзінің батырлығымен қоса ақылдылығын да көрсете
біледі. Ол Қожақтың жасы үлкенің ескере отырып, оған сый-құрмет танытып жол
береді. Ақжүністі қаласаң ала бер дейді. Бірақ батырдың ерлігіне тәнті
болған Қарт Қожақ екі ғашықты қос шынарға қосып жолға аттандырып жібереді.
Батыр қызды алып сол кеткеннен кетіп, Еділдегі Орманбеттің он сан ноғайынан
бірақ шығады. Ондағы Ханзада деген ханның қол астына барып бір бидің үйінде
қонақ болады. Батыр елге түскен беттен-ақ халық сұрастыра келе, бұның
Олалай ханның торғауыт деген жұртын харап еткенің бұрыннан естіп сый-құрмет
танытады. Хан оған осы елде тұрақтап қалып, әскербасы болуын да өтінеді.
Тарғын ер сөзін жерге тастамас алып күш иесі емес пе? Ол ешқашан көмек
қолын созудан жатсынған емес. Батыр енді Еділден шыққан Шаған дейтұғын
судың бойындағы қыл жалаулы көп қалмақты ығыстырып, солардың жерін Ханзада
ханға алып береді. Ер Тарғын осы шайқаста қалың қол әскермен барып
шайқасқан жоқ, тек өз қасына Қарасайұлы Көбенді, Алшағырұлы Тебенді және
Өмірұлы Себенді ғана серік етіп алады. Батыр осы шайқас кезінде Шағанның
басындағы белдің үстіне бір жалғыз біткен еменнің басына барып шығып
қалмақтардың қайтып келуін тосады. Еменнің басында көлденең біткен бұтағы
бар еді, сол бұтаққа атша мініп отырады. Бірақ ол бұтақтың түбі шірік екен,
бұтақ сынып жерге түсіп Тарғын құлайды. Тарғынның бел омыртқасы буынынан
шығып кетеді, қасындағы үш жолдасы өздерінің найзаларын төрт бұрышты қылып
қиындастырып, Тарғынды сол найзалардың төрт бұрышына екі аяғын, екі қолын
байлап алдарына өңгеріп екі айда Ханзада ханға алып келеді. Осы тұстан-ақ,
батырдың екі ай бойы жаны көзіне көрінсе де дым білдірместен елге жеткенше
шыдап бағуы, оның мықтылығын көрсетпей ме?! Ханзада хан батырды неше күн
бақтырып қақтырса да ешбір жазыла алмайды, жатқан орнынан қозғала алмайды.
Ол уақытта Ханзада ханның елі Бұлғыр тау дейтұғын тауды жайлайтұғын
еді, Бұлғыр таудың ішінде алты бұлағы бар екен. Ханның елі Бұлғыр таудан
көшіп баяғы қалмақтың жайлауы Шағанға барып қонады, Тарғын мен Ақжүністі
Шағанның бойына барып қонған соң қайтып келіп алармыз деп жұртқа тастап
кетеді. Олар Тарлан атын арқандап, алты-жеті күндік азығымен елде қалады.
Уақыт өткен сайын олардың азығы да таусыла бастайды, бірақ Ханзада ханнан
ешбір кісі келмейді. Тарғын менен Ақжүністің азығы жоқ, арқандаулы тұрған
Тарлан атты бағатын кісі жоқ, ашығып өлім халіне жетеді, сол кезде Тарғынға
қайғы түседі. Мұның Қырым жұртында қырық құрдасы бар еді әм бірнеше
мырзалары бар еді, олардың қасында болсам мұндай бәлеге ұшырамас едім, бір
қызға бола өз жұртымнан айырылып, бұл жұртта жатқаным қате екен деп
жылайды, жылайды да толғайды:
Бұлғыр, Бұлғыр, Бұлғыр тау,
Бұлдырап тұрған құрғыр тау,
Қаптай қонған елім жоқ,
Елім-күнім Кәрібоз,
Сөйлесетұғын тілің жоқ,
Ел таптырар ма екенсің?
Арысаң да жануар,
Көрсетер едің бір қара,
Саған мінер белім жоқ,
Белге қылар емім жоқ,
Бұл шамаға келгенде,
Ажалым аштан болды ма?
Ауызға жерге жемім жоқ,
Егер өлсем бұл жерде
Сүйегімді ұстар теңім жоқ, –
деп батыр қапаланады. Оған ең бірінші жанына бататыны, осындай тірліктен
кейін ешкімге керексіз болып қалғаны. Тым құрығанда:
Тарғын, Тарғын дейтұғын,
Қолымнан сарқыт жейтұғын,
Жамандық жер кез келсе,
Қайырылмай кетпен дейтұғын –
Қарасайұлы Көбенді,
Алшағырұлы Тебенді,
Өмірұлы Себенді
Бірге жортқан жолдасым,
Бейілі жаман оңбасын.
Осындай қиын жерлерде,
Келмей кетті не үшін?, –
деп достықтың қадірін түсінбегендері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.