Әдеби тіл туралы ұғым, қазақ әдеби тілі жайындары пікілрлер
КІРІСПЕ
1. ӘДЕБИ ТІЛ ТУРАЛЫ ҰҒЫМ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ ЖАЙЫНДАРЫ ПІКІЛРЛЕР
2. ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ДАМУ БАРЫСЫН ДӘУІРЛЕУ
3. ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ СТИЛЬДЕРГЕ ТАРАМДАЛУЫ
4. ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ЖАЗБА ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
5. ЖАЗУ (ГРАФИКА) ЖӘНЕ ЕЛМЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ
6. ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭЛЕУМЕТТІК ҚЫЗМЕТІ ЖӨНІНДЕГІ ПІКІРЛЕР
7. АРАБ.ПАРСЫ ТЕРМИН СӨЗДЕРІ
8. ОРЫС ЖӘНЕ ИНТЕРНАЦИОНАЛ ТЕРМИН СӨЗДЕРІ
9. АЛҒАШҚЫ ГАЗЕТ.ЖУРНАЛДАРДЫҢ
ТЕРМИН ЖАСАУДАҒЫ РӨЛІ
10. ХРИСТИАНДЫҚТЫҢ ТАРАЛУЫ (НЕСТОРИАНДЫҚ ПЕН ЯКОВИТТІК)
1. ӘДЕБИ ТІЛ ТУРАЛЫ ҰҒЫМ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ ЖАЙЫНДАРЫ ПІКІЛРЛЕР
2. ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ДАМУ БАРЫСЫН ДӘУІРЛЕУ
3. ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ СТИЛЬДЕРГЕ ТАРАМДАЛУЫ
4. ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ЖАЗБА ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
5. ЖАЗУ (ГРАФИКА) ЖӘНЕ ЕЛМЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ
6. ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭЛЕУМЕТТІК ҚЫЗМЕТІ ЖӨНІНДЕГІ ПІКІРЛЕР
7. АРАБ.ПАРСЫ ТЕРМИН СӨЗДЕРІ
8. ОРЫС ЖӘНЕ ИНТЕРНАЦИОНАЛ ТЕРМИН СӨЗДЕРІ
9. АЛҒАШҚЫ ГАЗЕТ.ЖУРНАЛДАРДЫҢ
ТЕРМИН ЖАСАУДАҒЫ РӨЛІ
10. ХРИСТИАНДЫҚТЫҢ ТАРАЛУЫ (НЕСТОРИАНДЫҚ ПЕН ЯКОВИТТІК)
Әдеби тілдің тарихын баяндамас бұрын, «әдеби тіл» деген категорияның өзі туралы түсінікті анықтап алу қажет. Өйткені «әдеби тіл» дегеннің мазмұны, сипаты жөнінде тек қазақ тіл білімінде емес, жалпы отандық лингвистикада анық, айқын, үзілді-кесілді айтылған тұрақты пікір жоқ.
Бірқатар ғалымдар әдеби тіл дегеніміз жалпы халықтық тілдің өңделіп, қырланған түрі деп таныса, енді бірсыпырасы жалпы хатқа түскен дүниелердің тілі әдемі деп табады. Сондықтан орыс әдеби тілінің тарихын сөз еткен бірқатар мамандар жазусыз әдеби тілдің болуы мүмкін емес деп санайды. «Әдеби тіл дегеніміз — жалпы халықтық тілдің хатқа түскен, белгілі бір дәрежеде өңделген ерекше түрі». «Әдеби тілдің тарихы — жазба ескерткіштердің тарихы». «Әдетте, жазусыз әдеби тіл болуы мүмкін емес».
«Жазу — әдеби тілдің ең маңызды және қайткенде де болуға тиісті белгісі». «Тіл білімі тарапынан алғанда «әдеби тіл» деп тек көркем әдебиет емес, ғылыми зерттеулердің, саяси трактаттардың, газет-журналдардың тілін де, қысқасы, жазба тілді атаймыз».
Міне, осы пікірлес ғалымдар белгілі бір тілді әдеби деп тану үшін жазудың болуы шарт дегенді, яғни хатқа түскен нұсқалары жоқ немесе олар өте аз жерде әдеби тіл де жоқ дегенді кесіп айтады. Бұд таным (концепция) көбінесе жазуы ертеден келе жатқан кейбір Европа халықтары тілдерін, славян тілдерін, оның ішінде орыс тілін, көне жазулы үнді, қытай, жапон тілдерін зерттеушілер тарапынан қолдау табады. Ол қисынды да. Көне, ескі жазулары болған халықтардың тілдері, олардың тарихын зерттеуге қажет объектілердің (жазба ескерткіш-тердің) сипаты, сөз жоқ, жоғарғы пікірлерді айтқызуға мүмкіндік береді. Осының нәтижесінде «әдеби тіл» деген термин «жазба тіл» дегеннің баламасы ретінде ұсынылады.
Ал осы таным дүние жүзіндегі тілдердің барлығына келгенде бірден- бір дұрыс анықтама бола ала ма? Әлде әр халықтың мәдени-рухани дүниесі тарихының ерекшеліктеріне орай және тілінің әр дәуірдегі даму барысына сәйкес сол тілдің әдеби турін танытатын өзге де белгілердің болуы мүмкін бе?
Зерттеушілердің көпшілігі «әдеби тіл» ұғымы тарихи жағынан құбылмалы деп таниды. Демек, ол жөніндегі бір ғана таным-анықтама барлық тілдердің әдеби түрінің даму барысындағы күллі дәуіріне бірдей сай келуі шарт емес. Сондықтан кейбір халықтардың жазу дәстүрі тумаған немесе өрбімеген, я болмаса бір кездерде жазуы болып, кейін әр түрлі себептерден дамымай қалған дәуірлерінде де әдеби тілі болуы мүмкін деген пікірлер де орын алып жүр.
Бірқатар ғалымдар әдеби тіл дегеніміз жалпы халықтық тілдің өңделіп, қырланған түрі деп таныса, енді бірсыпырасы жалпы хатқа түскен дүниелердің тілі әдемі деп табады. Сондықтан орыс әдеби тілінің тарихын сөз еткен бірқатар мамандар жазусыз әдеби тілдің болуы мүмкін емес деп санайды. «Әдеби тіл дегеніміз — жалпы халықтық тілдің хатқа түскен, белгілі бір дәрежеде өңделген ерекше түрі». «Әдеби тілдің тарихы — жазба ескерткіштердің тарихы». «Әдетте, жазусыз әдеби тіл болуы мүмкін емес».
«Жазу — әдеби тілдің ең маңызды және қайткенде де болуға тиісті белгісі». «Тіл білімі тарапынан алғанда «әдеби тіл» деп тек көркем әдебиет емес, ғылыми зерттеулердің, саяси трактаттардың, газет-журналдардың тілін де, қысқасы, жазба тілді атаймыз».
Міне, осы пікірлес ғалымдар белгілі бір тілді әдеби деп тану үшін жазудың болуы шарт дегенді, яғни хатқа түскен нұсқалары жоқ немесе олар өте аз жерде әдеби тіл де жоқ дегенді кесіп айтады. Бұд таным (концепция) көбінесе жазуы ертеден келе жатқан кейбір Европа халықтары тілдерін, славян тілдерін, оның ішінде орыс тілін, көне жазулы үнді, қытай, жапон тілдерін зерттеушілер тарапынан қолдау табады. Ол қисынды да. Көне, ескі жазулары болған халықтардың тілдері, олардың тарихын зерттеуге қажет объектілердің (жазба ескерткіш-тердің) сипаты, сөз жоқ, жоғарғы пікірлерді айтқызуға мүмкіндік береді. Осының нәтижесінде «әдеби тіл» деген термин «жазба тіл» дегеннің баламасы ретінде ұсынылады.
Ал осы таным дүние жүзіндегі тілдердің барлығына келгенде бірден- бір дұрыс анықтама бола ала ма? Әлде әр халықтың мәдени-рухани дүниесі тарихының ерекшеліктеріне орай және тілінің әр дәуірдегі даму барысына сәйкес сол тілдің әдеби турін танытатын өзге де белгілердің болуы мүмкін бе?
Зерттеушілердің көпшілігі «әдеби тіл» ұғымы тарихи жағынан құбылмалы деп таниды. Демек, ол жөніндегі бір ғана таным-анықтама барлық тілдердің әдеби түрінің даму барысындағы күллі дәуіріне бірдей сай келуі шарт емес. Сондықтан кейбір халықтардың жазу дәстүрі тумаған немесе өрбімеген, я болмаса бір кездерде жазуы болып, кейін әр түрлі себептерден дамымай қалған дәуірлерінде де әдеби тілі болуы мүмкін деген пікірлер де орын алып жүр.
КІРІСПЕ
ТАРАУ 1. ӘДЕБИ ТІЛ ТУРАЛЫ ҰҒЫМ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ ЖАЙЫНДАРЫ ПІКІЛРЛЕР
Әдеби тілдің тарихын баяндамас бұрын, әдеби тіл деген категорияның
өзі туралы түсінікті анықтап алу қажет. Өйткені әдеби тіл дегеннің
мазмұны, сипаты жөнінде тек қазақ тіл білімінде емес, жалпы отандық
лингвистикада анық, айқын, үзілді-кесілді айтылған тұрақты пікір жоқ.
Бірқатар ғалымдар әдеби тіл дегеніміз жалпы халықтық тілдің өңделіп,
қырланған түрі деп таныса, енді бірсыпырасы жалпы хатқа түскен дүниелердің
тілі әдемі деп табады. Сондықтан орыс әдеби тілінің тарихын сөз еткен
бірқатар мамандар жазусыз әдеби тілдің болуы мүмкін емес деп санайды.
Әдеби тіл дегеніміз — жалпы халықтық тілдің хатқа түскен, белгілі бір
дәрежеде өңделген ерекше түрі. Әдеби тілдің тарихы — жазба
ескерткіштердің тарихы. Әдетте, жазусыз әдеби тіл болуы мүмкін емес.
Жазу — әдеби тілдің ең маңызды және қайткенде де болуға тиісті
белгісі. Тіл білімі тарапынан алғанда әдеби тіл деп тек көркем әдебиет
емес, ғылыми зерттеулердің, саяси трактаттардың, газет-журналдардың тілін
де, қысқасы, жазба тілді атаймыз.
Міне, осы пікірлес ғалымдар белгілі бір тілді әдеби деп тану үшін
жазудың болуы шарт дегенді, яғни хатқа түскен нұсқалары жоқ немесе олар өте
аз жерде әдеби тіл де жоқ дегенді кесіп айтады. Бұд таным (концепция)
көбінесе жазуы ертеден келе жатқан кейбір Европа халықтары тілдерін, славян
тілдерін, оның ішінде орыс тілін, көне жазулы үнді, қытай, жапон тілдерін
зерттеушілер тарапынан қолдау табады. Ол қисынды да. Көне, ескі жазулары
болған халықтардың тілдері, олардың тарихын зерттеуге қажет объектілердің
(жазба ескерткіш-тердің) сипаты, сөз жоқ, жоғарғы пікірлерді айтқызуға
мүмкіндік береді. Осының нәтижесінде әдеби тіл деген термин жазба тіл
дегеннің баламасы ретінде ұсынылады.
Ал осы таным дүние жүзіндегі тілдердің барлығына келгенде бірден- бір
дұрыс анықтама бола ала ма? Әлде әр халықтың мәдени-рухани дүниесі
тарихының ерекшеліктеріне орай және тілінің әр дәуірдегі даму барысына
сәйкес сол тілдің әдеби турін танытатын өзге де белгілердің болуы мүмкін
бе?
Зерттеушілердің көпшілігі әдеби тіл ұғымы тарихи жағынан құбылмалы
деп таниды. Демек, ол жөніндегі бір ғана таным-анықтама барлық тілдердің
әдеби түрінің даму барысындағы күллі дәуіріне бірдей сай келуі шарт емес.
Сондықтан кейбір халықтардың жазу дәстүрі тумаған немесе өрбімеген, я
болмаса бір кездерде жазуы болып, кейін әр түрлі себептерден дамымай қалған
дәуірлерінде де әдеби тілі болуы мүмкін деген пікірлер де орын алып жүр.
Қазақ тіл білімінде де әдеби тіл деген ұғымға тиянақты бір анықтама
берілмей келеді. Жалпы күні бүгінге дейін қазақ әдеби тілі, қазақ жазба
әдеби тілі, қазақ ауыз әдебиеті тілі, қазақтың жалпы халықтық тілі
деген категориялар бір-бірінен ажыратылып, әрқайсысы нақты анықтамға ие
болған жоқ. Өйткені қазақ тілінің бізге мәлім тарихының өн бойындағы сыры,
ерекшеліктері, жұмсалу өрісі толық зерттеліп біткен жоқ. Соңғы жылдарда
қазақтың жалпыхалықтық іші мен әдеби тілі тарихына қатысты жеке мәселелерді
қарастыру едәуір қолға алынғанымен, әрине, бұл ізденістер проблеманы
түбегейлі шешіп тастауға әлі де жеткіліксіз екендігі аян.
Бізде де әдеби тіл статусын жазумен ғана байланыстыру идеясы жоқ емес
М.Г.Балақаев: Әдеби тіл — жазба тіл. Жазба әдебиет арқылы тіл байлықтары,
оның құрылысы сымбатты қалыпқа түсіп, екшеледі. Жазуы болмаған халықтың
тілі әдеби тіл дәрежесіне көтеріле алмайды, — деп жазады. Дәл осындай
тұжырымды Ғ. Мұсабаев та айтады: Әдеби тіл ең әуелі-ақ жазуға сүйенеді.
Жазу стилінсіз әдеби тіл болмақ емес — дейді. Еңді бірқатар зерттеушілер
қазақтың әдеби тілін XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады деп, мұны ұлы
ағартушы-демократтар Абай мен Ыбырайдың есімдерімен байланыстырады".
Әсіресе бұл қағида Абай мен Ыбырай сияқты қаламгерлердің шығармашылығы мен
қызметін сөз еткен тұстарда баса айтылып келді. Тіпті қазақ әдеби тілі
Қазан революциясынан кейін ғана пайда болын, дамып отыр деген
пікірлер де жоқ емес.
Бұл көзқарастар қазақ әдеби тшін тануда үзілді-кесілді орныққан
бірден-бір айқын пікірге келтірмей отырғаны белгілі. Халықтың әдеби тілінің
қалыптасып, дамуы сол халықтың әлеуметтік тарихымен тығыз байланысты.
Қауымның рутайпалық дәуірін былай қойғанда, бірнеше саяси-
территориялық бөліктерге бөлініп, бытырап келген феодалдық дәуіріндегі
әдеби тілі мен ұлт болып құралған кезегіндегі әдеби тілі бірдей болмақ
емес.
Әсіресе айырмашылық тілдің әлеуметтік қызметі мен стильдік тармақталуы
жағынан көзге түседі. Сондықтан осы күнгі ұлт болып қалыптасқан халықтардың
тілдерін ұлттық дәуірге дейінгі және ұлттық әдеби тілі деп бөліп зерттеу
дұрыс деп танылып жүр. Қазақ тілі де дамудың осы ортақ белгісінен қалыс
қалмайды.
Қазақ әдеби тілін де біз қазақ халқының ұлт болып қалыптаса
бастағанға дейінгі түрі және ұлттық түрі деп бөліп қараймыз. Бұл екі
кезеңнің аралық тұсы— өткен ғасырдың екінші жартысы, яғни қазақтың ұлттық
әдеби тілі ХІХ ғасырдың 11 жартысынан бастап қалыптасты деген тұжырымға
келемізғ
Әдеби тіл дегеннің ең басты белгісі — оның өңделген, сұрыпталған,
нормаланған тіл болуы, бұл — бір қызметі жағынан сол халықтың өмірінде
ұйымдастырушы, қоғам мүшелерінің басын қосушы сипаты, яғни жалпыға ортақтық
қасиеті болуға тиіс, бірақ әдеби тілдердің бір кезеңдердегі
жазба түрлерінде әрдайым соңғы белгінің болуы шарт емес.
Әр нәрсенің, әр құбылыстың заты (мән-мәнісі, табиғаты)
салыстыру арқылы, өзге құбылыстардың қарама-қарсысына қою арқылы
таныла түседі. Әдеби тілді тану үшін оның қарама-қарсысына қойылатын
басты құбылыс — ауызекі сөйлеу тілі. Бұл — үшінші шарт. Әдеби тіл қолданылу
тәжірибесінде қоғам сыннан өткен, нормаларын қоғам санасы дұрыс
деп қабылдаған және ол нормалар барша үлгілерге ортақ болуы шарт.
Бұл — әдеби тілдің төртінші сипаты. Осы сипат-белгілерді нысанаға алып
қарасақ, қазақтың тіл қолдану тәжірибесінде әдеби деген атрибут —
сапаны ұлттық дәуірге дейін де беруге болатын мотивтер бар.
Бірқатар мамандар, жоғарыда айттық, әдеби тіл категориясын жазу-
сызумен тікелей байланыстырғандықтан, қазақтың ауыз әдебиеті тілін былай
қойғанда, Абай, Ыбырайларға дейінгі неше сан ақын-жыраулар тілін де әдеби
емес деп табады.
Әдеби тіл жайын арнайы сөз еткен М. Әуезов Қазақтың
әдеби тілін Абайдан басталады дейтін тілшілерге дау
айтамыз.
Абайдың алдындағы қазақ халқының көп ғасырдан келе
жатқан мол эпостарындағы, ұзынды-қысқалы салттық, тарихтық
жырларындағы, шебер, көркем өлең үлгілеріңдегі тілдерді ұмытуға бола ма?
Бұхар, Махамбеттерде қазақ әдеби тілінің үлгі-өрнектері жоқ деуге бола
ма?— дейді. Осыған үндес пікірді I. Кеңесбаев та айтты: Абайға дейін де
қазақ әдеби тілінің ұрығы себілген болатын олар жаңа бастаған жазба
әдебиеттің кейбір уәкілдерінің (Махамбет Өтемісов, Ы. Алтынсарин сияқты)
шығар-маларынан табылады — деп жазды. Абайдың алдында өткен Шортанбай,
Базар, Бұхар жыраулар жазба әдебиет екілдері, Абайдың ірі ақын болуына
себепкер — осы бай әдебиет дегеңді С. Мұқанов та айтты.
Қазақ тілі тарихына назар аударған ғалым Н. Сауранбаев қазақтың толық
мағынасындағы әдеби тілі Совет заманында ғана қалыптасты дегенді айта
отырып (сірә, ғалым бұл жерде әбден кемелденген, әлеуметтік қызмет өрісі
кеңейген, стильдік тармақтарға бөлінген, ауызша да, жазбаша да түрлері
дамыған ұлттық әдеби тілді көздей айтқан болар), оның революциядан бұрын
жасалған бірнеше заттық, ұлттық негізі болды дейді. Олар: 1) XVIII
ғасырдың II жартысынан бастап, ХІХ ғасырдың аяғы, XX ғасырдың басында
іргесі қалана бастаған жазба әдебиет дәстүрі, 2) көп ғасырлар бұрын шығып
қалыптасып, қазақ халқымен бірге келе жатқан ауыз әдебиетінің дәстүрі, 3)
қазақ руларының сөйлеу тілі. Демек, бұл зерттеуші қазақтың жазба әдеби
тілінің басын, ХVІІ ғасырдың
II жартысынан алады. XVIII—XIX ғасырларда және XX ғасырдың басындағы
қазақтың жазба әдебиеті деп отырғанымыз: 1) ауыз әдебиетінің арнасынан
шығып, жазба әдебиеттің дәстүріне түсе бастаған, сол замандағы қоғамдық
өмір туралы сюжетті бірнеше әдеби шығармалар қалдырған Бұхар, Дулат,
Нысанбай сияқты ақындардың шығармалары, 2) шығыс әдебиетінің дәстүрін қазақ
жеріне таратып, оны дәріптеген жазба ақындардың: Шайхысламның, Шәдінің,
Ақмолданың т. б. шығармалары, 3) Абай, Алтынсарин бастаған ағартушылық,
демократияшыл бағыттағы жаңашыл ақындардың шығармалары.
Сөйтіп, әдеби тіл деген категорияны қазақ тіліне қалайша қатыстыруға
болады? Қазақтың жазба әдеби тілінің жаңа кезеңі (осы күнгі түрі)
басталғанға дейін, яғни өткен ғасырдың екінші жартысына дейін қазақта әдеби
тіл болды ма? Болса, жеке дара біреу ғана ма, жоқ бір қоғамға екі әдеби тіл
қатар қызмет етті ме деген сияқты сұрақтарға жауап беру керек.
Әдеби тіл деген ұғым қазақ тілі үшін де тарихи, құбылмалы түсінік.
Қазіргі қазақ тілі ушін оның жазба түрінің болуы, сан салалы стильдерге
тарамдалуы, қоғам өмірінің барша саласына түгел қызмет етуі — заңды
шарттар. Ал бұл шарттарға қазақ топырағында қызмет еткен әдеби тілдер
әрдайым барлық дәуірлерде бірдей жауап бере алмаған. Және әдеби болуы үшін
бұл белгілердің түгел болуы міндетті де емес, мүмкін де емес.
Әдеби тілді зерттеу үшін сол халықтың рухани-мәдени дүниесінің
тарихымен жақсы танысу қажет. Көптеген халықтардың тарихында оның әдеби
тілінің қалыптасып, дамуы көркем әдебиетінің, оның ішінде поэзиясының бары
мен барысына тікелей қатысты болып келетінін бүгінгі тілтану теориясы
мақұлдайды. Демек, белгілі бір кезеңдердегі көркем әдебиетті қалай танимыз,
соған орай оның тілін де анықтауға тиіспіз. Осы жағынан келгенде, кейбір
әдебиет зерттеушілерімен келіспейтін жерлеріміз бар. Қазақ әдебиеті
тарихының томын жазушылар Абайға дейінгі қазақ поэзиясын әдебиетке
(литература дегенге) қоспайды, оларды халық өлеңдері (народные песни)
деп табады да, ақын-жырауларды өлеңдер (песенники) деп атайды. Бұл жерде
әдебйет дегенге тек жазба әдебиетті жатқызу принципі тұрғанын байқау қиын
емес. Ол, әрине, әдебиетшілердің өз ісі, қай терминді қалайша саралап
қолданады, ол — өз ықтиярлары. Бірақ мұның ғылымның өзге салаларын
шатастыратын бір жағы бар: егер ХІХ ғасырдың II жартысына дейін бірнеше
ғасыр бойы жасап келген қазақтың көлемі жағынан мол, сипаты жағынан ерекше
(өзге түркі халықтарымен салыстырғанда), көркемдігі жағынан күшті
әдеби дүниесі — ақын-жыраулар шығармашылығы шын мәнінде әдебиет
санатына қосылмаса, оның тілі де әдеби тілге жатпауға тиіс.
Егер олар халық өлеңдер ғана болса, тілі де халық мұрасы — ауыз
әдебиеті тілімен бір болуға керек.
Логикалық байдам осыған саяды, бірақ бұл байламға
келіспеуге тура келеді.
Ең алдымен, қазақ дүниесіне келгенде, оның бірнеше ғасырлық ақын-
жыраулар поэзиясын әдебиет деп тану керек, яғни әдебиет терминін Европа
мен орыс филологиясы қалай таныса, біздің де солай тануымыз шарт емес. Ал
бұларша бұлжытпай тануымыз ұлттық әдеби тілдің қалыптасуындағы көркем
әдебиеттің ролі және оған қатысты тіл дәстүрі жайындағы мәселелер өте
күрделі, оның үстіне барлық тілдерге ортақ жалпы бағыт-бағдардың болуына
қарамастан, жеке әдеби тілдердің тарихында олардың өздеріне ғана тән даму
ерекшеліктері орын алады деген дұрыс пікірлерді ескермеушілік
болар еді.
Әдебиет (литература) деген сөздің түп-төрйсінінде литера
(әріп), демек, жазу мағынасы болғанымен, бұл сөзлдің терминдік мәні
Европа мен орыс мәдениетінің өзінде сан рет құбылып қолданылып келгенін
білеміз. Сондықтан қазір литература сөзі о бастағы мағынасын қайткенде де
сақтап қолданылуы шарт болмаса керек. Егер біз әдебиет сөзіне тек жазба
түрде емес, өзгеше жолмен де өмір сүріп келген, біздің дәуірімізге дейін
түбегейлі өзгермей, жоғалмай жеткен көркем сөз деген ұғым беретін болсақ,
және оны ауыз әдебиеті мұрасынан бөліп қарайтын болсақ, оның тілін де
фольклор тілінен бөлек сапада деп тануға тиіспіз. Бұлайша бөліп тануға
негіз болатын мынадай белгілер бар.
1. Халық ауыз әдебиеті авторсыз дүние екені мәлім, ал ақын-жыраулар
творчествосы иелері бар мұралар және, ең маңыздысы, әр автордың шығармалары
өзінің құрылым бітімі (композициясы), мазмұны (тақырыбы), идеясы, көркемдеу
тәсілдері жағынан бір-бірінен ажыратылып тұрады, демек, ақын-жырауларда
даралық шығармашылық сипаты (индивидуальное творческое начало) бар, ал бұл
сипат — әдебиетке тән басты белгінің бірі.
2. Халық ауыз әдебиеті тіліне, әсіресе оның эпос сияқты кесек
шығармаларына көптеген дәстүрлі образдар, бір шығармадан екіншілеріне көшіп
отыратын дайын қалыптар (клише дегендер), жеке сөздер мен фразеоло-гйзмдер
ортақ болып келеді, олар біріне бірі ауысып та жүреді. Ал ақын-жыраулар
тілінде мұндай ортақ элементтер фольклорға қарағанда кемдеу кездеседі,
бірақ олар мұнда да бар. Бар болу себебі мынада: біріншіден, ақын-жыраулар
тілінің негізгі көзі — ауыз әдебиеті тілі, соның лексикалық-образдық
қазынасы. Екіншіден, авторлы әдебиеттің ауызша таралып, ауызша сақталуының
нәтижесінде әр алуан қосгіалардың болуы әбден ықтимал. Бірақ
айырмашылығы да бар: фольклор тілінде стереотип формулалар: әр түрлі
образдар, ортақ тұстар, негізгі поэтикалық үлгілер,
композициялық тәсілдер тұрақты болып келеді, ал қазақтың ақын-
жыраулары тілінде бұлардың болуы міндетті емес.
Қайткен күнде де ақын-жыраулардың әрқайсысына тән өзіндік сөз
қолданыстары бар екендігі хақ. Мысалы, Махамбет пен Дулатты, Марғасқа мен
Бұхарды, Шернияз бен Шортанбайды тақырыптары, суреткерлік үндері, стильдері
жағынан бір-бірімен шатастырмаймыз.
Ал ертеректегі Шалкиіз, Доспамбет, Қазтуғандардың тілі мен
қолтаңбалары (көркемдік стильдері) бір-біріне ұқсас келіп жатса, мұны
олардың өлең-толғауларының идеялық-мазмұндық жақындықтарынан және ең
бастысы, ертеректен ауызша таралып, араласып кеткендіктен көру керек болар.
3. Ақын мен жырау поэзиясында уақыт пен мекенге қарай нақтылық,
адамның ішкі дүниесін суреттеушілік, лиризм сарыны фольклорға қарағанда,
күшейе түседі. Бұлар ауыз әдебиетіндегі тілдік дәстүрден бірте-бірте қол
үздіре бастайтын, суреттеудің жаңа амалдарын тудыратын сәттер. Демек, бұл —
авторлы поэзия тілінің лексика мен грамматика саласында да жалпы поэтикалық
мүмкінші-ліктері байи түсті деген сөз. Ақын-жыраулар тілінің осы белгісі
халық ауыз әдебиеті тіліндегі біршама консервативтікті, дәстүрлік-тілдік
шектеушілікті бұзып, оның құрсауынан босаттырады.
4. Әрбір ақын немесе жыраудың қабілетіне орай өлең-жыр шығарушылық
ерекшелігі өлең техникасына шым-шымдап жаңалықтар, даралықтар қосады, яғни
авторлы поэзия ұйқас таңдау, синтаксистік және ырғақтық топтарды пайдалану
сияқты салаларда ауыз әдебиеті тілі шеңберінен шығып кетеді. Осы
көрсетілгеңдер бұл екі саланың бір-бірінен ажыратылуға тиіс айырым
белгілері болса, сонымен қатар олардың бір-біріне ұқсас ортақ тұстары да
айтарлықтай. Олар мыналар:
1. Ең басты ортақ белгі — екеуінің де ауызша таралып, ауызша
сақталуыңда. Осының салдарынан заман озған сайын олардың текстері біртіндеп
редакцияланып, там-тұмдап жаңғыртылып отыру фактісі бар.
Сондықтан бұларда көне тұлға-тәсілдермен қатар, жаңа сөздердің,
тіркестердің, бергі замандарға тән тәсілдердің орын алуы занды. Бірақ
бұлардағы жаңармашылық (модернизация), біздің байқауымызша, түп-түбегейлі
емес. Ауызша баспаның қолайсыздығынан жеке шумақ-тармақтардың, кейде
тіпті тұтас текстердің иесінен айрылып, көшіп жүруі де мүмкін құбылыс.
Осындай көшпелі тармақтар мен текстер кейбір өлең-толғаулардың авторлығына
күмән келтіртіп, оларды ауыз әдебиеті нұсқаларына ұқсастырып, кейде тіпті
көшіртіп жібереді.
2. Қазақ ақын-жыраулары тілінің қайнар көзі мен сөз мүсінін жасайтын
қалыбы — ертеден келе жатқан ауыз әдебиеті тілі болғандықтан, кейбір
суреттеу құралдары жағынан бұлар ұқсас түседі. Оның үстіне ауыз әдебиетінің
эпос сияқты қомақты дүниелерін тудырушылар немесе оларды сақтап
таратушылар, бір жағынан, жыраулар болғандықтан, қазақ сөз өнерінің барша
көр-кемдік қоймасы әрдайым олардың жадында сақталып, ауыздарына
оралып тұратындығы да ақын-жыраулар туындылары мен фольклор тілдерін
жақындастыратын себептердің бірінен табылады.
3. Айтыстарда, кейбір тұрмыс-салт жырларында, жырау толғауларында
орын алатын қолма-қол суырып салмалық (импровизация) тәсілі ақын-жыраулар
тілін халық поэзиясы дәстүрімен берік байланыстырады, өйткені импрови-зация
табиғаты табан аузында тауып айтуға дайын штамптарды қол көреді. Бұл да,
сөз жоқ, кейбір авторлы айтыстарды, толғауларды, бата-тілектерді фольклор
дүниесіне немесе өзге авторларға ұқсаттырып, жақындық туғызады.
Осындай өзгешеліктері мен ұқсастықтарын есептей отырып, қазақтың
авторлы әдебиетін халық ауыз әдебиеті деп емес, профессионал әдебиет деп,
ақын-жырауларды өлеңшілер деп емес, профессионал қаламгерлер деп тану
қажет. Егер олар тек ауыз әдебиетін жасаушылар және таратушылар ғана болса,
онда орыстың сказительдерінің қатарыңда тұрулары керек, ал мұның шындыққа
жанаспайтындығын жоғарыда көрсетілген Қязақ әдебиеті тарихының I томы
авторларының өздері-ақ мойындауға мәжбүр болып отыр: Қазақ ақындарының
өнерінде (шеберлігінде) профессионализм элементтері, орыс сказительдеріне
қарағанда, әлдеқайда анық сезіледі, қазақ ақыны өткен ғасырда (тек қана
өткен ғасырда ма екен?— әдебиетке жуық тұрды дегенді айтады олар. Сөз жоқ,
қазақтың ақын-жырауларын мұраттары мен міндеттері жағынан сказительдермен
шендестіруге тіпті де болмайды. Сказительдерге ақын-жыраулар емес, жыршылар
жуық келсе керек.
Қысқасы, қазақта халық ауыз әдебиетінен өзге, бірақ оған едәуір
белгілерімен ұқсас келетін профессионал әдебиет те өмір сүріп келді
(тіпті бұлар біздің кездері-мізге дейін жетіп отыр), оның тілі әдеби тіл
санатына кіреді деп табу керек. Бұл тілді, бір жағынан, халық
ауыз әдебиеті (фольклор) тілінен, екінші жағынан, жазба әдеби тілден
айырып тану үшін, біз бұрынырақ оған қазақтың (төл) жазба тілі
алдындағы әдеби тіл деген термин ұсынған едік. Әрине, дұрысы ауызша әдеби
тіл деген атау болар еді, бірақ бұлайша атаудың бір
ыңғайсыздығы — оның ауыз әдебиеті тілі деген ұғыммен шатастыру қаупі
барлығында, дегенмен осы кітапта қазақ әдеби тілінің бұл типін
ауызша әдеби тіл деп атап отырмыз. Әдебиетшілер тарапынан да, тіл
мамандары жағынан да құбылыстың өзін мойыңдағанмен, яғни
өткен ғасырлардағы қазақ ақын-жыраулар шығармашылығын әдебиет қатарында
қарастырғанмен, бұл әдебиетті әркім әр түрлі атап жүрген
жайлары бар. Мысалы, Қ. Жұмалиев Абайға дейінгі әдебиетті қазақтың
тарихи әдебиеті деп, Қ. Өмірәлиев қазақтың азаматтық
поэзиясы деп, А. Ысқақов пен Е. Жұбанов жалпы-халықтық әдебиет деп
атап кетеді. Ал осы әдебиеттің тіліне бұл ғалымдардың ешқайсысы арнайы
термин ұсынбайды.
Сөйтіп, ХІХ ғасырдың II жартысынан басталатын қазақтың төл жазба әдеби
тіліне дейін оның ауызша тарағаи әдеби тілі өмір сүрді. Әдеби
тілдің бұл екі типінің бір-біріне жақын келетін және бір-бірінен ажыра-
тылатын тұстары едәуір болды. Олар мынадай:
1. Ауызша әдеби тілдің қазақтың ауыз әдебиеті тілінен жоғарыда
көрсетілген жақын келетін сәттері, бір жағынан, жазба тілден ерекшеленетін
белгілері болып шығады.
2. Ауызша әдеби тілдің арнасы мен үлгілері жазба тілге қарағанда
әлдеқайда тар, яғни ақын-жыраулар өз халқының ауыз әдебиеті үлгілерінен
басқа өзге халықтар әдебиетіне көп жуыспады (әсіресе XVIII—XIX ғасыр-ларға
дейін), бұл, сөз жоқ, олардың тіліне де салқынын тигізді. Жазба әдебиет
болса, араб-парсы әдебиетінен де, өзге түркі халықтары әдебиеттерінен де,
орыс әдебиетінен де үлгі-әсер алып дамыды. Мұның, әрине, тіл дамуын-дағы
ролі айрықша болды.
3. Ауызша әдеби тілдің стильдік тармақтарға бөлінуі жазба тілмен
салыстыруға мүлде тең келмейді. Алдыңғысы негізінен көркем поэзия мен
ішінара шешендік сөздер түріндегі үлгілерден танылады. Оның көркем проза,
публицистика, кеңсе-іс қағаздары, ғылыми стильдері болмады. Ал қазақтың төл
жазба әдеби тілі өзінің пайда болған кезеңінен бастап аталған стильдердің
барлығын қамтыды.
4. Ең үлкен айырмашылық бұлардың таралу, сақталу әдісінде болды.
Ауызша әдебиет ауызша таралды, жазба әдебиет жазумен танылып, жазба түрде
таралды.
5. Келесі айырмашылық әдеби дүниені тудыру тәсілінде болса керек.
Жазба әдебиет өкілдері өз туындыларын сан рет түзетіп, қырнап, өңдеп
отыратын мүмкіндікке ие. Ал ақын-жыраулар шығармашылығында бұл процесс
солғындау жүреді, әсіресе импровизация болған тұста автор өз туындысын
өңдеп, түзетіп жата алмайды. Бірақ бұл әдебиет, ең алдымен, түгел табан
аузында туған экспромт дүниелер емес екенін ескеру қажет. Ақщн мен
жыраулардың өлең-жырларының дені — ойланып, толғанудың жемісі, іштей сан
рет сөз саралап, ой түюдің нәтижесі болса керек. Демек, қағаз жүзінде
болмаса да, іштей редакция мұнда да жүріп жататы-нын жоққа шығаруға
болмайды. Қазақтың нағыз ақын-жыраулары ауыздарына алғаш түскен сөзді
үйқастыра берушілер емес, белгілі дәстүрді ұстай отыра, сөзді таңдап
жұмсаушылар, айтпағын тыңдаушыға әсерлі өтіп жеткізушілер.
Сөйтіп, қазақтың ұлттық жазба әдеби тілі тұтқиылдан, айталық, Абай мен
Ыбырайдың шығармалары туған куннен немесе, кейбір зерттеушілер жазғандай,
Түркістан уәлаяты газеті мен Дала уәлаяты газетінің алғашқы нөмірлері
шыққан күннен басталған емес. Мұның алдында жақсы дамыған, сан ғасырлық
ауызша әдеби тілі болған. Сонымен қатар орта азиялық туркі әдеби тілі
дәстуріне негізделген жазба әдеби тілі де болған. Әдеби тілдің бұл екі типі
қазақтың төл, ұлттық жазба тілінің тез қалыптасып, әрі қарай дұрыс дамуына
бірден-бір жол ашып, арнасын салды.
Орта ғасырлардағы түркі әдеби тілдерінің қазақ халқын құраған ру-
тайпаларға да қатысты екенін, кейінгі ғасырларда шагатай тілі деп
аталған ортаазиялық туркіні қазақ қауымы да өз қажетіне жұмсай
білгенін тіл мамандарының көпшілгі жалпы түрде айтқан болатын. Бұл жазба
тіл іс қағаздары мен эпистолярлық жанрға, тарихи шығармалардың бір
үлгілері болып табылатын шежірелер жазуға, мұсылманша діни әдебиетке
қызмет етті. Қазақтың ескі жазба тілі дәстүрінің элементтерін XIX ғасырдағы
тұңғыш қазақ баспасөзі мен публицистикасы, ішінара көркем әдебиеті
(кітаби ақындар) пайдаланды деген тұжырым-пікірлер бар. Бұл тілді
"кезінде қазақ топырағында кітаби тіл деп, осы тілде
жырлаған ақындарды кітаби ақындар деп атағаны мәлім. Қазақ мәдениетіне
қызмет еткен кітаби тіл таза шағатай тілі емес, сол тілдің және
татар жазба әдеби тілі мен қазақ тілдерінің элементтерін
араластырып пайдаланған қоспа дуние болды деген пікірлер де айтылды.
Соңғы жылдарда XVI—XVII ғасырлардан бастап XX ғасырдың алғашқы
онжылдықтарына дейін қазақ халқының әлеуметтік-мәдени дүниесінде қолданылып
келген жазба тіл дәстүрін ескі қазақ жазба әдеби тілі деп тануға
болады деген де пікірлер айтыла бастадьп Ескі өзбек
(староузбекский), ескі татар (старотатарский) жазба әдеби
тілдері дегендерге негіз болған шағатай (орта-азиялық туркі)
тілі ескі қазақ жазба әдеби тіліне де арқау болды. Бұл құбылыстың
тарихи, әлеуметтік, мәдени негіздері (мотивтері) де жоқ емес. Ең
алдымен, қазақ қоғамында, әсіресе XVI ғасырлардан бастап жазба дуние
іріктерді қажет ету фактісі болғаны даусыз. Келесі ұрпақтарға өсиет ретінде
ата-бабаларының шежіресін тарату, яғни жеті атасын білдіру дәстүрі
болған. Әсіресе ру, басы болып танылған текті аталар мен
ел билеуші хан-сұлтандардың арғы-бергі ата тегі туралы шежіре
жазып қалдыру фактісін XVI ғасырда жасап өткен жалайыр
Қадырғали бидің Жамиат-тауарих атты шежіресі дәлелдейді. Тек шежіре
саласында емес, жазу дәстүрі хат-хабар алысуда да орын
алған. Бізге XVI ғасырдың II жартысынан бастап қазақ
хандарының өзге жерлердің билеушілерімен және өзара жазба арқылы қатынасып
тұрғаны мәлім.
Демек, белгілі бір жанрларға қызмет еткен жазба тіл дәстүрін қазақ
қоғамы да ұстанып келді, бірақ бұл тіл қазақтың көркем әдебиетіне, әсіресе
поэзиясына бойлап ене алмады, қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің негізі
ретінде қалыптаса алмады. Дегенмен бұл жазба дәстүр қазақтың ауызша әдеби
тіліне де, ұлттық жазба әдеби тіліне де игілікті әсерін тигізгенін,
сөздікті толықтырып, кейбір грамматикалық тұлға-тәсілдерді ұсынғанын жоққа
шығаруға болмайды (бұл мәселелер жөнінде өз тұсында толығырақ айтылады).
2. ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ДАМУ БАРЫСЫН ДӘУІРЛЕУ
Қазақ әдеби тілінің даму барысын дәуірлерге бөлу мәселесінде де
орныққан бірыңғай пікір жоқ. Ол да түсінікті. Өйткені бұл тілдің басталар
тұсы мен әрі қарайғы даму бағыты әрқилы танылып келген соң, оның дәуірлерге
бөлінісі де біркелкі болмақ емес.
Қазақ әдеби тілінің даму көшін дәуірлерге бөлместен бұрын, оның басын
қай кезден бастап алатындығы жайлы пікірлермен танысу қажет.
Мұнда да біркелкілік жоқ. Қазақ әдеби тілінің басталар тұсы жайындағы
көзқарастарды беске бөліп топтастыруға болады:
1) Қазақ әдеби тілінің тарихын ертеден, көне түркі дәуірінен, хундар
мемлекеті кезінен бастайды (Ғ. Мұсабаев II ғасырдан, Ә. Марғұлан, Б.
Кенжебаев V ғасырдан т. б.).
2) Қазақ әдеби тілінің тарихы XVIII ғасырдан басталады (Қ. Жұмалиев,
М. Балақаев т. б.).
3) ХЕХ ғасырдың II жартысынан басталады (Қ. Жұбанов, Н. Сауранбаев,
С. Аманжолов, I. Кеңесбаев). Бұл концепцияны ұстаушылар XIX
ғасырдың II жартысына дейін де қазақта әдеби тілді танытатын
үлгілер болдь дегенді қоса айтады. Сірә, бұл жердегі пікір
қазақтың ұлттық әдеби тілін көздей айтылған болу керек.
4) Қазақ әдеби тілі Октябрь революциясынан кейін басталады (Т.
Қордабаев).
5) Қазақтың төл әдеби тілі ауызша дамыған авторлыг поэзия түрінде
оның халық болып құралған кезеңінеңк XV—"XVI ғасырлардан басталады, ал ескі
жазба әдебио тілі XVI—ХVІІ ғасырлардан, жаңа ұлттық жазба әдеби тілі XIX
ғасырдың II жартысынан басталады (Р. Сыздықова, Қ. Өмірәлиев, Б.
Әбілқасымов, А. Ысқақов, Ә. Құрышжанов т. б.).
Осындай бастау кездеріне сәйкес, қазақ әдеби тілінік; әрі қарайғы даму
кезеңдері де әр түрлі болып ұсынылады.
Әдеби тілдің тарих көшін анықтауда және оның өмір-сүру барысын
кезеңдерге бөлуде көркем әдебиеттің даму кезеңдері жайындағы
пікірлер көңіл аудартады. Сондықтан әдебиеттанушылары тарапынаң
қазақ әде-биетінің кезеңдерін тану (зерттеу) туйалы
мынадай пікірлер мен тұжырымдарды көреміз. Филология факультеттерінің
студенттеріне арналған Ертедегі қазақ әдебиеті хрестоматиясын
құрастырушылар (Б. Кенжебаев, X. Сүйіншәлиев, М. Жолдасбеков, М. Мағауин,
1967) қазақ әдебиетінің тарихын бес дәуірге беледі:
1. Көне дәуір (V—XIV ғ.) — қазақ қауымының рулық-ұлыстық дәуірі.
Бұл кездегі әдеби шығармалар көптеген түркі халықтарына ортақ мұра.
2. Хандық дәуірдегі әдебиет (XV—XVIII ғ.) — қазақтың төл
әдебиетінің басталу шағы, алғашқы дәуірі.
3. XIX ғасырдағы әдебиет.
4. XX ғасырдың басындағы (1900—1920) бұқарашыл әдебиет.
5. Социалистік дәуір әдебиеті.
Қазақ Совет Энциклопедиясында берілген Қазақ әдебиетінің ертедегі
нұсқалары деген мақалада түркі тілдес халықтар мен қазақ ру-тайпаларының
әдеби туындыларын мынадай тарихи дәуірлерге бөліп қарайды:
1. IV—VIII ғ.— түркі дәуіріндегі әдебиет.
2. IX—XII ғ.— мұсылман дәуіріндегі әдебиет.
3. XIII—XIV ғ.— Алтын Орда дәуіріндегі әдебиет
4. XV—XVIII ғ.— Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет.
Қазақ көркем әдебиеті тарихын кезеңдерге бөлудің рардан басқа да
үлгілері бар. Әдебиет зерттеушілердің көпшілгі XV ғасырдан кейінгі
әдебиетті қазақтың зінің қолтума әдебиеті деп таниды.
Қазақ әдебиеттанушыларының енді бір тобы қазақтың өл әдебиетін XVIII
ғасырдан, Бұхар жыраудан бастап елді (Қ. Жұмалиев, Ы. Дүйсембаев т. б.)
Осыған райластырып, қазақ әдеби тілінің басын XVIII ғасырдан басталып, бері
қарай дәуірлеу тіл мамандарына да тән болды.
Н. Сауранбаев қазақ әдеби тілінің тарихы әлі толық зерттелмеген,
сондықтан оны дәуірлеу қиын дей келіп, пікір тудыру үшін өз ойымызды
айтуды дұрыс көрдік деп, бұл тарихты үш дәуірге бөледі: 1) XIX ғасырдың I
жартысына дейінгі, 2) XIX ғасырдың II жартысынан XX ғасырдың 20-жылдарына
дейінгі, 3) советтік дәуір М. Балақаев, Е. Жанпейісов, М. Томанов ұсынған
дәуірлеу кестесі Н. Сауранбаев кестесіне жуық, айырмашылық XX ғаырдың
басындағы әдеби тіл деген үшінші кезең бөлек танытылады.
Қазақ әдеби тілі жайында энциклопедияға жазған мақаласында
М. Балақаев пен Ә. Құрышжанов оның тарихын мынадай кезеңдерге
бөліп қарайды: 1-кезең — XVIII ғасырдың II жартысы, бұл — қазақ әдеби
тілінің алғашқы дәуірі, 2-кезең — XIX ғ., бұл ғасырдың II жартысында жаңа
сапалы жазба әдеби тіл пайда болды, 3-кезең — Октябрь
революциясынан кейінгі. Дегенмен авторлар осы мақалада V—VIII,
IX—XII және XIII— XIV ғасырлардағы ескі түркі ескерткіштерінің тілін
қазақ әдеби тілінің ескі арналары есебінде атап өтеді, ХV
-ХVІІ ғасырлар әдебиетінің тілі ортаазиялық жазба әдеби тілмен
байланыстырылады. Бұл классификацияда XV—XVII ғасырлардағы, тіпті XVIII
ғасырдың I жартысындағы ауызша тараған қазақ әдеби тілі, яғни
осы кезеңдегі ақын-жыраулар, шешендер, жылнамашылар тілі ауызға алынбайды.
1968 жылы жарық көрген Қазақ әдеби тілінің тарихы (авторлар — М.
Балақаев, Р. Сыздықова, Е. Жанпейісов) атты оқу құралында да әдеби тіл
тарихын өзгеше баяндайтын зерттеуші М. Балақаевтың концепциясы негізге
алынғандықтан, қазақ әдеби тілінің даму барысы мынадай кезеңдермен
байланысты қарастырылды:
1-кезең. XVIII—XIX ғ. әдеби тіл. 2-кезең. XIX ғ. I жартысындағы әдеби
тіл.
3-кезең. XIX ғ. II жартысыңдағы әдеби тіл.
4-кезең. XX ғ. басындағы әдеби тіл.
5-кезең. 1920—1930 — жылдардағы әдеби тіл.
6-кезең. 1940-жылдан кейінгі әдеби тіл.
Бұл дәуірлеу қазақ әдеби тілінің тарихын ғылыми теориялық
тұрғыдан гөрі, қазақ халқының әлеуметтік өмірінің хронологиялық
мерзімдеріне қарай жасалған шартты кесте екенін мойындау керек.
Қазақ әдеби тілінің даму кезеңдерін белгілеу ұсынылып келген бұл
кестелердің көпшілігінен мың бір жайт байқалады: әдебиеттанушылар, тіпті
кейбір тіл мамандары да жалпы бір-бірінен бөлек екі категорияны жалпы қазақ
тілі және қазақтың әдеби тілі дегендерді араластырып, оларды айырмай
қарағандықтары. Бұ.л екеуі дәуірлеуге келгенде екі түрлі болуға тиісті.
Жалпы қазақ тілінің тарихы әріден басталады және ол осы тілде
сөйлейтін халықты құраған ру-тайпалардың тарихы мен, этникалық тұтастық
ретінде халық болып топтас процесімен, оның әрі қарайғы ұлт ретінде
ұйымдасуымен (консолидациялануымен) байланысады. Осы тұрғыдан келгенде,
жалпы қазақ тілінің дәуірлерін: бәлкім, біздіі жыл санауымыздан бірнеше
ғасыр бұрынғы кезеңнег бастап біздің жыл санауымыздың XIV—XV ғасырларына
дейінгі дәуірі, бұл дәуірде болашақ қазақ халқын құрайтын ру-тайпалардың
тілі; екінші кезең — XV ғасырдан XIX ғасырдың II жартысына дейінгі мерзім,
бұл мерзімде ру-тайпалар этникалық тұтастық халық ретінде қалыптасты,
үшінші кезең — XIX ғ. II жартысынан қазіргі кезге дейін, бұл уақытта қазақ
халқы ұлт болып шоғырланды деп тануға болады.
Әдеби тіл — халықтық не ұлттық мәдениеттің белгілі бір көрінісі, ол
әрбір халықтың өзі жасап отырған дәуіріндегі қоғамдық-экономикалық, саяси-
шаруашылық өмірімен тікелей байланысты. Сонымен бірге ол өзінің ішкі даму
заңы бойынша да өрістейді. Тіл өзі қызмет етіп отырған ортаның мәдени-
әлеуметтік ерекшеліктері мен, яғни ғылымның, өнердің, әдебиеттің, қоғамдық
ойдың т. б. даму дәрежесімен қоян-қолтық араласып, астасып жатады. Сол
сияқты әдеби тіл өзін тұтынып журген халықтың этно-географиялық ортасына да
тәуелді, әсіресе тәлім-тәрбие беріп, білім тарататын орталықтармен тікелей,
арым-қатыныста болады.
Әдеби тіл әрдайым өзгеріп отырады. Ол өзінің кызмет ету барысында
көптеген күрделі жолдардан өтеді. Міне, сондықтан әдеби тілдің даму
кезеңдерін тарихи гұрғыдан алып қарау керек болады. Ұзақ жылдар бойына ол
жайлап өзгереді, біртіндеп қалыптасады, сыртқы сандық өзгерістерден ішкі,
сапалық өзгерістерге ұшырайпы. Осындай ішкі (тілдік, структуралық)
өзгерістерге байланысты да әдеби тілдің өзгеру, жетілу (әдеттегі терминмен
айтқанда, даму) дәуірлерін бірнеше кезеңдерге бөліп қарауға болады. Біз
қазақ әдеби тілінің даму тарихын ең алдымен басты-басты екі дәуірге
бөлеміз:
I. Қазақ халқының ұлттық кезеңге дейінгі әдеби тілі.
II. Қазақ халқының ұлт болып қалыптасқан кезеңіндегі әдеби тілі.
Алғашқы дәуірдің өзін шартты түрде (әсіресе оқу бағдарламасын
жеңілдетіп құру үшін) екі кезеңге бөліп қарастыруға болады (осы оқулықта
біз осылайша бөліп алдық).
1-кезеңі Қазақ хандықтарының құрылуы мен қалыптасу тұсы, бұл XV—XVIII
ғасырдың бірінші жартысын қамтиды, мұны қазақ хандықтарының кезіндегі әдеби
тіл деп те атап жүр.
2-кезенді де күні бүгінге дейін бел алып келген дағды бойыңша XVIII
ғасырдың II жартысынан XIX ғасырдың П жартысына дейінгі тұсқа шамалауға
болады. Бұл тұста қазақ даласында хандық жойылды.
1-дәуір қазақтардың дербес халық болып құралып, өз алдына хандық
құрған тұсы — XV ғасырдан басталып, XIX ғасырдың II жартысына дейінгі
мерзімді қамтиды. Бұл қазақтың ауызша да, жазба да әдеби тілдерінің
қалыптасуы мен әрі қарай даму процесінің алғашқы тұсы. Бұл кезеңдегі әдеби,
әсіресе ауызша дамыған әдеби дәстүр қазақ халқы мен қазақ хандығының құралу
процесіне үлес қосқан үлкен әлеуметтік күш болды. М. Әуезов былай деп
жазған еді: Тақырыбы мен жанрлары жағынан сан алуан қазақ халқының ауыз
әдебиеті XV—XVII ғасырларда кеңінен дамыды. Өлең-жырлар, тапқыр шешендік
сөздер халықтың қоғамдық және рухани өмірінде көрнекті орын алды. Сол
кездегі мақалдар мен мәтелдер сөз өнерін халықтыі аса
қадірлегенін көрсетеді.
Бұл дәуірде тараған әдебиеттерді үш топқа бөлуп. болады:
1) Ауыз әдебиеті (фольклор) үлгілері. Аты-жөні ұмыт болған
авторлардың шығармалары да осы топқг жатады.
2) Ауызша тараған авторлы әдебиет (поэзия және шешендік сөздер).
3. Жазба әдебиет үлгілері. Олардың тілі ортаазиялық түркі жазба
дәстүріне негізделді. Бұл үлгілерді хал сарайының біліктілері мен ру-тайпа
басындағы зиялылар оқитын болған.
Қазақтың төл жазба әдеби тілінің алғашқы нышандар XVI ғасырларда- ақ
көріне бастады (мысалы, жалайыр Қадырғали би жазған шежіресі, хандар
кеңсесін әр алуан жазбалары т. б.). XVIII—XIX ғасырлар қаза қауымы үшін
едәуір үлкен әлеуметтік, экономикалық саяси өзгерістер мен бетбұрыстардың
кезеңі, болды, Осыған орай өз заманының жемісі ретінде қазақ әдебиетінің
жаңа сипатты туындылары пайда болды. Жыраулық мектеппен қатар ақындық
дәстүр күшейе түсті. Ендігі жерде жыраулар мен ақындардың бірқатарь
мұсылманша сауатты болып, түркілік жазба әдебиеттеи де сусындай алатын
болды. Бұл құбылыс әдеби тілдіц одан әрі орныға, дами түсуіне зор ықпалын
тигізді.
Екінші дәуір XIX ғасырдың II жартысынан басталады, Бұл — қазақтың
ұлттық жаңа жазба әдеби тілінің қалыптасу тұсы болды. Бұл кезеңнің өзін
кейде (көбінесе) XIX ғасырдың II жартысынан XX ғасырдың басына дейінгі, XX
ғасырдың алғашқы екі онжылдығындағы және совет дәуірі деп келте кезеңдерге
бөліп қарастыру да байқалады. Бұлайша дәуірлеу әдеби тілдің өзінің даму
сатыларына қарап айқындау емес, қоғам өмірінің әлеуметтік хал-ахуалына
қарап бөлшектеу болып табылады. Ал шындығында өткен ғасырдың II жартысында
қалыптасып, өмірге келген қазақтың ұлттық жаңа жазба әдеби тілі сапалық
үлкен өзгеріссіз бүгінгі қазақ әдеби тіліне келіп ұласып отыр. Әрине, әдеби
тілдіғ бір кезеңінің өз ішінде даму барысы (қарқыны, сипаты, өзге тілдермен
қарым-қатысы т. т.) бір қалыпты бол-майтыны даусыз. Бірақ әдеби тіл
эволюциясының кезеңдерін айқындау үшін ең алдымен тілдің өзіне хас (тән)
сапалық өзгерістерді, ол өзгерістердің алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда
байқалатын белгілерін есепке алу керек. Содан соң барып сол тілді иемденуші
халықтың әлеуметтік тарихының тілге еткен ықпалына (экстралинг-вистикалық
факторларға) назар аударылуға тиіс.
Әдетге қоғамның азаматтық тарихының тіл дамуына әсері едәуір
кідіріспен, кешеуілдеп жүреді. Әлеуметтік-саяси, идеологиялық өзгерістер
болған күннің ертеңіне тіл өзгеріп шыға келмейді. XIX ғасырдың II жартысы-
нан бермен қарай қазақ халқының әлеуметтік-саяси өмірінде не бір
өзгерістер, жаңалықтар болып өтті, бірақ тіл өзінің негізгі сипатын
түбегейлі өзгерткен жоқ, рас, сөздік қазына молықты, грамматикалық нормалар
тұрақтала түсті, функционалдық стильдердің жеке белгілері айқындала түсті,
орфоэпиялық (сөзді дұрыс дыбыстау) нормаларын сақтау қолға алынды т. т.
Бірақ бұлардың ешқайсысы тілде сапалық өзгеріс туғызған
жоқ. Міне, қазақ әдеби тілі дамуын дәуірлеудегі ұсынылып келген пікірлерді
көрсете келіп, бұл мәселенің әлі де шешілмеген даулы жайттары барын
ескертеміз.
Дау туғызатын мәселенің бірі — қазақтың төл ауызша әдеби тілінің
тарихын не себептен XV ғасырлардан бастаймыз деген сауал. Оған
біздің жауабымыз мынадай. Бұл кезең — қазақ хаңдығын құраған ру-
тайпалардың өз алдына дербес халық болып топтана бастаған, яғни қазақ
деген этнонимнің тарих сахнасынан орын ала бастаған тұсы. Дербес
қазақ хандығы құрылған XV—XVI ғасырларда нағыз тума қазақ әдебиеті
ауызша поэзия түрінде қалыптасады. Соған орай оның төл әдеби тілі де
поэзия тілі түрінде жасалды. Сөз жоқ, бұған дейін де қазақ
тілінде (яғни кейін қазақ тілі болып қалыптасқан тіл типінде)
сөйлеген рутайпалар сан ғасыр бойы өмір сүріп келген және олардың
жақсы дамыған ауызша көркем әдебиет дәстүрі болған. XV ғасырдан
аты белгілі жыраулар мен шешендер тақыр жерден өнер
бастамағандықтары белгілі. Олар өздеріне дейінгі дәуірлердің
поэзия дәстүрін (VIII—XIII ғасырлардағы түркі халықтарына ортақ
ауызша поэзияны былай қойғанда), XIII—XIV ғасырлардағы Алтын Орда мен Ақ
орданы мекен еткен болашақ қазақ, қарақалпақ, ноғай, башқұрт, Еділ,
Қырым татарларын құраған тайпі одақтарының сөз өнерін әрі
қарай жалғастырушылар, (дамытушылар болды. Бұл пікірді Қ. Өмірәлиев
XV—, ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі деген кітабында нақты
материалдармен дәлелдеп, жақсы көрсетіл берді.
Екінші даулы мәселе — қазақ қауымы халық болып қалыптасқан бойда
көркем әдебиеті мен әдеби тілі бірден пайда бола қоюы шындыққа сая ма деген
сауал. Әрине, белгілі бір ру-тайпалардың халық болып бірігуі мен оның
рухани-мәдени дүниесінің, оның ішінде әдебиеті мен тілінің қалыптасуы
(пайда болуы) әрдайым тұспа-тұс келе бермеуі мүмкін. Бірақ халык болып
құралғанға дейінгі көркем сөз мұрасы мен дәстүрі сол халықтың әдебиетінің
едәуір шамада көрініп, дербестік алуына жағдай жасайтыны және ықтимал.
Сірә, қазақ халқын құраған ноғайлы-қазақ ру-тайпа одақтарының XV
ғасырларға дейінгі көркем сөз өнері күшті дамып келгендігі қазақ халқының
ауызша поэзиясының бірден қазақ поэзиясы ретінде көрінуіне себеп болған
тәрізді. Демек, осы көрсетілгеңдер сияқты өзге де жеке мәселелер қазақ
әдеби тілінің тарихын бастауда және оны әрі қарай дәуірлерге (кезендерге)
бөлуде әлде де алдымызда тұрғанын ескертеміз.
3. ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ СТИЛЬДЕРГЕ
ТАРАМДАЛУЫ
Зерттеушілер әдебй тілдің етильдік тарамдалуына жанр принципін негіз
етеді. Соған орай көркем әдебиет жанрына көркем әдебиет стилі, қоғамдық-
публицистика жанрына публицистика стилі, тағы сол сияқты әр жанрға әр стиль
сай келмек. Тілдің функционалдық стилі дегеніміз, жоғарыда қерсетілгендей,
әдебиеттің белгілі бір жанрына, немесе әлеуметтік іс-әрекеттің белгілі бір
саласына (мысалы, ресми стиль, кеңсе стилі, телеграф стилі деген сияқты), я
болмаса қоғам тіршілігіндегі белгілі бір ситуацияға (мысалы, салтанатты
стиль, сыпайы стиль т. т.) сәйкестендіріліп қалыптасқан тұлға-тәсілдер
жүйееі, семантикасы мен экспрессиясы жағынан біршама тұйықталған (әр стилые
қарай іріктелген) тілдік құралдар тобы.
Демек, тілдің функционалдық стильдері ең алдымен оның әдебиет жанрына
қарай ажыратылған тарамдары. Стильді сөз еткенде, тілдің барлық
элементтерін қамтуға тура келеді Стиль ойды білдіру құралдарының жүйесі
ретінде, тіл құрылымының барлық элементтерін: дыбыстарды да, грамматикалық
тұлғаларды да, сөз қазынасын да, фразеологиялық тіркестерді де және осы
салалардың композициялық-синтаксистік жағынан құрылу тәсілдерін де
қамтиды.
Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдерінің құрылысы, саны, сипаты
және иерархиялық сатысы (қайсысы басым болғаны) барлық дәуірде бірдей
болмағаны сөзсіз.
Ауызша әдеби тілдің стильдіқ тарамдары негізінен екі үлкен топқа
бөлінді. Олар: көркем әдебиет стилі мен ауызша сөйлеу стилі. Көркем әдебиет
стилі поэзия жанрының сөз үлгісі арқылы дамыды. Сондай-ақ шешендік сөздер
деп аталатын ұйқасты-ырғақты проза және ертегілер болып ауыздан ауызға
тарады. Ал ауызша көркем сөйлеу стилін ұрпақтан ұрпаққа ауызша таратылып
келген шежірелер мен қарасөз түріндегі дидактикалық ақыл сөздер танытты.
Көркем әдебиет стилі ауызша әдеби тілдің басты (доминант) стилі болып
келді. Ауызша әдеби тілдің айқын ажыратылған публицистикалық, ғылыми, кеңсе-
іс қағаздары стильдері болған жоқ.
Ал қазақ жазба әдеби тілінің ұлттық кезеңіне дейін жартылай ғылыми
әдебиет стилі, ресми іс қағаздары стилі жәңе эпистолярлық
(хат-хабарлар) стильдері болды. Жартылай ғылыми стиліне жазба
шежірелер мен мұсылманша діни әдебиет жатса, ресми құжаттар стиліне
әр алуан кеңсе қағаздарының, үкіметтің басқару орындары
тарапынан берілетін түрлі бұйрық- жарлықтар, ережелердің тілі
жатады. Эпистолярлық стильді хаттар немесе біреуге арналып
жіберілген жазбалар (послания) тілі танытады. Бұлардан басқа өткен
соңғы екі ғасыр ішінде қазақ топырағында (қазақ тілінде)
діни әдебиет үлгілері болды. Олардың мұсылман дінін,
біразы христиан дінін уағыздайтын, түсіндіретін, баяндайтын
шығармалар түрінде көрінді.
Діни тақырыптағы әдебиеттің басым көпшілігі (Шариғат ул-ислам,
христиан дінін уағыздайтын кітапшалар т.б.) проза жанрында болса,
кейбіреулері поэзия түрінде кез күна, ракым, тамак, тозак, пайда, ақыл,
мұндағы к әрпін қазақша қ дыбысы етіп оқысақ: қалық, қабар, садақ, рақым).
Соңғы әдебиет қазақ тіліне бірнеше орысша діни мазмұнды сөздерді
ұсынды христос, монастырь, священник, кнеге, евангелие, преподобный т. б.
Бірақ сан жағынан едәуір болып (миссионерлік мақсатпен христиан дінін
уағыздайтын қазақтарға арналып 200-ге жуық кітапша шығыпты) жарияланғанмен,
қазақтың қалың көпшілігіне тарамағандықтан, бұл әдебиет қазақ әдеби тіліне
айтарлықтай үлес қоса алмады, сондықтан бұлардағы діни кірме сөздердің де
көпшілігі тілге енбеді (кнеге, преподобный т. б.). Ал монастырь, христос,
евангелие сияқты сөздер осы күнгі қазақ тілінде қолданылатын болса, ол бұл
кітапшалардың үлесі емес (Абайдың аударма поэмасындағы Ол монастырь —
сопынар тұрған жері дегенін еске түсірелік).
10. ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ЖАЗБА ӘДЕБИ
ТІЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Бірнеше ғасьф бойы ауызша және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРАУ 1. ӘДЕБИ ТІЛ ТУРАЛЫ ҰҒЫМ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ ЖАЙЫНДАРЫ ПІКІЛРЛЕР
Әдеби тілдің тарихын баяндамас бұрын, әдеби тіл деген категорияның
өзі туралы түсінікті анықтап алу қажет. Өйткені әдеби тіл дегеннің
мазмұны, сипаты жөнінде тек қазақ тіл білімінде емес, жалпы отандық
лингвистикада анық, айқын, үзілді-кесілді айтылған тұрақты пікір жоқ.
Бірқатар ғалымдар әдеби тіл дегеніміз жалпы халықтық тілдің өңделіп,
қырланған түрі деп таныса, енді бірсыпырасы жалпы хатқа түскен дүниелердің
тілі әдемі деп табады. Сондықтан орыс әдеби тілінің тарихын сөз еткен
бірқатар мамандар жазусыз әдеби тілдің болуы мүмкін емес деп санайды.
Әдеби тіл дегеніміз — жалпы халықтық тілдің хатқа түскен, белгілі бір
дәрежеде өңделген ерекше түрі. Әдеби тілдің тарихы — жазба
ескерткіштердің тарихы. Әдетте, жазусыз әдеби тіл болуы мүмкін емес.
Жазу — әдеби тілдің ең маңызды және қайткенде де болуға тиісті
белгісі. Тіл білімі тарапынан алғанда әдеби тіл деп тек көркем әдебиет
емес, ғылыми зерттеулердің, саяси трактаттардың, газет-журналдардың тілін
де, қысқасы, жазба тілді атаймыз.
Міне, осы пікірлес ғалымдар белгілі бір тілді әдеби деп тану үшін
жазудың болуы шарт дегенді, яғни хатқа түскен нұсқалары жоқ немесе олар өте
аз жерде әдеби тіл де жоқ дегенді кесіп айтады. Бұд таным (концепция)
көбінесе жазуы ертеден келе жатқан кейбір Европа халықтары тілдерін, славян
тілдерін, оның ішінде орыс тілін, көне жазулы үнді, қытай, жапон тілдерін
зерттеушілер тарапынан қолдау табады. Ол қисынды да. Көне, ескі жазулары
болған халықтардың тілдері, олардың тарихын зерттеуге қажет объектілердің
(жазба ескерткіш-тердің) сипаты, сөз жоқ, жоғарғы пікірлерді айтқызуға
мүмкіндік береді. Осының нәтижесінде әдеби тіл деген термин жазба тіл
дегеннің баламасы ретінде ұсынылады.
Ал осы таным дүние жүзіндегі тілдердің барлығына келгенде бірден- бір
дұрыс анықтама бола ала ма? Әлде әр халықтың мәдени-рухани дүниесі
тарихының ерекшеліктеріне орай және тілінің әр дәуірдегі даму барысына
сәйкес сол тілдің әдеби турін танытатын өзге де белгілердің болуы мүмкін
бе?
Зерттеушілердің көпшілігі әдеби тіл ұғымы тарихи жағынан құбылмалы
деп таниды. Демек, ол жөніндегі бір ғана таным-анықтама барлық тілдердің
әдеби түрінің даму барысындағы күллі дәуіріне бірдей сай келуі шарт емес.
Сондықтан кейбір халықтардың жазу дәстүрі тумаған немесе өрбімеген, я
болмаса бір кездерде жазуы болып, кейін әр түрлі себептерден дамымай қалған
дәуірлерінде де әдеби тілі болуы мүмкін деген пікірлер де орын алып жүр.
Қазақ тіл білімінде де әдеби тіл деген ұғымға тиянақты бір анықтама
берілмей келеді. Жалпы күні бүгінге дейін қазақ әдеби тілі, қазақ жазба
әдеби тілі, қазақ ауыз әдебиеті тілі, қазақтың жалпы халықтық тілі
деген категориялар бір-бірінен ажыратылып, әрқайсысы нақты анықтамға ие
болған жоқ. Өйткені қазақ тілінің бізге мәлім тарихының өн бойындағы сыры,
ерекшеліктері, жұмсалу өрісі толық зерттеліп біткен жоқ. Соңғы жылдарда
қазақтың жалпыхалықтық іші мен әдеби тілі тарихына қатысты жеке мәселелерді
қарастыру едәуір қолға алынғанымен, әрине, бұл ізденістер проблеманы
түбегейлі шешіп тастауға әлі де жеткіліксіз екендігі аян.
Бізде де әдеби тіл статусын жазумен ғана байланыстыру идеясы жоқ емес
М.Г.Балақаев: Әдеби тіл — жазба тіл. Жазба әдебиет арқылы тіл байлықтары,
оның құрылысы сымбатты қалыпқа түсіп, екшеледі. Жазуы болмаған халықтың
тілі әдеби тіл дәрежесіне көтеріле алмайды, — деп жазады. Дәл осындай
тұжырымды Ғ. Мұсабаев та айтады: Әдеби тіл ең әуелі-ақ жазуға сүйенеді.
Жазу стилінсіз әдеби тіл болмақ емес — дейді. Еңді бірқатар зерттеушілер
қазақтың әдеби тілін XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады деп, мұны ұлы
ағартушы-демократтар Абай мен Ыбырайдың есімдерімен байланыстырады".
Әсіресе бұл қағида Абай мен Ыбырай сияқты қаламгерлердің шығармашылығы мен
қызметін сөз еткен тұстарда баса айтылып келді. Тіпті қазақ әдеби тілі
Қазан революциясынан кейін ғана пайда болын, дамып отыр деген
пікірлер де жоқ емес.
Бұл көзқарастар қазақ әдеби тшін тануда үзілді-кесілді орныққан
бірден-бір айқын пікірге келтірмей отырғаны белгілі. Халықтың әдеби тілінің
қалыптасып, дамуы сол халықтың әлеуметтік тарихымен тығыз байланысты.
Қауымның рутайпалық дәуірін былай қойғанда, бірнеше саяси-
территориялық бөліктерге бөлініп, бытырап келген феодалдық дәуіріндегі
әдеби тілі мен ұлт болып құралған кезегіндегі әдеби тілі бірдей болмақ
емес.
Әсіресе айырмашылық тілдің әлеуметтік қызметі мен стильдік тармақталуы
жағынан көзге түседі. Сондықтан осы күнгі ұлт болып қалыптасқан халықтардың
тілдерін ұлттық дәуірге дейінгі және ұлттық әдеби тілі деп бөліп зерттеу
дұрыс деп танылып жүр. Қазақ тілі де дамудың осы ортақ белгісінен қалыс
қалмайды.
Қазақ әдеби тілін де біз қазақ халқының ұлт болып қалыптаса
бастағанға дейінгі түрі және ұлттық түрі деп бөліп қараймыз. Бұл екі
кезеңнің аралық тұсы— өткен ғасырдың екінші жартысы, яғни қазақтың ұлттық
әдеби тілі ХІХ ғасырдың 11 жартысынан бастап қалыптасты деген тұжырымға
келемізғ
Әдеби тіл дегеннің ең басты белгісі — оның өңделген, сұрыпталған,
нормаланған тіл болуы, бұл — бір қызметі жағынан сол халықтың өмірінде
ұйымдастырушы, қоғам мүшелерінің басын қосушы сипаты, яғни жалпыға ортақтық
қасиеті болуға тиіс, бірақ әдеби тілдердің бір кезеңдердегі
жазба түрлерінде әрдайым соңғы белгінің болуы шарт емес.
Әр нәрсенің, әр құбылыстың заты (мән-мәнісі, табиғаты)
салыстыру арқылы, өзге құбылыстардың қарама-қарсысына қою арқылы
таныла түседі. Әдеби тілді тану үшін оның қарама-қарсысына қойылатын
басты құбылыс — ауызекі сөйлеу тілі. Бұл — үшінші шарт. Әдеби тіл қолданылу
тәжірибесінде қоғам сыннан өткен, нормаларын қоғам санасы дұрыс
деп қабылдаған және ол нормалар барша үлгілерге ортақ болуы шарт.
Бұл — әдеби тілдің төртінші сипаты. Осы сипат-белгілерді нысанаға алып
қарасақ, қазақтың тіл қолдану тәжірибесінде әдеби деген атрибут —
сапаны ұлттық дәуірге дейін де беруге болатын мотивтер бар.
Бірқатар мамандар, жоғарыда айттық, әдеби тіл категориясын жазу-
сызумен тікелей байланыстырғандықтан, қазақтың ауыз әдебиеті тілін былай
қойғанда, Абай, Ыбырайларға дейінгі неше сан ақын-жыраулар тілін де әдеби
емес деп табады.
Әдеби тіл жайын арнайы сөз еткен М. Әуезов Қазақтың
әдеби тілін Абайдан басталады дейтін тілшілерге дау
айтамыз.
Абайдың алдындағы қазақ халқының көп ғасырдан келе
жатқан мол эпостарындағы, ұзынды-қысқалы салттық, тарихтық
жырларындағы, шебер, көркем өлең үлгілеріңдегі тілдерді ұмытуға бола ма?
Бұхар, Махамбеттерде қазақ әдеби тілінің үлгі-өрнектері жоқ деуге бола
ма?— дейді. Осыған үндес пікірді I. Кеңесбаев та айтты: Абайға дейін де
қазақ әдеби тілінің ұрығы себілген болатын олар жаңа бастаған жазба
әдебиеттің кейбір уәкілдерінің (Махамбет Өтемісов, Ы. Алтынсарин сияқты)
шығар-маларынан табылады — деп жазды. Абайдың алдында өткен Шортанбай,
Базар, Бұхар жыраулар жазба әдебиет екілдері, Абайдың ірі ақын болуына
себепкер — осы бай әдебиет дегеңді С. Мұқанов та айтты.
Қазақ тілі тарихына назар аударған ғалым Н. Сауранбаев қазақтың толық
мағынасындағы әдеби тілі Совет заманында ғана қалыптасты дегенді айта
отырып (сірә, ғалым бұл жерде әбден кемелденген, әлеуметтік қызмет өрісі
кеңейген, стильдік тармақтарға бөлінген, ауызша да, жазбаша да түрлері
дамыған ұлттық әдеби тілді көздей айтқан болар), оның революциядан бұрын
жасалған бірнеше заттық, ұлттық негізі болды дейді. Олар: 1) XVIII
ғасырдың II жартысынан бастап, ХІХ ғасырдың аяғы, XX ғасырдың басында
іргесі қалана бастаған жазба әдебиет дәстүрі, 2) көп ғасырлар бұрын шығып
қалыптасып, қазақ халқымен бірге келе жатқан ауыз әдебиетінің дәстүрі, 3)
қазақ руларының сөйлеу тілі. Демек, бұл зерттеуші қазақтың жазба әдеби
тілінің басын, ХVІІ ғасырдың
II жартысынан алады. XVIII—XIX ғасырларда және XX ғасырдың басындағы
қазақтың жазба әдебиеті деп отырғанымыз: 1) ауыз әдебиетінің арнасынан
шығып, жазба әдебиеттің дәстүріне түсе бастаған, сол замандағы қоғамдық
өмір туралы сюжетті бірнеше әдеби шығармалар қалдырған Бұхар, Дулат,
Нысанбай сияқты ақындардың шығармалары, 2) шығыс әдебиетінің дәстүрін қазақ
жеріне таратып, оны дәріптеген жазба ақындардың: Шайхысламның, Шәдінің,
Ақмолданың т. б. шығармалары, 3) Абай, Алтынсарин бастаған ағартушылық,
демократияшыл бағыттағы жаңашыл ақындардың шығармалары.
Сөйтіп, әдеби тіл деген категорияны қазақ тіліне қалайша қатыстыруға
болады? Қазақтың жазба әдеби тілінің жаңа кезеңі (осы күнгі түрі)
басталғанға дейін, яғни өткен ғасырдың екінші жартысына дейін қазақта әдеби
тіл болды ма? Болса, жеке дара біреу ғана ма, жоқ бір қоғамға екі әдеби тіл
қатар қызмет етті ме деген сияқты сұрақтарға жауап беру керек.
Әдеби тіл деген ұғым қазақ тілі үшін де тарихи, құбылмалы түсінік.
Қазіргі қазақ тілі ушін оның жазба түрінің болуы, сан салалы стильдерге
тарамдалуы, қоғам өмірінің барша саласына түгел қызмет етуі — заңды
шарттар. Ал бұл шарттарға қазақ топырағында қызмет еткен әдеби тілдер
әрдайым барлық дәуірлерде бірдей жауап бере алмаған. Және әдеби болуы үшін
бұл белгілердің түгел болуы міндетті де емес, мүмкін де емес.
Әдеби тілді зерттеу үшін сол халықтың рухани-мәдени дүниесінің
тарихымен жақсы танысу қажет. Көптеген халықтардың тарихында оның әдеби
тілінің қалыптасып, дамуы көркем әдебиетінің, оның ішінде поэзиясының бары
мен барысына тікелей қатысты болып келетінін бүгінгі тілтану теориясы
мақұлдайды. Демек, белгілі бір кезеңдердегі көркем әдебиетті қалай танимыз,
соған орай оның тілін де анықтауға тиіспіз. Осы жағынан келгенде, кейбір
әдебиет зерттеушілерімен келіспейтін жерлеріміз бар. Қазақ әдебиеті
тарихының томын жазушылар Абайға дейінгі қазақ поэзиясын әдебиетке
(литература дегенге) қоспайды, оларды халық өлеңдері (народные песни)
деп табады да, ақын-жырауларды өлеңдер (песенники) деп атайды. Бұл жерде
әдебйет дегенге тек жазба әдебиетті жатқызу принципі тұрғанын байқау қиын
емес. Ол, әрине, әдебиетшілердің өз ісі, қай терминді қалайша саралап
қолданады, ол — өз ықтиярлары. Бірақ мұның ғылымның өзге салаларын
шатастыратын бір жағы бар: егер ХІХ ғасырдың II жартысына дейін бірнеше
ғасыр бойы жасап келген қазақтың көлемі жағынан мол, сипаты жағынан ерекше
(өзге түркі халықтарымен салыстырғанда), көркемдігі жағынан күшті
әдеби дүниесі — ақын-жыраулар шығармашылығы шын мәнінде әдебиет
санатына қосылмаса, оның тілі де әдеби тілге жатпауға тиіс.
Егер олар халық өлеңдер ғана болса, тілі де халық мұрасы — ауыз
әдебиеті тілімен бір болуға керек.
Логикалық байдам осыған саяды, бірақ бұл байламға
келіспеуге тура келеді.
Ең алдымен, қазақ дүниесіне келгенде, оның бірнеше ғасырлық ақын-
жыраулар поэзиясын әдебиет деп тану керек, яғни әдебиет терминін Европа
мен орыс филологиясы қалай таныса, біздің де солай тануымыз шарт емес. Ал
бұларша бұлжытпай тануымыз ұлттық әдеби тілдің қалыптасуындағы көркем
әдебиеттің ролі және оған қатысты тіл дәстүрі жайындағы мәселелер өте
күрделі, оның үстіне барлық тілдерге ортақ жалпы бағыт-бағдардың болуына
қарамастан, жеке әдеби тілдердің тарихында олардың өздеріне ғана тән даму
ерекшеліктері орын алады деген дұрыс пікірлерді ескермеушілік
болар еді.
Әдебиет (литература) деген сөздің түп-төрйсінінде литера
(әріп), демек, жазу мағынасы болғанымен, бұл сөзлдің терминдік мәні
Европа мен орыс мәдениетінің өзінде сан рет құбылып қолданылып келгенін
білеміз. Сондықтан қазір литература сөзі о бастағы мағынасын қайткенде де
сақтап қолданылуы шарт болмаса керек. Егер біз әдебиет сөзіне тек жазба
түрде емес, өзгеше жолмен де өмір сүріп келген, біздің дәуірімізге дейін
түбегейлі өзгермей, жоғалмай жеткен көркем сөз деген ұғым беретін болсақ,
және оны ауыз әдебиеті мұрасынан бөліп қарайтын болсақ, оның тілін де
фольклор тілінен бөлек сапада деп тануға тиіспіз. Бұлайша бөліп тануға
негіз болатын мынадай белгілер бар.
1. Халық ауыз әдебиеті авторсыз дүние екені мәлім, ал ақын-жыраулар
творчествосы иелері бар мұралар және, ең маңыздысы, әр автордың шығармалары
өзінің құрылым бітімі (композициясы), мазмұны (тақырыбы), идеясы, көркемдеу
тәсілдері жағынан бір-бірінен ажыратылып тұрады, демек, ақын-жырауларда
даралық шығармашылық сипаты (индивидуальное творческое начало) бар, ал бұл
сипат — әдебиетке тән басты белгінің бірі.
2. Халық ауыз әдебиеті тіліне, әсіресе оның эпос сияқты кесек
шығармаларына көптеген дәстүрлі образдар, бір шығармадан екіншілеріне көшіп
отыратын дайын қалыптар (клише дегендер), жеке сөздер мен фразеоло-гйзмдер
ортақ болып келеді, олар біріне бірі ауысып та жүреді. Ал ақын-жыраулар
тілінде мұндай ортақ элементтер фольклорға қарағанда кемдеу кездеседі,
бірақ олар мұнда да бар. Бар болу себебі мынада: біріншіден, ақын-жыраулар
тілінің негізгі көзі — ауыз әдебиеті тілі, соның лексикалық-образдық
қазынасы. Екіншіден, авторлы әдебиеттің ауызша таралып, ауызша сақталуының
нәтижесінде әр алуан қосгіалардың болуы әбден ықтимал. Бірақ
айырмашылығы да бар: фольклор тілінде стереотип формулалар: әр түрлі
образдар, ортақ тұстар, негізгі поэтикалық үлгілер,
композициялық тәсілдер тұрақты болып келеді, ал қазақтың ақын-
жыраулары тілінде бұлардың болуы міндетті емес.
Қайткен күнде де ақын-жыраулардың әрқайсысына тән өзіндік сөз
қолданыстары бар екендігі хақ. Мысалы, Махамбет пен Дулатты, Марғасқа мен
Бұхарды, Шернияз бен Шортанбайды тақырыптары, суреткерлік үндері, стильдері
жағынан бір-бірімен шатастырмаймыз.
Ал ертеректегі Шалкиіз, Доспамбет, Қазтуғандардың тілі мен
қолтаңбалары (көркемдік стильдері) бір-біріне ұқсас келіп жатса, мұны
олардың өлең-толғауларының идеялық-мазмұндық жақындықтарынан және ең
бастысы, ертеректен ауызша таралып, араласып кеткендіктен көру керек болар.
3. Ақын мен жырау поэзиясында уақыт пен мекенге қарай нақтылық,
адамның ішкі дүниесін суреттеушілік, лиризм сарыны фольклорға қарағанда,
күшейе түседі. Бұлар ауыз әдебиетіндегі тілдік дәстүрден бірте-бірте қол
үздіре бастайтын, суреттеудің жаңа амалдарын тудыратын сәттер. Демек, бұл —
авторлы поэзия тілінің лексика мен грамматика саласында да жалпы поэтикалық
мүмкінші-ліктері байи түсті деген сөз. Ақын-жыраулар тілінің осы белгісі
халық ауыз әдебиеті тіліндегі біршама консервативтікті, дәстүрлік-тілдік
шектеушілікті бұзып, оның құрсауынан босаттырады.
4. Әрбір ақын немесе жыраудың қабілетіне орай өлең-жыр шығарушылық
ерекшелігі өлең техникасына шым-шымдап жаңалықтар, даралықтар қосады, яғни
авторлы поэзия ұйқас таңдау, синтаксистік және ырғақтық топтарды пайдалану
сияқты салаларда ауыз әдебиеті тілі шеңберінен шығып кетеді. Осы
көрсетілгеңдер бұл екі саланың бір-бірінен ажыратылуға тиіс айырым
белгілері болса, сонымен қатар олардың бір-біріне ұқсас ортақ тұстары да
айтарлықтай. Олар мыналар:
1. Ең басты ортақ белгі — екеуінің де ауызша таралып, ауызша
сақталуыңда. Осының салдарынан заман озған сайын олардың текстері біртіндеп
редакцияланып, там-тұмдап жаңғыртылып отыру фактісі бар.
Сондықтан бұларда көне тұлға-тәсілдермен қатар, жаңа сөздердің,
тіркестердің, бергі замандарға тән тәсілдердің орын алуы занды. Бірақ
бұлардағы жаңармашылық (модернизация), біздің байқауымызша, түп-түбегейлі
емес. Ауызша баспаның қолайсыздығынан жеке шумақ-тармақтардың, кейде
тіпті тұтас текстердің иесінен айрылып, көшіп жүруі де мүмкін құбылыс.
Осындай көшпелі тармақтар мен текстер кейбір өлең-толғаулардың авторлығына
күмән келтіртіп, оларды ауыз әдебиеті нұсқаларына ұқсастырып, кейде тіпті
көшіртіп жібереді.
2. Қазақ ақын-жыраулары тілінің қайнар көзі мен сөз мүсінін жасайтын
қалыбы — ертеден келе жатқан ауыз әдебиеті тілі болғандықтан, кейбір
суреттеу құралдары жағынан бұлар ұқсас түседі. Оның үстіне ауыз әдебиетінің
эпос сияқты қомақты дүниелерін тудырушылар немесе оларды сақтап
таратушылар, бір жағынан, жыраулар болғандықтан, қазақ сөз өнерінің барша
көр-кемдік қоймасы әрдайым олардың жадында сақталып, ауыздарына
оралып тұратындығы да ақын-жыраулар туындылары мен фольклор тілдерін
жақындастыратын себептердің бірінен табылады.
3. Айтыстарда, кейбір тұрмыс-салт жырларында, жырау толғауларында
орын алатын қолма-қол суырып салмалық (импровизация) тәсілі ақын-жыраулар
тілін халық поэзиясы дәстүрімен берік байланыстырады, өйткені импрови-зация
табиғаты табан аузында тауып айтуға дайын штамптарды қол көреді. Бұл да,
сөз жоқ, кейбір авторлы айтыстарды, толғауларды, бата-тілектерді фольклор
дүниесіне немесе өзге авторларға ұқсаттырып, жақындық туғызады.
Осындай өзгешеліктері мен ұқсастықтарын есептей отырып, қазақтың
авторлы әдебиетін халық ауыз әдебиеті деп емес, профессионал әдебиет деп,
ақын-жырауларды өлеңшілер деп емес, профессионал қаламгерлер деп тану
қажет. Егер олар тек ауыз әдебиетін жасаушылар және таратушылар ғана болса,
онда орыстың сказительдерінің қатарыңда тұрулары керек, ал мұның шындыққа
жанаспайтындығын жоғарыда көрсетілген Қязақ әдебиеті тарихының I томы
авторларының өздері-ақ мойындауға мәжбүр болып отыр: Қазақ ақындарының
өнерінде (шеберлігінде) профессионализм элементтері, орыс сказительдеріне
қарағанда, әлдеқайда анық сезіледі, қазақ ақыны өткен ғасырда (тек қана
өткен ғасырда ма екен?— әдебиетке жуық тұрды дегенді айтады олар. Сөз жоқ,
қазақтың ақын-жырауларын мұраттары мен міндеттері жағынан сказительдермен
шендестіруге тіпті де болмайды. Сказительдерге ақын-жыраулар емес, жыршылар
жуық келсе керек.
Қысқасы, қазақта халық ауыз әдебиетінен өзге, бірақ оған едәуір
белгілерімен ұқсас келетін профессионал әдебиет те өмір сүріп келді
(тіпті бұлар біздің кездері-мізге дейін жетіп отыр), оның тілі әдеби тіл
санатына кіреді деп табу керек. Бұл тілді, бір жағынан, халық
ауыз әдебиеті (фольклор) тілінен, екінші жағынан, жазба әдеби тілден
айырып тану үшін, біз бұрынырақ оған қазақтың (төл) жазба тілі
алдындағы әдеби тіл деген термин ұсынған едік. Әрине, дұрысы ауызша әдеби
тіл деген атау болар еді, бірақ бұлайша атаудың бір
ыңғайсыздығы — оның ауыз әдебиеті тілі деген ұғыммен шатастыру қаупі
барлығында, дегенмен осы кітапта қазақ әдеби тілінің бұл типін
ауызша әдеби тіл деп атап отырмыз. Әдебиетшілер тарапынан да, тіл
мамандары жағынан да құбылыстың өзін мойыңдағанмен, яғни
өткен ғасырлардағы қазақ ақын-жыраулар шығармашылығын әдебиет қатарында
қарастырғанмен, бұл әдебиетті әркім әр түрлі атап жүрген
жайлары бар. Мысалы, Қ. Жұмалиев Абайға дейінгі әдебиетті қазақтың
тарихи әдебиеті деп, Қ. Өмірәлиев қазақтың азаматтық
поэзиясы деп, А. Ысқақов пен Е. Жұбанов жалпы-халықтық әдебиет деп
атап кетеді. Ал осы әдебиеттің тіліне бұл ғалымдардың ешқайсысы арнайы
термин ұсынбайды.
Сөйтіп, ХІХ ғасырдың II жартысынан басталатын қазақтың төл жазба әдеби
тіліне дейін оның ауызша тарағаи әдеби тілі өмір сүрді. Әдеби
тілдің бұл екі типінің бір-біріне жақын келетін және бір-бірінен ажыра-
тылатын тұстары едәуір болды. Олар мынадай:
1. Ауызша әдеби тілдің қазақтың ауыз әдебиеті тілінен жоғарыда
көрсетілген жақын келетін сәттері, бір жағынан, жазба тілден ерекшеленетін
белгілері болып шығады.
2. Ауызша әдеби тілдің арнасы мен үлгілері жазба тілге қарағанда
әлдеқайда тар, яғни ақын-жыраулар өз халқының ауыз әдебиеті үлгілерінен
басқа өзге халықтар әдебиетіне көп жуыспады (әсіресе XVIII—XIX ғасыр-ларға
дейін), бұл, сөз жоқ, олардың тіліне де салқынын тигізді. Жазба әдебиет
болса, араб-парсы әдебиетінен де, өзге түркі халықтары әдебиеттерінен де,
орыс әдебиетінен де үлгі-әсер алып дамыды. Мұның, әрине, тіл дамуын-дағы
ролі айрықша болды.
3. Ауызша әдеби тілдің стильдік тармақтарға бөлінуі жазба тілмен
салыстыруға мүлде тең келмейді. Алдыңғысы негізінен көркем поэзия мен
ішінара шешендік сөздер түріндегі үлгілерден танылады. Оның көркем проза,
публицистика, кеңсе-іс қағаздары, ғылыми стильдері болмады. Ал қазақтың төл
жазба әдеби тілі өзінің пайда болған кезеңінен бастап аталған стильдердің
барлығын қамтыды.
4. Ең үлкен айырмашылық бұлардың таралу, сақталу әдісінде болды.
Ауызша әдебиет ауызша таралды, жазба әдебиет жазумен танылып, жазба түрде
таралды.
5. Келесі айырмашылық әдеби дүниені тудыру тәсілінде болса керек.
Жазба әдебиет өкілдері өз туындыларын сан рет түзетіп, қырнап, өңдеп
отыратын мүмкіндікке ие. Ал ақын-жыраулар шығармашылығында бұл процесс
солғындау жүреді, әсіресе импровизация болған тұста автор өз туындысын
өңдеп, түзетіп жата алмайды. Бірақ бұл әдебиет, ең алдымен, түгел табан
аузында туған экспромт дүниелер емес екенін ескеру қажет. Ақщн мен
жыраулардың өлең-жырларының дені — ойланып, толғанудың жемісі, іштей сан
рет сөз саралап, ой түюдің нәтижесі болса керек. Демек, қағаз жүзінде
болмаса да, іштей редакция мұнда да жүріп жататы-нын жоққа шығаруға
болмайды. Қазақтың нағыз ақын-жыраулары ауыздарына алғаш түскен сөзді
үйқастыра берушілер емес, белгілі дәстүрді ұстай отыра, сөзді таңдап
жұмсаушылар, айтпағын тыңдаушыға әсерлі өтіп жеткізушілер.
Сөйтіп, қазақтың ұлттық жазба әдеби тілі тұтқиылдан, айталық, Абай мен
Ыбырайдың шығармалары туған куннен немесе, кейбір зерттеушілер жазғандай,
Түркістан уәлаяты газеті мен Дала уәлаяты газетінің алғашқы нөмірлері
шыққан күннен басталған емес. Мұның алдында жақсы дамыған, сан ғасырлық
ауызша әдеби тілі болған. Сонымен қатар орта азиялық туркі әдеби тілі
дәстуріне негізделген жазба әдеби тілі де болған. Әдеби тілдің бұл екі типі
қазақтың төл, ұлттық жазба тілінің тез қалыптасып, әрі қарай дұрыс дамуына
бірден-бір жол ашып, арнасын салды.
Орта ғасырлардағы түркі әдеби тілдерінің қазақ халқын құраған ру-
тайпаларға да қатысты екенін, кейінгі ғасырларда шагатай тілі деп
аталған ортаазиялық туркіні қазақ қауымы да өз қажетіне жұмсай
білгенін тіл мамандарының көпшілгі жалпы түрде айтқан болатын. Бұл жазба
тіл іс қағаздары мен эпистолярлық жанрға, тарихи шығармалардың бір
үлгілері болып табылатын шежірелер жазуға, мұсылманша діни әдебиетке
қызмет етті. Қазақтың ескі жазба тілі дәстүрінің элементтерін XIX ғасырдағы
тұңғыш қазақ баспасөзі мен публицистикасы, ішінара көркем әдебиеті
(кітаби ақындар) пайдаланды деген тұжырым-пікірлер бар. Бұл тілді
"кезінде қазақ топырағында кітаби тіл деп, осы тілде
жырлаған ақындарды кітаби ақындар деп атағаны мәлім. Қазақ мәдениетіне
қызмет еткен кітаби тіл таза шағатай тілі емес, сол тілдің және
татар жазба әдеби тілі мен қазақ тілдерінің элементтерін
араластырып пайдаланған қоспа дуние болды деген пікірлер де айтылды.
Соңғы жылдарда XVI—XVII ғасырлардан бастап XX ғасырдың алғашқы
онжылдықтарына дейін қазақ халқының әлеуметтік-мәдени дүниесінде қолданылып
келген жазба тіл дәстүрін ескі қазақ жазба әдеби тілі деп тануға
болады деген де пікірлер айтыла бастадьп Ескі өзбек
(староузбекский), ескі татар (старотатарский) жазба әдеби
тілдері дегендерге негіз болған шағатай (орта-азиялық туркі)
тілі ескі қазақ жазба әдеби тіліне де арқау болды. Бұл құбылыстың
тарихи, әлеуметтік, мәдени негіздері (мотивтері) де жоқ емес. Ең
алдымен, қазақ қоғамында, әсіресе XVI ғасырлардан бастап жазба дуние
іріктерді қажет ету фактісі болғаны даусыз. Келесі ұрпақтарға өсиет ретінде
ата-бабаларының шежіресін тарату, яғни жеті атасын білдіру дәстүрі
болған. Әсіресе ру, басы болып танылған текті аталар мен
ел билеуші хан-сұлтандардың арғы-бергі ата тегі туралы шежіре
жазып қалдыру фактісін XVI ғасырда жасап өткен жалайыр
Қадырғали бидің Жамиат-тауарих атты шежіресі дәлелдейді. Тек шежіре
саласында емес, жазу дәстүрі хат-хабар алысуда да орын
алған. Бізге XVI ғасырдың II жартысынан бастап қазақ
хандарының өзге жерлердің билеушілерімен және өзара жазба арқылы қатынасып
тұрғаны мәлім.
Демек, белгілі бір жанрларға қызмет еткен жазба тіл дәстүрін қазақ
қоғамы да ұстанып келді, бірақ бұл тіл қазақтың көркем әдебиетіне, әсіресе
поэзиясына бойлап ене алмады, қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің негізі
ретінде қалыптаса алмады. Дегенмен бұл жазба дәстүр қазақтың ауызша әдеби
тіліне де, ұлттық жазба әдеби тіліне де игілікті әсерін тигізгенін,
сөздікті толықтырып, кейбір грамматикалық тұлға-тәсілдерді ұсынғанын жоққа
шығаруға болмайды (бұл мәселелер жөнінде өз тұсында толығырақ айтылады).
2. ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ДАМУ БАРЫСЫН ДӘУІРЛЕУ
Қазақ әдеби тілінің даму барысын дәуірлерге бөлу мәселесінде де
орныққан бірыңғай пікір жоқ. Ол да түсінікті. Өйткені бұл тілдің басталар
тұсы мен әрі қарайғы даму бағыты әрқилы танылып келген соң, оның дәуірлерге
бөлінісі де біркелкі болмақ емес.
Қазақ әдеби тілінің даму көшін дәуірлерге бөлместен бұрын, оның басын
қай кезден бастап алатындығы жайлы пікірлермен танысу қажет.
Мұнда да біркелкілік жоқ. Қазақ әдеби тілінің басталар тұсы жайындағы
көзқарастарды беске бөліп топтастыруға болады:
1) Қазақ әдеби тілінің тарихын ертеден, көне түркі дәуірінен, хундар
мемлекеті кезінен бастайды (Ғ. Мұсабаев II ғасырдан, Ә. Марғұлан, Б.
Кенжебаев V ғасырдан т. б.).
2) Қазақ әдеби тілінің тарихы XVIII ғасырдан басталады (Қ. Жұмалиев,
М. Балақаев т. б.).
3) ХЕХ ғасырдың II жартысынан басталады (Қ. Жұбанов, Н. Сауранбаев,
С. Аманжолов, I. Кеңесбаев). Бұл концепцияны ұстаушылар XIX
ғасырдың II жартысына дейін де қазақта әдеби тілді танытатын
үлгілер болдь дегенді қоса айтады. Сірә, бұл жердегі пікір
қазақтың ұлттық әдеби тілін көздей айтылған болу керек.
4) Қазақ әдеби тілі Октябрь революциясынан кейін басталады (Т.
Қордабаев).
5) Қазақтың төл әдеби тілі ауызша дамыған авторлыг поэзия түрінде
оның халық болып құралған кезеңінеңк XV—"XVI ғасырлардан басталады, ал ескі
жазба әдебио тілі XVI—ХVІІ ғасырлардан, жаңа ұлттық жазба әдеби тілі XIX
ғасырдың II жартысынан басталады (Р. Сыздықова, Қ. Өмірәлиев, Б.
Әбілқасымов, А. Ысқақов, Ә. Құрышжанов т. б.).
Осындай бастау кездеріне сәйкес, қазақ әдеби тілінік; әрі қарайғы даму
кезеңдері де әр түрлі болып ұсынылады.
Әдеби тілдің тарих көшін анықтауда және оның өмір-сүру барысын
кезеңдерге бөлуде көркем әдебиеттің даму кезеңдері жайындағы
пікірлер көңіл аудартады. Сондықтан әдебиеттанушылары тарапынаң
қазақ әде-биетінің кезеңдерін тану (зерттеу) туйалы
мынадай пікірлер мен тұжырымдарды көреміз. Филология факультеттерінің
студенттеріне арналған Ертедегі қазақ әдебиеті хрестоматиясын
құрастырушылар (Б. Кенжебаев, X. Сүйіншәлиев, М. Жолдасбеков, М. Мағауин,
1967) қазақ әдебиетінің тарихын бес дәуірге беледі:
1. Көне дәуір (V—XIV ғ.) — қазақ қауымының рулық-ұлыстық дәуірі.
Бұл кездегі әдеби шығармалар көптеген түркі халықтарына ортақ мұра.
2. Хандық дәуірдегі әдебиет (XV—XVIII ғ.) — қазақтың төл
әдебиетінің басталу шағы, алғашқы дәуірі.
3. XIX ғасырдағы әдебиет.
4. XX ғасырдың басындағы (1900—1920) бұқарашыл әдебиет.
5. Социалистік дәуір әдебиеті.
Қазақ Совет Энциклопедиясында берілген Қазақ әдебиетінің ертедегі
нұсқалары деген мақалада түркі тілдес халықтар мен қазақ ру-тайпаларының
әдеби туындыларын мынадай тарихи дәуірлерге бөліп қарайды:
1. IV—VIII ғ.— түркі дәуіріндегі әдебиет.
2. IX—XII ғ.— мұсылман дәуіріндегі әдебиет.
3. XIII—XIV ғ.— Алтын Орда дәуіріндегі әдебиет
4. XV—XVIII ғ.— Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет.
Қазақ көркем әдебиеті тарихын кезеңдерге бөлудің рардан басқа да
үлгілері бар. Әдебиет зерттеушілердің көпшілгі XV ғасырдан кейінгі
әдебиетті қазақтың зінің қолтума әдебиеті деп таниды.
Қазақ әдебиеттанушыларының енді бір тобы қазақтың өл әдебиетін XVIII
ғасырдан, Бұхар жыраудан бастап елді (Қ. Жұмалиев, Ы. Дүйсембаев т. б.)
Осыған райластырып, қазақ әдеби тілінің басын XVIII ғасырдан басталып, бері
қарай дәуірлеу тіл мамандарына да тән болды.
Н. Сауранбаев қазақ әдеби тілінің тарихы әлі толық зерттелмеген,
сондықтан оны дәуірлеу қиын дей келіп, пікір тудыру үшін өз ойымызды
айтуды дұрыс көрдік деп, бұл тарихты үш дәуірге бөледі: 1) XIX ғасырдың I
жартысына дейінгі, 2) XIX ғасырдың II жартысынан XX ғасырдың 20-жылдарына
дейінгі, 3) советтік дәуір М. Балақаев, Е. Жанпейісов, М. Томанов ұсынған
дәуірлеу кестесі Н. Сауранбаев кестесіне жуық, айырмашылық XX ғаырдың
басындағы әдеби тіл деген үшінші кезең бөлек танытылады.
Қазақ әдеби тілі жайында энциклопедияға жазған мақаласында
М. Балақаев пен Ә. Құрышжанов оның тарихын мынадай кезеңдерге
бөліп қарайды: 1-кезең — XVIII ғасырдың II жартысы, бұл — қазақ әдеби
тілінің алғашқы дәуірі, 2-кезең — XIX ғ., бұл ғасырдың II жартысында жаңа
сапалы жазба әдеби тіл пайда болды, 3-кезең — Октябрь
революциясынан кейінгі. Дегенмен авторлар осы мақалада V—VIII,
IX—XII және XIII— XIV ғасырлардағы ескі түркі ескерткіштерінің тілін
қазақ әдеби тілінің ескі арналары есебінде атап өтеді, ХV
-ХVІІ ғасырлар әдебиетінің тілі ортаазиялық жазба әдеби тілмен
байланыстырылады. Бұл классификацияда XV—XVII ғасырлардағы, тіпті XVIII
ғасырдың I жартысындағы ауызша тараған қазақ әдеби тілі, яғни
осы кезеңдегі ақын-жыраулар, шешендер, жылнамашылар тілі ауызға алынбайды.
1968 жылы жарық көрген Қазақ әдеби тілінің тарихы (авторлар — М.
Балақаев, Р. Сыздықова, Е. Жанпейісов) атты оқу құралында да әдеби тіл
тарихын өзгеше баяндайтын зерттеуші М. Балақаевтың концепциясы негізге
алынғандықтан, қазақ әдеби тілінің даму барысы мынадай кезеңдермен
байланысты қарастырылды:
1-кезең. XVIII—XIX ғ. әдеби тіл. 2-кезең. XIX ғ. I жартысындағы әдеби
тіл.
3-кезең. XIX ғ. II жартысыңдағы әдеби тіл.
4-кезең. XX ғ. басындағы әдеби тіл.
5-кезең. 1920—1930 — жылдардағы әдеби тіл.
6-кезең. 1940-жылдан кейінгі әдеби тіл.
Бұл дәуірлеу қазақ әдеби тілінің тарихын ғылыми теориялық
тұрғыдан гөрі, қазақ халқының әлеуметтік өмірінің хронологиялық
мерзімдеріне қарай жасалған шартты кесте екенін мойындау керек.
Қазақ әдеби тілінің даму кезеңдерін белгілеу ұсынылып келген бұл
кестелердің көпшілігінен мың бір жайт байқалады: әдебиеттанушылар, тіпті
кейбір тіл мамандары да жалпы бір-бірінен бөлек екі категорияны жалпы қазақ
тілі және қазақтың әдеби тілі дегендерді араластырып, оларды айырмай
қарағандықтары. Бұ.л екеуі дәуірлеуге келгенде екі түрлі болуға тиісті.
Жалпы қазақ тілінің тарихы әріден басталады және ол осы тілде
сөйлейтін халықты құраған ру-тайпалардың тарихы мен, этникалық тұтастық
ретінде халық болып топтас процесімен, оның әрі қарайғы ұлт ретінде
ұйымдасуымен (консолидациялануымен) байланысады. Осы тұрғыдан келгенде,
жалпы қазақ тілінің дәуірлерін: бәлкім, біздіі жыл санауымыздан бірнеше
ғасыр бұрынғы кезеңнег бастап біздің жыл санауымыздың XIV—XV ғасырларына
дейінгі дәуірі, бұл дәуірде болашақ қазақ халқын құрайтын ру-тайпалардың
тілі; екінші кезең — XV ғасырдан XIX ғасырдың II жартысына дейінгі мерзім,
бұл мерзімде ру-тайпалар этникалық тұтастық халық ретінде қалыптасты,
үшінші кезең — XIX ғ. II жартысынан қазіргі кезге дейін, бұл уақытта қазақ
халқы ұлт болып шоғырланды деп тануға болады.
Әдеби тіл — халықтық не ұлттық мәдениеттің белгілі бір көрінісі, ол
әрбір халықтың өзі жасап отырған дәуіріндегі қоғамдық-экономикалық, саяси-
шаруашылық өмірімен тікелей байланысты. Сонымен бірге ол өзінің ішкі даму
заңы бойынша да өрістейді. Тіл өзі қызмет етіп отырған ортаның мәдени-
әлеуметтік ерекшеліктері мен, яғни ғылымның, өнердің, әдебиеттің, қоғамдық
ойдың т. б. даму дәрежесімен қоян-қолтық араласып, астасып жатады. Сол
сияқты әдеби тіл өзін тұтынып журген халықтың этно-географиялық ортасына да
тәуелді, әсіресе тәлім-тәрбие беріп, білім тарататын орталықтармен тікелей,
арым-қатыныста болады.
Әдеби тіл әрдайым өзгеріп отырады. Ол өзінің кызмет ету барысында
көптеген күрделі жолдардан өтеді. Міне, сондықтан әдеби тілдің даму
кезеңдерін тарихи гұрғыдан алып қарау керек болады. Ұзақ жылдар бойына ол
жайлап өзгереді, біртіндеп қалыптасады, сыртқы сандық өзгерістерден ішкі,
сапалық өзгерістерге ұшырайпы. Осындай ішкі (тілдік, структуралық)
өзгерістерге байланысты да әдеби тілдің өзгеру, жетілу (әдеттегі терминмен
айтқанда, даму) дәуірлерін бірнеше кезеңдерге бөліп қарауға болады. Біз
қазақ әдеби тілінің даму тарихын ең алдымен басты-басты екі дәуірге
бөлеміз:
I. Қазақ халқының ұлттық кезеңге дейінгі әдеби тілі.
II. Қазақ халқының ұлт болып қалыптасқан кезеңіндегі әдеби тілі.
Алғашқы дәуірдің өзін шартты түрде (әсіресе оқу бағдарламасын
жеңілдетіп құру үшін) екі кезеңге бөліп қарастыруға болады (осы оқулықта
біз осылайша бөліп алдық).
1-кезеңі Қазақ хандықтарының құрылуы мен қалыптасу тұсы, бұл XV—XVIII
ғасырдың бірінші жартысын қамтиды, мұны қазақ хандықтарының кезіндегі әдеби
тіл деп те атап жүр.
2-кезенді де күні бүгінге дейін бел алып келген дағды бойыңша XVIII
ғасырдың II жартысынан XIX ғасырдың П жартысына дейінгі тұсқа шамалауға
болады. Бұл тұста қазақ даласында хандық жойылды.
1-дәуір қазақтардың дербес халық болып құралып, өз алдына хандық
құрған тұсы — XV ғасырдан басталып, XIX ғасырдың II жартысына дейінгі
мерзімді қамтиды. Бұл қазақтың ауызша да, жазба да әдеби тілдерінің
қалыптасуы мен әрі қарай даму процесінің алғашқы тұсы. Бұл кезеңдегі әдеби,
әсіресе ауызша дамыған әдеби дәстүр қазақ халқы мен қазақ хандығының құралу
процесіне үлес қосқан үлкен әлеуметтік күш болды. М. Әуезов былай деп
жазған еді: Тақырыбы мен жанрлары жағынан сан алуан қазақ халқының ауыз
әдебиеті XV—XVII ғасырларда кеңінен дамыды. Өлең-жырлар, тапқыр шешендік
сөздер халықтың қоғамдық және рухани өмірінде көрнекті орын алды. Сол
кездегі мақалдар мен мәтелдер сөз өнерін халықтыі аса
қадірлегенін көрсетеді.
Бұл дәуірде тараған әдебиеттерді үш топқа бөлуп. болады:
1) Ауыз әдебиеті (фольклор) үлгілері. Аты-жөні ұмыт болған
авторлардың шығармалары да осы топқг жатады.
2) Ауызша тараған авторлы әдебиет (поэзия және шешендік сөздер).
3. Жазба әдебиет үлгілері. Олардың тілі ортаазиялық түркі жазба
дәстүріне негізделді. Бұл үлгілерді хал сарайының біліктілері мен ру-тайпа
басындағы зиялылар оқитын болған.
Қазақтың төл жазба әдеби тілінің алғашқы нышандар XVI ғасырларда- ақ
көріне бастады (мысалы, жалайыр Қадырғали би жазған шежіресі, хандар
кеңсесін әр алуан жазбалары т. б.). XVIII—XIX ғасырлар қаза қауымы үшін
едәуір үлкен әлеуметтік, экономикалық саяси өзгерістер мен бетбұрыстардың
кезеңі, болды, Осыған орай өз заманының жемісі ретінде қазақ әдебиетінің
жаңа сипатты туындылары пайда болды. Жыраулық мектеппен қатар ақындық
дәстүр күшейе түсті. Ендігі жерде жыраулар мен ақындардың бірқатарь
мұсылманша сауатты болып, түркілік жазба әдебиеттеи де сусындай алатын
болды. Бұл құбылыс әдеби тілдіц одан әрі орныға, дами түсуіне зор ықпалын
тигізді.
Екінші дәуір XIX ғасырдың II жартысынан басталады, Бұл — қазақтың
ұлттық жаңа жазба әдеби тілінің қалыптасу тұсы болды. Бұл кезеңнің өзін
кейде (көбінесе) XIX ғасырдың II жартысынан XX ғасырдың басына дейінгі, XX
ғасырдың алғашқы екі онжылдығындағы және совет дәуірі деп келте кезеңдерге
бөліп қарастыру да байқалады. Бұлайша дәуірлеу әдеби тілдің өзінің даму
сатыларына қарап айқындау емес, қоғам өмірінің әлеуметтік хал-ахуалына
қарап бөлшектеу болып табылады. Ал шындығында өткен ғасырдың II жартысында
қалыптасып, өмірге келген қазақтың ұлттық жаңа жазба әдеби тілі сапалық
үлкен өзгеріссіз бүгінгі қазақ әдеби тіліне келіп ұласып отыр. Әрине, әдеби
тілдіғ бір кезеңінің өз ішінде даму барысы (қарқыны, сипаты, өзге тілдермен
қарым-қатысы т. т.) бір қалыпты бол-майтыны даусыз. Бірақ әдеби тіл
эволюциясының кезеңдерін айқындау үшін ең алдымен тілдің өзіне хас (тән)
сапалық өзгерістерді, ол өзгерістердің алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда
байқалатын белгілерін есепке алу керек. Содан соң барып сол тілді иемденуші
халықтың әлеуметтік тарихының тілге еткен ықпалына (экстралинг-вистикалық
факторларға) назар аударылуға тиіс.
Әдетге қоғамның азаматтық тарихының тіл дамуына әсері едәуір
кідіріспен, кешеуілдеп жүреді. Әлеуметтік-саяси, идеологиялық өзгерістер
болған күннің ертеңіне тіл өзгеріп шыға келмейді. XIX ғасырдың II жартысы-
нан бермен қарай қазақ халқының әлеуметтік-саяси өмірінде не бір
өзгерістер, жаңалықтар болып өтті, бірақ тіл өзінің негізгі сипатын
түбегейлі өзгерткен жоқ, рас, сөздік қазына молықты, грамматикалық нормалар
тұрақтала түсті, функционалдық стильдердің жеке белгілері айқындала түсті,
орфоэпиялық (сөзді дұрыс дыбыстау) нормаларын сақтау қолға алынды т. т.
Бірақ бұлардың ешқайсысы тілде сапалық өзгеріс туғызған
жоқ. Міне, қазақ әдеби тілі дамуын дәуірлеудегі ұсынылып келген пікірлерді
көрсете келіп, бұл мәселенің әлі де шешілмеген даулы жайттары барын
ескертеміз.
Дау туғызатын мәселенің бірі — қазақтың төл ауызша әдеби тілінің
тарихын не себептен XV ғасырлардан бастаймыз деген сауал. Оған
біздің жауабымыз мынадай. Бұл кезең — қазақ хаңдығын құраған ру-
тайпалардың өз алдына дербес халық болып топтана бастаған, яғни қазақ
деген этнонимнің тарих сахнасынан орын ала бастаған тұсы. Дербес
қазақ хандығы құрылған XV—XVI ғасырларда нағыз тума қазақ әдебиеті
ауызша поэзия түрінде қалыптасады. Соған орай оның төл әдеби тілі де
поэзия тілі түрінде жасалды. Сөз жоқ, бұған дейін де қазақ
тілінде (яғни кейін қазақ тілі болып қалыптасқан тіл типінде)
сөйлеген рутайпалар сан ғасыр бойы өмір сүріп келген және олардың
жақсы дамыған ауызша көркем әдебиет дәстүрі болған. XV ғасырдан
аты белгілі жыраулар мен шешендер тақыр жерден өнер
бастамағандықтары белгілі. Олар өздеріне дейінгі дәуірлердің
поэзия дәстүрін (VIII—XIII ғасырлардағы түркі халықтарына ортақ
ауызша поэзияны былай қойғанда), XIII—XIV ғасырлардағы Алтын Орда мен Ақ
орданы мекен еткен болашақ қазақ, қарақалпақ, ноғай, башқұрт, Еділ,
Қырым татарларын құраған тайпі одақтарының сөз өнерін әрі
қарай жалғастырушылар, (дамытушылар болды. Бұл пікірді Қ. Өмірәлиев
XV—, ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі деген кітабында нақты
материалдармен дәлелдеп, жақсы көрсетіл берді.
Екінші даулы мәселе — қазақ қауымы халық болып қалыптасқан бойда
көркем әдебиеті мен әдеби тілі бірден пайда бола қоюы шындыққа сая ма деген
сауал. Әрине, белгілі бір ру-тайпалардың халық болып бірігуі мен оның
рухани-мәдени дүниесінің, оның ішінде әдебиеті мен тілінің қалыптасуы
(пайда болуы) әрдайым тұспа-тұс келе бермеуі мүмкін. Бірақ халык болып
құралғанға дейінгі көркем сөз мұрасы мен дәстүрі сол халықтың әдебиетінің
едәуір шамада көрініп, дербестік алуына жағдай жасайтыны және ықтимал.
Сірә, қазақ халқын құраған ноғайлы-қазақ ру-тайпа одақтарының XV
ғасырларға дейінгі көркем сөз өнері күшті дамып келгендігі қазақ халқының
ауызша поэзиясының бірден қазақ поэзиясы ретінде көрінуіне себеп болған
тәрізді. Демек, осы көрсетілгеңдер сияқты өзге де жеке мәселелер қазақ
әдеби тілінің тарихын бастауда және оны әрі қарай дәуірлерге (кезендерге)
бөлуде әлде де алдымызда тұрғанын ескертеміз.
3. ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ СТИЛЬДЕРГЕ
ТАРАМДАЛУЫ
Зерттеушілер әдебй тілдің етильдік тарамдалуына жанр принципін негіз
етеді. Соған орай көркем әдебиет жанрына көркем әдебиет стилі, қоғамдық-
публицистика жанрына публицистика стилі, тағы сол сияқты әр жанрға әр стиль
сай келмек. Тілдің функционалдық стилі дегеніміз, жоғарыда қерсетілгендей,
әдебиеттің белгілі бір жанрына, немесе әлеуметтік іс-әрекеттің белгілі бір
саласына (мысалы, ресми стиль, кеңсе стилі, телеграф стилі деген сияқты), я
болмаса қоғам тіршілігіндегі белгілі бір ситуацияға (мысалы, салтанатты
стиль, сыпайы стиль т. т.) сәйкестендіріліп қалыптасқан тұлға-тәсілдер
жүйееі, семантикасы мен экспрессиясы жағынан біршама тұйықталған (әр стилые
қарай іріктелген) тілдік құралдар тобы.
Демек, тілдің функционалдық стильдері ең алдымен оның әдебиет жанрына
қарай ажыратылған тарамдары. Стильді сөз еткенде, тілдің барлық
элементтерін қамтуға тура келеді Стиль ойды білдіру құралдарының жүйесі
ретінде, тіл құрылымының барлық элементтерін: дыбыстарды да, грамматикалық
тұлғаларды да, сөз қазынасын да, фразеологиялық тіркестерді де және осы
салалардың композициялық-синтаксистік жағынан құрылу тәсілдерін де
қамтиды.
Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдерінің құрылысы, саны, сипаты
және иерархиялық сатысы (қайсысы басым болғаны) барлық дәуірде бірдей
болмағаны сөзсіз.
Ауызша әдеби тілдің стильдіқ тарамдары негізінен екі үлкен топқа
бөлінді. Олар: көркем әдебиет стилі мен ауызша сөйлеу стилі. Көркем әдебиет
стилі поэзия жанрының сөз үлгісі арқылы дамыды. Сондай-ақ шешендік сөздер
деп аталатын ұйқасты-ырғақты проза және ертегілер болып ауыздан ауызға
тарады. Ал ауызша көркем сөйлеу стилін ұрпақтан ұрпаққа ауызша таратылып
келген шежірелер мен қарасөз түріндегі дидактикалық ақыл сөздер танытты.
Көркем әдебиет стилі ауызша әдеби тілдің басты (доминант) стилі болып
келді. Ауызша әдеби тілдің айқын ажыратылған публицистикалық, ғылыми, кеңсе-
іс қағаздары стильдері болған жоқ.
Ал қазақ жазба әдеби тілінің ұлттық кезеңіне дейін жартылай ғылыми
әдебиет стилі, ресми іс қағаздары стилі жәңе эпистолярлық
(хат-хабарлар) стильдері болды. Жартылай ғылыми стиліне жазба
шежірелер мен мұсылманша діни әдебиет жатса, ресми құжаттар стиліне
әр алуан кеңсе қағаздарының, үкіметтің басқару орындары
тарапынан берілетін түрлі бұйрық- жарлықтар, ережелердің тілі
жатады. Эпистолярлық стильді хаттар немесе біреуге арналып
жіберілген жазбалар (послания) тілі танытады. Бұлардан басқа өткен
соңғы екі ғасыр ішінде қазақ топырағында (қазақ тілінде)
діни әдебиет үлгілері болды. Олардың мұсылман дінін,
біразы христиан дінін уағыздайтын, түсіндіретін, баяндайтын
шығармалар түрінде көрінді.
Діни тақырыптағы әдебиеттің басым көпшілігі (Шариғат ул-ислам,
христиан дінін уағыздайтын кітапшалар т.б.) проза жанрында болса,
кейбіреулері поэзия түрінде кез күна, ракым, тамак, тозак, пайда, ақыл,
мұндағы к әрпін қазақша қ дыбысы етіп оқысақ: қалық, қабар, садақ, рақым).
Соңғы әдебиет қазақ тіліне бірнеше орысша діни мазмұнды сөздерді
ұсынды христос, монастырь, священник, кнеге, евангелие, преподобный т. б.
Бірақ сан жағынан едәуір болып (миссионерлік мақсатпен христиан дінін
уағыздайтын қазақтарға арналып 200-ге жуық кітапша шығыпты) жарияланғанмен,
қазақтың қалың көпшілігіне тарамағандықтан, бұл әдебиет қазақ әдеби тіліне
айтарлықтай үлес қоса алмады, сондықтан бұлардағы діни кірме сөздердің де
көпшілігі тілге енбеді (кнеге, преподобный т. б.). Ал монастырь, христос,
евангелие сияқты сөздер осы күнгі қазақ тілінде қолданылатын болса, ол бұл
кітапшалардың үлесі емес (Абайдың аударма поэмасындағы Ол монастырь —
сопынар тұрған жері дегенін еске түсірелік).
10. ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ЖАЗБА ӘДЕБИ
ТІЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Бірнеше ғасьф бойы ауызша және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz