Бөкей ордасындағы білім беру ісі жайында

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

УДК 94(574) «18» : 37

БӨКЕЙ ОДАСЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУ ІСІ ЖАЙЫНДА

М. Г. Дүйсенгалиева

М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік университеті, Орал қ.

Бөкей хандығы Қазақстандағы мәдени ағарту орталығының бірі болды. XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында Бөкей хандығында ағарту ісі әр түрлі білім беру жүйелерімен дамыды. Бірінші кезеңде мұсылман мектептері болды.

XIX ғасырдың басында білім алу, оқып дәріс алу өте қиын болды. Сол кезде көпшілік балаларын молдаға оқытуға берді. Молдалар жазуға және дінге сенуге үйретті. Деректер бойынша бұл молдалар Бұқар, Ташкент, Қазан, Уфа қаласынан келген адамдар еді. Бұл оқытушылардың көбі жаза да, оқида білмеген Бұндай молдалардан дәріс алу көбіне жылына 3-4 айдан аспаған. [1]

Бөкей Ордасының білім беру тарихын үш басты кезеңге бөліп қарауға болады. Бірініші, қазақтар жайықтың бергі бетінен көшіп барғаннан бастап, 1841 жылдың ақырына дейін білімді тек қана мұсылман мектептерінен меңгерді, екінші кезеңде, 1841 жылдың 6 желтоқсаннан 1868 жылдың қараша айына дейін алғашқы Орыс-қазақ мектебі Хан ордасында ашылады, үшінші кезең, 1868 жылы жергілікті мектептер ашылып, орысша сауаттылыққа күш салынады. Орыс-қазақ мектептері әуел бастан Уақытша Кеңестің құрамында болады. 1874 жылы 20 қарашадан олар Ресей халық ағарту министрлігінің қарамағына көшеді, соңынан Бөкей Ордасының әкімшілігі Астрахан губернаторының қарамағында болғанымен, оқу бөлімі Орынбор оқу округі қол астына көшеді. Ал 1877 жылы Министрлер Комитетінің жоғарыда бекітілген тәртібіне байланысты 1879 жылдан оқу бөлімі Орда мектептерінің ерекше инспекторлығы қарамағында болады. [2]

Ордада алғашқы мұсылман мектептерінің қашан ашылғаны жөнінде нақтылы мәлімет жоқ. Бірақ қазақ балаларының тәрбиесі ертеден жергілікті дін иелерінің қолында болғанын ескерсек, онда мұсылман медреселерінің болмауы мүмкін емес. Молдалар санының өсуімен Ордада мұсылман мектептерінің саны да көбейген. Мәселен, 1861 жылы онда мұсылман мектебінің саны 55-ке дейін жетіп, оларды 1300 шәкірт оқыған.

1823 жылы Жәңгір Бөкей Ордасында хан сайлағаннан бастап қазақтың ұлттық мәдениетіне, оның ішінде ұлттық білім жүйесіне ерекше мән берді. Оның басты себептерінің бірі: Жәңгірдің өзі орысша білім алып және осындай білімнің Қазақстанға, оның ішінде Бөкей Ордасында өте қажет екенін түсінуі. Ол Ресей империясының Еуропалық білім жүйесі арқылы көптеген салаларда жетістіктерге жеткенін жақсы біледі. Жәңгір хан қазақ халқының сауаттылығын, ұлттық мәдениетін дамытатын әрі толықтыратын жаңа білім жүйесі «Еуропалық үлгідегі жаңа мектептер мен орта және жоғары оқу орындары» деп түсінді. Жәңгір хан алғашқы болып Қазақстанда, оның ішінде Іші Бөкей Ордасында ұлттық білім жүйесін қалыптастырумен айналысқан. Жәңгір хан Ресей империясы көмегімен жүзеге асырды. Бірақ, Ресей империясы отарлау саясатын жүргізгенімен, жаңа Еуропалық білім жүйесін жалпы Қазақстанға, оның ішінде Бөкей Ордасында қалыптастыруға арналған арнайы ағартушылық саясаты болған жоқ.

Сондықтан Жәңгір ханның өтінішімен ғана отарлаушы Ресей империясы білім саласына өзінің көмегін жасап отырған. Жәңгір ханның өтініштерінен кейін Ресей қазақ балаларының оқу-тәрбие алуына мән берген. Жәңгір ханның ағартушылық іс-әрекетінің арқасында Қазақстан, оның ішінде Бөкей Ордасында тұңғыш рет ұлттық білім мен тәрбиенің негізі қалыптасып одан әрі өркендеді.

1841 жылы Жәңгір хан Ордада Қырғыздарға арнап училище ашады. Онда маңызды оқулықтардың ішінде міндетті түрде орыс тілі, араб, татар тілі, география, діни сабақтары және басқа да ғылыми сабақтары берілді. Бұл училищенің ең алғаш ұстазы мен меңгерушісі ханның шақыруымен Констонтин Петрович Ольдеков болды. [3]

Жылына үш рет Жәңгір ханның алдында оқушылардың тізімі, алған бағалары көрсетіліп тексеруден өтіп тұрды. Бірінші, діни дәріс пен шығыс тілдерінің оқытушысы Ханим Аминов болды. Ольдековтың сесбінен белгілі болғандай училищеде екі класс болған: бірінші класта 13, екінші класта 12, барлығы 25 оқушы болды. Олардың 7-еуі мектепте тұрды, ал 18 оқушы ерікті келіп-кетушілер. Ең үлкен шәкірттің жасы 22-де, ал кішісі - 9-да болды. 1842 жылы оқушы саны 30-ға жетті. Бұл уақытта қырғыздарға білім беру ісі Ордада алға басты. Жәңгір кедей қырғыздардың 8 баласын Неплюев училищесіне орналастыруымен айналысты. [4]

Бөкей Ордасында, 1868 жылға дейін, яғни әкімшілік реформасына дейін жалғыз орыс-қазақ мектебінен басқа Хан Ставкасында тек мұсылман мектептері мен медреселер болды. Ішкі Орданың екінші аймағының бұрынғы мұғалімі Н. Левановтың мәліметі бойынша 1872 жылы Ордада 154 мұсылман мектебі болып, онда 3821 шәкірт оқыды.

Училищелердің ресми есептерінде 38 мұсылман мектебі мен медреселер бар екенін айтады. Орынбор оқу аймағының қамқоршысы Ростовцев 1891 жылы халық ағарту Министрлігіне жазған хатында Бөкей Ордасында 400-дей мұсылман мектебі мен медреселер бар екенін көрсетті. «Астрахан хабаршысының» хабарлауы бойынша 1899 жылдың 1 қаңтарында Бөкей Ордасында 60 мектеп пен медресе болып, онда 1679 шәкір оқыды. Олардың 1436-сы ұл, 243-і қыз бала болатын.

Енді Ордада ашылған мектептерге жеке-жеке тоқталсақ:

Қалмақ бір кластың мектебі. 1868 жылы Владимировка селосында ашылды. 1877 жылдың 20 қазанында белгіленген 20 оқушының орнына 12-ақ оқушы болды. 1894-95 жылдары мектепте 21 оқушы дәріс алды. Мектепте дайындық, төменгі, орта және қазақ тілі, арифметика, таза жазу курстары жүргізілді.

Қамыс-Самар бір кластың мектебі. 1868 жылы Жаңа Қазанда ашылды. Мектеп мұғалімі Орынбор облыстық басқармасы жанындағы қазақ мектебінің түлегі Чинкин деген қазақ болды.

Біркластың «Нарын» мектебі. 1868 жылы ашылды. Бірақ елді мекендерден алыста орналасқандықтан шәкірттердің келіп-кетуі қиын боды. 1877 жылы тағайындалған ұстаз Алексей Скворцов қазақ тілін жақсы білетін кісі еді. Ол үш бөлімде дәріс беріп, міндетін адал атқарды.

Бір кластық Талов мектебіне мұғалім болып Хан ставкасындағы қазақ мектебін бітірген Қарабаев белгіленді. Қарабаев Ордадағы ең үздік, еңбекқор, өз ісіне берілген ұстаз болып саналатын. Оның көптеген шәкірттері орыс тілін жақсы меңгеріп, Ордада тілмаш, хатшы болып жұмыс атқарды.

Тарғын мектебі . Хан ставкасында 1869 жылы ашылған болатын. Онда 40 шәкірт дәріс алды. Дайындық бөлімінде алғашқы дәріс орыс тілінде жиі қолданатын сөздер мен сөзтіркестерін үйретуден басталды. [5]

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.