Бөкей ордасындағы білім беру ісі жайында

Бөкей хандығы Қазақстандағы мәдени ағарту орталығының бірі болды. XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында Бөкей хандығында ағарту ісі әр түрлі білім беру жүйелерімен дамыды. Бірінші кезеңде мұсылман мектептері болды.
XIX ғасырдың басында білім алу, оқып дәріс алу өте қиын болды. Сол кезде көпшілік балаларын молдаға оқытуға берді. Молдалар жазуға және дінге сенуге үйретті. Деректер бойынша бұл молдалар Бұқар, Ташкент, Қазан, Уфа қаласынан келген адамдар еді. Бұл оқытушылардың көбі жаза да, оқида білмеген Бұндай молдалардан дәріс алу көбіне жылына 3-4 айдан аспаған.[1]
Бөкей Ордасының білім беру тарихын үш басты кезеңге бөліп қарауға болады. Бірініші, қазақтар жайықтың бергі бетінен көшіп барғаннан бастап, 1841 жылдың ақырына дейін білімді тек қана мұсылман мектептерінен меңгерді, екінші кезеңде, 1841 жылдың 6 желтоқсаннан 1868 жылдың қараша айына дейін алғашқы Орыс-қазақ мектебі Хан ордасында ашылады, үшінші кезең, 1868 жылы жергілікті мектептер ашылып, орысша сауаттылыққа күш салынады. Орыс-қазақ мектептері әуел бастан Уақытша Кеңестің құрамында болады. 1874 жылы 20 қарашадан олар Ресей халық ағарту министрлігінің қарамағына көшеді, соңынан Бөкей Ордасының әкімшілігі Астрахан губернаторының қарамағында болғанымен, оқу бөлімі Орынбор оқу округі қол астына көшеді. Ал 1877 жылы Министрлер Комитетінің жоғарыда бекітілген тәртібіне байланысты 1879 жылдан оқу бөлімі Орда мектептерінің ерекше инспекторлығы қарамағында болады.[2]
Ордада алғашқы мұсылман мектептерінің қашан ашылғаны жөнінде нақтылы мәлімет жоқ. Бірақ қазақ балаларының тәрбиесі ертеден жергілікті дін иелерінің қолында болғанын ескерсек, онда мұсылман медреселерінің болмауы мүмкін емес. Молдалар санының өсуімен Ордада мұсылман мектептерінің саны да көбейген. Мәселен, 1861 жылы онда мұсылман мектебінің саны 55-ке дейін жетіп, оларды 1300 шәкірт оқыған.
1823 жылы Жәңгір Бөкей Ордасында хан сайлағаннан бастап қазақтың ұлттық мәдениетіне, оның ішінде ұлттық білім жүйесіне ерекше мән берді. Оның басты себептерінің бірі: Жәңгірдің өзі орысша білім алып және осындай білімнің Қазақстанға, оның ішінде Бөкей Ордасында өте қажет екенін түсінуі. Ол Ресей империясының Еуропалық білім жүйесі арқылы көптеген салаларда жетістіктерге жеткенін жақсы біледі. Жәңгір хан қазақ халқының сауаттылығын, ұлттық мәдениетін дамытатын әрі толықтыратын жаңа білім жүйесі «Еуропалық үлгідегі жаңа мектептер мен орта және жоғары оқу орындары» деп түсінді. Жәңгір хан алғашқы болып Қазақстанда, оның ішінде Іші Бөкей Ордасында ұлттық білім жүйесін қалыптастырумен айналысқан. Жәңгір хан Ресей империясы көмегімен жүзеге асырды. Бірақ, Ресей империясы отарлау саясатын жүргізгенімен, жаңа Еуропалық білім жүйесін жалпы Қазақстанға, оның ішінде Бөкей Ордасында қалыптастыруға арналған арнайы ағартушылық саясаты болған жоқ.
Сондықтан Жәңгір ханның өтінішімен ғана отарлаушы Ресей империясы білім саласына өзінің көмегін жасап отырған. Жәңгір ханның өтініштерінен кейін Ресей қазақ балаларының оқу-тәрбие алуына мән берген. Жәңгір ханның ағартушылық іс-әрекетінің арқасында Қазақстан, оның ішінде Бөкей Ордасында тұңғыш рет ұлттық білім мен тәрбиенің негізі қалыптасып одан әрі өркендеді.

1. Зиманов С.С. Россия и Букеевское ханство. Алматы.1982 ж.136-138 бет.
2. Памятная книжка Астраханской Губерний. 1897 ж. 52 бет.
3. Букеевской Орде 200 лет. Өлке баспасы. Алматы. 2001 ж. 168 бет.
4. Алекторов А. Очерки Внутренней Киргизской Орды.Выпуск 3.Оренбург.1894 г. 19 стр.
5. Рысбеков Т.З. Бөкей орда тарихы. Орал. 2001 ж.
6. Алекторов А. Көрсетілген еңбек. 22 бет.