Монетарлық саясат
Кіріспе
I Монетарлық саясаттың теориялық негіздері
1.1 Монетарлық саясаттың түсінігі және мәні
1.2 Монетарлық саясаттың құрылу кезеңі
1.3 Ақша нарығындағы тепе.тендігі
2 Монетарлық саясат және оның экономикалық өсудегі ролі
2.1 Монетарлық құралдарының тиімділігін талдау
2.2 ҚР монетарлық саясатының бағыттары мен ресурстарын талдау
3 Қазақстан Республикасы монетарлық саясаттының өзекті мәселелері мен оны шешу жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
I Монетарлық саясаттың теориялық негіздері
1.1 Монетарлық саясаттың түсінігі және мәні
1.2 Монетарлық саясаттың құрылу кезеңі
1.3 Ақша нарығындағы тепе.тендігі
2 Монетарлық саясат және оның экономикалық өсудегі ролі
2.1 Монетарлық құралдарының тиімділігін талдау
2.2 ҚР монетарлық саясатының бағыттары мен ресурстарын талдау
3 Қазақстан Республикасы монетарлық саясаттының өзекті мәселелері мен оны шешу жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі.Қазақстан экономикасының шаруашылық жүргізудің нарықтық қатынастарына көшуі сатып алу – сатудың нақты обьектісі – ақшаның рөлін арттыруды шұғыл қажет етеді. Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтанған жоспарлы экономикадан жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы және валюта, ақша нарығының құрылуын талап етті.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен бірге ақша нарығының құрылуын талап етті.
Қай нарық болмасын, барлық нарықтарда мәселелер толып жатыр. Бұл мәселер бір бірімен тығыз байланыста болады. Сонымен ақша нарығының қалыптасу мәселері инфлияция, қысқа мерзімдегі несие құралдары, қазыналық вексельдер мен коммерциялық қағаздарды алу және сату, ақшаның сұранысы мен ұсынысы, ақша базасының жағдайы, ақша саясатының құралдары және тағы басқа мәселелерден туындайды.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптен бері өмір сүріп келеді. Оны тіпті ақшаның қызметімен тығыз байланысты деп санайды. «Инфляция» термині (латынның inflasio сөзінен шыққан – кебіну, ісіну) ақша айналысына қатысты ХІХ ғасырдың орта шенінде пайда болды және АҚШ – тың Азамат соғысы жылдары (1861-1865) қағаз долларының қисапсыз көп шығарылуымен байланысты болды. ХІХ ғасырда бұл термин сондай-ақ Англия мен Францияда қолданылды[1].
Қазақстан үшін монеталандырудың оңтайлы деңгейі қандай болуы тиіс екенін айқындау осы көрсеткіш әрбір ел үшін көптеген макроэконо¬ми¬калық факторларға, оның ішінде, экономика¬ның даму деңгейіне қатысты өзгеріп отыратын¬дықтан өте күрделі. Алайда, осы көрсеткіштің 2000 жылдың басынан бергі 12,2%-дан 2005 жылғы 27,2%-ға дейін біртіндеп өсуі экономикалық даму деңгейінің көтерілуі туралы айтса, 2007 жылдың ортасында 39,4% -ға дейін күрт өсу жинақталып жатқан тәуе¬келдер туралы белгі берді. Сондай-ақ, ақша-кредит саясатының қатаңдатылғанына және айықтыру опе¬рациялары көлемінің ұлғаюына қарамастан, бағалар деңгейінің көтерілуін тоқтату мүмкін болмады. Сонымен қатар, инфляцияның жоғары дең¬гейінің негізгі факторлары 2007 жылы монетарлық емес және сыртқы күйзелістерге байланысты болды.
2012-2014 жылдардағы артық өтімділікті алу жөнінде Ұлттық Банк қабылдайтын шаралардың ақша ұсынысының өсуін барынша тиімді бәсең-деткеніне қарамастан, ең төменгі резервтік талап¬тардың (ЕТРТ) нормативтері дифференциациясы¬ның және олардың біртіндеп көтерілуінің, сондай-ақ қайта қаржыландыру мөлшерлемелерінің және депозиттер бойынша мөлшерлемелердің көтерілуі¬нің 2005 жылдан бастап неғұрлым тұрақты әсер беруі мүмкін деген болжам жасауға болады. 2014 жылдың басынан бастап, әлемдік экономика өсу қарқынының бәсеңдегенін көрсеткен кезде, Қа-зақстанда ақша массасының қысқаруы тек Ұлттық Банктің белсенді қатысуы нәтижесінде ғана емес, сонымен қатар, кредиттеу қарқынының ескі кредиттерді өтеумен және үмітсіз борыштарды есептен шығарумен қоса жүрген қысқаруы да ақша массасының сығымдалуына алып келді.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен бірге ақша нарығының құрылуын талап етті.
Қай нарық болмасын, барлық нарықтарда мәселелер толып жатыр. Бұл мәселер бір бірімен тығыз байланыста болады. Сонымен ақша нарығының қалыптасу мәселері инфлияция, қысқа мерзімдегі несие құралдары, қазыналық вексельдер мен коммерциялық қағаздарды алу және сату, ақшаның сұранысы мен ұсынысы, ақша базасының жағдайы, ақша саясатының құралдары және тағы басқа мәселелерден туындайды.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптен бері өмір сүріп келеді. Оны тіпті ақшаның қызметімен тығыз байланысты деп санайды. «Инфляция» термині (латынның inflasio сөзінен шыққан – кебіну, ісіну) ақша айналысына қатысты ХІХ ғасырдың орта шенінде пайда болды және АҚШ – тың Азамат соғысы жылдары (1861-1865) қағаз долларының қисапсыз көп шығарылуымен байланысты болды. ХІХ ғасырда бұл термин сондай-ақ Англия мен Францияда қолданылды[1].
Қазақстан үшін монеталандырудың оңтайлы деңгейі қандай болуы тиіс екенін айқындау осы көрсеткіш әрбір ел үшін көптеген макроэконо¬ми¬калық факторларға, оның ішінде, экономика¬ның даму деңгейіне қатысты өзгеріп отыратын¬дықтан өте күрделі. Алайда, осы көрсеткіштің 2000 жылдың басынан бергі 12,2%-дан 2005 жылғы 27,2%-ға дейін біртіндеп өсуі экономикалық даму деңгейінің көтерілуі туралы айтса, 2007 жылдың ортасында 39,4% -ға дейін күрт өсу жинақталып жатқан тәуе¬келдер туралы белгі берді. Сондай-ақ, ақша-кредит саясатының қатаңдатылғанына және айықтыру опе¬рациялары көлемінің ұлғаюына қарамастан, бағалар деңгейінің көтерілуін тоқтату мүмкін болмады. Сонымен қатар, инфляцияның жоғары дең¬гейінің негізгі факторлары 2007 жылы монетарлық емес және сыртқы күйзелістерге байланысты болды.
2012-2014 жылдардағы артық өтімділікті алу жөнінде Ұлттық Банк қабылдайтын шаралардың ақша ұсынысының өсуін барынша тиімді бәсең-деткеніне қарамастан, ең төменгі резервтік талап¬тардың (ЕТРТ) нормативтері дифференциациясы¬ның және олардың біртіндеп көтерілуінің, сондай-ақ қайта қаржыландыру мөлшерлемелерінің және депозиттер бойынша мөлшерлемелердің көтерілуі¬нің 2005 жылдан бастап неғұрлым тұрақты әсер беруі мүмкін деген болжам жасауға болады. 2014 жылдың басынан бастап, әлемдік экономика өсу қарқынының бәсеңдегенін көрсеткен кезде, Қа-зақстанда ақша массасының қысқаруы тек Ұлттық Банктің белсенді қатысуы нәтижесінде ғана емес, сонымен қатар, кредиттеу қарқынының ескі кредиттерді өтеумен және үмітсіз борыштарды есептен шығарумен қоса жүрген қысқаруы да ақша массасының сығымдалуына алып келді.
1 Мақыш С. Б. Ақша айналысы және несие. – Алматы:ИздатМаркет 2004.
2 Сейіткасымов Ғ. С. Ақша, несие, бакнтер. – Алматы: Экономика, 2001.
3 Дробозино Л. А. Финансы. Денежное обращение.Кредит. – Москва: Финансы, ЮНИТИ, 1997.
4 Жукова Е. Ф. Общая теория денег и кредита. – Москва: Банки и биржи, 1995.
5 Қаржы және несие – оқу-әдістемелік құралы. Қазақ Мемлекеттік университеті. 2000ж.
6 Дробат Ю.Л. Экономическая система.-Москва.:Асафа 2004.-302с.
7 Есипова Р.Р. Денежный оборот Республики.-Алматы,2000.-254с.
8 Каренова Е.Г. Международный оборот денег.-Тараз,2000.-401с.
9 Торова Ю.П. Экономические решения.-Москва,2003.-365с.
10 Миронов П.О. Деньги.Кредит.Банки.-Москва,1999.-473с.
11 Немигаило П.В. Эволюция денег.-Алматы:Cизиф,2003.-524с.
12 Летников М.Д. Денежный оборот.-Москва,1998.-453с.
13 Микосян А.И., Ефремова П.Ч. Денежный оборот.-Екатеринбург ЮНИТИ,2001.-492с.
14 Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы – Алматы: Экономика,2000ж
15 Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М., Қалдыбаева А.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқу құралы – Алматы: Экономика 1998ж.
16 Абленов Д.О., Бижигитова Р.Н., Смагулова Д.Д. Финансовый практикум: Учебное пособие/Алматы: Бастау, 2004.
17 Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2003.
18 Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Оқу құралы. К.Б.Бердалиев. Алматы: Экономика 2001ж.
19 Қазақстан Республикасы Ұлттык Банк Басқармасының 2012 жылы 3 наурыздағы каулысымен колма-кол ақша белгісі — тиын акща айналымынан алынды.
20 Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың жалпы ред. — Алматы: Экономика, 2001.
21 Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары. — Алматы: Қазақ университеті, 2002
22 Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. - М.: Финансы и статистика, 1999.
23 Банковское дело /Под ред. Лаврушина О.И. — М.: Финансы и статистика, 1998.
24 Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. «Елорда» - 2010 ж 159 – 161 б
25 Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. — Алматы, изд. 2-е, перераб. и доп. Қаржы-қаражат 1997.
26 С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж. – 248 бет.
27 «Деньги, кредит, банки» Учебник Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 2001 г.
28 Абрамова М.А., Александрова Л.С. Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 2001 г.
29 Баян Көшенова, Оқу құралы Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
30 Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №12, - 2014 г. 2-4 стр.
31 Мырзабеков Ш. Қазақстанның банк жүйесi ТМД көлемiнде бiрiншi орында: “Центркредит” банкiнiң директорымен сұхбат // Дала мен қала. – 2014.-1 қазан (№39).-13 бет.
32 Сайденов А. Г.«О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2015 г. 2-4 стр.
33 Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2015 г. 56-61 стр.
34 “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155;
35 «О международных резервах и денежной базе» // (Национальный Банк РК Пресс-релиз №33 от 17 октября 2005 года) Банки Казахстан, 2005 г. №10. 65стр
36 «Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2015 г. №10. 89стр
37 Миронов П.О. Деньги.Кредит.Банки.-Москва,2001.-473с.
38 Немигаило П.В. Эволюция денег.-Алматы:Cизиф,2003.-524с.
39 Летников М.Д. Денежный оборот.-Москва,2001.-453с.
40 ҚР Ұлттық Банкінің ресми сайты – www.nationalbank.kz
2 Сейіткасымов Ғ. С. Ақша, несие, бакнтер. – Алматы: Экономика, 2001.
3 Дробозино Л. А. Финансы. Денежное обращение.Кредит. – Москва: Финансы, ЮНИТИ, 1997.
4 Жукова Е. Ф. Общая теория денег и кредита. – Москва: Банки и биржи, 1995.
5 Қаржы және несие – оқу-әдістемелік құралы. Қазақ Мемлекеттік университеті. 2000ж.
6 Дробат Ю.Л. Экономическая система.-Москва.:Асафа 2004.-302с.
7 Есипова Р.Р. Денежный оборот Республики.-Алматы,2000.-254с.
8 Каренова Е.Г. Международный оборот денег.-Тараз,2000.-401с.
9 Торова Ю.П. Экономические решения.-Москва,2003.-365с.
10 Миронов П.О. Деньги.Кредит.Банки.-Москва,1999.-473с.
11 Немигаило П.В. Эволюция денег.-Алматы:Cизиф,2003.-524с.
12 Летников М.Д. Денежный оборот.-Москва,1998.-453с.
13 Микосян А.И., Ефремова П.Ч. Денежный оборот.-Екатеринбург ЮНИТИ,2001.-492с.
14 Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы – Алматы: Экономика,2000ж
15 Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М., Қалдыбаева А.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқу құралы – Алматы: Экономика 1998ж.
16 Абленов Д.О., Бижигитова Р.Н., Смагулова Д.Д. Финансовый практикум: Учебное пособие/Алматы: Бастау, 2004.
17 Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2003.
18 Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Оқу құралы. К.Б.Бердалиев. Алматы: Экономика 2001ж.
19 Қазақстан Республикасы Ұлттык Банк Басқармасының 2012 жылы 3 наурыздағы каулысымен колма-кол ақша белгісі — тиын акща айналымынан алынды.
20 Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың жалпы ред. — Алматы: Экономика, 2001.
21 Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары. — Алматы: Қазақ университеті, 2002
22 Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. - М.: Финансы и статистика, 1999.
23 Банковское дело /Под ред. Лаврушина О.И. — М.: Финансы и статистика, 1998.
24 Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. «Елорда» - 2010 ж 159 – 161 б
25 Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. — Алматы, изд. 2-е, перераб. и доп. Қаржы-қаражат 1997.
26 С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж. – 248 бет.
27 «Деньги, кредит, банки» Учебник Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 2001 г.
28 Абрамова М.А., Александрова Л.С. Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 2001 г.
29 Баян Көшенова, Оқу құралы Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
30 Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №12, - 2014 г. 2-4 стр.
31 Мырзабеков Ш. Қазақстанның банк жүйесi ТМД көлемiнде бiрiншi орында: “Центркредит” банкiнiң директорымен сұхбат // Дала мен қала. – 2014.-1 қазан (№39).-13 бет.
32 Сайденов А. Г.«О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2015 г. 2-4 стр.
33 Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2015 г. 56-61 стр.
34 “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155;
35 «О международных резервах и денежной базе» // (Национальный Банк РК Пресс-релиз №33 от 17 октября 2005 года) Банки Казахстан, 2005 г. №10. 65стр
36 «Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2015 г. №10. 89стр
37 Миронов П.О. Деньги.Кредит.Банки.-Москва,2001.-473с.
38 Немигаило П.В. Эволюция денег.-Алматы:Cизиф,2003.-524с.
39 Летников М.Д. Денежный оборот.-Москва,2001.-453с.
40 ҚР Ұлттық Банкінің ресми сайты – www.nationalbank.kz
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан экономикасының шаруашылық жүргізудің нарықтық қатынастарына көшуі сатып алу - сатудың нақты обьектісі - ақшаның рөлін арттыруды шұғыл қажет етеді. Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтанған жоспарлы экономикадан жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы және валюта, ақша нарығының құрылуын талап етті.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен бірге ақша нарығының құрылуын талап етті.
Қай нарық болмасын, барлық нарықтарда мәселелер толып жатыр. Бұл мәселер бір бірімен тығыз байланыста болады. Сонымен ақша нарығының қалыптасу мәселері инфлияция, қысқа мерзімдегі несие құралдары, қазыналық вексельдер мен коммерциялық қағаздарды алу және сату, ақшаның сұранысы мен ұсынысы, ақша базасының жағдайы, ақша саясатының құралдары және тағы басқа мәселелерден туындайды.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптен бері өмір сүріп келеді. Оны тіпті ақшаның қызметімен тығыз байланысты деп санайды. Инфляция термині (латынның inflasio сөзінен шыққан - кебіну, ісіну) ақша айналысына қатысты ХІХ ғасырдың орта шенінде пайда болды және АҚШ - тың Азамат соғысы жылдары (1861-1865) қағаз долларының қисапсыз көп шығарылуымен байланысты болды. ХІХ ғасырда бұл термин сондай-ақ Англия мен Францияда қолданылды [1].
Қазақстан үшін монеталандырудың оңтайлы деңгейі қандай болуы тиіс екенін айқындау осы көрсеткіш әрбір ел үшін көптеген макроэконо - ми - калық факторларға, оның ішінде, экономика - ның даму деңгейіне қатысты өзгеріп отыратын - дықтан өте күрделі. Алайда, осы көрсеткіштің 2000 жылдың басынан бергі 12,2%-дан 2005 жылғы 27,2%-ға дейін біртіндеп өсуі экономикалық даму деңгейінің көтерілуі туралы айтса, 2007 жылдың ортасында 39,4% -ға дейін күрт өсу жинақталып жатқан тәуе - келдер туралы белгі берді. Сондай-ақ, ақша-кредит саясатының қатаңдатылғанына және айықтыру опе - рациялары көлемінің ұлғаюына қарамастан, бағалар деңгейінің көтерілуін тоқтату мүмкін болмады. Сонымен қатар, инфляцияның жоғары дең - гейінің негізгі факторлары 2007 жылы монетарлық емес және сыртқы күйзелістерге байланысты болды.
2012-2014 жылдардағы артық өтімділікті алу жөнінде Ұлттық Банк қабылдайтын шаралардың ақша ұсынысының өсуін барынша тиімді бәсең - деткеніне қарамастан, ең төменгі резервтік талап - тардың (ЕТРТ) нормативтері дифференциациясы - ның және олардың біртіндеп көтерілуінің, сондай-ақ қайта қаржыландыру мөлшерлемелерінің және депозиттер бойынша мөлшерлемелердің көтерілуі - нің 2005 жылдан бастап неғұрлым тұрақты әсер беруі мүмкін деген болжам жасауға болады. 2014 жылдың басынан бастап, әлемдік экономика өсу қарқынының бәсеңдегенін көрсеткен кезде, Қа - зақстанда ақша массасының қысқаруы тек Ұлттық Банктің белсенді қатысуы нәтижесінде ғана емес, сонымен қатар, кредиттеу қарқынының ескі кредиттерді өтеумен және үмітсіз борыштарды есептен шығарумен қоса жүрген қысқаруы да ақша массасының сығымдалуына алып келді.
Бірақ Ұлттық Банктің монетарлық саясаты ел - дегі экономикалық ахуалды үнемі айтарлықтай түзете бере алмайды - Үкіметпен бірлесе отырып іс-қимыл жасау қажет. Бюджеттік-қаржылық реттеу мемлекеттің экономикалық саясатының бөлігі ретінде мемлекеттік бюджеттің кіріс және шығыс бөліктері өлшемінің және құрылымының өзгеруі арқылы жүзеге асырылады және сондай-ақ ақша айналысына ықпал етеді. Сонымен қатар, мемле - кет - тік даму институттары арқылы өндірістік ин - вес - ти - цияларды қаржыландыру ақша массасын ұлғайту - дың неғұрлым шағын инфляциялық арнасы болады.
Дағдарыс қарсаңында Қазақстанның Ұлттық Банкі ҚҚА-мен бірге банк жүйесінде туындайтын тәуекелдерді азайту бойынша: несие портфелінің сапасын реттеу; ең төменгі резервтік талаптар ме - ханизмін жетілдіру; қайта қаржыландыру мөлшер - ле - месін және депозиттер бойынша мөлшер - леме - лерді кезең-кезеңімен арттыру шараларын қабыл - дады. Осылайша, Ұлттық Банк АКС құралдары - ның көмегімен банк өтімділігінің бөлігін шоғыр - ландыруға қол жеткізді. Мәселен, 2007 жылғы 1 қаңтарда ноттармен, депозиттермен, РЕПО, СВОП және ЕТРТ операцияларымен айықтырылған қаражат көлемі шамамен 1,3 трлн. теңгені құрады.
Алайда, Ұлттық Банктің алдында инфляциялық қысымды төмендету және банк өтімділігін қолдау бойынша екі кереғар мақсат тұрған күрделі экономикалық жағдайларда ҚР ҰБ соңғысын таңдап, қысқа мерзімді ноттардың шығарылымын және депозиттерді тартуды қысқартты. Сонымен қоса, банк өтімділігін қолдау үшін Ұлттық Банк кері РЕПО операцияларының көлемін ұлғайтты; шетел валютасын және ҚР ҰБ-дағы банктердің корреспонденттік шоттарындағы қалдықтарды кепілге алып, валюталық СВОП операцияларын жүргізе бастады; меншікті қысқа мерзімді ноттарын мерзімінен бұрын өтеді.
Курстық жұмыстың мақсаты монетарлық саясаттың экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі ролін зерттеу болып табылады.
Аталмыш мақсаттың жүзеге асуы келесі міндеттерді шешумен байланысты:
- монетарлық саясаттың түсінігі және мәнін анықтау;
- монетарлық саясаттың құралдарын қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы монетарлық саясаттың экономикалық өсуге әсерін талдау;
- Қазақстан Республикасы монетарлық саясатты өзекті мәселелері мен оны шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеудің объектісі болып мемлекеттің монетарлық саясатты табылады.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Монетарлық саясаттың теориялық негіздері
1.1 Монетарлық саясаттың түсінігі және мәні
Соңғы жылдары экономиканы комплексті реформалау арқасында Қазақстанның қаржы секторы ТМД елдерінің қаржы жүйесінің ішіндегі жоғары дамыған және ашық болып табылады. Қазіргі кезде қаржы секторын дамыту концепциясы жүзеге асырылып келеді.Оның мақсаты әлемдік, сонымен қатар ЕС стандарттарын енгізу.Сонымен қатар тәелсіз және тиімді қаржылық қадағалау жүйесі жүзеге асырылуда, ТМД елдерінің арасында жалғыз Орталық Банк жасалған.Оның жұмысы Орталық Банктің классикалық қызметтеріне бағытталған.
Орталық Банктің негізгі мақсаты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету.Оған жету үшін Орталық Банк келесі мәселелерді шешеді: мемлекеттің ақша-несие саясатын дайындау және жүргізу, валюталық реттеу мен бақылау жасау, төлем жүйесінің жұмысын жасауын қамтамасыз ету, тұрақты қаржы жүйесін қамтамасыз етуге жағдай жасау.
Орталық Банктің негізгі мақсатарының ішінде ақша-несие саясатын халықаралық стандартарға жақындату қарастырылған, бұл үшін Орталық Банк нарықтық пайыз мөлшерлемесін қадағалап отырады.Ақша-несие саясатының операциялық негізді жетілдіру жұмыстары және ақша-несие саясатының тәсілдері мен құралдарын оптималдау, трансмиссиондық механизм моделін құрастыру және инфляциялық таргеттау принципіне өтуге дайындақты жалғастырады.
Келер жылдары экономика қызып кету қаупі, мемлекеттік бюджет шығындарының өсуі ақша-несие саясатының қатандауына әкелуі мүмкін [2].
Ақша-несие саясатының бсқа негізгі мақсаты капитал қозғалысымен бацланысты тәуекелді реттеуді жаңадан қарауы мен 2012 ж. 1 қаңтарынан бастап валюталық режимнің толық либерализациясына жету болып келеді.
Валюталық режимін либерализациясын реттеудің негізгі мақсаты 2012 ж. бастап валюталық операцияларды жүргізуге шек қою мен ұлттық валютаның толық конвертациялану принципіне көшу үшін жағдай жасау.Бұл үшін келесі жұмыстарды жасау қажет. Біріншіден, валюталық операцияларды жүргізу барысында тәуекелді хеджирлау құралдарын қолдану үшін жағдай жасау. Екіншіден, ақша-несие саясатының мақсаттары мен сыртқы шоктарды реттеу үшін шетел валютасына сұраныс пен ұсынысты реттеу құралдарын жақсарту.Үшіншіден, реттеудің халықаралық принцптері мен қаржылық мекемелердің валюталық операцияларын қадағалауды қамтамасыз ету.
Орталық Банк "қалқып жүретін айырбас бағамы'' саясатын жалғастырады.Валюта бағамының қысқа мерзімді және спекулятивті тербелістерін женілдету мақсатында ғана валюта бағамының қалыптасуына әсер етеді.
Орталық Банк интегралды қоғамдастықтар шегінде, ЕврАзЭС пен ТМД сияқты, төлем жүйесі мен басқа қаржылық интеграциялау бағытында жұмыстарын жалғастырады, сонымен қатар Бірыңғай Экономикалық Кеңістікті қалыптастыру мақсатында мемлекет және ведомствоаралық топтардың жұмысына араласуды ойлайды.
Нарық жағдайында банк жүйесі екі деңгейде болады: Орталық Банк (эмиссиялық) және коммерциялық (депозиттік) банк. Коммерциялық банктердің негізгі функциясы несие беру және салымдарды өсіру. Осындай шаралардың нәтижесінде коммерциялық банктер ақша ұсынысын кеңейтеді. Банк жүйесі құнды қағаздарды алып - сатумен де айналысады.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мелекеттің алтын резервтерін сақтайды, коммерциялық банктердің міндетті резервтері банктер арасындағы шот айыру ретінде пайдаланылады. Орталық банк халықаралық ақша нарығында сатушы және сатып алушы қызметін орындайды және шет мемлекеттердің және банктерінің істерін үйлестіреді. Барлық мемлекеттерде орталық банк ақша несие саясатын қалыптастырады және жүзеге асырады, коммерциялық банктердің іс-әрекетін қадағалайды және ұйымдастырады. Орталық банк пен коммерциялық банк операцияларының және банктен тыс секторлардың шешімдері нәтижесінде экономикадағы ақша ұсынысының өзгеруіне ықпал тигізеді.
Орталық банк ақша ұсынысын ақша базасына және мультиликаторға әсер ету арқылы қалағалайды. Ақша ұсынысының нақты көлемі коммерциялық банк операцияларының нәтижесінде несиені қабылдау және беру арқылы құрылады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатынан басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздеді.
Ақша-несие-бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субьектісі-Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу обьектілерінің экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Шаруашылық жағдайына байланысты ақша-несие саясатының екі типі болады:
рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты - екінші деңгейлі банктердің несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталған шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты - несие беру көлемін кенейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуіне байланысты сипатталады. Соңғы дылдардағы ақша-несие саясатының басты көзлеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Ақша саясатының құралдарын төмендегідей топтастыруға болады:
Ақырғы мақсат:
а)экономиканың өсуі;
ә)толық жұмысбастылық;
б)бағаны тұрақтандыру;
в)төлем балансын тұрақтандыру.
Ақырғы мақсат:
а)ақша жиыны;
ә)пайыз мөлшерлемесі;
б)айырбас курсы.
Құралдары:
а)несие берудің лимиті,пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;
ә)міндетті резервтер нормасының өзгеруі;
б)есептеу мөлшерлемесінің өзгересі;
в)ашық нарықтағы операциялар.
Тікелей (а) және жанама (ә,б,в) құралдарының арасанда айырмашылықтар бар.Жанама құралдарды тиімді пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз байланысты.Нарықтық экономикада әсіресе алғашқы өзгерестер кезеңінде, тікелей және жанама құралдар пайдаланылады,соңғылары алғашқыларын ығыстырады.
Соңғы мақсатар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясатарды ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір бағыты ретінде қарастырылады.
Аралық мақсаттар жағдайда тікелей орталық банктің жанама құралдары арқылы жүзеге асырылады.
Бұл мақсатарға жетуде Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізуде. Нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:
-қайта қаржыландыру мөлшерлемесі:ресми мүдделендіру мөлшерлемесі деңгейін белгілеу;
-ҚҰБ-те жинақталатын ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған қаражаттарды мерзіміне, көлеміне және түрлеріне байланысты жіктеу;
-мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша нарығындағы операцияларды жүргізу;
-банктерге және үкіметке несие беру;
-валюталық нарықтағы басқыншылық;
-кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекеленген түрлерінің деңгейі мен көлеміне тікелей саңдық шектеулер еңгізу;
-ресми есепке алудисконттық мөлшерлемесі.
ҚҰБ өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін,сол сияқты басқа мүдделендіру мөлшерлемесін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа,инфляция деңгейіне байланысты белгілейді.ҚҰБ мүдделендіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асыратын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланылады.
ҚҰБ пайыз саясатының басты мақсаты - айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі,шын мәнінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды.Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс [3].
Қазақстандағы инфляциямен күресудің тағы да бір маңызды фаеторы - шетел валютасына деген артық сұранысты төмендету болып табылады.Өткенге оралатын болсақ, теңгені енгізгеннен кейінгі жарты жылдай уақыт ішінде, валюталардың бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық табысқа қол жеткізу мүмкіндігінің салдарынан банктің қысқа мерзімді капиталдары несиелік нарықтан валюталық нарыққа ауысып кетті.Теңгенің айырбас бағамы анықталатын сыртқы көрінісі мен сыртқы құны арасындағы шекті қатынастың бұзылуы ұлттық валютаның тұрақсыздығын одан сайын арттыра түсті.
1.2 Монетарлық саясаттың құрылу кезеңі
Американдық монстаризм. Батыс Германдық неолиберализм идеалдары басқа елдерде де көріне бастады. АҚШ-та Чикаго немесе монетарлық мектеп кеңінен таралды.
Монетаризмнің ең басты өкілі Мильтон Фридмен Капитализм және еркіндік 1960 деген еңбегінде ашықтан ашық кәсіпкер еркіндігін жақтайды. Ол жалақының табиғи шегін ұсынып, оны мемлекеттік саясат деңгейіне көтеруді қалайды.
50-шы жылдары М. Фридмен Кейнстің мультипликатор тиімділігіне қарсы шығады. Кейнстің цикл мен ұлттық тәсілді инвестиция және тұтыну динамикасы арқылы түсіндірілуін жоққа шығарып, олардың орнына ақша, монетар тәсілін ұсынады.
1963 ж. АҚШ-тың монетарлық тарихы деген еңбегінде ұлттық табысты қалыптастыруда ақша факторының монопольдік үстемдігін дәлелдейді.
М. Фридмен ақшаға сұраныстың беделіне сенеді, әсіресе ол негізгі экономикалық көрсеткіш - жан басына шаққандағы нақты табысқа назар аударады. Егер несие мекемелері ақшаны сұраныстан көп шығарса, онда инфляцияға немесе дағдарысқа әкеледі. Оны Филлипстің қисық сызығымен дәлелдеді.
1929-1933 жылдардағы ұлы депрессия М. Фридменнің ойынша АҚШ-та Федеральдык резерв жүйесінің кінәсінен болды.
М. Фридмен монетарлық теориясын ұдайы өндіріс цикліне таратпақ болды. Монетаристер мемлекеттің араласуын шектеуді ұсынып, ақшаның маңызы зор деген тезисіне сенеді. 1969 - 1970 ж. Никсон үкіметінің Фридменнің монетарлық рецептін қолдануы көп нәтиже бермейді Фридмен Бұл сәтсіздікті уақыттың аздығынан деп есептеді. 1974-75 ж. Кейнстік концепциядан түңілген өкіметтер монетарлық теорияға көбірек назар аударады. Тэтчер, Рейган әкімшілігі монетаристерге кең жол ашты. Алайда нәтиже ойдағыдай болмады. Англияда процент ставкасы 17-18% өсіп, 1980 ж. өнеркәсіп өндірісі 7% төмендеп, жұмыссыздық деңгейі 12%-ке жетті.
Қоғамдық экономикалық қайшылықтардың күшеюі, дағдарыстар және өндіріс көлемінің үлғаюы мен төмендеуі, үкіметті түрлі бағдарламалар мен тәсілдерді қоддануға мәжбүр етті. Ол үшін эконо-метриканы білу және экономикалық ғылымда пайдалану қажет болды. соңғы кездерде экономикалық өмірде циклдардың, несие-ақша және салық саясатының түрлі үлгілерін, макро-микро экономия дәрежесіне кетеру көбейді. Мысалы, Америкада экономиканы мемлекеттің реттеуі, Жапонияда және Европалық елдерде ұлттық деңгейде экономикалық бағдарламаларды жасау басымырақ жүрді. АҚШ-та бірнеше экономикалық үлгілер болды. Мысалы: қысқа мерзімдегі конъюктуралық өзгерістерді алдын-ала білу мемлекеттік бюджет үшін және т.б. (эскери мақсат) қажет болды.
1929-1952 жылдарға арналған АҚШ-тың экономикалық моделі (авторлары Л.Клейн, А.Гольдбергер) - кварталға арналған экономикалық үлгі; жылдық мичигандық үлгі.
Англияда 1961 ж. - ұдайы өндірістің экономикалық үлгісі. 1960-1970 жылдарға арналған Р.Стоунның кембридждік моделі. Үлттық есептің жүйелері экономикалық қарқының 4% көбейтуді жоспарлады. Экономикалық модельдерді жасау Жапонияда, Францияда, Голландия, Норвегияда кең қанат жайды.
Батыстағы салааралық баланстың моделін жасау "шығын-енім" үлгісінде жүрді. Ал мұны 30-шы жылдарда американ экономисі В.Леонтьев алғаш рет ұсынды.
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген "ҚР коммерциялық, кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы " нұсқауға сәйкес, міндетті резерв нормативі 18-20% мөлшерінде бекітілген болатын.Қазіргі уақытта ол төменлеп,10,5%-ды құрайды. Банктер резервтерінің артық болуы,яғни Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын төмендетіп қана қоймай, сол сияқты резервтеудің баламалы тәртібіне өтуге,яғни бұл банктердің нормативтерін орындау барысында корреспонденттік шоттағы қаражаттар сомасын ең төменгі резервтер мөлшерінен төмен болмауын сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы, банк жүйесінің қаржы делдалы ретіндегі тиімділігін нашарлатып, ал ең төменгі резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетеді.
АҚШ пен Германияда міндетті резервтік нормалар біршама жоғары деңгейде бекітілген. АҚШ-та міндетті резервтер банктер санатына, депозиттердің шамасы мен түрлеріне байланысты болып келеді. Міндетті резервтер федералдық резервтік банктердің пайызсыз депозиттік шоттарында сақталады және резервтердің артық мөлшері федералды резервтік банктердің АҚШ ақша нарығында маңызды үрдістерге байланысты операциялардың басты бір көзін құрайды.Заңмен бекітілген резервтер коммерциялық банктердің несиелеу қабілеті әсер ететін федералды резервтік банктік жүйенің басқару кеңесінің басты құралы болып табылады.Резервтердің басты мақсаты банк несиесінің артықшылығынан немесе жеткіліксіздігінен тұрады.Дәл осылай, жанама жолмен коммерциялық банктердің несиесіне жасалатын бақылау құралы және экономиканы тұрақтандыру барысында бұл резервтер салым иелерінің мүдделерін қорғау құралы болып табылады [4].
1.3 Ақша нарығындағы тепе-тендігі
Ақша - тауарлар мен ақша нарығындағы тепе-теңдікті, инфляция процестерін, циклдік ауытқуларды талдауға мүмкіндік беретін макроэкономикалық категория.
Ақша - сауда-саттықта, келісімде қолданылатын қаржылық активтердің түрі. Ақшаға тән негізгі қасиет-олардың жоғарғы дәрежедегі өтімділігі, яғни төменгі деңгейдегі шығындармен және тез басқа активтерге ауыстырылу бейімділігі.
Ал, егер ақшаның қажеттілігі мен экономикалық маңызына келетін болсақ, нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі әр меншік жағдайында (мемлекеттік, кооперативтік, жеке) жұмыс істейтін тауар өндірушілер өндіретін және сататын өнімнің көлемін, түрін және бағасын бекітуге дербестік алды. Шаруашылықты жаңа нарықтық жағдайда жүргізуде төлем қабілетті сұранысқа бағдар жасалуда, яғни сұраныс ескеріліп, өнімнің шығару көлемі, түрі, бағасы тағайындалады.
Сонымен қатар қазіргі кезде кәсіпорындарды жекеменшіктендіруде, мемлеттік бюджеттің кірісін қалыпьастыруда, әр түрлі өндірістік және өндірістік емес шығындарды қаржыландыруда, Ұлттық банктің несие ресурстарын басқа банктерге сатуда, инфляцияға қарсы күресте және т.б. жүргізіліп жатқан іс-шараларда ақшаның маңызы арта түсуде.
Ақша нарықтық экономикада ақша-несиелік реттеуде айналыстағы ақша массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және жалпы ұлттық өнімді ынталандыру бағытында қолданылуда.
Айналымдағы ақша мөлшері мемлекет тарапынан бақыланып отырады (монетарлы немесе ақша-несие саясаты), ал іс жүзінде бұл жұмысты Ұлттық банк атқарады.
Ақша нарығында талдау жасау үшін біз ақша сұранысы, ақша ұсынысы, ақшаның бағасы, ақша мультипликаторы, ақша массасы сияқты сұрақтарды қарастыруымыз қажет.
Сонымен, ақша нарығы дегеніміз - пайыз мөлшерлемесінің деңгейін, ақша сұранысы мен ақша ұсынысын анықтайтын нарық.
Ақша массасы дегеніміз - шаруашылық айналымына қызмет ететін және жеке адамдарға, кәсіпорындарға, мемлекетке қарасты сатып алу және төлем қаржысының жиынтық мөлшері. Ақша массасы ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық өзгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақша массасының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша агрегаттары ) қолданылады.
Өнеркәсібі өркендеген мемлекеттерде ақша массасы құрамын анықтау үшін негізгі ақша агрегаттарының төмендегі жиынтығы пайдалынады.
М1 - банк жүйесінен тыс айналыстағы қолма-қол ақшалар (металл ақшалар және қағаз ақшалар), депозиттер, жол чектері жатады.
М2 - оған М1 агрегаты, чексіз (бесчековые) жинақ депозиттері және ұсақ (100 мың доллардан аспайтын) тез (срочный) салымдар жатады.
М3 - оған М2 агрегаты және ірі тез (100 мыңнан жоғарғы) салымдар және депозиттік сертификаттар жатады.
Көптеген экономистер ақша қорының негізгі өлшемі М1 болып табылады, ал М2 мен М3 "ақша дерлік" деп санайды.
Пайыз мөлшерлемесі жоғарылаған уақытта ақша ұсынысы сұраныстан көп болады.
Пайыз мөлшерлемесі төмендеген уақытта ақша ұсынысы сұраныстан аз болады.
Егер ақша нарығындағы тепе-теңдікке табыс деңгейінің өзгеруі әсер етсе, мысалы, ол жоғарыласа, онда ақшаға деген сұраныс (сұраныс қисығы LD оңға қарай жылжиды) және пайыз мөлшерлемесі жоғарылайды.
Бұндай ақша нарығындағы тепе-теңдікті орнататын және ұстап тұратын механизм экономикалық агенттердің белгілі бір айнымалылардың, мысалы, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне әдеттегі сезімталдығын (реакция) көрсететін бағалы қағаздар нарығы жақсы дамыған нарықтық экономикада жақсы жұмыс істейді [5].
Қорыта келгенде, Ұлттық банктің ақша-несие саясаты инфляция деңгейінің төмен қарқының ұстауға бағытталған.бұл жұмыстарды жасау үшін ақша базасының деңгейін реттейді.
Орталық Банк "қалқып жүретін айырбас бағамы'' саясатын жалғастырады. Валюта бағамының қысқа мерзімді және спекулятивті тербелістерін женілдету мақсатында ғана валюта бағамының қалыптасуына әсер етеді.
Орталық Банк интегралды қоғамдастықтар шегінде, ЕврАзЭС пен ТМД сияқты, төлем жүйесі мен басқа қаржылық интеграциялау бағытында жұмыстарын жалғастырады, сонымен қатар Бірыңғай Экономикалық Кеңістікті қалыптастыру мақсатында мемлекет және ведомствоаралық топтардың жұмысына араласуды ойлайды.
2 Монетарлық саясат және оның экономикалық өсудегі ролі
2.1 Монетарлық құралдарының тиімділігін талдау
Экономиканың жедел даму процессі мемлекеттің экономикалық қызметін тиімді жүзеге асыруға жағдай жасаумен байланысты. Бұл ең алдымен фискалды саясатты жетілдіруді талап етеді. Қазіргі таңда фискалды саясат тақырыбы өзекті мәселелердің бірі болып отыр, өйткені республика экономикасы тұрақты болып саналғандығымен әлі де өте көп өзгертулерді қажет етеді, мемлекеттің ұстанып отырған фискалды саясатына біздің елде тұратын әрбір адамның өмірі және тұтастай алған мемлекет те тәуелді [6]. Үкімет осыны есепке ала отырып қажет емес мемлекеттік шығындарды қысқарту негізінде, шаруашылық субъектілеріне салынатын салық көлемдерін қысқартуы қажет, осылайша олар кәсіпкерліктің өркендеп дамуына ықпал етеді. Сондықтан да фискалды саясат аясындағы маңызды мәселелер әлі де болса шешуді қажет етеді. Фискалды саясатты қалыптастыру мен жүзеге асыруды реттейтін заңдылықтар мен нормативті-құқықтық базаны одан әрі жетілдіру, сонымен қатар осы салада арнайы ғылыми зерттеулер қажет. Ал осы зерттеулердің нәтижелері республикада фискалды саясатты жетілдіруге негіз болуы керек. Сонымен қатар әлемнің экономикасы дамыған елдерінің фискалды саясат саласындағы тәжірибелерін зерттеу мен олардың біздің ел үшін экономикалық қызметті мемлекеттік реттеуге қолайлы тұстарын отандық тәжірибеге ендіру Қазақстан үшін объективті қажеттілікті туындатады [7]. Осы аталған мәселелер фискалды саясаттың қолданыстағы тәртібін талдауға, оны жетілдіру жолдарын іздеуге осы тақырыптың өзектілігін тағы да негіздейді. Фискалды саясат - бұл экономикалық қызметті мемлекеттік шығындарды, салықтарды және мемлекеттік бюджет жағдайын өндірістің нақты көлемі мен тұрғындардың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету және инфляция мен экономикалық өсуді жеделдету мақсатында мемлекеттік реттеу жүйесі болып табылады Фискалдық саясат мақсаты ел экономикасының өнімділігі мен оны әртараптандыруды арттыру, әлеуметтік-экономикалық дамудың басым міндеттерін шешу мақсатында салық-бюджет саясатының тетіктерін жетілдіру. Мемлекеттің фискалдық саясаты қаржы саясатының құрамдас бөлігі болып табылады және мемлекеттің қаржы ресурстарын бюджетке шоғырландыруға және шағындарды реттеуге бағытталған әрекеттері. Фискалдық саясатты Үкімет, ал ақша- несие саясатын Ұлттық банк жүзеге асырады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының монетарлы саясатын жетілдірілу үстінде және шаруашылық субъектілерінің экономикалық белсенділігін арттыруға, өндіріс көлемін ұлғайтуға, мемлекеттің бюджеттік 2 қаражатын оңтайлы және тиімді пайдалануға бағытталған. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясаты инфляцияны шектеуге бағытталған, ақша массасының көлемі, ұлттық валютаның бағамы, бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету арқылы реттеледі. 30 жылдарға дейін Батыс елдерінде монетарлы саясат ұлттық экономикаға әсер ету құралы ретінде қолданылмады. 1929-1933жж аралығындағы дағдарысқа дейін фискалды саясаттың мәні бюджеттің балансын қалыптастыру мақсатында кірістер мен шығыстарды салыстыруға келіп тірелді. 1932 жылы бюджеттің үлкен емес жетіспеушілігін жабу мақсатында АҚШта салықтарды көтеру акциясы жүргізілді, ал ол өз кезегінде дағдарысты тереңдете түсті, Фискалды саясат пайдалы деп саналғанымен, қарапайым іске келіп тірелді- үкіметтік күрделі салымдарды жақсы уақыттан нашар уақытқа ауыстырды. Қазіргі таңда Қазақстанның экономикасындағы басты мәселелердің бірі фискалды саясатты жетілдіру және оны тиімді пайдалану мәселелері болып отыр. Осыған байланысты маңызды мәнге ие болады, басқа елдердің фискалды саясат төңірегіндегі теориялық және тәжірибелік тәжірибелерін зерттеу өзекті мәселеге айналып отыр [8]. Кез келген елде экономикалық ойдың тұтас саласы бар - басқа елдердің тәжірибесін өз елін өркендету мақсатында пайдалануды зерттейтін шет елдердің экономикасы. Америка құрама штаттарындағы 30-шы жылдардағы дағдарыс пен депрессиядан кейін бюджет пен фискалды саясаттың мемлекеттегі экономиканың жағдайына әсер етуші күшті факторға айналды. Қазіргі таңда шаруашылық саясатында федералды бюджет қаржылық тұрақтылық құралы және экономикалық өсуді ынталандырушы құрал ретінде жоғарғы белсенділікпен толықтыруда. Инфляциялық тенденцияны ырықтау қажет болған кезде салықтарды көтеру мен мемлекеттік шығындарды қысқартудағы жалпы әдістемесі бір қалыпты жағдайға айналды және керісінше, шаруашылық құлдыраумен күресу үшін салықтарды төмендету мен шығындарды көтеру жүзеге асырылды. Ұлттық экономиканың өсуі мен әлемдік шаруашылық байланысының күрделенуі осы қарапайым схемамен белгіленген тәсілдерді жетілдіру мен күрделендіруге әкелді. Бірақ қазіргі таңда нарықтық белсенділіктің дамуының жеңісін тек қана үкіметтік қаржыға ғана емес, сонымен қатар фискалды шаралармен жеке сектор шығындарына да әсер ететін координацияланған және өлшенген несие - ақша тетіктерінің үйлесімділігіне әкеледі.
Сонымен нарықтық экономиканы реттеудің ақырғы нәтижелілігін көтеру үшін фискалды және ақша - несие саясатының үйлесімділігін пайдалану, атап айтқанда: нарықта мемлекеттік сатып алуды өтімділікті ұлғайту бойынша Орталық несие мекемесінің шараларымен келісу, ал ақшаның номиналды санын - салық салудың өсуімен немесе мемлекеттік шығындарды қысқартумен келісу арқылы жүргізу қажет. Аралас саясатты пайдалану қажеттілігі бірнеше альтернативті мақсаттарға бірденен жету қажет болған жағдайда да пайда болады [9]. Тұрақтандырушы саясат бір немесе 3 бірнеше комплементарлы мақсатқа жетуге бағытталғанда, фискалды және монетарлы саясаттар бір бағытта болуы мүмкін - екеуі де экапансиондық, немесе рестриктивті - осыған байланысты олардың үйлесімді әрекеттерінің тиімділігі арта түседі. Бірақ бір уақытта екі мақсатқа жету қажет болған жағдайда - бір саясаттың рестриктивті нұсқасын, екінші саясаттың экспансиондық нұсқасымен үйлестіру қажет болады. Енді фискалды саясат пен монетарлы саясатты осы байланысын тәжірибеде пайдалану мен қарастырудың мысалын сипаттап көрейік. Монетарлық талдау монетарлық саясаттың шығару мен бағаға әсер ететін тікелей түрін қамтамасыз етеді. Бірақ монетаристе фискалды саясатты тұтасымен басқаруға мүмкіндік бар ма деген сұрақ туындайды?. Ол мүмкіншілік бар, өйткені монетарлы саясат пайыз ставкасына әсер ете алады және ол өте маңызды. Бұл жағдай қалай жүзеге асады. Тауар мен қызметтерге мемлекеттік шығындар өскен кезде нақты өнім шығару мен бағада қандай өзгерістер болады?. Біз нақты жалпы ішкі өнім мен баға деңгейінің және номиналды жалпы ішкі өнімнің өсетінін білеміз. Сонымен қатар ақшаға деген сұранысты талдай отырып номиналды жалпы ішкі өнімнің өсуі ақша сұранысының қисығын оңға жылжытады. Ақша ұсынысының қисығы өзгеріссіз болған кезде, пайыз ставкасы өсуі керек. Осылайша кеңейтілетін фискалды саясат пайыздық ставканы ұлғайтады. Егер де үкімет өзінің құралдарын, яғни мемлекеттік шығындар мен салықтарды қарама қарсы бағытта пайдаланатын болса, осы процес керісінше жүзеге асады. Төмендейтін өнім шығару мен бағаның төмендейтін деңгейі ақшаға деген сұраныс қисығын солға жылжытады. Ақша ұсынысының тіркелген қисығымен ақша нарығындағы тепе теңдік төменгі пайыздық ставкаға әкеледі. Осылайша:Монетарлы саясат пайыздық ставкаға әсер ететін жалғыз саясат емес, фискалды саясат та пайыздық ставкаға әсер етеді. Атап айтқанда: мемлекеттік шығындардағы өзгерістер немесе салық ставкасын төмендету пайыз ставкасын жоғары көтереді, осы уақытта рестриктивті фискалды саясат пайыздық ставканы төменге жылжытады [10].
Монетарлы саясаттың пайыздық ставкаға әсер етуі оның M*V=P*Y теңдеуінің ауыспалыларында мемлекеттік шығындардың да, салықтардың да болмауына қарамастан монетарлы саясат құрамында өмір сүруіне мүмкіндік береді. Кейнсиандықтар кеңейтетін деп атайтын кез келген фискалды саясат - жоғарғы мемлекеттік шығындар мен төменгі салықтар - пайыздық ставканы көтереді. Ал пайыздың өсіп жатқан ставкасы ақша айналымының жылдамдығын көтереді, өйткені адамдар альтернативті қайнар көздерден алатын пайыз өскен кезде өз қолдарында аз нақты ақшаны ұстауға ұмтылады. Ақша айналымы жылдамдығы термині арқылы M*V=P*Y теңдігінде біз фискалды саясаттың монетарлы саясат шеңберіндегі қызметі туралы айтамыз. Айырбас теңдеуі ақша айналысының жылдамдығы жеткілікті жоғары болғандықтан мемлекеттік шығындар өсетінін (егер де М тіркелген болса да), бұл кезде номиналды жалпы ішкі өнімнің өсетіндігін сипаттайды [12].
Керісінше тежегіш фискалды саясаттың салықтарды көтеру мен мемлекеттік шығындарды төмендетуі сияқты құралдары сұраныс болған ақша санын азайтады және пайыздық ставканы төмендетеді. Ақша айналысы жылдамдығының құлдырауы кірісті азайтады (ақша айналыс теңдеуі бойынша) өйткені экономикаға ұсынылған ақша айналысының жылдамдығы аз болады. Мемлекеттік бюджеттің теңгерімділік мәселесі американдық үкіметтің алдында ұзақ уақыт бойы тұр және осы сұрақты шешудегі фискалды саясат құралдарының рөлі зор. Үкіметтің басты мақсаты бюджетті ұзақ уақыт бойы теңдестіру болған жағдайда үкімет фискалды саясатты пайдаланды деп есептеп көрейік. Егер де жеке шығындар қайсібір себептер салдарынан төмендесе, мультипликатор жалпы ішкі өнім қисығын төменге жылжытады. Ӛйткені фирмалар мен үй шаруашылығынан түсетін салықтық түсімдер жалпы ішкі өнімнің төмендеуі салдарынан төмендейді, бюджеттік теңгерімділік жоғалады және нәтижесінде жетіспеушілік пайда болады. Қажетті тепе теңдікті қайтару үшін үкімет жүргізетін саясатына байланысты не мемлекеттік шығындарды төмендетуі немесе салықтарды көбейтуі қажет. Бюджетті теңдестіруге ұмтылу рецессия процесін созуы да, қиындауы да мүмкін, сонымен қатар бум жағдайында тиімді фискалды саясатты жеткіліксіз етуі мүмкін. Сондықтан да тиімді фискалды саясат монетарлы саясат құралдарының жұмысына да тәуелді болады, қайсібір құралдың мақсаты мен жұмысына байланысты әрбір саясат әртүрлі қызмет етеді, яғни теңестірілген бюджет бір монетарлық саясатқа, жетіспеушілік пен артық көлем келесісіне тән болуы мүмкін. Бұл тұжырымды сипаттап көрейік [13]. Мысалы, Конгресс пен президент теңестірілген бюджет жағдайында жиынтық сұраныс пен ұсыныс қисықтары толық жұмыспен қамту деңгейінде қиылысады деп есептейді делік. Бұл жағдайда теңестірілген бюджет тиімді фискалды саясаттың нәтижесі болып табылады. Енді монетарлы саясат керісінше әрекет етеді деп есептеп көрейік, яғни жиынтық сұраныс қисығын солға - төмен қозғалтады және рецессиялық алшақтықты құрайды деп есептелік. Егер де фискалды органдар нақты жалпы ішкі өнімді табиғи деңгейге дейін қалпына келтіргілері келетін болса, онда олар жиынтық сұраныс қисығын бастапқы орнына әкелуілері қажет. Осы жағдайға қол жеткізу үшін олар сонымен қатар шығындарды ұлғайту немесе бюджеттік жетіспеушілікті ұлғайта отырып салықтарды азайту керек [14].
Осылайша тежегіш монетарлы саясатқа сәйкес фискалды саясатты теңестірілген бюджеттен бюджеттік жетіспеушілікке дейін өзгертеді. Жиынтық сұраныс үшін осы сияқты мақсат фискалды саясаттың кез келген өзгерісінің сәйкес монетарлы саясатты өзгертетіндігін көрсетеді. Мысалы мемлекеттік шығындарды азайту арқылы бюджеттік жетіспеушілікті азайтты деп есептелік. Бұл кезде билік органдары нақты жалпы ішкі өнімнің тқмендеуін қаламайды, ал монетарлы саясат жиынтық сұраныс қисығын бастапқы қалпына келтіру үшін экспансиондық болуы қажет. Шын мәнінде бұл АҚШ үкіметінің іздеп отырған аралас саясатындағы өзгерісі болып табылады. AD-AS терминдері арқылы аралас экономикалық саясатты қарастырып көрелік. Экономика рестриктивті саясатты жүргізу алдында деп есептейік, яғни ФРС тің үкіметке несиесінің пайызын өтеу мақсатында салықтарды ұлғайтуы мен мемлекеттік шығындарды қысқартуы жүзеге асты [15].
Мемлекеттік шығындардың азаюы мен салықтардың көтерілуі жиынтық ұсыныс қисығын солға жылжытады, осыған байланысты жаңа тепе- теңдік қалыптасады. Сонымен қатар жиынтық сұраныс қисығы солға жылжиды және жаңадан қалыптасқан бағада игіліктер нарығыныың артық көлемі қалыптасады. Сонымен қатар ФРС мемлекеттік бюджеттің жетіспеушілігін жаба отырып ақша нарығындағы интервенция арқылы фискалды саясатпен тікелей немесе жанама түрде байланыста болады. Бюджеттік қарызды жабу үшін ақша базасы ФРС арқылы екі жолмен жүзеге асуы мүмкін. Ішкі қарызды монетизациялау үкіметке несие беру, сонымен қатар ФРС-тің қазыналық вексельдерін сатып алу нәтижесінде пайда болады. Бірінші жағдайда несиені бергеннен кейін және мемлекет тауар мен қызметтерді сатып алу үшін қаражаттарды шығындау барысында ақша базасы коммерциялық банктерге салымдар түрінде түседі, өйткені үкіметтік төлемдерді алушылар өздерінің банк шоттарына салады, ал коммерциялық банктер өз кезегінде ФРС шоттарында резервациялайды. Екінші жағдайда орталық банк арқылы қазыналық вексельдерді ашық нарықта сатып алу және оларды қайта есепке алу жанама түрде қарызды монетизациялауға әкеліп соқтырады. Осы екі процедура да сеньораж деген атауға ие, ол орта ғасырда ірі жер иеленушілер өз ақшаларын шығару құқығына ие болғанда қалған өздері шығарған ақшаны құртуды сипаттайды [16]. Осы уақытқа дейін біз аралас экономикалық саясат шараларының нәтижелерінде ақшаға деген жиынтық сұраныс қисығының өзгеруін қарастырдық. Бірақ мемлекет тарапынан жиынтық ұсынысқа әсер ету мүмкіндігін естен шығармау қажет. Бұндай саясат ұсыныс саясаты деген атауға ие. Мысалы, рестриктивті фискалды саясатты жүргізу (салықтарды ұлғайту) өндірісті интенсификациялау мен жеке инвестициялардың өсуіне деген ынтаны төмендетеді. Ұзақ мерзімді кезеңде осындай саясат жиынтық ұсыныс қисығын солға жылжытады. Сонымен қатар жиынтық ұсыныстың азаюына өндірістің жағдайына шектеулер қою да әсер етеді. Олар мысалы, қоршаған ортаны қорғауды, еңбекті қорғауды қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан экономикасының шаруашылық жүргізудің нарықтық қатынастарына көшуі сатып алу - сатудың нақты обьектісі - ақшаның рөлін арттыруды шұғыл қажет етеді. Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтанған жоспарлы экономикадан жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы және валюта, ақша нарығының құрылуын талап етті.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен бірге ақша нарығының құрылуын талап етті.
Қай нарық болмасын, барлық нарықтарда мәселелер толып жатыр. Бұл мәселер бір бірімен тығыз байланыста болады. Сонымен ақша нарығының қалыптасу мәселері инфлияция, қысқа мерзімдегі несие құралдары, қазыналық вексельдер мен коммерциялық қағаздарды алу және сату, ақшаның сұранысы мен ұсынысы, ақша базасының жағдайы, ақша саясатының құралдары және тағы басқа мәселелерден туындайды.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптен бері өмір сүріп келеді. Оны тіпті ақшаның қызметімен тығыз байланысты деп санайды. Инфляция термині (латынның inflasio сөзінен шыққан - кебіну, ісіну) ақша айналысына қатысты ХІХ ғасырдың орта шенінде пайда болды және АҚШ - тың Азамат соғысы жылдары (1861-1865) қағаз долларының қисапсыз көп шығарылуымен байланысты болды. ХІХ ғасырда бұл термин сондай-ақ Англия мен Францияда қолданылды [1].
Қазақстан үшін монеталандырудың оңтайлы деңгейі қандай болуы тиіс екенін айқындау осы көрсеткіш әрбір ел үшін көптеген макроэконо - ми - калық факторларға, оның ішінде, экономика - ның даму деңгейіне қатысты өзгеріп отыратын - дықтан өте күрделі. Алайда, осы көрсеткіштің 2000 жылдың басынан бергі 12,2%-дан 2005 жылғы 27,2%-ға дейін біртіндеп өсуі экономикалық даму деңгейінің көтерілуі туралы айтса, 2007 жылдың ортасында 39,4% -ға дейін күрт өсу жинақталып жатқан тәуе - келдер туралы белгі берді. Сондай-ақ, ақша-кредит саясатының қатаңдатылғанына және айықтыру опе - рациялары көлемінің ұлғаюына қарамастан, бағалар деңгейінің көтерілуін тоқтату мүмкін болмады. Сонымен қатар, инфляцияның жоғары дең - гейінің негізгі факторлары 2007 жылы монетарлық емес және сыртқы күйзелістерге байланысты болды.
2012-2014 жылдардағы артық өтімділікті алу жөнінде Ұлттық Банк қабылдайтын шаралардың ақша ұсынысының өсуін барынша тиімді бәсең - деткеніне қарамастан, ең төменгі резервтік талап - тардың (ЕТРТ) нормативтері дифференциациясы - ның және олардың біртіндеп көтерілуінің, сондай-ақ қайта қаржыландыру мөлшерлемелерінің және депозиттер бойынша мөлшерлемелердің көтерілуі - нің 2005 жылдан бастап неғұрлым тұрақты әсер беруі мүмкін деген болжам жасауға болады. 2014 жылдың басынан бастап, әлемдік экономика өсу қарқынының бәсеңдегенін көрсеткен кезде, Қа - зақстанда ақша массасының қысқаруы тек Ұлттық Банктің белсенді қатысуы нәтижесінде ғана емес, сонымен қатар, кредиттеу қарқынының ескі кредиттерді өтеумен және үмітсіз борыштарды есептен шығарумен қоса жүрген қысқаруы да ақша массасының сығымдалуына алып келді.
Бірақ Ұлттық Банктің монетарлық саясаты ел - дегі экономикалық ахуалды үнемі айтарлықтай түзете бере алмайды - Үкіметпен бірлесе отырып іс-қимыл жасау қажет. Бюджеттік-қаржылық реттеу мемлекеттің экономикалық саясатының бөлігі ретінде мемлекеттік бюджеттің кіріс және шығыс бөліктері өлшемінің және құрылымының өзгеруі арқылы жүзеге асырылады және сондай-ақ ақша айналысына ықпал етеді. Сонымен қатар, мемле - кет - тік даму институттары арқылы өндірістік ин - вес - ти - цияларды қаржыландыру ақша массасын ұлғайту - дың неғұрлым шағын инфляциялық арнасы болады.
Дағдарыс қарсаңында Қазақстанның Ұлттық Банкі ҚҚА-мен бірге банк жүйесінде туындайтын тәуекелдерді азайту бойынша: несие портфелінің сапасын реттеу; ең төменгі резервтік талаптар ме - ханизмін жетілдіру; қайта қаржыландыру мөлшер - ле - месін және депозиттер бойынша мөлшер - леме - лерді кезең-кезеңімен арттыру шараларын қабыл - дады. Осылайша, Ұлттық Банк АКС құралдары - ның көмегімен банк өтімділігінің бөлігін шоғыр - ландыруға қол жеткізді. Мәселен, 2007 жылғы 1 қаңтарда ноттармен, депозиттермен, РЕПО, СВОП және ЕТРТ операцияларымен айықтырылған қаражат көлемі шамамен 1,3 трлн. теңгені құрады.
Алайда, Ұлттық Банктің алдында инфляциялық қысымды төмендету және банк өтімділігін қолдау бойынша екі кереғар мақсат тұрған күрделі экономикалық жағдайларда ҚР ҰБ соңғысын таңдап, қысқа мерзімді ноттардың шығарылымын және депозиттерді тартуды қысқартты. Сонымен қоса, банк өтімділігін қолдау үшін Ұлттық Банк кері РЕПО операцияларының көлемін ұлғайтты; шетел валютасын және ҚР ҰБ-дағы банктердің корреспонденттік шоттарындағы қалдықтарды кепілге алып, валюталық СВОП операцияларын жүргізе бастады; меншікті қысқа мерзімді ноттарын мерзімінен бұрын өтеді.
Курстық жұмыстың мақсаты монетарлық саясаттың экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі ролін зерттеу болып табылады.
Аталмыш мақсаттың жүзеге асуы келесі міндеттерді шешумен байланысты:
- монетарлық саясаттың түсінігі және мәнін анықтау;
- монетарлық саясаттың құралдарын қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы монетарлық саясаттың экономикалық өсуге әсерін талдау;
- Қазақстан Республикасы монетарлық саясатты өзекті мәселелері мен оны шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеудің объектісі болып мемлекеттің монетарлық саясатты табылады.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Монетарлық саясаттың теориялық негіздері
1.1 Монетарлық саясаттың түсінігі және мәні
Соңғы жылдары экономиканы комплексті реформалау арқасында Қазақстанның қаржы секторы ТМД елдерінің қаржы жүйесінің ішіндегі жоғары дамыған және ашық болып табылады. Қазіргі кезде қаржы секторын дамыту концепциясы жүзеге асырылып келеді.Оның мақсаты әлемдік, сонымен қатар ЕС стандарттарын енгізу.Сонымен қатар тәелсіз және тиімді қаржылық қадағалау жүйесі жүзеге асырылуда, ТМД елдерінің арасында жалғыз Орталық Банк жасалған.Оның жұмысы Орталық Банктің классикалық қызметтеріне бағытталған.
Орталық Банктің негізгі мақсаты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету.Оған жету үшін Орталық Банк келесі мәселелерді шешеді: мемлекеттің ақша-несие саясатын дайындау және жүргізу, валюталық реттеу мен бақылау жасау, төлем жүйесінің жұмысын жасауын қамтамасыз ету, тұрақты қаржы жүйесін қамтамасыз етуге жағдай жасау.
Орталық Банктің негізгі мақсатарының ішінде ақша-несие саясатын халықаралық стандартарға жақындату қарастырылған, бұл үшін Орталық Банк нарықтық пайыз мөлшерлемесін қадағалап отырады.Ақша-несие саясатының операциялық негізді жетілдіру жұмыстары және ақша-несие саясатының тәсілдері мен құралдарын оптималдау, трансмиссиондық механизм моделін құрастыру және инфляциялық таргеттау принципіне өтуге дайындақты жалғастырады.
Келер жылдары экономика қызып кету қаупі, мемлекеттік бюджет шығындарының өсуі ақша-несие саясатының қатандауына әкелуі мүмкін [2].
Ақша-несие саясатының бсқа негізгі мақсаты капитал қозғалысымен бацланысты тәуекелді реттеуді жаңадан қарауы мен 2012 ж. 1 қаңтарынан бастап валюталық режимнің толық либерализациясына жету болып келеді.
Валюталық режимін либерализациясын реттеудің негізгі мақсаты 2012 ж. бастап валюталық операцияларды жүргізуге шек қою мен ұлттық валютаның толық конвертациялану принципіне көшу үшін жағдай жасау.Бұл үшін келесі жұмыстарды жасау қажет. Біріншіден, валюталық операцияларды жүргізу барысында тәуекелді хеджирлау құралдарын қолдану үшін жағдай жасау. Екіншіден, ақша-несие саясатының мақсаттары мен сыртқы шоктарды реттеу үшін шетел валютасына сұраныс пен ұсынысты реттеу құралдарын жақсарту.Үшіншіден, реттеудің халықаралық принцптері мен қаржылық мекемелердің валюталық операцияларын қадағалауды қамтамасыз ету.
Орталық Банк "қалқып жүретін айырбас бағамы'' саясатын жалғастырады.Валюта бағамының қысқа мерзімді және спекулятивті тербелістерін женілдету мақсатында ғана валюта бағамының қалыптасуына әсер етеді.
Орталық Банк интегралды қоғамдастықтар шегінде, ЕврАзЭС пен ТМД сияқты, төлем жүйесі мен басқа қаржылық интеграциялау бағытында жұмыстарын жалғастырады, сонымен қатар Бірыңғай Экономикалық Кеңістікті қалыптастыру мақсатында мемлекет және ведомствоаралық топтардың жұмысына араласуды ойлайды.
Нарық жағдайында банк жүйесі екі деңгейде болады: Орталық Банк (эмиссиялық) және коммерциялық (депозиттік) банк. Коммерциялық банктердің негізгі функциясы несие беру және салымдарды өсіру. Осындай шаралардың нәтижесінде коммерциялық банктер ақша ұсынысын кеңейтеді. Банк жүйесі құнды қағаздарды алып - сатумен де айналысады.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мелекеттің алтын резервтерін сақтайды, коммерциялық банктердің міндетті резервтері банктер арасындағы шот айыру ретінде пайдаланылады. Орталық банк халықаралық ақша нарығында сатушы және сатып алушы қызметін орындайды және шет мемлекеттердің және банктерінің істерін үйлестіреді. Барлық мемлекеттерде орталық банк ақша несие саясатын қалыптастырады және жүзеге асырады, коммерциялық банктердің іс-әрекетін қадағалайды және ұйымдастырады. Орталық банк пен коммерциялық банк операцияларының және банктен тыс секторлардың шешімдері нәтижесінде экономикадағы ақша ұсынысының өзгеруіне ықпал тигізеді.
Орталық банк ақша ұсынысын ақша базасына және мультиликаторға әсер ету арқылы қалағалайды. Ақша ұсынысының нақты көлемі коммерциялық банк операцияларының нәтижесінде несиені қабылдау және беру арқылы құрылады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатынан басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздеді.
Ақша-несие-бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субьектісі-Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу обьектілерінің экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Шаруашылық жағдайына байланысты ақша-несие саясатының екі типі болады:
рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты - екінші деңгейлі банктердің несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталған шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты - несие беру көлемін кенейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуіне байланысты сипатталады. Соңғы дылдардағы ақша-несие саясатының басты көзлеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Ақша саясатының құралдарын төмендегідей топтастыруға болады:
Ақырғы мақсат:
а)экономиканың өсуі;
ә)толық жұмысбастылық;
б)бағаны тұрақтандыру;
в)төлем балансын тұрақтандыру.
Ақырғы мақсат:
а)ақша жиыны;
ә)пайыз мөлшерлемесі;
б)айырбас курсы.
Құралдары:
а)несие берудің лимиті,пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;
ә)міндетті резервтер нормасының өзгеруі;
б)есептеу мөлшерлемесінің өзгересі;
в)ашық нарықтағы операциялар.
Тікелей (а) және жанама (ә,б,в) құралдарының арасанда айырмашылықтар бар.Жанама құралдарды тиімді пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз байланысты.Нарықтық экономикада әсіресе алғашқы өзгерестер кезеңінде, тікелей және жанама құралдар пайдаланылады,соңғылары алғашқыларын ығыстырады.
Соңғы мақсатар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясатарды ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір бағыты ретінде қарастырылады.
Аралық мақсаттар жағдайда тікелей орталық банктің жанама құралдары арқылы жүзеге асырылады.
Бұл мақсатарға жетуде Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізуде. Нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:
-қайта қаржыландыру мөлшерлемесі:ресми мүдделендіру мөлшерлемесі деңгейін белгілеу;
-ҚҰБ-те жинақталатын ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған қаражаттарды мерзіміне, көлеміне және түрлеріне байланысты жіктеу;
-мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша нарығындағы операцияларды жүргізу;
-банктерге және үкіметке несие беру;
-валюталық нарықтағы басқыншылық;
-кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекеленген түрлерінің деңгейі мен көлеміне тікелей саңдық шектеулер еңгізу;
-ресми есепке алудисконттық мөлшерлемесі.
ҚҰБ өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін,сол сияқты басқа мүдделендіру мөлшерлемесін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа,инфляция деңгейіне байланысты белгілейді.ҚҰБ мүдделендіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асыратын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланылады.
ҚҰБ пайыз саясатының басты мақсаты - айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі,шын мәнінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды.Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс [3].
Қазақстандағы инфляциямен күресудің тағы да бір маңызды фаеторы - шетел валютасына деген артық сұранысты төмендету болып табылады.Өткенге оралатын болсақ, теңгені енгізгеннен кейінгі жарты жылдай уақыт ішінде, валюталардың бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық табысқа қол жеткізу мүмкіндігінің салдарынан банктің қысқа мерзімді капиталдары несиелік нарықтан валюталық нарыққа ауысып кетті.Теңгенің айырбас бағамы анықталатын сыртқы көрінісі мен сыртқы құны арасындағы шекті қатынастың бұзылуы ұлттық валютаның тұрақсыздығын одан сайын арттыра түсті.
1.2 Монетарлық саясаттың құрылу кезеңі
Американдық монстаризм. Батыс Германдық неолиберализм идеалдары басқа елдерде де көріне бастады. АҚШ-та Чикаго немесе монетарлық мектеп кеңінен таралды.
Монетаризмнің ең басты өкілі Мильтон Фридмен Капитализм және еркіндік 1960 деген еңбегінде ашықтан ашық кәсіпкер еркіндігін жақтайды. Ол жалақының табиғи шегін ұсынып, оны мемлекеттік саясат деңгейіне көтеруді қалайды.
50-шы жылдары М. Фридмен Кейнстің мультипликатор тиімділігіне қарсы шығады. Кейнстің цикл мен ұлттық тәсілді инвестиция және тұтыну динамикасы арқылы түсіндірілуін жоққа шығарып, олардың орнына ақша, монетар тәсілін ұсынады.
1963 ж. АҚШ-тың монетарлық тарихы деген еңбегінде ұлттық табысты қалыптастыруда ақша факторының монопольдік үстемдігін дәлелдейді.
М. Фридмен ақшаға сұраныстың беделіне сенеді, әсіресе ол негізгі экономикалық көрсеткіш - жан басына шаққандағы нақты табысқа назар аударады. Егер несие мекемелері ақшаны сұраныстан көп шығарса, онда инфляцияға немесе дағдарысқа әкеледі. Оны Филлипстің қисық сызығымен дәлелдеді.
1929-1933 жылдардағы ұлы депрессия М. Фридменнің ойынша АҚШ-та Федеральдык резерв жүйесінің кінәсінен болды.
М. Фридмен монетарлық теориясын ұдайы өндіріс цикліне таратпақ болды. Монетаристер мемлекеттің араласуын шектеуді ұсынып, ақшаның маңызы зор деген тезисіне сенеді. 1969 - 1970 ж. Никсон үкіметінің Фридменнің монетарлық рецептін қолдануы көп нәтиже бермейді Фридмен Бұл сәтсіздікті уақыттың аздығынан деп есептеді. 1974-75 ж. Кейнстік концепциядан түңілген өкіметтер монетарлық теорияға көбірек назар аударады. Тэтчер, Рейган әкімшілігі монетаристерге кең жол ашты. Алайда нәтиже ойдағыдай болмады. Англияда процент ставкасы 17-18% өсіп, 1980 ж. өнеркәсіп өндірісі 7% төмендеп, жұмыссыздық деңгейі 12%-ке жетті.
Қоғамдық экономикалық қайшылықтардың күшеюі, дағдарыстар және өндіріс көлемінің үлғаюы мен төмендеуі, үкіметті түрлі бағдарламалар мен тәсілдерді қоддануға мәжбүр етті. Ол үшін эконо-метриканы білу және экономикалық ғылымда пайдалану қажет болды. соңғы кездерде экономикалық өмірде циклдардың, несие-ақша және салық саясатының түрлі үлгілерін, макро-микро экономия дәрежесіне кетеру көбейді. Мысалы, Америкада экономиканы мемлекеттің реттеуі, Жапонияда және Европалық елдерде ұлттық деңгейде экономикалық бағдарламаларды жасау басымырақ жүрді. АҚШ-та бірнеше экономикалық үлгілер болды. Мысалы: қысқа мерзімдегі конъюктуралық өзгерістерді алдын-ала білу мемлекеттік бюджет үшін және т.б. (эскери мақсат) қажет болды.
1929-1952 жылдарға арналған АҚШ-тың экономикалық моделі (авторлары Л.Клейн, А.Гольдбергер) - кварталға арналған экономикалық үлгі; жылдық мичигандық үлгі.
Англияда 1961 ж. - ұдайы өндірістің экономикалық үлгісі. 1960-1970 жылдарға арналған Р.Стоунның кембридждік моделі. Үлттық есептің жүйелері экономикалық қарқының 4% көбейтуді жоспарлады. Экономикалық модельдерді жасау Жапонияда, Францияда, Голландия, Норвегияда кең қанат жайды.
Батыстағы салааралық баланстың моделін жасау "шығын-енім" үлгісінде жүрді. Ал мұны 30-шы жылдарда американ экономисі В.Леонтьев алғаш рет ұсынды.
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген "ҚР коммерциялық, кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы " нұсқауға сәйкес, міндетті резерв нормативі 18-20% мөлшерінде бекітілген болатын.Қазіргі уақытта ол төменлеп,10,5%-ды құрайды. Банктер резервтерінің артық болуы,яғни Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын төмендетіп қана қоймай, сол сияқты резервтеудің баламалы тәртібіне өтуге,яғни бұл банктердің нормативтерін орындау барысында корреспонденттік шоттағы қаражаттар сомасын ең төменгі резервтер мөлшерінен төмен болмауын сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы, банк жүйесінің қаржы делдалы ретіндегі тиімділігін нашарлатып, ал ең төменгі резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетеді.
АҚШ пен Германияда міндетті резервтік нормалар біршама жоғары деңгейде бекітілген. АҚШ-та міндетті резервтер банктер санатына, депозиттердің шамасы мен түрлеріне байланысты болып келеді. Міндетті резервтер федералдық резервтік банктердің пайызсыз депозиттік шоттарында сақталады және резервтердің артық мөлшері федералды резервтік банктердің АҚШ ақша нарығында маңызды үрдістерге байланысты операциялардың басты бір көзін құрайды.Заңмен бекітілген резервтер коммерциялық банктердің несиелеу қабілеті әсер ететін федералды резервтік банктік жүйенің басқару кеңесінің басты құралы болып табылады.Резервтердің басты мақсаты банк несиесінің артықшылығынан немесе жеткіліксіздігінен тұрады.Дәл осылай, жанама жолмен коммерциялық банктердің несиесіне жасалатын бақылау құралы және экономиканы тұрақтандыру барысында бұл резервтер салым иелерінің мүдделерін қорғау құралы болып табылады [4].
1.3 Ақша нарығындағы тепе-тендігі
Ақша - тауарлар мен ақша нарығындағы тепе-теңдікті, инфляция процестерін, циклдік ауытқуларды талдауға мүмкіндік беретін макроэкономикалық категория.
Ақша - сауда-саттықта, келісімде қолданылатын қаржылық активтердің түрі. Ақшаға тән негізгі қасиет-олардың жоғарғы дәрежедегі өтімділігі, яғни төменгі деңгейдегі шығындармен және тез басқа активтерге ауыстырылу бейімділігі.
Ал, егер ақшаның қажеттілігі мен экономикалық маңызына келетін болсақ, нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі әр меншік жағдайында (мемлекеттік, кооперативтік, жеке) жұмыс істейтін тауар өндірушілер өндіретін және сататын өнімнің көлемін, түрін және бағасын бекітуге дербестік алды. Шаруашылықты жаңа нарықтық жағдайда жүргізуде төлем қабілетті сұранысқа бағдар жасалуда, яғни сұраныс ескеріліп, өнімнің шығару көлемі, түрі, бағасы тағайындалады.
Сонымен қатар қазіргі кезде кәсіпорындарды жекеменшіктендіруде, мемлеттік бюджеттің кірісін қалыпьастыруда, әр түрлі өндірістік және өндірістік емес шығындарды қаржыландыруда, Ұлттық банктің несие ресурстарын басқа банктерге сатуда, инфляцияға қарсы күресте және т.б. жүргізіліп жатқан іс-шараларда ақшаның маңызы арта түсуде.
Ақша нарықтық экономикада ақша-несиелік реттеуде айналыстағы ақша массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және жалпы ұлттық өнімді ынталандыру бағытында қолданылуда.
Айналымдағы ақша мөлшері мемлекет тарапынан бақыланып отырады (монетарлы немесе ақша-несие саясаты), ал іс жүзінде бұл жұмысты Ұлттық банк атқарады.
Ақша нарығында талдау жасау үшін біз ақша сұранысы, ақша ұсынысы, ақшаның бағасы, ақша мультипликаторы, ақша массасы сияқты сұрақтарды қарастыруымыз қажет.
Сонымен, ақша нарығы дегеніміз - пайыз мөлшерлемесінің деңгейін, ақша сұранысы мен ақша ұсынысын анықтайтын нарық.
Ақша массасы дегеніміз - шаруашылық айналымына қызмет ететін және жеке адамдарға, кәсіпорындарға, мемлекетке қарасты сатып алу және төлем қаржысының жиынтық мөлшері. Ақша массасы ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық өзгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақша массасының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша агрегаттары ) қолданылады.
Өнеркәсібі өркендеген мемлекеттерде ақша массасы құрамын анықтау үшін негізгі ақша агрегаттарының төмендегі жиынтығы пайдалынады.
М1 - банк жүйесінен тыс айналыстағы қолма-қол ақшалар (металл ақшалар және қағаз ақшалар), депозиттер, жол чектері жатады.
М2 - оған М1 агрегаты, чексіз (бесчековые) жинақ депозиттері және ұсақ (100 мың доллардан аспайтын) тез (срочный) салымдар жатады.
М3 - оған М2 агрегаты және ірі тез (100 мыңнан жоғарғы) салымдар және депозиттік сертификаттар жатады.
Көптеген экономистер ақша қорының негізгі өлшемі М1 болып табылады, ал М2 мен М3 "ақша дерлік" деп санайды.
Пайыз мөлшерлемесі жоғарылаған уақытта ақша ұсынысы сұраныстан көп болады.
Пайыз мөлшерлемесі төмендеген уақытта ақша ұсынысы сұраныстан аз болады.
Егер ақша нарығындағы тепе-теңдікке табыс деңгейінің өзгеруі әсер етсе, мысалы, ол жоғарыласа, онда ақшаға деген сұраныс (сұраныс қисығы LD оңға қарай жылжиды) және пайыз мөлшерлемесі жоғарылайды.
Бұндай ақша нарығындағы тепе-теңдікті орнататын және ұстап тұратын механизм экономикалық агенттердің белгілі бір айнымалылардың, мысалы, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне әдеттегі сезімталдығын (реакция) көрсететін бағалы қағаздар нарығы жақсы дамыған нарықтық экономикада жақсы жұмыс істейді [5].
Қорыта келгенде, Ұлттық банктің ақша-несие саясаты инфляция деңгейінің төмен қарқының ұстауға бағытталған.бұл жұмыстарды жасау үшін ақша базасының деңгейін реттейді.
Орталық Банк "қалқып жүретін айырбас бағамы'' саясатын жалғастырады. Валюта бағамының қысқа мерзімді және спекулятивті тербелістерін женілдету мақсатында ғана валюта бағамының қалыптасуына әсер етеді.
Орталық Банк интегралды қоғамдастықтар шегінде, ЕврАзЭС пен ТМД сияқты, төлем жүйесі мен басқа қаржылық интеграциялау бағытында жұмыстарын жалғастырады, сонымен қатар Бірыңғай Экономикалық Кеңістікті қалыптастыру мақсатында мемлекет және ведомствоаралық топтардың жұмысына араласуды ойлайды.
2 Монетарлық саясат және оның экономикалық өсудегі ролі
2.1 Монетарлық құралдарының тиімділігін талдау
Экономиканың жедел даму процессі мемлекеттің экономикалық қызметін тиімді жүзеге асыруға жағдай жасаумен байланысты. Бұл ең алдымен фискалды саясатты жетілдіруді талап етеді. Қазіргі таңда фискалды саясат тақырыбы өзекті мәселелердің бірі болып отыр, өйткені республика экономикасы тұрақты болып саналғандығымен әлі де өте көп өзгертулерді қажет етеді, мемлекеттің ұстанып отырған фискалды саясатына біздің елде тұратын әрбір адамның өмірі және тұтастай алған мемлекет те тәуелді [6]. Үкімет осыны есепке ала отырып қажет емес мемлекеттік шығындарды қысқарту негізінде, шаруашылық субъектілеріне салынатын салық көлемдерін қысқартуы қажет, осылайша олар кәсіпкерліктің өркендеп дамуына ықпал етеді. Сондықтан да фискалды саясат аясындағы маңызды мәселелер әлі де болса шешуді қажет етеді. Фискалды саясатты қалыптастыру мен жүзеге асыруды реттейтін заңдылықтар мен нормативті-құқықтық базаны одан әрі жетілдіру, сонымен қатар осы салада арнайы ғылыми зерттеулер қажет. Ал осы зерттеулердің нәтижелері республикада фискалды саясатты жетілдіруге негіз болуы керек. Сонымен қатар әлемнің экономикасы дамыған елдерінің фискалды саясат саласындағы тәжірибелерін зерттеу мен олардың біздің ел үшін экономикалық қызметті мемлекеттік реттеуге қолайлы тұстарын отандық тәжірибеге ендіру Қазақстан үшін объективті қажеттілікті туындатады [7]. Осы аталған мәселелер фискалды саясаттың қолданыстағы тәртібін талдауға, оны жетілдіру жолдарын іздеуге осы тақырыптың өзектілігін тағы да негіздейді. Фискалды саясат - бұл экономикалық қызметті мемлекеттік шығындарды, салықтарды және мемлекеттік бюджет жағдайын өндірістің нақты көлемі мен тұрғындардың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету және инфляция мен экономикалық өсуді жеделдету мақсатында мемлекеттік реттеу жүйесі болып табылады Фискалдық саясат мақсаты ел экономикасының өнімділігі мен оны әртараптандыруды арттыру, әлеуметтік-экономикалық дамудың басым міндеттерін шешу мақсатында салық-бюджет саясатының тетіктерін жетілдіру. Мемлекеттің фискалдық саясаты қаржы саясатының құрамдас бөлігі болып табылады және мемлекеттің қаржы ресурстарын бюджетке шоғырландыруға және шағындарды реттеуге бағытталған әрекеттері. Фискалдық саясатты Үкімет, ал ақша- несие саясатын Ұлттық банк жүзеге асырады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының монетарлы саясатын жетілдірілу үстінде және шаруашылық субъектілерінің экономикалық белсенділігін арттыруға, өндіріс көлемін ұлғайтуға, мемлекеттің бюджеттік 2 қаражатын оңтайлы және тиімді пайдалануға бағытталған. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясаты инфляцияны шектеуге бағытталған, ақша массасының көлемі, ұлттық валютаның бағамы, бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету арқылы реттеледі. 30 жылдарға дейін Батыс елдерінде монетарлы саясат ұлттық экономикаға әсер ету құралы ретінде қолданылмады. 1929-1933жж аралығындағы дағдарысқа дейін фискалды саясаттың мәні бюджеттің балансын қалыптастыру мақсатында кірістер мен шығыстарды салыстыруға келіп тірелді. 1932 жылы бюджеттің үлкен емес жетіспеушілігін жабу мақсатында АҚШта салықтарды көтеру акциясы жүргізілді, ал ол өз кезегінде дағдарысты тереңдете түсті, Фискалды саясат пайдалы деп саналғанымен, қарапайым іске келіп тірелді- үкіметтік күрделі салымдарды жақсы уақыттан нашар уақытқа ауыстырды. Қазіргі таңда Қазақстанның экономикасындағы басты мәселелердің бірі фискалды саясатты жетілдіру және оны тиімді пайдалану мәселелері болып отыр. Осыған байланысты маңызды мәнге ие болады, басқа елдердің фискалды саясат төңірегіндегі теориялық және тәжірибелік тәжірибелерін зерттеу өзекті мәселеге айналып отыр [8]. Кез келген елде экономикалық ойдың тұтас саласы бар - басқа елдердің тәжірибесін өз елін өркендету мақсатында пайдалануды зерттейтін шет елдердің экономикасы. Америка құрама штаттарындағы 30-шы жылдардағы дағдарыс пен депрессиядан кейін бюджет пен фискалды саясаттың мемлекеттегі экономиканың жағдайына әсер етуші күшті факторға айналды. Қазіргі таңда шаруашылық саясатында федералды бюджет қаржылық тұрақтылық құралы және экономикалық өсуді ынталандырушы құрал ретінде жоғарғы белсенділікпен толықтыруда. Инфляциялық тенденцияны ырықтау қажет болған кезде салықтарды көтеру мен мемлекеттік шығындарды қысқартудағы жалпы әдістемесі бір қалыпты жағдайға айналды және керісінше, шаруашылық құлдыраумен күресу үшін салықтарды төмендету мен шығындарды көтеру жүзеге асырылды. Ұлттық экономиканың өсуі мен әлемдік шаруашылық байланысының күрделенуі осы қарапайым схемамен белгіленген тәсілдерді жетілдіру мен күрделендіруге әкелді. Бірақ қазіргі таңда нарықтық белсенділіктің дамуының жеңісін тек қана үкіметтік қаржыға ғана емес, сонымен қатар фискалды шаралармен жеке сектор шығындарына да әсер ететін координацияланған және өлшенген несие - ақша тетіктерінің үйлесімділігіне әкеледі.
Сонымен нарықтық экономиканы реттеудің ақырғы нәтижелілігін көтеру үшін фискалды және ақша - несие саясатының үйлесімділігін пайдалану, атап айтқанда: нарықта мемлекеттік сатып алуды өтімділікті ұлғайту бойынша Орталық несие мекемесінің шараларымен келісу, ал ақшаның номиналды санын - салық салудың өсуімен немесе мемлекеттік шығындарды қысқартумен келісу арқылы жүргізу қажет. Аралас саясатты пайдалану қажеттілігі бірнеше альтернативті мақсаттарға бірденен жету қажет болған жағдайда да пайда болады [9]. Тұрақтандырушы саясат бір немесе 3 бірнеше комплементарлы мақсатқа жетуге бағытталғанда, фискалды және монетарлы саясаттар бір бағытта болуы мүмкін - екеуі де экапансиондық, немесе рестриктивті - осыған байланысты олардың үйлесімді әрекеттерінің тиімділігі арта түседі. Бірақ бір уақытта екі мақсатқа жету қажет болған жағдайда - бір саясаттың рестриктивті нұсқасын, екінші саясаттың экспансиондық нұсқасымен үйлестіру қажет болады. Енді фискалды саясат пен монетарлы саясатты осы байланысын тәжірибеде пайдалану мен қарастырудың мысалын сипаттап көрейік. Монетарлық талдау монетарлық саясаттың шығару мен бағаға әсер ететін тікелей түрін қамтамасыз етеді. Бірақ монетаристе фискалды саясатты тұтасымен басқаруға мүмкіндік бар ма деген сұрақ туындайды?. Ол мүмкіншілік бар, өйткені монетарлы саясат пайыз ставкасына әсер ете алады және ол өте маңызды. Бұл жағдай қалай жүзеге асады. Тауар мен қызметтерге мемлекеттік шығындар өскен кезде нақты өнім шығару мен бағада қандай өзгерістер болады?. Біз нақты жалпы ішкі өнім мен баға деңгейінің және номиналды жалпы ішкі өнімнің өсетінін білеміз. Сонымен қатар ақшаға деген сұранысты талдай отырып номиналды жалпы ішкі өнімнің өсуі ақша сұранысының қисығын оңға жылжытады. Ақша ұсынысының қисығы өзгеріссіз болған кезде, пайыз ставкасы өсуі керек. Осылайша кеңейтілетін фискалды саясат пайыздық ставканы ұлғайтады. Егер де үкімет өзінің құралдарын, яғни мемлекеттік шығындар мен салықтарды қарама қарсы бағытта пайдаланатын болса, осы процес керісінше жүзеге асады. Төмендейтін өнім шығару мен бағаның төмендейтін деңгейі ақшаға деген сұраныс қисығын солға жылжытады. Ақша ұсынысының тіркелген қисығымен ақша нарығындағы тепе теңдік төменгі пайыздық ставкаға әкеледі. Осылайша:Монетарлы саясат пайыздық ставкаға әсер ететін жалғыз саясат емес, фискалды саясат та пайыздық ставкаға әсер етеді. Атап айтқанда: мемлекеттік шығындардағы өзгерістер немесе салық ставкасын төмендету пайыз ставкасын жоғары көтереді, осы уақытта рестриктивті фискалды саясат пайыздық ставканы төменге жылжытады [10].
Монетарлы саясаттың пайыздық ставкаға әсер етуі оның M*V=P*Y теңдеуінің ауыспалыларында мемлекеттік шығындардың да, салықтардың да болмауына қарамастан монетарлы саясат құрамында өмір сүруіне мүмкіндік береді. Кейнсиандықтар кеңейтетін деп атайтын кез келген фискалды саясат - жоғарғы мемлекеттік шығындар мен төменгі салықтар - пайыздық ставканы көтереді. Ал пайыздың өсіп жатқан ставкасы ақша айналымының жылдамдығын көтереді, өйткені адамдар альтернативті қайнар көздерден алатын пайыз өскен кезде өз қолдарында аз нақты ақшаны ұстауға ұмтылады. Ақша айналымы жылдамдығы термині арқылы M*V=P*Y теңдігінде біз фискалды саясаттың монетарлы саясат шеңберіндегі қызметі туралы айтамыз. Айырбас теңдеуі ақша айналысының жылдамдығы жеткілікті жоғары болғандықтан мемлекеттік шығындар өсетінін (егер де М тіркелген болса да), бұл кезде номиналды жалпы ішкі өнімнің өсетіндігін сипаттайды [12].
Керісінше тежегіш фискалды саясаттың салықтарды көтеру мен мемлекеттік шығындарды төмендетуі сияқты құралдары сұраныс болған ақша санын азайтады және пайыздық ставканы төмендетеді. Ақша айналысы жылдамдығының құлдырауы кірісті азайтады (ақша айналыс теңдеуі бойынша) өйткені экономикаға ұсынылған ақша айналысының жылдамдығы аз болады. Мемлекеттік бюджеттің теңгерімділік мәселесі американдық үкіметтің алдында ұзақ уақыт бойы тұр және осы сұрақты шешудегі фискалды саясат құралдарының рөлі зор. Үкіметтің басты мақсаты бюджетті ұзақ уақыт бойы теңдестіру болған жағдайда үкімет фискалды саясатты пайдаланды деп есептеп көрейік. Егер де жеке шығындар қайсібір себептер салдарынан төмендесе, мультипликатор жалпы ішкі өнім қисығын төменге жылжытады. Ӛйткені фирмалар мен үй шаруашылығынан түсетін салықтық түсімдер жалпы ішкі өнімнің төмендеуі салдарынан төмендейді, бюджеттік теңгерімділік жоғалады және нәтижесінде жетіспеушілік пайда болады. Қажетті тепе теңдікті қайтару үшін үкімет жүргізетін саясатына байланысты не мемлекеттік шығындарды төмендетуі немесе салықтарды көбейтуі қажет. Бюджетті теңдестіруге ұмтылу рецессия процесін созуы да, қиындауы да мүмкін, сонымен қатар бум жағдайында тиімді фискалды саясатты жеткіліксіз етуі мүмкін. Сондықтан да тиімді фискалды саясат монетарлы саясат құралдарының жұмысына да тәуелді болады, қайсібір құралдың мақсаты мен жұмысына байланысты әрбір саясат әртүрлі қызмет етеді, яғни теңестірілген бюджет бір монетарлық саясатқа, жетіспеушілік пен артық көлем келесісіне тән болуы мүмкін. Бұл тұжырымды сипаттап көрейік [13]. Мысалы, Конгресс пен президент теңестірілген бюджет жағдайында жиынтық сұраныс пен ұсыныс қисықтары толық жұмыспен қамту деңгейінде қиылысады деп есептейді делік. Бұл жағдайда теңестірілген бюджет тиімді фискалды саясаттың нәтижесі болып табылады. Енді монетарлы саясат керісінше әрекет етеді деп есептеп көрейік, яғни жиынтық сұраныс қисығын солға - төмен қозғалтады және рецессиялық алшақтықты құрайды деп есептелік. Егер де фискалды органдар нақты жалпы ішкі өнімді табиғи деңгейге дейін қалпына келтіргілері келетін болса, онда олар жиынтық сұраныс қисығын бастапқы орнына әкелуілері қажет. Осы жағдайға қол жеткізу үшін олар сонымен қатар шығындарды ұлғайту немесе бюджеттік жетіспеушілікті ұлғайта отырып салықтарды азайту керек [14].
Осылайша тежегіш монетарлы саясатқа сәйкес фискалды саясатты теңестірілген бюджеттен бюджеттік жетіспеушілікке дейін өзгертеді. Жиынтық сұраныс үшін осы сияқты мақсат фискалды саясаттың кез келген өзгерісінің сәйкес монетарлы саясатты өзгертетіндігін көрсетеді. Мысалы мемлекеттік шығындарды азайту арқылы бюджеттік жетіспеушілікті азайтты деп есептелік. Бұл кезде билік органдары нақты жалпы ішкі өнімнің тқмендеуін қаламайды, ал монетарлы саясат жиынтық сұраныс қисығын бастапқы қалпына келтіру үшін экспансиондық болуы қажет. Шын мәнінде бұл АҚШ үкіметінің іздеп отырған аралас саясатындағы өзгерісі болып табылады. AD-AS терминдері арқылы аралас экономикалық саясатты қарастырып көрелік. Экономика рестриктивті саясатты жүргізу алдында деп есептейік, яғни ФРС тің үкіметке несиесінің пайызын өтеу мақсатында салықтарды ұлғайтуы мен мемлекеттік шығындарды қысқартуы жүзеге асты [15].
Мемлекеттік шығындардың азаюы мен салықтардың көтерілуі жиынтық ұсыныс қисығын солға жылжытады, осыған байланысты жаңа тепе- теңдік қалыптасады. Сонымен қатар жиынтық сұраныс қисығы солға жылжиды және жаңадан қалыптасқан бағада игіліктер нарығыныың артық көлемі қалыптасады. Сонымен қатар ФРС мемлекеттік бюджеттің жетіспеушілігін жаба отырып ақша нарығындағы интервенция арқылы фискалды саясатпен тікелей немесе жанама түрде байланыста болады. Бюджеттік қарызды жабу үшін ақша базасы ФРС арқылы екі жолмен жүзеге асуы мүмкін. Ішкі қарызды монетизациялау үкіметке несие беру, сонымен қатар ФРС-тің қазыналық вексельдерін сатып алу нәтижесінде пайда болады. Бірінші жағдайда несиені бергеннен кейін және мемлекет тауар мен қызметтерді сатып алу үшін қаражаттарды шығындау барысында ақша базасы коммерциялық банктерге салымдар түрінде түседі, өйткені үкіметтік төлемдерді алушылар өздерінің банк шоттарына салады, ал коммерциялық банктер өз кезегінде ФРС шоттарында резервациялайды. Екінші жағдайда орталық банк арқылы қазыналық вексельдерді ашық нарықта сатып алу және оларды қайта есепке алу жанама түрде қарызды монетизациялауға әкеліп соқтырады. Осы екі процедура да сеньораж деген атауға ие, ол орта ғасырда ірі жер иеленушілер өз ақшаларын шығару құқығына ие болғанда қалған өздері шығарған ақшаны құртуды сипаттайды [16]. Осы уақытқа дейін біз аралас экономикалық саясат шараларының нәтижелерінде ақшаға деген жиынтық сұраныс қисығының өзгеруін қарастырдық. Бірақ мемлекет тарапынан жиынтық ұсынысқа әсер ету мүмкіндігін естен шығармау қажет. Бұндай саясат ұсыныс саясаты деген атауға ие. Мысалы, рестриктивті фискалды саясатты жүргізу (салықтарды ұлғайту) өндірісті интенсификациялау мен жеке инвестициялардың өсуіне деген ынтаны төмендетеді. Ұзақ мерзімді кезеңде осындай саясат жиынтық ұсыныс қисығын солға жылжытады. Сонымен қатар жиынтық ұсыныстың азаюына өндірістің жағдайына шектеулер қою да әсер етеді. Олар мысалы, қоршаған ортаны қорғауды, еңбекті қорғауды қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz