Кәсіпорынның өндіріске, жұмысқа, өнімді өткізуге, сатуға кеткен шығындары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Кәсіпорын шығындары: мазмұны және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Кәсіпорын шығындарын басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2 КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ӨНДІРІСТІК ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ЕМЕС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ЖІКТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.1 Корпорацияның өндіріске, жұмысқа, өнімді өткізуге, сатуға кеткен шығындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2 «ГЕРМЕС» ЖШС өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындар жоспарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
1 КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Кәсіпорын шығындары: мазмұны және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Кәсіпорын шығындарын басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2 КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ӨНДІРІСТІК ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ЕМЕС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ЖІКТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.1 Корпорацияның өндіріске, жұмысқа, өнімді өткізуге, сатуға кеткен шығындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2 «ГЕРМЕС» ЖШС өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындар жоспарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
Қазақстан Республикасының бүгiнгi таңда экономикасының тиiмдi дамуында басты мәселенiң бiрi ол негiзгi өнеркәсіптік капиталдарының басым бөлiгiнiң моралдық және физикалық жағынан тозуы болып табылады.
“Қазақстан өз азаматтары үшiн өмiр сүрудiң жоғары стандартын жасай отырып, әлемнiң тиiмдi дамып келе жатқан елдерiнiң қатарына қосылуға тиiспiз. Бiз мұны ұлтымыз бен экономикамыз бәсекеге қабiлеттi болған жағдайда ғана iстей аламыз” деп Елбасымыздың “Қазақстан экономикалық, әлеуметтiк және саяси жедел жаңару жолында” атты Қазақстан халқына Жолдауында ерекше атап өттi.
Осыған байланысты отандық өнеркәсіпорындарының экономикалық өнімділігі төмен, яғни өндірістік және экономикалық шығындары жоғары. Егер өндіріс көлемінің өсуі шығындардың одан да жоғары қарқынмен өсуін қамтамасыз етеді. Осының салдарынан отандық өнеркәсiптердiң рынокқа шығарған өнiмдерiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгi төмен болып, олардың экономикалық белсендiлiгiнiң өсуiне керi әсер етуде. Яғни, бiр сөзбен айтқанда экономиканың тиiмдi дамуы үшiн ұдайы өндiрiстiң негiзi болып табылатын капиталдардың толық және қарқынды қызмет етуi қажет болып табылады.
Шығындар деп тек қарапайым шығындар емес, нарықта құн формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар:
Олар: әлеуметттік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағынатын шығындарға дайын өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған еңбек шығындары жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді және өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді.
Бухгалтерлік шығынға - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар сатып алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және статисткалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрін алады.
Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігіне және оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың (қандайы болмасын) экономикалық шығындары, оларды өте тиімді пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын немесе айқын емес шығындарға бөленеді.
“Қазақстан өз азаматтары үшiн өмiр сүрудiң жоғары стандартын жасай отырып, әлемнiң тиiмдi дамып келе жатқан елдерiнiң қатарына қосылуға тиiспiз. Бiз мұны ұлтымыз бен экономикамыз бәсекеге қабiлеттi болған жағдайда ғана iстей аламыз” деп Елбасымыздың “Қазақстан экономикалық, әлеуметтiк және саяси жедел жаңару жолында” атты Қазақстан халқына Жолдауында ерекше атап өттi.
Осыған байланысты отандық өнеркәсіпорындарының экономикалық өнімділігі төмен, яғни өндірістік және экономикалық шығындары жоғары. Егер өндіріс көлемінің өсуі шығындардың одан да жоғары қарқынмен өсуін қамтамасыз етеді. Осының салдарынан отандық өнеркәсiптердiң рынокқа шығарған өнiмдерiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгi төмен болып, олардың экономикалық белсендiлiгiнiң өсуiне керi әсер етуде. Яғни, бiр сөзбен айтқанда экономиканың тиiмдi дамуы үшiн ұдайы өндiрiстiң негiзi болып табылатын капиталдардың толық және қарқынды қызмет етуi қажет болып табылады.
Шығындар деп тек қарапайым шығындар емес, нарықта құн формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар:
Олар: әлеуметттік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағынатын шығындарға дайын өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған еңбек шығындары жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді және өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді.
Бухгалтерлік шығынға - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар сатып алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және статисткалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрін алады.
Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігіне және оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың (қандайы болмасын) экономикалық шығындары, оларды өте тиімді пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын немесе айқын емес шығындарға бөленеді.
1. В.В.Бочаров Корпоративные финансы. – СПб: Питер, 2002. – 544 с.
2. Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 бет.
3. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика / Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2000 ж. – 420
4. Стоянова Е. С. Финансовый менеджмент: теория и практика. – М.: “Перспектива”, 1996.
5. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998. – 184 с.
6. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
7. Шуляк П.Н. Финансы предприятия. – Москва, - 2000 г.
8. Любушкин Н.П. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. Учебное пособие для вузов. – Москва, 2000г.
9. Баймухамбетова С. С. Финансовый менеджмент. – А.: Казак университетi, 1998.
10. Нурсеитов Н. А., Нурсеитов А. А. Финансовый менеджмент. – А, 1996.
11. Ковалев А. И., Привалов В. П. Анализ финансового состояния предприятия. – М, 1997.
12. «Гермес» ЖШС-нің 2008 жылғы «Жылдық қорытынды есебі» - www. railways. kz сайты.
2. Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 бет.
3. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика / Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2000 ж. – 420
4. Стоянова Е. С. Финансовый менеджмент: теория и практика. – М.: “Перспектива”, 1996.
5. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998. – 184 с.
6. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
7. Шуляк П.Н. Финансы предприятия. – Москва, - 2000 г.
8. Любушкин Н.П. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. Учебное пособие для вузов. – Москва, 2000г.
9. Баймухамбетова С. С. Финансовый менеджмент. – А.: Казак университетi, 1998.
10. Нурсеитов Н. А., Нурсеитов А. А. Финансовый менеджмент. – А, 1996.
11. Ковалев А. И., Привалов В. П. Анализ финансового состояния предприятия. – М, 1997.
12. «Гермес» ЖШС-нің 2008 жылғы «Жылдық қорытынды есебі» - www. railways. kz сайты.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .5
1. Кәсіпорын шығындары: мазмұны және түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Кәсіпорын шығындарын басқару
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ӨНДІРІСТІК ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ЕМЕС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ
ЖІКТЕЛУІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.1 Корпорацияның өндіріске, жұмысқа, өнімді өткізуге, сатуға кеткен
шығындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 ГЕРМЕС ЖШС өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындар жоспарын
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...17
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
7
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының бүгiнгi таңда экономикасының тиiмдi дамуында
басты мәселенiң бiрi ол негiзгi өнеркәсіптік капиталдарының басым
бөлiгiнiң моралдық және физикалық жағынан тозуы болып табылады.
“Қазақстан өз азаматтары үшiн өмiр сүрудiң жоғары стандартын жасай
отырып, әлемнiң тиiмдi дамып келе жатқан елдерiнiң қатарына қосылуға
тиiспiз. Бiз мұны ұлтымыз бен экономикамыз бәсекеге қабiлеттi болған
жағдайда ғана iстей аламыз” деп Елбасымыздың “Қазақстан экономикалық,
әлеуметтiк және саяси жедел жаңару жолында” атты Қазақстан халқына
Жолдауында ерекше атап өттi.
Осыған байланысты отандық өнеркәсіпорындарының экономикалық өнімділігі
төмен, яғни өндірістік және экономикалық шығындары жоғары. Егер өндіріс
көлемінің өсуі шығындардың одан да жоғары қарқынмен өсуін қамтамасыз етеді.
Осының салдарынан отандық өнеркәсiптердiң рынокқа шығарған өнiмдерiнiң
бәсекеге қабiлеттiлiгi төмен болып, олардың экономикалық белсендiлiгiнiң
өсуiне керi әсер етуде. Яғни, бiр сөзбен айтқанда экономиканың тиiмдi дамуы
үшiн ұдайы өндiрiстiң негiзi болып табылатын капиталдардың толық және
қарқынды қызмет етуi қажет болып табылады.
Шығындар деп тек қарапайым шығындар емес, нарықта құн формасын алған
ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп
өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Өндіріс
шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар:
Олар: әлеуметттік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық
және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағынатын шығындарға дайын
өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған еңбек шығындары
жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі болып табылады.
Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы
төлемдерінің шығындарын көрсетеді және өндіріс шығындары экономикалық және
бухгалтерлік болып бөлінеді.
Бухгалтерлік шығынға - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты
жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар
сатып алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және
статисткалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрін алады.
Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігіне
және оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді. Тауар өндіру үшін
алынған ресурстардың (қандайы болмасын) экономикалық шығындары, оларды өте
тиімді пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын немесе айқын емес
шығындарға бөленеді.
Осылайша курстық жұмыс тақырыбын Кәсіпорынның өндіріске, жұмысқа,
өнімді өткізуге, сатуға кеткен шығындары деп алдым.
Тақырыптың өзектiлiгi ел экономикасының тұрақтылығының негiзi болып
табылатын отандық кәсіпорындардың рыноктық жағдайда бәсекеге қабiлеттiлiгi
ең бiрiншi сол өндiрiстiң капитал деңгейiне байланысты болып келедi. Ал осы
кәсіпорындардың дамуындағы шығындарды барынша азайтып, экономикалық
шығындарды толық зерттеп, максималды экономикалық пайдаға қол жеткізу
маңыздылығы, сондай-ақ өнімнің өзіндік құнынын калкуляциялық есебін жүргізу
арқылы кәсіпорындардың тиімді экономикалық қызмет етуін қалыптастыру
негізінде кәсіпорындардағы бизнес шешімін бағалаудағы шығындардың
маңыздылығын атап өту және кәсіпорын шығындарын басқарудағы қаржылық
менеджменттің рөлін анықтау осы тақырыпты орындаудағы мақсатым болып
табылады.
Кәсіпорынның өндіріске, өнім өндіруге, сатуға кеткен шығындарын
талдау барысында ЖШС Гермес кәсіпорнының шығындарын талдау негізінде
мысал келтіріп өттім. Бұл кәсіпорын негізінен тағам өнімдерін шығарады.
Сондықтан бұл кәсіпорын үшн аталған өндіріске, өндіруге, сатуға кеткен
шығындарды тиімді басқарудың маңыздылығы зор болып табылады.
1 КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
1.1 Кәсіпорын шығындары: мазмұны және түрлері
Шығындар деп тек жабайы шығындар емес, нарықта күн формасын алған
ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп
өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Өндіріс
шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар:
Біріншіден, әлеуметттік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар
қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағынатын
шығындарға дайын өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған
еңбек шығындары жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі
болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен
жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді.
Екішіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып
бөлінеді. Бухгалтерлік шығынға - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты
жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар
сатып алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және
статисткалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрін алады.
Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігіне
және оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді. Тауар өндіру үшін
алынған ресурстардың (қандайы болмасын) экономикалық шығындары, оларды өте
тиімді пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын немесе айқын емес
шығындарға бөленеді.
Осы аталған өндіріс шығындарын түр-түрге бөлудің көп классификациялық
белгілері мен түрлері болады. Оны келесі 1-ші кестеден көре аламыз:
Айқын шығындар деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын ақша
формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардың болуы
ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жұмысшыларға, менеджерлерге
жалақы төлеу, көлік шығындарын өтеу және т.б.
Айқын емес шығындар – дегеніміз өндірісте пайдаланылған фирманың өз
иелігіндегі ресурстардың құнын атайды. Мысалы, ғимараттарды жалға
бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статикада айқын емес шығындар
көрсетілмейді. 1, 97 б
Экономикада жалпы шығындар мен өнімділік арасында байланыс бар. VC
және ТС қисықтарының қысқа мерзім кезеңіндегі түрі шекті өнімділіктің азаю
заңы және еңбектің жалпы өнімділігі қисығының түрімен түсіндіріледі.
Еңбек өнімділігінің артуымен айнымалы шығындардың VC А нүктесіне
дейін төменгі жылдамдықпен өсуі өндірістің бірінші сатысында еңбек
өнімділігінің жоғарылауының нәтижесінде өнім шығару көлемінің тез артуымен
түсіндіріледі.
Кесте 1
Өндіріс немесе экономикалық шығындардың жіктелуі
Классификациялау белгілері Шығындардың бөлімшелері
Экономикалық элементтер Шығындардың экономикалық элементтері
Калкуляцияның өзіндік құнның баптары
Өзіндік құнның баптары
Негізгі және үстеме шығындар
Технологиялық процесс Бір элементтік, кешендік, жанама
Құрамы бойынша
Өнімнің өзіндік құнына жатқызу Тікелей және жанама
тәсілі бойынша Өндірістік , өндірістен тыс
Өндіріс процесіндегі ролі
Шығын жасаудың мақсатқа сай Өнімділік және өнімділік емес
келетіндігі Жоспарланған, жоспарланбаған
Жоспарға енгізу мүмкіншілігі Тұрақты және өзгермелі
Өндіріс көлеміне қатысты Ағымды және біржолғылық
Пайда болуының кезектілігі Аяқталмаған өндіріс шығындары, дайын
Дайын өнімге қатынасы өнім шығындары
Көзі: Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы
Жоғарыда көрсетілген анықтамаларға негізделіп, олардың графиктерін
тұрғыза аламыз. Келесі 1-ші суретте айнымалы және тұрақты шығындардың жалпы
кескіндемесі көрсетілген.
C
TC
FC
A VC
Q көлем
Сурет-1 – Кәсіпорынның өдірістік шығындарының графикалық сызбасы
Фирма бiртектi өнiм шығарады деп есептейiк. Аталған технология үшiн
өндiрiс мүмкiндiктерi өндiрiстiк функция көмегiмен берiледi. Өндiрiстiк
функцияны кесте түрiнде беруге болады ( Кесте-2)
Кесте 2
Кәсіпорынның еңбек және капитал шығынының өндiрiстiк функция кестесi
Капитал Еңбек шығыны, L
шығыны, K
10 20 30 40 50
5 8 16 22 26 30
10 16 24 30 34 36
15 22 30 36 40 42
20 26 34 40 44 46
25 30 36 42 46 48
Көзі: Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика
Оқу құралы.
Кестеден көретiнiмiз еңбек шығыны 10 ( L=10), капитал шығыны (K=15)
болған жағдайда өнiм шығару көлемi Q=22 бiрлiк болып табылады.
Фирма белгiлi ресурстарды қолданып өнiм өндiрген кезде белгiлi
шығындармен iске асырады. Яғни фирманың өндiрiсi мен шығындары арасында
тiкелей байланыс орын алады. Мысалы: нан заводын алатын болсақ, яғни нан
өнiмдерiнiң өзгерiсi тек қана жұмыс күшiнiң өзгерiсiне байланысты. Мұнда 1
жұмысшы 50 бөлке пiсiрсе, ал 2 жұмысшы қосылып 90 бөлке пiсiре алады. Егер
5 жұмысшы қызмет етсе деп алсақ олардың өндiрiс көлемi келесi кесте және
графиктен көруге болады. 3, 59 б
Кестеден көрiп отырғанымыздай жұмысшы саны өсуiне байланысты нақты
шығарылған бөлкенiң саны өскенiмен еңбектiң шектi өнiмдiлiгi азаяды. Мысалы
кете бойынша 1-шi жұмысшынiң шектi өнiмдiлiгi 50 болса, ал соңғы 5-шi
жұмысшыныкi 10 ғана бөлкенi құрайды. Мұнда құрал-жабдықтардың шығыны
тұрақты, өзгеретiн жұмыс күшiн жалдау шығындары өсiп отыр, сондықтан жалпы
жиынтық шығындарда өседi.
Кесте 3 - Нан өндіретін кәсіпорынның өндiрiс функциясы және жиынтық
шығындары.
Жұмысшылар Шығарылған Еңбектiң Құрал – Жұмыс күшiн Ресурстардың
саны бөлке саны шектi жабдықтарға жалдау жиынтық
өнiмдiлiгкеткен шығындары шығыны
i шығындар
0 0 0 30 0 30
1 50 50 30 10 40
2 90 40 30 20 50
3 120 30 30 30 60
4 140 20 30 40 70
5 150 10 30 50 80
Шығару көлемi
150 Өндiрiстiк
функция
100
50
0 1 2 3 4 5
Жұмысшы саны
Сурет-1 – Нан өндіретін кәсіпорынның шығындарға байланысты өндiрiстiк
функциясы.
1.2 Кәсіпорын шығындарын басқару
Басқару есебі өз кезегінде басқаруды ақпаратпен қолдауды қамтамасыз
етіп отырады.
Басқару есебі арқылы кәсіпорын менеджерлерінің қаржылық және қаржылық
емес ақпараттарды дер кезінде анықтап отыруына өз үлесін қосады. Яғни,
келесі қызметтер іске асырылады:
• Жоспарлау немесе болжау;
• Бақылау;
• Шешім қабылдау.
Бухгалтерлік есеп жөніндегі экономикалық ақпараттарға сұраныс
тудыратын экономикалық тұлғаларға: менеджерлер, акция ұстаушылар,
инвесторлар, жалдамалы жұмысшылар, несие берушілер және мемлекеттік ұйымдар
жатады.
Бухгалтерлік ақпаратты қолданатындар екі топқа бөлінеді:
• Ішкі қолданушылар, кәсіпорынның ішіндегі қолданыстар мен есептерді
жүргізу;
• Сыртқы қолданушылар, кәсіпорын құрамына кірмейтін тұлғалардың
қолданылуы.
Калькуляция немесе басқару есебінің негізгі мақсаты кәсіпорын
құрамында қызмет ететін тұлғаларды ақпаратпен қамтамасыз ету.
Қаржылық есеп жүйесінде ақпарат сыртқы қолданушыларға арналып
дайындалады.
Қаржылық менеджмент немесе қаржылық ресурстарды және қатынастарды
басқару шаруашылық субъектінің бәсекелестік қабілетінің көтерілуі
мақсатында қаржы саласында нарықтық механизмді реттеудің нысандары мен
тәсілдерін, қағидаларын, әдістерін қамтиды.
Өндірістік есеп жүйесінде өндірістік қорлардың құнын бағалау үшін
өндірістік шығындарды анықтайды. Осы өндірістік шығындар негізінде
кәсіпорынды тиімді басқару, шешім қабылдау және бақылау, жоспарлау,
көрсеткіштерді бағалау іске асырылады. Ал бұл дегеніміз басқару есебінің
негізі болып табылады. 4, 134 б
Басқару үрдісі және бухгалтердің басқару үрдісіндегі ролі
Басқару үрдісі келесі элементтерден тұрады:
• Жоспарлау
Жоспарлау үрдісінде бухгалтерлер жоспар құруға, шешім қабылдау үшін
ақпаратпен қамтамасыз етуге, баға құруда, инвестиция көлемін анықтауда
оның жоспарланған мөлшерлемесін ұсына алады;
• Бақылау
Бақылау үрдісінде бухгалтерлер нақты нәтижелер арқылы оларды
жоспарланған көрсеткіштермен салыстыра отырып, әрбір орталықтың
қызметін бақылауды іске асырады.
• Коммуникация
Бухгалтерлер тиімді есеп беру жүйесі арқылы коммуникацияның дамуына
үлес қосады. Мысалы, смета негізінде менеджерлерге жоспардың құрамы
жеткізіледі, сондай-ақ сметадағы ақпараттар менеджерлер қызметіндегі
координацияға пайдалы.
• Мотивация
Сметалар және есеп-қисаптар сметаның орындалуы туралы ақпараттары
ұйымның персоналдарының мотивациясына басты әсер етеді. Смета
менеджерді белгіленген мақсатқа жетуге ынталандырады. Өз кезегінде
сметаның орындалуы туралы есеп-қисап белгіленген мақсаттың жоспары мен
нақты орындалған істің нәтижесін салыстыруға мүмкіндік береді.
Кесте 2
Басқару есебі мен қаржылық есепті салыстыру
Салыстыру ауданы Басқару есебі Қаржылық есеп
1. Есеп жүргізу Басқарма шешімі бойынша Заң жүзінде талап
міндеттілігі етіледі
2. Есепеу мақсаты Жоспарлау, басқару және Ұйымнан тыс
бақылауда администрация пайдаланушыларға арнап
көмек көрсету есеп дайындау
3.Ақпаратты Фирма ішілік әр түрлі Шаруашылықтан тыс
пайдаланушылар басқармалар тұлғалар мен ұйымдар
4. Базистік құрылым Ақпараттарды пайдалану Негізгі тендік: Активы =
мақсаттарына тәуелді Міндеттеме + Капитал
емес
5. Негізгі жағдай Басқаруға жарамдының Бухгалтерлік есеп
барлығы стандарттары
6. Уақытпен қатыстылығы Ақпараттарды тарихи Тарихи сипаттама
сипатында болашаққа негізінде
жоспар және бағалау
жасау
7. Ақпараттын көрсетілу Ақшалай немесе ақшалай Ақшалай берілуі
немесе берілу түрі емес ақпараттар негізінде
8. Ақпараттың нақтылық Көптеген мөлшерлеме Нақтылықтын болуы
деңгейі бағалаулардың болуы
9. Есеп беру жиілігі Қашан сұраныс болады Кезеңдік, реттеушілік
негізде орын алады
10. Есеп объектісі Әр түрлі құрылымдық Ұйым толығымен алынады
бөлімшелер
Көзі: Шуляк П.Н. Финансы предприятия.
Қаржылық менеджердің аясында әдістер мен тәсілдер көп түрлі. Оларды үш
топқа бөлуге болады: жалпы экономикалық, болжамды – сараптамалық және
арнайы.
Бірінші топқа несиелеу, саудалық – қарыздық операциялар, кассалық және
есептесу операцияларының жүйесі, сақтандыру жүйесі, есептесу жүйесі
қаржылық санкцияларының жүйесі, трансферттік опреациялар, амортизациялық
аударымдар өндірісінің жүйесі, салық салу жүйесі жатады. Мұндай тәсілдердің
жалпы логикасы олрадың негізгі параметрлері, орындаудың мүмкіндігі немесе
міндеттілігі экономиканы мемлекеттік басқарудың жүйесінің шеңберінде
орталықтандырылған. Бірақ оларды қолданудың вариабельдігі жеткілікті
дәрежеде шектеулі болғанымен, жекелеген тәсілдерді пайдаланудың варианттары
нақты кәсіпорынның деңгейінде жиі анықталады.
Екінші топқа қаржылық жоспарлау, салықтық жоспарлау, болжау әдістері,
үлгілеу әдістері жатады. Бұлардың көбісі табиғаты бойынша жасалған.
Осы екі топ арасындағы аралық жағдай орталықтандырылған реттеудің
дәрежесі бойынша жеке қолданудың міндеттілігі бойынша қаржыларды басқарудың
арнайы тәсілдері алады. Олардың көбісі өзінің таралуын енді бастап жатыр,
бұл дивиденттік саясат, қаржылық аренда, факторингтік операциялар,
франчайзинг, фьючерстер. Осы тәсілдердің негізінде туынды қаржылық
құралдар жатыр. 5, 109 б
Қаржыларды басқарудың ақпараттық қамтамасыз ету жүйесінің негізі болып
қаржылық сипатты кез келген мәліметтер, соның ішінде бухгалтерлік есепті,
қаржылық органдардың хабарландырудың, банктік жүйенің мекемелерінің
ақпаратын, тауарлық, қорлық және волюталық биржалардың мәліметтерін, өзге
де ақпараттарды айтуға болады.
Қаржыларды басқарудың техникалық қамтамасыз ету жүйесі дербес болып
табылады және оның негізгі элементі болып табылады. Көптеген, қазіргі
таңдағы қағассыз технологияға негізделген (банкаралық есептесулер өзара
есептесулер несие карточкалар арқылы есептесулер, клирингтік есептесулер)
жүйелер ЭВМ желісін, персоналды компьютерлерді, қолданбалы бағдарламалардың
қызмет ету пакеттерін қолданусыз мүмкін емес. Ағымдағы сарапатамалық
есептерді орындау үшін қаржылық менеджер стандартты бағдарламалық
қамтамасыз етумен, соның ішінде Excel, Lotus типіндегі пакетпен қолдануы
мүмкін.
Қаржыларды басқарудың кез келген жүйесін қызмет етуі құқықтық және
нормативтік қамтамасыз етудің шеңберінде жүзеге асырылады. Оған
президенттің заңдары, бұйрықтары, үкіметтің қаулылары министрлер мен
ведомстволардың бұйрықтары мен нұсқаулары, лицензиялар, жарғылық құжаттар,
нормалар, инструкциялар, әдістемелік көрсеткіштер жатады.
Кәсіпорындағы қаржылық менеджмент тиімділігі көп жағдайда
пайдаланылатын ақпараттық болады және анықталады. Өз кезегінде
кәсіпорындағы қаржылық менеджменттің ақпараттық базасының қалыптасуы
стратегиялық шешімдерді қабылдауға және қаржы қызметін ағымдық тиімді
басқаруға бағытталған сәйкесті ақпараттық көрсеткіштерді мақсатты бағытты
таңдау процесін білдіреді.
Нақты кәсіпорын үшін, қаржылық менеджменттің ақпараттық
көрсеткіштерінің қалыптасу жүйесі оның салалық ерекшеліктерімен,
ұйымдастырушылық-құқықтық нысанымен, шаруашылық қызметінің көлемімен және
диверсификациялану деңгейімен, басқада жағдайлармен байланысты. Сондықтанда
қаржылық менеджменттің ақпараттық базасын құрайтын барылқ көрсеткіштердің
жиынтығы ақпарат көздерінің түрлері бойынша топтастырылуы мүмкін және нақты
кәсіпорынның тәжірибелік қызметінде әрбір топ бойынша қолданылуын
процедуралық дәйектеуді талап етеді.
Қазақстан Республикасындағы Бухгалтерлік есеп туралы заңға сәйкес
қаржылық есеп берушілік үш есеп беруді қамтиды:
1. бухгалтерлік баланс;
2. қаржы-шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп беру;
3. ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру.
Баланстың екі бөлігі болады: жоғарғы бөлікте активтер тізіледі, ал
төменде – міндеттемелер және жеке өзіндік капитал. Активтер категориясына
объект жатқызылуы мүмкін, егер де ол үш шартқа жауап берсе: объекттің
құндылығы бар, объект өлшенетін құн бойынша сатып алынған, объект
кәсіпорынмен бақыланады немесе оның меншігінде болады. Активтер статьялары
екі топқа жинақталған: ағымдық активтер, олар қолма-қол қаражатқа айнала
алады немесе толығымен бір жылдан аз уақытта пайдаланылуы мүмкін және ұзақ
мерзімді активтер. Активтердің статьялары әдетте кемімелі өтімділік
тәртібінде орналасады. ¤тімділік – активтердің қолма-қол ақша қаражаттарына
қаншалықты айнала алатындығының мөлшері, статьялардың өтімділігі жоғары
болған сайын, сәйкесті активтерді қолма-қол ақшаға айналдыру соншама жеңіл
болады.
Компанияның қаржылық құрылымы кәсіпорынның қаражаттарының қалыптасу
көздері тізілетін кестенің төменгі бөлігінде суреттеледі. Бұл қаржы
көздері негізгі екі типке бөлінеді: міндеттемелер және өзіндік капитал.
Міндеттемелер кәсіпорынның ресурстарының ішкі көздерін білдіреді.
Міндеттемелер статьялары ұқсас түрде екі статьяға жинақталады: ағымдық
міндеттемелр, олар бір жылдан кем емес уақытта жабылуы тиіс болады және
ұзақ мерзімді міндеттемелер. Кәсіпорын қаражтарының қалыптасуының басқадай
көзі өзіндік капитал деп аталады. Компанияға ресурстарды капитал формасында
берген инвесторлар, акцияларды алады. Инвесторларымен берілген капиталдың
жалпы сомасы акционерлік капитал деп аталады. Капиталдың қалыптасуының
екінші көзі пайда болып табылады. Инвесторларға қатысты міндеттемелерді
жабуға жіберілмейтін пайданың бөлігі кәсіпорын иелігінде қалады және
бөлінбеген пайда деп аталады. 6, 161 б
Пайдалар және шығындар туралы есеп беру компанияның қандай пайда
алғандығына және ол бір жыл ішінде қандай шығындарға батқандығына куә
болады. Пайда және шығындар туралы есеп беру, компаниямен болашақта не
болатындығын алдын ала айтатын барометр ретінде болып табылады. Бір жыл
ішіндегі цифрлар сізге компанияның қызметі туралы толық түсінікті
қалыптастыруға сәл ғана көмек береді. Бірнеше жыл қатарынан көрсеткіштерді
салыстыру - одан да барынша маңызды. Әдетте пайда және шығындар есеп
беруіенде екі жылға мәлметтер кертіріледі, ал он жылда бір рет жинақты
қаржы есеп беруі дайындалады.
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ЕМЕС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ЖІКТЕЛУІ
2.1 Корпорацияның өндіріске, жұмысқа, өнімді өткізуге, сатуға кеткен
шығындары
Өнімді өндіруге жұмсалған шығындар мен құрал-жабдықтардың
шығындарынан тұрады. Ал соңғыларда, өз уақытында, соларды жасауға жұмсалған
еңбек шығындары болып табылған. Сондықтан экономикалық теорияда өнімнің
қандайына болмасын жанды және зат түріндегі еңбек жұмсалады деп
тұжырымдалады. Өткен еңбек білім, информация түрінде жинақталады.
Фирма өндіретін өнім белгілі бір түрде – зат немесе құн түрінде -
өндіріс нәтижесін, яғни оның тиімділігін құрайды. Өндірістің нәтижелерін,
оларды жасауға жұмсалған шығындармен салыстырғанда, өндіріс тиімділігі
айқындалады.
Өнімділік – осы жүйенің берілген уақыт мерзімінде өндірген
өнімдерінің сол мерзімде жасалған немесе өндірілген өнімдер үшін тұтынылған
ресурстардың санына арақатынасы. Егер ресурстардың аталаған бір түрінің
(еңбек, капитал, қуат, ақпарат, материалдар) өнімділігін есептеу қажет
болса, онда бұл есеп өнімділікьің жеке көрсеткіші болып табылады. Мысалы:
ЕӨ = Өнім көлемі Тірі еңбек шығындары
Басқа да көп түсініктер сияқты, өнімділік тиімділіктің көрсеткіштер
жүйесін құруымен бірге көптеген сан көрсеткіштермен белгіленеді.
Өнімділіктің тар және кең мағынасы болады. Оның тар мағынасында өндірістің
негізгі мақсатына көзқарас бағытынан өндірістік процестің тиімділігін
сипататйтын, бір көрсеткіш түсініледі. Негізгі мақсат осы өндірістік
процестен тыс өткізілуге тағайындалған өнімдермен және бір немесе бірнеше
негізгі ресурстардың арасалмағы түрін алады. Бұндай көрсеткіште өндіріс
шарттары көрсетілмейді. 2, 78 б
Кәсіпорындардың мәселелері өнімділік өскен сайын бір көрсеткіш арқылы
оның іс-әрекетінің тиімділігіне баға беру қиындай түседі, сондықтан
көрсеткіштер жүйесін қолдануға көшкен ыңғайлы болады, яғни өнімділікті кеең
мағынада түсінуге.
Өнімділікті өлшеудің негізгі екі тобы бар:
Біріншіге, өнімділіктің статикалық коэффиценттері жатады. Бұл жабайы
тілмен айтсақ, белгілі уақыт мерзімінде жасалған шығындардың өлшеміне
бөлінген өнімнің өлшемі.
Екіншіге, өнімділіктің динамикалық индексі жатады. Бұл өткен
мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффицентіне бөлінген, белгілі
мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффиценті. көрсеткіштері
Топтардың әрқайсысының ішінде өнімділіктің өлшеуіштерінің үш типі
болады: жеке, факторлық, көпфакторлық және жиынтық факторлық немесе
өнімділіктің жалпы көрсеткіштері. Өлшеуіштердің әрқайсысы өнімнің
шығындарға қатынасын сипаттайды, бірақ олар бөлгіште есепке алынатын
шығындардың элементтерінің саны немесе ресурстардың түрлері жағынан бір-
біріне ұқсамайды. Оны келесі суреттен көре аламыз:
Сурет-1 - Өнімділікке байланысты шығындар
Осы уақыт мерзімінде Өндіріске
тартылған ресурстар
пайдаланалған ресурстар
көлемін көрсетеді
көлемін көрсетеді
Көзі: В.В.Бочаров Корпоративные финансы
Экономикада өнімділікті жоғарлату басқару процесіне және өнімді
немесе еңбекті өзгерту процестеріне кірісудің нәтижесі болып табылады.
Төменде аталған жағдайлардың жеке біреуі орын алса, онда өнімділік өседі.
1. Өнім көбейеді, шығындар азаяды;
2. Өнім көбейеді, шығындар өзгермейді;
3. Өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ шығындардың өсу қарқыны өнімнің
өсу қарқынынан төмен болады.
4. Өнім көлемі өзгермейді, шыығндар төмендейді;
5. Өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ шығындардың төмендеу қарқыны
жоғары болады.
Кейбір салаларда өндіріс шығындарының айырмашылықтары табиғи,
жаратылыс жағдайлармен байланысты болады. Бұған мысал болатын – біздің елде
осыдан бұрын маусымдық немесе аймақтық бағалардың болғаны.
Басқа салаларда шығындардың айырмашылығы дүниеге әкелетін жағдайлар –
жаңа бұйымдарды, технологияларды енгізу, ұйымдық формаларды құру, өндіруге,
дамытуға және сапалық жетілдіруге бағытталған жағдайлар енгізу, еңбек
ресурстарының сапасы мен мамандану дәрежесі. Өндіріс шығындарының
құрылымында ресурстардың қандай түрінің басым болуына байланысты салалар
мына түрлерге бөлінеді: еңбек сіңіргіш, материал сіңіргіш, қуат сіңіргіш.
Бүгінгі заманда салалар масштаьында шығындардың динамикасын екі
қарама-қарсы тенденциялардың сайысы белгілейді.
Біріншісі, өндіріс шығындарын өсіреді. Осы жағдайға әкелетін
факторларға:
• Тұтынудың өсуі осы себепті өндірістің жекеленуін көздеу;
• Шығарылымдардың ассортиментінің жиі-жиі өзгертіліп тұруы, алмастырудың
қажеттігі;
• НИОКР шығындарының өсуі, қызметкерлердің білім дәрежесін жоғарылату,
жарнама шығындары.
Екіншісі, жаңа технологиялардың алдымен ресурстарды үнемдеуді
көздейтінімен байланысты.
Қазіргі заманда ілгері дамыған елдерде көп өнімдер бойынша өндіріс
дәрежесінің дамығаны соншама, тіпті оны одан әрі өсіру тиімді емес болып
табылады. Бұл жағдайларда өндірісті сапа жағынан жетілдіру мақсатты болып
табылады.
Осымен қатар, бүгінгі кәсіпорындардың шығындарының өзгерістері,
автоматтанған өндірістер санының өсуімен де байланысты. Автоматтандыру
тұрақты шығындардың және инвестициялардың өсуіне және өзгермелі шығындардың
төмендеуіне әкеліп соғады. Өндіріс шығындары құрылымындағы осындай
өзгерістер өндіріс қуаттарын толық пайдалануға ынталандырады. 9, 127 б
Әрбір рыноктағы кәсіпорын келесідей шешім қабылдауға ынталы болады,
яғни жоғары пайданы қамтамасыз ету. Осы шартты орындауда негізгі
көрсеткіштің бірі шығындарды азайту болып табылады.
Шығындар – белгілі бір мақсатта пайдаланылған ресурстар көлемінің
ақшалай көрінісі. Шығындар деп тек қарапайым шығындар емес, нарықта құн
формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде
өнім өндіріп өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай
көрінісі. Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар.
Шығынның мақсаты – шығындардың жеке-жеке өлшенуіне байланысты кез-
келген қызмет түрі болып табылады.
Қорларды бағалау үшін шығындарды жіктеу
Өнім шығындары дайын өнім өндірумен байланысты. Бұл шығындарға негізгі
материалдар, негізгі еңбек шығындары және өндірістік жанама шығындар
жатады.
Мерзім шығындары сол кезеңде ғана пайда болып, қалдық құнға
қосылмайтын шығындарды айтамыз. Бұл шығындарға сату және административтік
шығындарды жатқызуға болады.
Сурет-2 - Өндірістік және өндірістік емес шығындар
Тікелей шығындар Үстеме
шығындар
Көзі: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .5
1. Кәсіпорын шығындары: мазмұны және түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Кәсіпорын шығындарын басқару
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ӨНДІРІСТІК ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ЕМЕС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ
ЖІКТЕЛУІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.1 Корпорацияның өндіріске, жұмысқа, өнімді өткізуге, сатуға кеткен
шығындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 ГЕРМЕС ЖШС өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындар жоспарын
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...17
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
7
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының бүгiнгi таңда экономикасының тиiмдi дамуында
басты мәселенiң бiрi ол негiзгi өнеркәсіптік капиталдарының басым
бөлiгiнiң моралдық және физикалық жағынан тозуы болып табылады.
“Қазақстан өз азаматтары үшiн өмiр сүрудiң жоғары стандартын жасай
отырып, әлемнiң тиiмдi дамып келе жатқан елдерiнiң қатарына қосылуға
тиiспiз. Бiз мұны ұлтымыз бен экономикамыз бәсекеге қабiлеттi болған
жағдайда ғана iстей аламыз” деп Елбасымыздың “Қазақстан экономикалық,
әлеуметтiк және саяси жедел жаңару жолында” атты Қазақстан халқына
Жолдауында ерекше атап өттi.
Осыған байланысты отандық өнеркәсіпорындарының экономикалық өнімділігі
төмен, яғни өндірістік және экономикалық шығындары жоғары. Егер өндіріс
көлемінің өсуі шығындардың одан да жоғары қарқынмен өсуін қамтамасыз етеді.
Осының салдарынан отандық өнеркәсiптердiң рынокқа шығарған өнiмдерiнiң
бәсекеге қабiлеттiлiгi төмен болып, олардың экономикалық белсендiлiгiнiң
өсуiне керi әсер етуде. Яғни, бiр сөзбен айтқанда экономиканың тиiмдi дамуы
үшiн ұдайы өндiрiстiң негiзi болып табылатын капиталдардың толық және
қарқынды қызмет етуi қажет болып табылады.
Шығындар деп тек қарапайым шығындар емес, нарықта құн формасын алған
ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп
өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Өндіріс
шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар:
Олар: әлеуметттік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық
және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағынатын шығындарға дайын
өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған еңбек шығындары
жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі болып табылады.
Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы
төлемдерінің шығындарын көрсетеді және өндіріс шығындары экономикалық және
бухгалтерлік болып бөлінеді.
Бухгалтерлік шығынға - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты
жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар
сатып алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және
статисткалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрін алады.
Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігіне
және оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді. Тауар өндіру үшін
алынған ресурстардың (қандайы болмасын) экономикалық шығындары, оларды өте
тиімді пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын немесе айқын емес
шығындарға бөленеді.
Осылайша курстық жұмыс тақырыбын Кәсіпорынның өндіріске, жұмысқа,
өнімді өткізуге, сатуға кеткен шығындары деп алдым.
Тақырыптың өзектiлiгi ел экономикасының тұрақтылығының негiзi болып
табылатын отандық кәсіпорындардың рыноктық жағдайда бәсекеге қабiлеттiлiгi
ең бiрiншi сол өндiрiстiң капитал деңгейiне байланысты болып келедi. Ал осы
кәсіпорындардың дамуындағы шығындарды барынша азайтып, экономикалық
шығындарды толық зерттеп, максималды экономикалық пайдаға қол жеткізу
маңыздылығы, сондай-ақ өнімнің өзіндік құнынын калкуляциялық есебін жүргізу
арқылы кәсіпорындардың тиімді экономикалық қызмет етуін қалыптастыру
негізінде кәсіпорындардағы бизнес шешімін бағалаудағы шығындардың
маңыздылығын атап өту және кәсіпорын шығындарын басқарудағы қаржылық
менеджменттің рөлін анықтау осы тақырыпты орындаудағы мақсатым болып
табылады.
Кәсіпорынның өндіріске, өнім өндіруге, сатуға кеткен шығындарын
талдау барысында ЖШС Гермес кәсіпорнының шығындарын талдау негізінде
мысал келтіріп өттім. Бұл кәсіпорын негізінен тағам өнімдерін шығарады.
Сондықтан бұл кәсіпорын үшн аталған өндіріске, өндіруге, сатуға кеткен
шығындарды тиімді басқарудың маңыздылығы зор болып табылады.
1 КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
1.1 Кәсіпорын шығындары: мазмұны және түрлері
Шығындар деп тек жабайы шығындар емес, нарықта күн формасын алған
ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп
өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Өндіріс
шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар:
Біріншіден, әлеуметттік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар
қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағынатын
шығындарға дайын өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған
еңбек шығындары жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі
болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен
жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді.
Екішіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып
бөлінеді. Бухгалтерлік шығынға - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты
жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар
сатып алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және
статисткалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрін алады.
Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігіне
және оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді. Тауар өндіру үшін
алынған ресурстардың (қандайы болмасын) экономикалық шығындары, оларды өте
тиімді пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын немесе айқын емес
шығындарға бөленеді.
Осы аталған өндіріс шығындарын түр-түрге бөлудің көп классификациялық
белгілері мен түрлері болады. Оны келесі 1-ші кестеден көре аламыз:
Айқын шығындар деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын ақша
формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардың болуы
ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жұмысшыларға, менеджерлерге
жалақы төлеу, көлік шығындарын өтеу және т.б.
Айқын емес шығындар – дегеніміз өндірісте пайдаланылған фирманың өз
иелігіндегі ресурстардың құнын атайды. Мысалы, ғимараттарды жалға
бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статикада айқын емес шығындар
көрсетілмейді. 1, 97 б
Экономикада жалпы шығындар мен өнімділік арасында байланыс бар. VC
және ТС қисықтарының қысқа мерзім кезеңіндегі түрі шекті өнімділіктің азаю
заңы және еңбектің жалпы өнімділігі қисығының түрімен түсіндіріледі.
Еңбек өнімділігінің артуымен айнымалы шығындардың VC А нүктесіне
дейін төменгі жылдамдықпен өсуі өндірістің бірінші сатысында еңбек
өнімділігінің жоғарылауының нәтижесінде өнім шығару көлемінің тез артуымен
түсіндіріледі.
Кесте 1
Өндіріс немесе экономикалық шығындардың жіктелуі
Классификациялау белгілері Шығындардың бөлімшелері
Экономикалық элементтер Шығындардың экономикалық элементтері
Калкуляцияның өзіндік құнның баптары
Өзіндік құнның баптары
Негізгі және үстеме шығындар
Технологиялық процесс Бір элементтік, кешендік, жанама
Құрамы бойынша
Өнімнің өзіндік құнына жатқызу Тікелей және жанама
тәсілі бойынша Өндірістік , өндірістен тыс
Өндіріс процесіндегі ролі
Шығын жасаудың мақсатқа сай Өнімділік және өнімділік емес
келетіндігі Жоспарланған, жоспарланбаған
Жоспарға енгізу мүмкіншілігі Тұрақты және өзгермелі
Өндіріс көлеміне қатысты Ағымды және біржолғылық
Пайда болуының кезектілігі Аяқталмаған өндіріс шығындары, дайын
Дайын өнімге қатынасы өнім шығындары
Көзі: Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы
Жоғарыда көрсетілген анықтамаларға негізделіп, олардың графиктерін
тұрғыза аламыз. Келесі 1-ші суретте айнымалы және тұрақты шығындардың жалпы
кескіндемесі көрсетілген.
C
TC
FC
A VC
Q көлем
Сурет-1 – Кәсіпорынның өдірістік шығындарының графикалық сызбасы
Фирма бiртектi өнiм шығарады деп есептейiк. Аталған технология үшiн
өндiрiс мүмкiндiктерi өндiрiстiк функция көмегiмен берiледi. Өндiрiстiк
функцияны кесте түрiнде беруге болады ( Кесте-2)
Кесте 2
Кәсіпорынның еңбек және капитал шығынының өндiрiстiк функция кестесi
Капитал Еңбек шығыны, L
шығыны, K
10 20 30 40 50
5 8 16 22 26 30
10 16 24 30 34 36
15 22 30 36 40 42
20 26 34 40 44 46
25 30 36 42 46 48
Көзі: Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика
Оқу құралы.
Кестеден көретiнiмiз еңбек шығыны 10 ( L=10), капитал шығыны (K=15)
болған жағдайда өнiм шығару көлемi Q=22 бiрлiк болып табылады.
Фирма белгiлi ресурстарды қолданып өнiм өндiрген кезде белгiлi
шығындармен iске асырады. Яғни фирманың өндiрiсi мен шығындары арасында
тiкелей байланыс орын алады. Мысалы: нан заводын алатын болсақ, яғни нан
өнiмдерiнiң өзгерiсi тек қана жұмыс күшiнiң өзгерiсiне байланысты. Мұнда 1
жұмысшы 50 бөлке пiсiрсе, ал 2 жұмысшы қосылып 90 бөлке пiсiре алады. Егер
5 жұмысшы қызмет етсе деп алсақ олардың өндiрiс көлемi келесi кесте және
графиктен көруге болады. 3, 59 б
Кестеден көрiп отырғанымыздай жұмысшы саны өсуiне байланысты нақты
шығарылған бөлкенiң саны өскенiмен еңбектiң шектi өнiмдiлiгi азаяды. Мысалы
кете бойынша 1-шi жұмысшынiң шектi өнiмдiлiгi 50 болса, ал соңғы 5-шi
жұмысшыныкi 10 ғана бөлкенi құрайды. Мұнда құрал-жабдықтардың шығыны
тұрақты, өзгеретiн жұмыс күшiн жалдау шығындары өсiп отыр, сондықтан жалпы
жиынтық шығындарда өседi.
Кесте 3 - Нан өндіретін кәсіпорынның өндiрiс функциясы және жиынтық
шығындары.
Жұмысшылар Шығарылған Еңбектiң Құрал – Жұмыс күшiн Ресурстардың
саны бөлке саны шектi жабдықтарға жалдау жиынтық
өнiмдiлiгкеткен шығындары шығыны
i шығындар
0 0 0 30 0 30
1 50 50 30 10 40
2 90 40 30 20 50
3 120 30 30 30 60
4 140 20 30 40 70
5 150 10 30 50 80
Шығару көлемi
150 Өндiрiстiк
функция
100
50
0 1 2 3 4 5
Жұмысшы саны
Сурет-1 – Нан өндіретін кәсіпорынның шығындарға байланысты өндiрiстiк
функциясы.
1.2 Кәсіпорын шығындарын басқару
Басқару есебі өз кезегінде басқаруды ақпаратпен қолдауды қамтамасыз
етіп отырады.
Басқару есебі арқылы кәсіпорын менеджерлерінің қаржылық және қаржылық
емес ақпараттарды дер кезінде анықтап отыруына өз үлесін қосады. Яғни,
келесі қызметтер іске асырылады:
• Жоспарлау немесе болжау;
• Бақылау;
• Шешім қабылдау.
Бухгалтерлік есеп жөніндегі экономикалық ақпараттарға сұраныс
тудыратын экономикалық тұлғаларға: менеджерлер, акция ұстаушылар,
инвесторлар, жалдамалы жұмысшылар, несие берушілер және мемлекеттік ұйымдар
жатады.
Бухгалтерлік ақпаратты қолданатындар екі топқа бөлінеді:
• Ішкі қолданушылар, кәсіпорынның ішіндегі қолданыстар мен есептерді
жүргізу;
• Сыртқы қолданушылар, кәсіпорын құрамына кірмейтін тұлғалардың
қолданылуы.
Калькуляция немесе басқару есебінің негізгі мақсаты кәсіпорын
құрамында қызмет ететін тұлғаларды ақпаратпен қамтамасыз ету.
Қаржылық есеп жүйесінде ақпарат сыртқы қолданушыларға арналып
дайындалады.
Қаржылық менеджмент немесе қаржылық ресурстарды және қатынастарды
басқару шаруашылық субъектінің бәсекелестік қабілетінің көтерілуі
мақсатында қаржы саласында нарықтық механизмді реттеудің нысандары мен
тәсілдерін, қағидаларын, әдістерін қамтиды.
Өндірістік есеп жүйесінде өндірістік қорлардың құнын бағалау үшін
өндірістік шығындарды анықтайды. Осы өндірістік шығындар негізінде
кәсіпорынды тиімді басқару, шешім қабылдау және бақылау, жоспарлау,
көрсеткіштерді бағалау іске асырылады. Ал бұл дегеніміз басқару есебінің
негізі болып табылады. 4, 134 б
Басқару үрдісі және бухгалтердің басқару үрдісіндегі ролі
Басқару үрдісі келесі элементтерден тұрады:
• Жоспарлау
Жоспарлау үрдісінде бухгалтерлер жоспар құруға, шешім қабылдау үшін
ақпаратпен қамтамасыз етуге, баға құруда, инвестиция көлемін анықтауда
оның жоспарланған мөлшерлемесін ұсына алады;
• Бақылау
Бақылау үрдісінде бухгалтерлер нақты нәтижелер арқылы оларды
жоспарланған көрсеткіштермен салыстыра отырып, әрбір орталықтың
қызметін бақылауды іске асырады.
• Коммуникация
Бухгалтерлер тиімді есеп беру жүйесі арқылы коммуникацияның дамуына
үлес қосады. Мысалы, смета негізінде менеджерлерге жоспардың құрамы
жеткізіледі, сондай-ақ сметадағы ақпараттар менеджерлер қызметіндегі
координацияға пайдалы.
• Мотивация
Сметалар және есеп-қисаптар сметаның орындалуы туралы ақпараттары
ұйымның персоналдарының мотивациясына басты әсер етеді. Смета
менеджерді белгіленген мақсатқа жетуге ынталандырады. Өз кезегінде
сметаның орындалуы туралы есеп-қисап белгіленген мақсаттың жоспары мен
нақты орындалған істің нәтижесін салыстыруға мүмкіндік береді.
Кесте 2
Басқару есебі мен қаржылық есепті салыстыру
Салыстыру ауданы Басқару есебі Қаржылық есеп
1. Есеп жүргізу Басқарма шешімі бойынша Заң жүзінде талап
міндеттілігі етіледі
2. Есепеу мақсаты Жоспарлау, басқару және Ұйымнан тыс
бақылауда администрация пайдаланушыларға арнап
көмек көрсету есеп дайындау
3.Ақпаратты Фирма ішілік әр түрлі Шаруашылықтан тыс
пайдаланушылар басқармалар тұлғалар мен ұйымдар
4. Базистік құрылым Ақпараттарды пайдалану Негізгі тендік: Активы =
мақсаттарына тәуелді Міндеттеме + Капитал
емес
5. Негізгі жағдай Басқаруға жарамдының Бухгалтерлік есеп
барлығы стандарттары
6. Уақытпен қатыстылығы Ақпараттарды тарихи Тарихи сипаттама
сипатында болашаққа негізінде
жоспар және бағалау
жасау
7. Ақпараттын көрсетілу Ақшалай немесе ақшалай Ақшалай берілуі
немесе берілу түрі емес ақпараттар негізінде
8. Ақпараттың нақтылық Көптеген мөлшерлеме Нақтылықтын болуы
деңгейі бағалаулардың болуы
9. Есеп беру жиілігі Қашан сұраныс болады Кезеңдік, реттеушілік
негізде орын алады
10. Есеп объектісі Әр түрлі құрылымдық Ұйым толығымен алынады
бөлімшелер
Көзі: Шуляк П.Н. Финансы предприятия.
Қаржылық менеджердің аясында әдістер мен тәсілдер көп түрлі. Оларды үш
топқа бөлуге болады: жалпы экономикалық, болжамды – сараптамалық және
арнайы.
Бірінші топқа несиелеу, саудалық – қарыздық операциялар, кассалық және
есептесу операцияларының жүйесі, сақтандыру жүйесі, есептесу жүйесі
қаржылық санкцияларының жүйесі, трансферттік опреациялар, амортизациялық
аударымдар өндірісінің жүйесі, салық салу жүйесі жатады. Мұндай тәсілдердің
жалпы логикасы олрадың негізгі параметрлері, орындаудың мүмкіндігі немесе
міндеттілігі экономиканы мемлекеттік басқарудың жүйесінің шеңберінде
орталықтандырылған. Бірақ оларды қолданудың вариабельдігі жеткілікті
дәрежеде шектеулі болғанымен, жекелеген тәсілдерді пайдаланудың варианттары
нақты кәсіпорынның деңгейінде жиі анықталады.
Екінші топқа қаржылық жоспарлау, салықтық жоспарлау, болжау әдістері,
үлгілеу әдістері жатады. Бұлардың көбісі табиғаты бойынша жасалған.
Осы екі топ арасындағы аралық жағдай орталықтандырылған реттеудің
дәрежесі бойынша жеке қолданудың міндеттілігі бойынша қаржыларды басқарудың
арнайы тәсілдері алады. Олардың көбісі өзінің таралуын енді бастап жатыр,
бұл дивиденттік саясат, қаржылық аренда, факторингтік операциялар,
франчайзинг, фьючерстер. Осы тәсілдердің негізінде туынды қаржылық
құралдар жатыр. 5, 109 б
Қаржыларды басқарудың ақпараттық қамтамасыз ету жүйесінің негізі болып
қаржылық сипатты кез келген мәліметтер, соның ішінде бухгалтерлік есепті,
қаржылық органдардың хабарландырудың, банктік жүйенің мекемелерінің
ақпаратын, тауарлық, қорлық және волюталық биржалардың мәліметтерін, өзге
де ақпараттарды айтуға болады.
Қаржыларды басқарудың техникалық қамтамасыз ету жүйесі дербес болып
табылады және оның негізгі элементі болып табылады. Көптеген, қазіргі
таңдағы қағассыз технологияға негізделген (банкаралық есептесулер өзара
есептесулер несие карточкалар арқылы есептесулер, клирингтік есептесулер)
жүйелер ЭВМ желісін, персоналды компьютерлерді, қолданбалы бағдарламалардың
қызмет ету пакеттерін қолданусыз мүмкін емес. Ағымдағы сарапатамалық
есептерді орындау үшін қаржылық менеджер стандартты бағдарламалық
қамтамасыз етумен, соның ішінде Excel, Lotus типіндегі пакетпен қолдануы
мүмкін.
Қаржыларды басқарудың кез келген жүйесін қызмет етуі құқықтық және
нормативтік қамтамасыз етудің шеңберінде жүзеге асырылады. Оған
президенттің заңдары, бұйрықтары, үкіметтің қаулылары министрлер мен
ведомстволардың бұйрықтары мен нұсқаулары, лицензиялар, жарғылық құжаттар,
нормалар, инструкциялар, әдістемелік көрсеткіштер жатады.
Кәсіпорындағы қаржылық менеджмент тиімділігі көп жағдайда
пайдаланылатын ақпараттық болады және анықталады. Өз кезегінде
кәсіпорындағы қаржылық менеджменттің ақпараттық базасының қалыптасуы
стратегиялық шешімдерді қабылдауға және қаржы қызметін ағымдық тиімді
басқаруға бағытталған сәйкесті ақпараттық көрсеткіштерді мақсатты бағытты
таңдау процесін білдіреді.
Нақты кәсіпорын үшін, қаржылық менеджменттің ақпараттық
көрсеткіштерінің қалыптасу жүйесі оның салалық ерекшеліктерімен,
ұйымдастырушылық-құқықтық нысанымен, шаруашылық қызметінің көлемімен және
диверсификациялану деңгейімен, басқада жағдайлармен байланысты. Сондықтанда
қаржылық менеджменттің ақпараттық базасын құрайтын барылқ көрсеткіштердің
жиынтығы ақпарат көздерінің түрлері бойынша топтастырылуы мүмкін және нақты
кәсіпорынның тәжірибелік қызметінде әрбір топ бойынша қолданылуын
процедуралық дәйектеуді талап етеді.
Қазақстан Республикасындағы Бухгалтерлік есеп туралы заңға сәйкес
қаржылық есеп берушілік үш есеп беруді қамтиды:
1. бухгалтерлік баланс;
2. қаржы-шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп беру;
3. ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру.
Баланстың екі бөлігі болады: жоғарғы бөлікте активтер тізіледі, ал
төменде – міндеттемелер және жеке өзіндік капитал. Активтер категориясына
объект жатқызылуы мүмкін, егер де ол үш шартқа жауап берсе: объекттің
құндылығы бар, объект өлшенетін құн бойынша сатып алынған, объект
кәсіпорынмен бақыланады немесе оның меншігінде болады. Активтер статьялары
екі топқа жинақталған: ағымдық активтер, олар қолма-қол қаражатқа айнала
алады немесе толығымен бір жылдан аз уақытта пайдаланылуы мүмкін және ұзақ
мерзімді активтер. Активтердің статьялары әдетте кемімелі өтімділік
тәртібінде орналасады. ¤тімділік – активтердің қолма-қол ақша қаражаттарына
қаншалықты айнала алатындығының мөлшері, статьялардың өтімділігі жоғары
болған сайын, сәйкесті активтерді қолма-қол ақшаға айналдыру соншама жеңіл
болады.
Компанияның қаржылық құрылымы кәсіпорынның қаражаттарының қалыптасу
көздері тізілетін кестенің төменгі бөлігінде суреттеледі. Бұл қаржы
көздері негізгі екі типке бөлінеді: міндеттемелер және өзіндік капитал.
Міндеттемелер кәсіпорынның ресурстарының ішкі көздерін білдіреді.
Міндеттемелер статьялары ұқсас түрде екі статьяға жинақталады: ағымдық
міндеттемелр, олар бір жылдан кем емес уақытта жабылуы тиіс болады және
ұзақ мерзімді міндеттемелер. Кәсіпорын қаражтарының қалыптасуының басқадай
көзі өзіндік капитал деп аталады. Компанияға ресурстарды капитал формасында
берген инвесторлар, акцияларды алады. Инвесторларымен берілген капиталдың
жалпы сомасы акционерлік капитал деп аталады. Капиталдың қалыптасуының
екінші көзі пайда болып табылады. Инвесторларға қатысты міндеттемелерді
жабуға жіберілмейтін пайданың бөлігі кәсіпорын иелігінде қалады және
бөлінбеген пайда деп аталады. 6, 161 б
Пайдалар және шығындар туралы есеп беру компанияның қандай пайда
алғандығына және ол бір жыл ішінде қандай шығындарға батқандығына куә
болады. Пайда және шығындар туралы есеп беру, компаниямен болашақта не
болатындығын алдын ала айтатын барометр ретінде болып табылады. Бір жыл
ішіндегі цифрлар сізге компанияның қызметі туралы толық түсінікті
қалыптастыруға сәл ғана көмек береді. Бірнеше жыл қатарынан көрсеткіштерді
салыстыру - одан да барынша маңызды. Әдетте пайда және шығындар есеп
беруіенде екі жылға мәлметтер кертіріледі, ал он жылда бір рет жинақты
қаржы есеп беруі дайындалады.
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ЕМЕС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ЖІКТЕЛУІ
2.1 Корпорацияның өндіріске, жұмысқа, өнімді өткізуге, сатуға кеткен
шығындары
Өнімді өндіруге жұмсалған шығындар мен құрал-жабдықтардың
шығындарынан тұрады. Ал соңғыларда, өз уақытында, соларды жасауға жұмсалған
еңбек шығындары болып табылған. Сондықтан экономикалық теорияда өнімнің
қандайына болмасын жанды және зат түріндегі еңбек жұмсалады деп
тұжырымдалады. Өткен еңбек білім, информация түрінде жинақталады.
Фирма өндіретін өнім белгілі бір түрде – зат немесе құн түрінде -
өндіріс нәтижесін, яғни оның тиімділігін құрайды. Өндірістің нәтижелерін,
оларды жасауға жұмсалған шығындармен салыстырғанда, өндіріс тиімділігі
айқындалады.
Өнімділік – осы жүйенің берілген уақыт мерзімінде өндірген
өнімдерінің сол мерзімде жасалған немесе өндірілген өнімдер үшін тұтынылған
ресурстардың санына арақатынасы. Егер ресурстардың аталаған бір түрінің
(еңбек, капитал, қуат, ақпарат, материалдар) өнімділігін есептеу қажет
болса, онда бұл есеп өнімділікьің жеке көрсеткіші болып табылады. Мысалы:
ЕӨ = Өнім көлемі Тірі еңбек шығындары
Басқа да көп түсініктер сияқты, өнімділік тиімділіктің көрсеткіштер
жүйесін құруымен бірге көптеген сан көрсеткіштермен белгіленеді.
Өнімділіктің тар және кең мағынасы болады. Оның тар мағынасында өндірістің
негізгі мақсатына көзқарас бағытынан өндірістік процестің тиімділігін
сипататйтын, бір көрсеткіш түсініледі. Негізгі мақсат осы өндірістік
процестен тыс өткізілуге тағайындалған өнімдермен және бір немесе бірнеше
негізгі ресурстардың арасалмағы түрін алады. Бұндай көрсеткіште өндіріс
шарттары көрсетілмейді. 2, 78 б
Кәсіпорындардың мәселелері өнімділік өскен сайын бір көрсеткіш арқылы
оның іс-әрекетінің тиімділігіне баға беру қиындай түседі, сондықтан
көрсеткіштер жүйесін қолдануға көшкен ыңғайлы болады, яғни өнімділікті кеең
мағынада түсінуге.
Өнімділікті өлшеудің негізгі екі тобы бар:
Біріншіге, өнімділіктің статикалық коэффиценттері жатады. Бұл жабайы
тілмен айтсақ, белгілі уақыт мерзімінде жасалған шығындардың өлшеміне
бөлінген өнімнің өлшемі.
Екіншіге, өнімділіктің динамикалық индексі жатады. Бұл өткен
мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффицентіне бөлінген, белгілі
мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффиценті. көрсеткіштері
Топтардың әрқайсысының ішінде өнімділіктің өлшеуіштерінің үш типі
болады: жеке, факторлық, көпфакторлық және жиынтық факторлық немесе
өнімділіктің жалпы көрсеткіштері. Өлшеуіштердің әрқайсысы өнімнің
шығындарға қатынасын сипаттайды, бірақ олар бөлгіште есепке алынатын
шығындардың элементтерінің саны немесе ресурстардың түрлері жағынан бір-
біріне ұқсамайды. Оны келесі суреттен көре аламыз:
Сурет-1 - Өнімділікке байланысты шығындар
Осы уақыт мерзімінде Өндіріске
тартылған ресурстар
пайдаланалған ресурстар
көлемін көрсетеді
көлемін көрсетеді
Көзі: В.В.Бочаров Корпоративные финансы
Экономикада өнімділікті жоғарлату басқару процесіне және өнімді
немесе еңбекті өзгерту процестеріне кірісудің нәтижесі болып табылады.
Төменде аталған жағдайлардың жеке біреуі орын алса, онда өнімділік өседі.
1. Өнім көбейеді, шығындар азаяды;
2. Өнім көбейеді, шығындар өзгермейді;
3. Өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ шығындардың өсу қарқыны өнімнің
өсу қарқынынан төмен болады.
4. Өнім көлемі өзгермейді, шыығндар төмендейді;
5. Өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ шығындардың төмендеу қарқыны
жоғары болады.
Кейбір салаларда өндіріс шығындарының айырмашылықтары табиғи,
жаратылыс жағдайлармен байланысты болады. Бұған мысал болатын – біздің елде
осыдан бұрын маусымдық немесе аймақтық бағалардың болғаны.
Басқа салаларда шығындардың айырмашылығы дүниеге әкелетін жағдайлар –
жаңа бұйымдарды, технологияларды енгізу, ұйымдық формаларды құру, өндіруге,
дамытуға және сапалық жетілдіруге бағытталған жағдайлар енгізу, еңбек
ресурстарының сапасы мен мамандану дәрежесі. Өндіріс шығындарының
құрылымында ресурстардың қандай түрінің басым болуына байланысты салалар
мына түрлерге бөлінеді: еңбек сіңіргіш, материал сіңіргіш, қуат сіңіргіш.
Бүгінгі заманда салалар масштаьында шығындардың динамикасын екі
қарама-қарсы тенденциялардың сайысы белгілейді.
Біріншісі, өндіріс шығындарын өсіреді. Осы жағдайға әкелетін
факторларға:
• Тұтынудың өсуі осы себепті өндірістің жекеленуін көздеу;
• Шығарылымдардың ассортиментінің жиі-жиі өзгертіліп тұруы, алмастырудың
қажеттігі;
• НИОКР шығындарының өсуі, қызметкерлердің білім дәрежесін жоғарылату,
жарнама шығындары.
Екіншісі, жаңа технологиялардың алдымен ресурстарды үнемдеуді
көздейтінімен байланысты.
Қазіргі заманда ілгері дамыған елдерде көп өнімдер бойынша өндіріс
дәрежесінің дамығаны соншама, тіпті оны одан әрі өсіру тиімді емес болып
табылады. Бұл жағдайларда өндірісті сапа жағынан жетілдіру мақсатты болып
табылады.
Осымен қатар, бүгінгі кәсіпорындардың шығындарының өзгерістері,
автоматтанған өндірістер санының өсуімен де байланысты. Автоматтандыру
тұрақты шығындардың және инвестициялардың өсуіне және өзгермелі шығындардың
төмендеуіне әкеліп соғады. Өндіріс шығындары құрылымындағы осындай
өзгерістер өндіріс қуаттарын толық пайдалануға ынталандырады. 9, 127 б
Әрбір рыноктағы кәсіпорын келесідей шешім қабылдауға ынталы болады,
яғни жоғары пайданы қамтамасыз ету. Осы шартты орындауда негізгі
көрсеткіштің бірі шығындарды азайту болып табылады.
Шығындар – белгілі бір мақсатта пайдаланылған ресурстар көлемінің
ақшалай көрінісі. Шығындар деп тек қарапайым шығындар емес, нарықта құн
формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде
өнім өндіріп өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай
көрінісі. Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар.
Шығынның мақсаты – шығындардың жеке-жеке өлшенуіне байланысты кез-
келген қызмет түрі болып табылады.
Қорларды бағалау үшін шығындарды жіктеу
Өнім шығындары дайын өнім өндірумен байланысты. Бұл шығындарға негізгі
материалдар, негізгі еңбек шығындары және өндірістік жанама шығындар
жатады.
Мерзім шығындары сол кезеңде ғана пайда болып, қалдық құнға
қосылмайтын шығындарды айтамыз. Бұл шығындарға сату және административтік
шығындарды жатқызуға болады.
Сурет-2 - Өндірістік және өндірістік емес шығындар
Тікелей шығындар Үстеме
шығындар
Көзі: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz