ҚР-дағы бағалы қағаздар нарығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Жалған капитал. Акционерлік қоғамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Жалған капиталдың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Акционерлік қоғамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3. Бағалы қағаздар . қарыз міндеттемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.4. Бағалы қағаздардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
ІІ. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1. Акциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2. Облигациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3. Вексельдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.4. Бағалы қағаздардың басқа түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
ІІІ. ҚР.да бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3.1.Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның құрылымы..32
3.2.Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.3.Бағалы қағаздар нарығының даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
І. Жалған капитал. Акционерлік қоғамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Жалған капиталдың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Акционерлік қоғамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3. Бағалы қағаздар . қарыз міндеттемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.4. Бағалы қағаздардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
ІІ. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1. Акциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2. Облигациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3. Вексельдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.4. Бағалы қағаздардың басқа түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
ІІІ. ҚР.да бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3.1.Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның құрылымы..32
3.2.Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.3.Бағалы қағаздар нарығының даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар – меншік қатынастары; шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмі; олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделілігінің дәрежесі.
Қоғамдағы соңғы жылдарда болған өзгерістер – Қазақстан Республикасының нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты жолы – бағалы қағаздар нарығы. Бағалы қағаздар кез-келген нарықтық экономиканың төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады, яғни бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда.
Осы курыстық жұмысымның бірінші бөлімінде – жалған капитал, акционерлік қоғамдар және мұнда жалған капиталдың мәні, акционерлік қоғам, бағалы қағаздардың - қарыз міндеттемесі және бағалы қағаздардың жіктелуі қарастырылған.
Екінші бөлім – бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері. Бұл бөлімде акциялар, облигациялар, вексельдер және бағалы қағаздардың басқа да түрлері қарастырылып отыр.
Ал келесі үшінші бөлімде – ҚР-да бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы.
Қоғамдағы соңғы жылдарда болған өзгерістер – Қазақстан Республикасының нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты жолы – бағалы қағаздар нарығы. Бағалы қағаздар кез-келген нарықтық экономиканың төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады, яғни бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда.
Осы курыстық жұмысымның бірінші бөлімінде – жалған капитал, акционерлік қоғамдар және мұнда жалған капиталдың мәні, акционерлік қоғам, бағалы қағаздардың - қарыз міндеттемесі және бағалы қағаздардың жіктелуі қарастырылған.
Екінші бөлім – бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері. Бұл бөлімде акциялар, облигациялар, вексельдер және бағалы қағаздардың басқа да түрлері қарастырылып отыр.
Ал келесі үшінші бөлімде – ҚР-да бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы.
Алёхин Б.И. «Рынок ценных бумаг: введение в фондовые операций».,
Санкт-Петербург – 1992.
2. Балабанов В.С. «Рынок ценных бумаг»., Москва-1994.
3. Бороздин П.Ю. «Ценные бумаги и фондовый рынок»., Москва-1994.
4. Карагусов Ф. «Ценные бумаги и регулирования их обращений в РК».,
Алматы – 1995.
5. Көшенова Б.А. «Бағалы қағаздар нарығы»., Алматы-1999.
6. Көшенова Б.А. «Ақша, несие, банк, валюта қатынастары».,
Алматы-2000.
7. «Рынок ценных бумаг и его финансовые институты»: Под/ред.
В.С.Поркановского., Санкт-Петербург - 1994.
8. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банк»., Алматы – 2001.
9. Шалгинбаева Г.Н. «Рынок ценных бумаг. Механизмы
госрегулирования»., Алматы – 1998.
Санкт-Петербург – 1992.
2. Балабанов В.С. «Рынок ценных бумаг»., Москва-1994.
3. Бороздин П.Ю. «Ценные бумаги и фондовый рынок»., Москва-1994.
4. Карагусов Ф. «Ценные бумаги и регулирования их обращений в РК».,
Алматы – 1995.
5. Көшенова Б.А. «Бағалы қағаздар нарығы»., Алматы-1999.
6. Көшенова Б.А. «Ақша, несие, банк, валюта қатынастары».,
Алматы-2000.
7. «Рынок ценных бумаг и его финансовые институты»: Под/ред.
В.С.Поркановского., Санкт-Петербург - 1994.
8. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банк»., Алматы – 2001.
9. Шалгинбаева Г.Н. «Рынок ценных бумаг. Механизмы
госрегулирования»., Алматы – 1998.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Жалған капитал. Акционерлік
қоғамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Жалған капиталдың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...4
1.2. Акционерлік
қоғамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...6
1.3. Бағалы қағаздар – қарыз
міндеттемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.4. Бағалы қағаздардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
ІІ. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1.
Акциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2.
Облигациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..21
2.3.
Вексельдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .25
2.4. Бағалы қағаздардың басқа
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
ІІІ. ҚР-да бағалы қағаздар нарығының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 32
3.1.Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның құрылымы..32
3.2.Бағалы қағаздар нарығының кәсіби
мамандары ... ... ... ... ... ... .. ... .35
3.3.Бағалы қағаздар нарығының даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...40
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...43
Кіріспе
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар – меншік қатынастары;
шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмі;
олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның барлық
топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделілігінің дәрежесі.
Қоғамдағы соңғы жылдарда болған өзгерістер – Қазақстан Республикасының
нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір
кезеңдерінің өзгерістері.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы – бағалы қағаздар нарығы. Бағалы қағаздар кез-келген нарықтық
экономиканың төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы
мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады, яғни бұл күрделі қаржы
тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, оларды нарық
жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда.
Осы курыстық жұмысымның бірінші бөлімінде – жалған капитал, акционерлік
қоғамдар және мұнда жалған капиталдың мәні, акционерлік қоғам, бағалы
қағаздардың - қарыз міндеттемесі және бағалы қағаздардың жіктелуі
қарастырылған.
Екінші бөлім – бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері. Бұл
бөлімде акциялар, облигациялар, вексельдер және бағалы қағаздардың басқа да
түрлері қарастырылып отыр.
Ал келесі үшінші бөлімде – ҚР-да бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы.
Бұнда бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның құрылымы, бағалы
қағаздар нарығының кәсіби мамандары және бағалы қағаздар нарығының даму
жолдары қарастырылған.
І. Жалған капитал. Акционерлік қоғамдар
1.1.Жалған капиталдың мәні
Жалған капитал дегеніміз қосымша құнның бір бөлігін дивиденд немесе
процент түрінде иемденуге құқық беретін бағалы қағаздар иесінің меншік
титулы. Бағалы қағаздар – акциялар, облигациялар, вексельдер және басқа да
түрлерде көрінетін капитал. Бағалы қағаздарды неліктен жалған капитал деп
атаған. Оған себеп болған:
Біріншіден, табыс көзі – тауар өндірісі. Ал бағалы қағаздардың пайда
болуы өндірістік капиталмен тікелей байланысты. Өнім өндірістен айналымға
түсіп, табыс әкеледі. Ал бағалы қағаздар өндірістен тыс тек айналымнан
табыс әкеледі деген бұлдыр қиял пайда болады. Оны мысал ретінде келтірілген
мына екі формуладан аңғару қиын емес. Тауар айналымы (Т – А – Т)
формуласындағы бірінші акт (Т - А) тауарды сату басқа керекті тауарды сатып
алу мақсатында жүргізіледі, яғни қажеттілікті – керек тауарды сатып алу
арқылы өтеу. Ал капиталдың айналымы (А – Т – А*) формуласындағы мақсат –
тауарды сатып алып қайта сату, яғни процесс пайда табу мақсатында
жүргізіледі. Бұнда А*=А+а, яғни а – қосымша құн, өсім, немесе капитал. Ал
капитал өздігінен өсетін құн, немесе қосымша құн беретін құн.
Екіншіден, бағалы қағаздардың капитал болыпесептелетін себебі оларды
сатуға болады. Бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық бағалары
иррационалдық сипатта (өлшеусіз сандар) болады. Жалған капиталдың бағасы
капиталға сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасына және бағалы қағаздарды
сатудан түскен табыстың мөлшеріне байланысты анықталады.
Капиталға сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда жалған капиталдың
бағасы оған тура пропорционалды өседі. Керісінше, егер капиталдыұсыну
сұраныстан жоғары болса және банктік проценттің деңгейі де жоғары болса,
онда жалған капиталдың бағасы бұларға кері пропорционалды кемиді. Мысалы,
бағалы қағаздардан түсетін жылдық табыс 50$ делік, ал қарыз процентінің
деңгейі 5% болған жағдайда бағалы қағаздардың бағасы 1000$ болады:
(50 100%)5=1000$
Демек, жалған капиталдың бағасы жиі өзгерістерге ұшырап тұратын нарықтық
құн.
Жалған капитал нақты (өндірістік) және несие капиталдарымен байланысты
болғанымен, олардың оқшауланып шыққан бөлігі, яғни олардың бағалы
қағаздардағы көрінісі ретінде айналыста жүреді. Оның нақты капиталдан
мынадай ерекшеліктері бар:
1) жалған капиталдың өз құны (өте аз) жоқ. Бірақ бағалы қағаздардың
кейбір түрлері нақты капиталдың орнында жүреді;
2) бағалы қағаздардың айналысы қор биржасынан және несие жүйесінен
басталады, ал нақты капитал өндіріс аясына қызмет көрсетеді;
3) жалған капиталдың мөлшері (бағалы қағаздардың сатылатын жиынтық
бағасы, яғни бағалы қағаздардың курсы) бағалы қағаздарды сатудан түскен
табыстың капиталға айналуымен анықталады. Ал өндірістегі нақты капиталдан
түскен пайда сол нақты капиталдың өз мөлшеріне байланысты болады.
Жалған капиталдың пайда болуын К.Маркс капиталдану деп атады. Ал
капиталдану – мүліктің немесе нақты капиталдың ақша капиталына айналуы
деген ұғым;
4) жалған капиталдың мөлшерінің өзгеруі нақты капитал көлемінің
өзгеруіне дәл келмейді.
Жалпы алғанда, жалған капитал нақты капиталға қарағанда шапшаң өседі.
Бұл жағдай акционерлік кәсіпорындардың тез дамуына, бағалы қағаздардан
түсетін дивиденд пен процент мөлшерінің айырмашылығына және де бағалы
қағаздардың көлемінің соңғы кездері тез ұлғаюына байланысты.
Сонымен бірге жалған капиталдың несие капиталынан да айырмашылығы бар.
Олар:
1. Бағалы қағаздар несие капиталының қозғалысынан пайда бола отырып, ол
несие капиталынан бөлініп, бағалы қағаздар нарығында дербес қозғалыс
жасайды. Өйткені бағалы қағаздарды сатып алу дегеніміз ақша
капиталының бір бөлігін қарызға берумен бірдей. Ал қарыз – несиелік
құжат немесе бағалы қағаздар түрінде айналыста болады.
2. Несие капиталынан түсетін табыс оның өзінің мөлшерімен анықталса, ал
жалған капиталдың мөлшері оның айналысынан түсетін табысына байланысты
болады. Ол табыс дивиденд немесе процент түрінде түседі. Бағалы
қағаздар өз қозғалыс заңдарына ие болып, нақты капиталдың қозғалысына
көбіне тәуелді болмайды.
Сонымен, бағалы қағаздар қарыз капиталын орналастыратын ортаның тек
біреуі ғана. Жалған капитал сан жағынан қарыз капиталынан көп және
айналыста бір-біріне дәл келмейді. Нақты капитал мен жалған капиталдың
мөлшері жағынан да біріне-бірі дәл келмеуі бағалы қағаздар нарығына тән
ерекшелік. Жалған капиталдың пайда болуы мен оның өсуі байлықтың бір
жерге шоғырлануына әсер етеді.
1.2. Акционерлік қоғамдар және олардың құрылтайшы пайдасы
Акционерлік қоғам деп өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту
мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлғаны айтады. Ал акция – үлесті
немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз, яғни акция қоғам шығаратын және
олардың түрлері мен санаттарына (катигорияларына) қарай акционердің
дивидендтер алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам таратылғаннан
кейін оның қалған мүліктерінің бір бөлігіне құқықтарын куәландырады. Қоғам
өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауапты болады.
Акционер қоғамның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзіне тиесілі
акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне байланысты зияндарға тәуекел
етеді.
Экономикасы дамыған елдерде олар корпорациялар деп те аталады.
Акционерлік қоғамдар жабық және ашық қоғам үлгісінде құрылады. Қоғамның
фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы, сондай-ақ қоғамның үлгісіне
қарай, ашық акционерлік қоғам немесе жабық акционерлік қоғам деген сөздер
немесе ААҚ және ЖАҚ аббревиатурасы болуға тиіс. Қоғам осындай фирмалық
атауымен мемлекеттік тіркеуден өтеді.
Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен алдын-
ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады. Жабық қоғам
акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі шығаратын акцияларды
жабық әдіспен ғана орналастыруға хақылы.
Жабық қоғам акционерлерінің осы қоғамның басқа акционерлері сататын
акцияларды сатып алуға артықшылықты құқығы бар. Жабық қоғамның өз
акцияларын сатқысы келетін акционері оларды қоғамның басқа акционерлеріне,
ал олар бас тартқан жағдайда – қоғамның өзіне сатып алуға ұсынуға міндетті.
Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы акциялар сатуға
ұсынылған кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады.
Егер акционерлердің ешқайсысы аталған мерзімде осы құқықты
пайдаланбаса, ол қоғамға өтеді және онда отыз күн бойы сақталады. Қоғам
сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығын акционерлердің жалпы
жиналысының тиісті шешімін қабылдау жолымен іске асырады. Қоғамның
жарғысында сатуға ұсынылған акцияларды артықшылықпен сатып алу құқығын
қоғамның акционерлерінде немесе оның өзінде қалдырудың өзге мерзімдері
белгіленуі мүмкін, бірақ ол кемінде отыз күн болады.
Қоғам және оның акционерлері акцияларды сатып алудан бас тартқан немесе
белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер акцияларды
қоғамға және оның қатысушыларына ұсынған бағадан төмен емес құны бойынша
үшінші тұлғаларға сатуға хақылы. Сатуға ұсынылған акциялардың бағасын
төмендету туралы шешім қабылдаған ретте акционер оларды басқа акционерлерге
және қоғамға сатып алуға қайта ұсынуға міндетті.
Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің
келісімінсіз иеліктен айыруға хақылы қоғам ашық акционерлік қоғам деп
аталады. Ашық қоғамның акциялары үш түрлі, яғни жабық, жеке және ашық
орналастырылады. Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.
Қазіргі уақытта ҚР-ның акционерлік қоғамдар туралы заңында бағалы
қағаздар нарығындаакциялар бағаланатын, активтерінің мөлшері кемінде айлық
есепті көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерін құрайтын және акционерлерінің
саны 500-ден кем болмайтын ашық қоғам ашық халықтық қоғам болып табылады
делінген. Халықтық қоғам мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар нарығы
туралы заңдармен белгіленген.
ААҚ төмендегі жағдайларға байланысты ашық халықтық қоғам мәртебе-
сін жоғалтады. Егер:
1. Халықтық қоғам мәртебесін алған қоғам акционерлерінің саны алты
айдың ішінде бес жүзден кеміп кетсе;
2. Оның активтерінің мөлшері айлық есепті көрсеткіштің 200000 еселенген
мөлшерінен кеміп кетсе;
3. Қоғам акцияларының бағалы қағаздар нарығындағы бағалануы тоқтатылса,
яғни осы жағдайлардың біреуі пайда болған кезден бастап 6 ай
өткеннен кейін уәкілетті органға хабарлай отырып, халықтық қоғам
мәртебесін жоғалтқаны туралы мәлімдеуі тиіс.
Қоғам акционерлерінің саны жүзден аспаса, акционерлердің жалпы
жиналысының шешімі бойынша ашық қоғам жабық қоғам болып қайта құрылуы
керек.
Қоғамды құру туралы шешім қабылдаған жеке және заңды тұлғалар қоғамның
құрылтайшылары болып есептеледі. Қоғамның құрылтайшысы немесе құрушысы
жалғыз тұлға болуы мүмкін. Қоғамның құрылтайшылары оны құруға байланысты ол
мемлекеттік тіркеуден өткенге дейін туындаған мәліметтер бойынша бірлесіп
жауап береді. Ал оны жалғыз тұлға құрған жағдайда қоғам құру туралы шешімді
осы тұлға жеке-дара қабылдайды.
Қоғамдарды құрушылар құрылтайшы пайдасы түрінде орасан көп табысты
иемденеді. Құрылтайшы пайдасы дегеніміз қоғамды құрушылардың акцияларды
сатудан алған сомасы мен қоғамды құруға жұмсаған капиталының сомасы
арасындағы айырма түрінде алатын табысы. Басқаша айтқанда, жалған капитал
және нақты капиталдар мөлшерінің айырмасы құрылтайшы пайдасы болып
есептелінеді. Мысалы, егер нақты капитал 200 доллар, ал жалған капитал 1000
доллар болса, онда құрылтайшы пайдасы 800 долларды құрайды (1000-200). Бұл
пайданы алудың бір тәсілі – капиталдың ажыратылмалы болуы, яғни шығарылған
бағалы қағаздар сомасының қоғамға нақты жұмсалған капиталдан көп болуы. Бұл
құбылыс мемлекет акционерлік меншікті қанағаттанарсыз реттеп отырған
елдерде кең өрістеген.
Құрылтай шарты мен жарғы қоғамның құрылтай құжаттары болып табылады.
Жалғыз тұлға құрған қоғамның құрылтай құжаты оның жарғысы болып табылады.
Құрылтай жиналысында құрылтайшылар қоғамды құру туралы шешім
қабылдайды, оның жарғысын бекітеді, қоғамның органдарын, сондай-ақ қоғамды
мемлекеттік тіркеуге арналған құжаттарға қол қоюға және ұсынуға, заңдарда
белгіленген тәртіппен мүлікті, оның ішінде қоғамның акцияларын төлеуге
құрылтайшылар енгізетін мүліктік құқықтарды ақшалай бағалауды жүргізуге
уәкілетті адамдарды сайлайды. Құрылтайшылар құрылтай жиналысының хаттамасын
және құрылтай шартын жасасып, қол қоюға, сондай-ақ қоғамның жарияланған
жарғылық капиталының мөлшері туралы шешім қабылдауға тиіс.
Қоғамның құрылтай жиналысында сайланған органдар қоғам мемлекеттік
тіркелгеннен кейінгі акционерлердің бірінші жалпы жиналысына дейін жұмыс
істейді. Шетелдік инвестордың қатысуымен қоғам құру заң актілеріне сәйкес
жүзеге асырылады.
Қоғамның құрылтай шартында қоғамды құру туралы шешім, қоғамның үлгісі,
оның толықжәне қысқартылған атауы көрсетіледі. Сондай-ақ онда қоғамның
жарияланған жарғылық капиталының ең төмен мөлшері: жабық қоғам үшін – айлық
есепті көрсеткіштің 100 еселенген, ал ашық қоғам үшін – 5000 еселенген
мөлшері туралы жазба болады.
Қоғамның жарғысы заңды тұлға ретіндегі қоғамның мәртебесін айқындайтын
құжат. Қоғамды мемлекеттік тіркеу кезінде ол құрылтай құжаты ретінде
қарастырылады. Қоғамның орналасқан жері, жарияланған акциялардың әр түрлі
саны, санаттары, атаулы құны, оларды иеленушілердің құқықтарытуралы
мәліметтер көрсетіледі. Жарғыда акционерлердің жалпы жиналысын әзірлеу мен
өткізу тәртібі, сондай-ақ жалпы жиналысты өткізу туралы акционерлерге
хабарлаудың жолдары, яғни осы хабарлар жарияланатын бұқаралық ақпараттар
құралдары көрсетіледі.
Осымен қатар жарғыда қоғам акционерлерінің құқықтары, яғни қоғамды
басқаруға қатысуға, дивиденд алуға, қоғамның қаржылық есебімен танысуға, ол
таратылған жағдайда қалған мүліктің бір бөлігін алуға құқылы екендігі
айқындалады. Жарғыда акционерлердің міндеттері де көрсетіледі. Акционер
өзіне тиесілі акцияларды сату жөнінде ірі мәміле жасау ниеті туралы қоғамға
хабарлауға, тізілімді ұстаушыларға немесе осы акционерге тиесілі акцияларды
атаулы ұстаушыға қоғамның акциялардың ұстаушылардың тізілімін жүргізуге
қажетті мәліметтердің өзгергендігін он күн ішінде хабарлауға және қоғамның
құпия болып табылатын қызметі туралы мәліметтерді жария етпеуге міндетті.
Акционерлік қоғам – заңды тұлға. Оның органдары: акционерлердің жалпы
жиналысы, директорлар кеңесі, алқалы орган немесе басқарма, тексеру
комиссиясы болып табылады. Қоғам акционерлерінің жылдық жалпы жиналысы оның
ең жоғары басқару органы. Ол қаржы жылы аяқталғаннан кейін бес ай ішінде
өткізілуге тиіс. Акционерлердің жылдық жиналыстан басқа жалпы жиналыстары
кезектен тыс болып саналады. Жабық қоғамның жарғысында қоғамды, директорлар
кеңесін құрмай-ақ басқару мүмкіндігі көзделуі мүмкін. Бұл жағдайда, қоғамды
басқару міндеті акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзыретіне
беріледі
Акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзыретіне жататын кейбір
мәселелерді айтсақ, олар: қоғамның жарғысына өзгерістер мен толықтырулар
енгізу; қоғамның үлгісін өзгерту мен оны ерікті түрде қайта құру және
тарату; қоғамның басқару органдарын сайлау; қоғамның жарғылық капиталының
мөлшерін өзгерту; оның жылдық қаржылық есебін және жыл қорытындысы бойынша
дивидендтер мөлшерін бекіту; қоғамның таза пайдасын бөлу тәртібі, оның
облигацияларын және туынды бағалы қағаздарын шығару шарттары мен тәртібі
сияқты көптеген басқа мәселелер.
Егер акционерлердің жалпы жиналысына қатынасу үшін тіркеу аяқталған
кезде жиынтығында қоғамның дауыс беретін акцияларының елу және одан да көп
процентін иеленгенакционерлер тіркелсе, онда жалпы жиналыс шешім қабылдауға
хақылы болып саналады.
Акционерлердің саны жүзден асатын қоғамда акционерлердің жалпы
жиналысында құрамы үш адамнан кем болмауға тиіс есеп комиссиясы
бекітіледі. Ол жалпы жиналыстың кворумын анықтайды, жиналыста дауыс беру
тәртібін түсіндіреді және дауыстарды санап, дауыс беру қорытындыларын
шығарады. Акционердің жеке өзі немесе өкілі арқылы жалпы жиналысқа қатысуға
және дауыс беруге міндетті. Акционердің өзі жиналысқа қатынаспай оның өкілі
қатысса, онда ол заңдарға сәйкес рәсімделген сенімхат негізінде іс-әрекет
жасайды. Дауыс беру “қоғамның бір акциясы – бір дауыс ” принципі бойынша
жүзеге асырылады.
Қоғамның басқару билігі қолында акцияларды бақылау бумасы бар ірі
акционерлерде болады. Акциялардың бақылау бумасы деген қоғамда үстемдік
беретін акциялардың саны. Ол меншік иесіне қоғам қабылдайтын шешімдерді
айқындауына құқық беретін белгілі бір акциялар бумасының қоғамның
шығарылған жарғылық капиталының мөлшеріне проценттік ара қатынасы. Іс
жүзінде акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беретін акциялардың бес және
одан да көп процентін иеленген акционерлер шешуші дауысқа ие.
Қоғамның басқару органы – директорлар кеңесі.Оның міндетіне қоғам
қызметінің басым бағыттарын айқындау, акционерлердің жылдық және керек
жағдайларда кезектен тыс жалпы жиналыстарын шақыру туралы шешім қабылдау,
олардың күн тәртібін бекіту, қоғам шығарған акцияларды, облигациялар мен
өзге де бағалы қағаздарды сатып алу туралы шешім қабылдау, таза табысты,
резервтік капитал мен қоғамның өзге қорларының қаражатын пайдалану
тәртібін айқындау және сол сияқты көптеген қоғамның жылдық жиналыстары
аралығында шешілетін мәселелер жатады.
Ағымдағы қызметке басшылық жасауды, яғни акционерлердің жалпы
жиналысының және директорлар кеңесінің шешімдерін қоғамның атқарушы органы
жүзеге асырады. Ол алқалы немесе жеке-дара болуы мүмкін. Алқалы атқарушы
органды директорлар кеңесі қоғамның жарғысында көрсетілген санда және
мерзімге сайлайды. Атқарушы орган қоғамның атынан іс-қимыл жасайды, оның
мүддесін қорғайды, штатты шығарып және қоғамның барлық қызметкерлерінің
орындауы үшін міндетті нұсқаулар береді.
Қоғамның атқарушы органының қаржы-шаруашылық қызметін бақылауды жүзеге
асыратын орган – тексеру комиссиясы. Ол кемінде үш мүше құрамында құрылып,
бес жыл мерзімге сайланады. Тексеру комиссиясы кез-келген уақытта өзінің
бастамасымен, акционерлер жалпы жиналысының, қоғамның директорлар кеңесінің
тапсырмасы бойынша және акциялардың 10 процентінен астамын иеленетін
акционерлерінің талабы бойынша қоғамның атқарушы органының қызметіне
тексеріс жүргізеді.
Қоғам акционерлердің жалпы жиналысының шешіміне сәйкес акционерлерге өз
табысынан дивиденд төлейді. Дивиденд деген тиесілі акциялар санына
байланысты акционерге төленетін сыйақы. Дивидендтер ақшамен немесе
акционердің келісімімен сол қоғамның бағалы қағаздарымен де төленеді. Қоғам
дивидендтер төлеуді тоқсан сайын, жарты жылда бір рет, не жыл қорытындысы
бойынша жариялайды.
1.3. Бағалы қағаздар – қарыз міндеттемесі
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасу жағдайында ұдайы өндіріс қаржыны
несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрінісі қарыз
міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі. Қарыз міндеттемелерінің
көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің әр
жақтарын сипаттайды. Соларды қарап өтейік:
1. Қарыз міндеттемесі – оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына
несиеге ақша немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу құқын дәлелдейтін қарыз
алушының берген заңды құжаты.
2. Қарыз міндеттемесі – қарыз алу кезінде несие алушының несие берушіге
(кредиторға) беретін құжаты.
Сонымен, қарыз міндеттемесі дегеніміз жеке немесе заңды тұлғалардың,
яғни нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе қаржылық жағдайларын анықтайтын
құжат. Қарыз міндеттемесін шығарып және оған одан әрі ұстаушыға дейін
қызмет ететін тұлғаны эмитент деп атайды. Көп жағдайда эмитентпен қарыз
міндеттемесін ұстаушының арасында ұстаушының құқын және эмитенттің міндетін
айқындайтын шарт жасалады.
Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын
ала болжау қажеттілігінен шыққан құжат. Ал нарыққа қатысушылардың қаржы
жағдайын сол уақыттағы олардың табысының кірісі мен шығынының арақатынасы
анықтайды.
Қаржымен қамтамасыз етілудің 3 түрлі жағдайы кездеседі:
1. Тепе-теңдік жағдай. Ол кіріс пен шығынның теңдігінен туындайды.
2. Артық жағдай .Ол кіріс шығыннан көп болғанда туындайды. Демек,
сақтаған қоры мол, сондықтан бұл субьект басқаға несие беруге мүмкіндігі
бар.
3. Қаржыға тапшылық жағдай. Ол шығын кірістен көп болғанда туындайды.
Демек, бұл субьект қаржыға мұқтаж, яғни оған несие алу қажет.
Кез-келген уақытта қаржысы артық шаруашылық субъектілері де, қаржы
тапшылығында отырғандар да бір ұлттық қаржы жүйесі шеңберінде кездеседі.
Дәл осы жағдайда екі шаруашылық субъектілерінің біреуі артық табысын
екіншісіне несиеге беріп, орнына қарыз міндеттемесін алады. Керісінше,
бұрынғы қарыз міндеттемесінің орнына қолма-қол ақша жүруі де мүмкін. Қарыз
міндеттемесін борышқор несие берушіге жазып береді. Ол борышқор несиесін
өтегенше несие берушіде сақталады. Қарыз міндеттемесін иемдену құқынан оны
орындау құқы туындайды.
Қаржы міндеттемелерін жеке тұлғалар да, мемлекетте және Орталық
(эмиссиялық) банк те шығаруы мүмкін. Қаржы міндеттемелерінің шаруашылық
айналымында қолдануын есептеуді қаржы активтері деп атайды. Қаржы активтері
мен оны айналымға түсіретін ұйымдық түрінің органикалық бірлігін елдің
қаржы жүйесі дейді. Ұйымдық тұрғыдан қаржы жүйесінің негізін ақша нарығы
және капитал нарығы құрайды. Ақша нарығы бір жыл мерзімге дейін шығарылған
қарыз міндеттемелерін біріктірсе, капитал нарығы бір жылдан көп уақытқа
шығарылған қарыз міндеттемелерінің жиынтығы. Бұл инвестициялық қорлардың
нарығы.
Өз кезегінде қаржы нарығы алғашқы және екінші (қосалқы) нарық болып та
бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан шыққан қаржы міндеттемелері орналасса,
екінші нарықта оның бұрын шыққандары айналымда болады. Демек, алғашқы
нарықта олар сатылады, ал екіншісінде – сатып алынып, қайта сатылады.
Артық қаржысы бар және тапшылық қаржы жағдайындағы шаруашылық
субъектілері бірімен бірі 3 түрлі тәсілмен байланысты болуы мүмкін:
тікелей, қаржы делдалдары арқылы және қаржы институттары арқылы.
1. Тікелей қаржыландыру тәсілі – артық қаржысы бар субъект екіншіге
қаржысын несиеге береді. Сөйтіп, несие берушінің біреу берген қарыз
міндеттемелері бойынша талабы көбейсе, несие алушының міндеттеме қайтару
портфелі ұлғаяды.
2. Делдалдар арқылы қаржыландыру – бұдан делдал ретінде брокерлер мен
дилерлер жүреді. Бұл тәсіл бойынша қор биржасы қызмет жасайды. Себебі не
брокер, не дилер өзінің қарыз міндеттемелерін шығармайды. Олар қор биржасы
атынан делдалдық қызмет атқарады.
3. Қаржы институттары, яғни коммерциялық банктер, сақтандыру және
инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары қаржы жағдайлары қарама-қарсы
субъектілерді қаржыландыруда делдалдық қызмет атқарады. Бұл ұйымдар несие
алушының қарыз міндеттемелерін өздері сатып алып, оларды екінші қаржы
жағдайы артық субъектке сатады.
Бұндай жанама түрде қаржыландырудың артықшылығы – қаржы институттарының
несие берушіні қызықтыратын қаржы міндеттемелерін шығаруы. Мысалы, банктік
депозиттер (сақтауға берілген бағалы қағаздар), өмірді сақтандыратын
полистер, зейнетке шыққаннан кейін берілетін қаржы туралы зейнетақы
жоспарлары. Міне бұл міндеттемелер несие берушіні әрі сенімділігімен, әрі
қайтарымдылығымен, әрі алуға оңай және қолайлылығымен өзіне тартады. Бірақ
бұл жағдайда қаржы институттары қарыз міндеттемелерінің қайтарылмау
(өтелмеу) қаупін өздеріне алады.
Қарыз міндеттемесі белгілі-бір мезгілге шығарылады. Ол мезгіл қарыз
міндеттемесін шығарған күнмен оны өтеген күн аралығына тең. Қарыз
міндеттемесінің қызмет мезгілі үш кезеңнен тұрады:
• шығару уақыты;
• айналым мезгілі немесе алғашқы нарықта сату;
• өтеу мезгілі немесе қолма-қол ақшаны қорға өткізу.
Қарыз міндеттемесі иемденушіге кіріс түсіреді.
1.4. Бағалы қағаздардың жіктелуі
Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы қағаздар анықтамасымен тығыз
байланыста. Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа
түсетін қарыз міндеттемесі. Қарыз міндеттемелерінің барлығының арнаулы
бағалы қағаздар сияқты нысаны (формасы) болмайды. Олардың көбісі келісім
құжатында 1-2 бап ретінде көрсетіледі. Бағалы қағаздардың көбі арнаулы
тіркеуден өтеді. Тіркеу инвесторларға бағалы қағаздар туралы дәл және
маңызды мағлұмат алуға көмектеседі. Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз
инвестициясының сапасын дәл анықтауына мүмкіндік алады.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі: біріншіден, түсіретін
кірісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілі мен
айналым жеріне байланысты.
1. Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен төленіп,
ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу
көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар немесе оны акция деп атайды. Акция оны
иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге
шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс түсіреді. Ал бағалы қағаздардың
басқа түрлері қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.
2. Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі. Олардың
эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы
институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне
байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге бөлінеді:
• Қазыналық немесе үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығарған бағалы
қағаздар. Бұл қағаздар ең бір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның
төлемін (өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл
бағалы қағаздардың көп тараған түрлері қазыналық вексельдер мен
қазыналық облигациялар. Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындары да
көбіне облигация түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.
• Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы
қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен
істің нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
• Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі акционерлік
қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары. Оларды
өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындарымен қатар
коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары,
зейнетақы қорлары шығарады.
• Банктердің бағалы қағаздары – олар депозиттік сертификаттар (салым
құжаты), чектер және бұданда басқа банктің өзінің қарыз
міндеттемелері.
• Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары – олар коммерциялық вексельдер,
фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
3. Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша да
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Ал ақша нарығы қаржы нарығының бір бөлігі, онда қысқа мерзімді бағалы
қағаздар сатылып және сатып алынады. Оның айналу мерзімі 1 күннен 1 жыл
аралығына созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік
сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар сатуға түседі. Оларды
шығарушылар әртүрлі жіктелу топтарына жатсада, олардың бәрі қарызды бағалы
қағаздарға жатады.
Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар
түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін. Олардың
эмитенттері де әртүрлі: мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар,
қаржы институттары және тағы басқалары.
Бағалы қағаздардың кейбір түрі қысқа мерзімге яғни 1 жылға дейінгі
айналымда болса да капитал нарығында жүреді. Мысалы, опцион.
ІІ.Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері
2.1. Акциялар
Акция – үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз. Ол
иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне
заң жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп тұрса,
акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан
рет өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы
жоқ. Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екінші нарықта
сатуына болады.
Акцияны шығару мына жағдайда болады:
• меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық
капиталын қалыптастырғанда;
• бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
• жарғылық капиталды қосымша молайтқанды.
Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы
жиынтық құны. Ол өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай және артықшылықты
акциялар) және компанияның портфелінде қалған бағалы қағаздар болып
бөлінеді. Оларды компания кез-келген уақытта өзойынша пайдалана алады.
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға
және оны инфляцияданқорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-
бір түрі. Акция компанияның акционерлер алдындағы қарыз міндеттемесі.
Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы бар. Бірақ бірсыпыра
елдердің заңында, егер корпорацияның төлем қабілеті жоқ болса, онда ол
акциясын қайта сатып алатын құқықтан айырылады деген де ереже бар. Дәл осы
жағдай, егер қайта сатып алу корпорацияның төлем қабілетін нашарлататын
болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны бөлуге де болады. Айналымдағы әрбір
акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады.
Акция бірнеше түрге жіктеледі. Бір жағынан, бір акционерден басқа
біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе,
екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша – жай және
артықшылықты акция деп те екіге бөлінеді. Корпорация тек өзінің жарғысында
бекітілген акцияларды ғана шығара алады.
а) Атаулы акция – иесі міндетті түрде корпорацияның реестрінде тіркелуі
тиіс акция. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта алғандығы туралы
жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
ә) Ұсынушыға арналған акция – иесінің аты жөні корпорация кітабында
тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Ал басқару жағынан корпоацияларға қолында атаулы акциясы бар
акционерлер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың қозғалысын және
бағалы қағаздардың қозғалысын және бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің
қолында шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап
отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда,
әсіресе, қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушыға арналған
акцияны қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші
нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға
айырбастауға болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерге кейбір
жағдайда қолбайлау туғызады. Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолы да
әртүрлі:
1. Сату механизімі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды компаниядан
сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бір толтырылған сертификат
алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында екі жақтың қолы
қойылған “индоссамент” деген белгі қойылады. Содан соң акционерлердің
тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат корпорацияға жіберіледі. Содан
кейін ғана акциялардың жаңа иесі акцияларға жаңа сертификат алады.
Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бір иемденуші тікелей, яғни
қолма-қол екіншіге береді.
2. Акцияның осы екі түрінің жаңа данасын иемденушілер құқын белгілеу
тәртібі де әртүрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі корпорациядан хабарландыру
хат алса, алакцияны ұсынушыға бұндай механизм жүруі мүмкін емес. Ұсынушы
акциясында кесіп алатын купоны болады. Соны толтырғаннан кейін корпорацияға
жіберіп, өзінің меншік құқын іске асырады.
3. Ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ ол көп
тиражбен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әртүрлі мөлшерде бола
береді.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құығы бойынша жай және артықшылықты
акциялар болып бөлінеді. Жай акцияларды иеленушілердің корпорацияның
тапқан пайдасының мөлшеріне байланысты дивидендтер алу құқы, жиналыстарда
дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация
жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің
бір бөлігін алу құқы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге
асырылады.
Әрбір акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Сонымен бірге жай акция
дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд корпорацияның шаруашылық
нәтижесіне байланысты. Дивиденд корпорацияның таза пайдасының бір бөлігі,
басқаша айтқанда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған қалдығын
бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер етуі
кездейсоқ жәйт емес.
Жай акцияның меншіктенушілердің өкілеттіліктері мыналар:
1. Директорлар кеңесін сайлауға дауыс беруге және сол кеңеске өзі
сайлануға құқықты. Директоратқа сайланғанда кейбір корпорацияның жарғысында
кей жағдайда мүлік цензі көрсетіледі, яғни үміткердің қолындағы жай
акцияның ең төменгі қажетті мөлшері көрсетілуі тиіс.
Директорлар кеңесі корпорация атынан бұқаралық ақпарат құралдарына
хабарлама береді. Ол жыл сайын өтетін жиналысқа мына хабарларды:
корпорацияның жылдық есебін; жылдық балансты және таза пайданы бөлу жобасын
дайындайды.
Директорлар корпорацияны басқаруды ұйымдастыруға, менеджерлерді жұмысқа
қабылдауға және шығаруға, сыйлық белгілеуге жауап береді. Олар капитал
құрамының өзгеруін қадағалап, корпорация табысын бөлумен де шұғылданады.
Табысты бөлу – корпорация меншігін оның акционерлері арасында дивиденд
ретінде үлестіру деген ұғым. Бұл туралы директорлар кеңесі хабарлап тұрады,
ол компанияның міндеті.
Директорлар кеңесінің басты мақсаты – менеджерлердің өз міндетін
орындауын қадағалау. Менеджерлердің міндетіне төмендегілер жатады:
міндетіне бой ұсыну, яғни өзінің өкілдік шеңберінде қызмет істеу; адал
ниеттілік міндеті; корпорацияға адалдық міндеті. Ондай адалдық мүдделерді
таластыруға, директорларға қарыз беруге, корпорацияның мүмкіндіктерін өз
пайдасына қолдануға және онымен бәсекелесуге жол бермейді.
2. Дивиденд алу құқы. Дивиденд мөлшері корпорацияның жылдық айналымына
байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әрбір үш айда бір) төлеуі мүмкін.
Дивидендтің бірнеше түрі бар:
• қолма-қол төленетін дивидендтер. Бұл табысты бөлудің ең кең тараған
түрі. Ол бір жай акцияға есептеліп төленеді;
• мүліктік дивидендтер. Табысты бөлудің мүліктік формасы акционердің
қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Корпорация
дивидендтің бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданады;
• акция формасындағы дивидендтер. Бұл қосымша акциялар акционерлер
арасында акционерлердің қолындағы акция санына пропорционалды
бөлінеді. Дивиденд төлеудің бұл түрі компанияның өзін-өзі қорғап
қалуын қамтамасыз етеді.
Қолма-қол төленетін дивидендтер баланстың активі мен пассивін және
қолма-қол ақша қаражаты қозғалысы ведомостын тексергеннен кейін ғана жүзеге
асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда корпорация жауап беруге
міндетті. Сонымен бірге дивиденд акционер табысының тек бір ғана бөлігі.
Оның екінші бөлігі акция бағасының өзгеруіне байланысты қалыптасады.
3. Жай акция бойынша меншік құқын басқаға беру. Өзінің үлестік құқын
акционер акциясын ия сатып, ия сыйға беріп, ия өсиетке қалдырып жүзеге
асырады. Акция кепілдікке де, яғни банктен несие алғанда да беріледі.
4. Корпорациядағы акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беру
құқы. Бұған мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, корпорацияның активтерінің
бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер болып корпорацияның
барлық қозғалмайтын және қозғалатын меншігі: жер, құрылыс, мүлік, қолма-қол
қаржы есептеледі.
5. Корпорацияның қаржылық есебін тексеру құқы, мысалы, акционерлердің
реестерін текскру. Жылма-жыл корпорация президенті әрбір акционерге хат
жіберуі тиіс. Акционер баланстың активі мен пассивін, салық ведомостысын
бақылауы мүмкін.
6. Шектеулі міндет құқы. Басқаша айтқанда, корпорация банкротқа
ұшырағанда акция сатып алуға шығарған акционердің ақшасын қайтаруға ешкім
кепілдік бермейді.
7. Корпорация жабылған кезде оның активінің бір бөлігін алу құқы, яғни
жабылу дивидендін алу құқығы. Корпорацияның міндеттерін өтеу тәртібі
бойынша, ең алдымен корпорация мемлекеттердің және адвакаттардың, содан соң
белгілі-бір тәртіппен өзіне несие берушілердің, ал ең соңында артышылықты
акция иелерінің талабын орындайды.
Директорлар кеңесі, жоғарыда айтқандай, корпорация акционерлерінің
жылма-жыл өтетін жиналысында сайланады. Тікелей дауыс беру жай көп дауыс
алу деген ұғым. Ол әрбір акционердің қолындағы акция санына тең дауыс беру.
Сонымен қатар, дауыс беруде сенімхатты да пайдалануға болады.
Акционерлердің жиналысында біреудің акциясы негізінде басқа біреу
сенімхатпен дауыс беруіне өкілеттілік алады.
Көптеген корпорациялар жай акция бойынша номинал құнын бекітеді. Ол
акцияның титулында көрсетіліп, хабарлама сипатында болады. Ол бір акцияға
шаққандағы жарғылық капиталдың мөлшерін көрсетеді. Номинал құны акцияның
нарықтық бағасының одан әрі қозғалысына ешқандай әсер етпейді. Ол акцияны
алғашқы орналастырғанда ғана маңызды роль атқарады және номинал акцияның
эмиссиялық бағасы.
Егер акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағасын сатуға қатысқан
барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын, сатушының
төмендеткен төменгі бағасымен және сатып алушының төлейтін жоғары бағасы
анықтайды. Акцияның нарықтық бағасын ия корпорация, ия басқа біреу
белгілейді.
Акцияның эмиссиялық және нарықтық бағаларынан басқа, оның баланстық
бағасы да болады. Ол қаржы есебінің құжаттары негізінде анықталып,
бухгалтерлік немесе “кітаптық” баға деп аталады. Ол активтің таза құнын
(корпорация активінен минус оның пассиві) орналастырылған акция санына
бөлгенге немесе бір акцияға келетін акционерлерге тиесілі капиталдың
көлеміне тең.
Корпорация жай акцияның номиналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар.
Онда ол нарықтық бағамен сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында
компанияның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Корпорация
жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтің белгілі-бір бөлігін
(номиналдық құнының емес) алуға кепілдік береді.
Артықшылықты акциялар (немесе преференционалды) – меншік туралы ерекше
сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген
мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді.
Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған
байланысты артықшылық дауыс құқын жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.
Артықшылықты акция иемденушісін қорғау үшін акцияның осы түрі бойынша
дивидендтер әрқашан жай акциялар бойынша дивидендтер беруден бұрын
төленеді. Сондықтан бұл акциялардан гөрі жай акция иемдену қауіптілеу.
Артықшылықты акциялар номинал құны көрсетілген және көрсетілмеген болып
екіге бөлінеді. Бірінші жағдайда дивиденд акцияның номиналына байланысты
процент түрінде есептеледі. Ал номиналсыз артықшылықты акциялар сирек
кездеседі, оларда дивидендтің нақты ақшалы мөлшері көрсетіледі. Акция
номиналының оның нарықтық бағасына әсері жоқ.
Жай акция бойынша төленетін дивидендтер сияқты артықшылықты акция
бойынша да дивидендтер таза пайдадан төленеді. Артықшылықты акция, әдетте,
- атаулы бағалы қағаз. Корпорация бұл акцияның бірнеше сериясын шығаруы
мүмкін. Әрбір сериясының әртүрлі көлемдегі артықшылығы бар.Олар әр сериялы
акцияның сертификатында көрсетіледі.
Егер корпорация артықшылықты акциялардың бір емес көп сериясын
шығаратын болса, онда оның біреуін бірінші артықшылықты деп, ал келесісін –
екінші артықшылықты деп анықтауы керек. Сондықтан осы акциялардың тек бір
сериясының ғана басқа серияларынан гөрі артықшылығы мол болады. Ол
артықшылық әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылады: дивиденд алғанда,
активтерді бөлгенде немесе осы екі жағдайды қоса алғанда.
Артықшылықты акциялардың өзі бірнеше түр тармағына бөлінеді. Оларды
былай топтастыруға болады – қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивтік
және кумулятивтік емес, конвертабельді және конвертабельді емес.
Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін шығару мүмкіндігі корпорацияның
жарғысында қаралады. Акциялардың бұлай бөлінуінің себебі акция
иемденушілердің артықшылықтарды пайдалануына байланысты. Олар:
• Үстеме пайданы бөлуге қатысу;
• Хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте
қатысу;
• Акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі.
Қатысушылар артықшылығы өз иемденушісіне үстеме пайданы бөлуге қатысуға
мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, корпорация жарғысында жай акция
бойынша төленетін дивидендтің көлемі белгіленген, ал пайда одан жоғары
болса, онда ол артықшылықты акция бойынша төленетін дивидендтің мөлшерін
жоғарылатады. Олардың арасындағы ара қатынасын компанияның өзі белгілейді.
Қатысушылар акциясы иесі ешуақытта белгіленген деңгейден артық
дивиденд алуға құқы жоқ. Егер артықшылықты акциялар кумулятивтік болса,
онда бұрын хабарланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер
міндетті түрде келесі жылы төленеді. Ол жай акциялар бойынша дивиденд
төлеу хабарланбастан бұрын жүзеге асырылады, яғни төленеді. Кумулятивтік
емес акциялар бойынша төленбеген дивидендтерді келесі жылдың дивидендтіне
қосуға болмайды.
Конвертабельді артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне кейбір
жағдайларда осы корпорацияның жай акцияларының белгілі-бір мөлшеріне
айырбастауына мүмкіндік береді. Айырбастау жөніндегі талап осы типті акция
шығарған кезде жазбаша түрде корпорация кітабында көрсетіледі.
Артықшылықты акциялардың көбісі конвертабельді. Ал конвертабельді емес
акциялар өз статусын өзгертуге мүмкіндігі жоқ.
Артықшылықты акциялардың өте сирек кездесетін түр тармағының бірі –
дивиденд төлеуі кейін қалдырылған акциялар. Олар корпорация
құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Олар бойынша дивиденд тек жай
акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғарғы квотасы төленіп болғасын
ғана беріледі. Содан қалғаны атаулы акция иелеріне бөлінеді. Егер
компанияның ісі өрлеп тұрса, бұл акциялар өте тиімді.
Егер компанияның жарғысында оның директорлары корпорация капиталын
құруға жеке қатысуы керек делінсе, онда – директорлық квоталы акция деп
аталатын артықшылықты акцияның арнаулы түрі шығарылады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны
әлбетте барлық акциялардың 10%-нен аспайды. Демек, корпорация қаржысында
олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың корпорация
ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жиналысында
дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал
тартуға мүмкіндік береді.
2.2. Облигациялар
Облигация деп эмитенттің белгілі-бір шартты орындауға, яғни алған
ақша сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны төлеуді міндеттенген
жазбаша қарыз құжатын айтады. Ол корпорацияның активіне қарсы қойылады.
Облигация арқылы тартылған капитал акционерлік капитал деп есептелмейді.
Облигация шығару – қосымша капитал тартудың бір нысаны. Эмитенттің жалпы
шығыны облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға жұмсаған жылдық
шығынға тең болады.
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан оның кепілі болып
эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік – эмитенттің банкротқа
ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде – корпорация мүлігінің
бір бөлігін иемденуге облигация ұстаушының құқы. Облигация да акция сияқты
корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен бұл екі бағалы
қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар. Ол өзгешеліктердің
маңыздылары мыналар:
1. Облигация иемденушісі корпорацияға несие беруші болып табылады.
Ал облигация корпорацияны несиелендіргеннің куәлігі. Өз кезегінде,
акционер корпорацияны меншіктенушінің бірі. Акция сол меншіктенудің куәлігі
тәрізді.
2. Облигация иемденушісіне сыйақы төленеді. Оның мөлшері бекітілген
және нақты анықталған. Бұл бағалы қағаз өзінде көрсетілген белгілі бір
анықталған уақыт аралығында ғана кіріс түсіреді. Облигация бойынша сыйақы
(мүдде) басқа өтелетін дивидендтерден бұрын төленеді. Корпорацияның
сыйақыны уақытында төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең. Акционер де
дивиденд түрінде төлем алады. Бірақ дивидендтің мөлшері тіркелмейді және ол
арнаулы уақытта төленбейді. Егер корпорация дивиденд төлеу туралы
хабарламаса, демек, төлегісі келмесе, онда акционер корпорацияға қарсы
ешқандай шара қолдана алмайды.
3. Басқа несие беру сияқты, облигация иесінің дауыс беру құқы жоқ. Ол
акционерлер жиналысына, сонымен қатар, корпорация басқаруға да қатыспайды.
Оған керісінше акция ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Жалған капитал. Акционерлік
қоғамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Жалған капиталдың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...4
1.2. Акционерлік
қоғамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...6
1.3. Бағалы қағаздар – қарыз
міндеттемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.4. Бағалы қағаздардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
ІІ. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1.
Акциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2.
Облигациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..21
2.3.
Вексельдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .25
2.4. Бағалы қағаздардың басқа
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
ІІІ. ҚР-да бағалы қағаздар нарығының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 32
3.1.Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның құрылымы..32
3.2.Бағалы қағаздар нарығының кәсіби
мамандары ... ... ... ... ... ... .. ... .35
3.3.Бағалы қағаздар нарығының даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...40
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...43
Кіріспе
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар – меншік қатынастары;
шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмі;
олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның барлық
топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделілігінің дәрежесі.
Қоғамдағы соңғы жылдарда болған өзгерістер – Қазақстан Республикасының
нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір
кезеңдерінің өзгерістері.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы – бағалы қағаздар нарығы. Бағалы қағаздар кез-келген нарықтық
экономиканың төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы
мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады, яғни бұл күрделі қаржы
тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, оларды нарық
жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда.
Осы курыстық жұмысымның бірінші бөлімінде – жалған капитал, акционерлік
қоғамдар және мұнда жалған капиталдың мәні, акционерлік қоғам, бағалы
қағаздардың - қарыз міндеттемесі және бағалы қағаздардың жіктелуі
қарастырылған.
Екінші бөлім – бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері. Бұл
бөлімде акциялар, облигациялар, вексельдер және бағалы қағаздардың басқа да
түрлері қарастырылып отыр.
Ал келесі үшінші бөлімде – ҚР-да бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы.
Бұнда бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның құрылымы, бағалы
қағаздар нарығының кәсіби мамандары және бағалы қағаздар нарығының даму
жолдары қарастырылған.
І. Жалған капитал. Акционерлік қоғамдар
1.1.Жалған капиталдың мәні
Жалған капитал дегеніміз қосымша құнның бір бөлігін дивиденд немесе
процент түрінде иемденуге құқық беретін бағалы қағаздар иесінің меншік
титулы. Бағалы қағаздар – акциялар, облигациялар, вексельдер және басқа да
түрлерде көрінетін капитал. Бағалы қағаздарды неліктен жалған капитал деп
атаған. Оған себеп болған:
Біріншіден, табыс көзі – тауар өндірісі. Ал бағалы қағаздардың пайда
болуы өндірістік капиталмен тікелей байланысты. Өнім өндірістен айналымға
түсіп, табыс әкеледі. Ал бағалы қағаздар өндірістен тыс тек айналымнан
табыс әкеледі деген бұлдыр қиял пайда болады. Оны мысал ретінде келтірілген
мына екі формуладан аңғару қиын емес. Тауар айналымы (Т – А – Т)
формуласындағы бірінші акт (Т - А) тауарды сату басқа керекті тауарды сатып
алу мақсатында жүргізіледі, яғни қажеттілікті – керек тауарды сатып алу
арқылы өтеу. Ал капиталдың айналымы (А – Т – А*) формуласындағы мақсат –
тауарды сатып алып қайта сату, яғни процесс пайда табу мақсатында
жүргізіледі. Бұнда А*=А+а, яғни а – қосымша құн, өсім, немесе капитал. Ал
капитал өздігінен өсетін құн, немесе қосымша құн беретін құн.
Екіншіден, бағалы қағаздардың капитал болыпесептелетін себебі оларды
сатуға болады. Бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық бағалары
иррационалдық сипатта (өлшеусіз сандар) болады. Жалған капиталдың бағасы
капиталға сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасына және бағалы қағаздарды
сатудан түскен табыстың мөлшеріне байланысты анықталады.
Капиталға сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда жалған капиталдың
бағасы оған тура пропорционалды өседі. Керісінше, егер капиталдыұсыну
сұраныстан жоғары болса және банктік проценттің деңгейі де жоғары болса,
онда жалған капиталдың бағасы бұларға кері пропорционалды кемиді. Мысалы,
бағалы қағаздардан түсетін жылдық табыс 50$ делік, ал қарыз процентінің
деңгейі 5% болған жағдайда бағалы қағаздардың бағасы 1000$ болады:
(50 100%)5=1000$
Демек, жалған капиталдың бағасы жиі өзгерістерге ұшырап тұратын нарықтық
құн.
Жалған капитал нақты (өндірістік) және несие капиталдарымен байланысты
болғанымен, олардың оқшауланып шыққан бөлігі, яғни олардың бағалы
қағаздардағы көрінісі ретінде айналыста жүреді. Оның нақты капиталдан
мынадай ерекшеліктері бар:
1) жалған капиталдың өз құны (өте аз) жоқ. Бірақ бағалы қағаздардың
кейбір түрлері нақты капиталдың орнында жүреді;
2) бағалы қағаздардың айналысы қор биржасынан және несие жүйесінен
басталады, ал нақты капитал өндіріс аясына қызмет көрсетеді;
3) жалған капиталдың мөлшері (бағалы қағаздардың сатылатын жиынтық
бағасы, яғни бағалы қағаздардың курсы) бағалы қағаздарды сатудан түскен
табыстың капиталға айналуымен анықталады. Ал өндірістегі нақты капиталдан
түскен пайда сол нақты капиталдың өз мөлшеріне байланысты болады.
Жалған капиталдың пайда болуын К.Маркс капиталдану деп атады. Ал
капиталдану – мүліктің немесе нақты капиталдың ақша капиталына айналуы
деген ұғым;
4) жалған капиталдың мөлшерінің өзгеруі нақты капитал көлемінің
өзгеруіне дәл келмейді.
Жалпы алғанда, жалған капитал нақты капиталға қарағанда шапшаң өседі.
Бұл жағдай акционерлік кәсіпорындардың тез дамуына, бағалы қағаздардан
түсетін дивиденд пен процент мөлшерінің айырмашылығына және де бағалы
қағаздардың көлемінің соңғы кездері тез ұлғаюына байланысты.
Сонымен бірге жалған капиталдың несие капиталынан да айырмашылығы бар.
Олар:
1. Бағалы қағаздар несие капиталының қозғалысынан пайда бола отырып, ол
несие капиталынан бөлініп, бағалы қағаздар нарығында дербес қозғалыс
жасайды. Өйткені бағалы қағаздарды сатып алу дегеніміз ақша
капиталының бір бөлігін қарызға берумен бірдей. Ал қарыз – несиелік
құжат немесе бағалы қағаздар түрінде айналыста болады.
2. Несие капиталынан түсетін табыс оның өзінің мөлшерімен анықталса, ал
жалған капиталдың мөлшері оның айналысынан түсетін табысына байланысты
болады. Ол табыс дивиденд немесе процент түрінде түседі. Бағалы
қағаздар өз қозғалыс заңдарына ие болып, нақты капиталдың қозғалысына
көбіне тәуелді болмайды.
Сонымен, бағалы қағаздар қарыз капиталын орналастыратын ортаның тек
біреуі ғана. Жалған капитал сан жағынан қарыз капиталынан көп және
айналыста бір-біріне дәл келмейді. Нақты капитал мен жалған капиталдың
мөлшері жағынан да біріне-бірі дәл келмеуі бағалы қағаздар нарығына тән
ерекшелік. Жалған капиталдың пайда болуы мен оның өсуі байлықтың бір
жерге шоғырлануына әсер етеді.
1.2. Акционерлік қоғамдар және олардың құрылтайшы пайдасы
Акционерлік қоғам деп өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту
мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлғаны айтады. Ал акция – үлесті
немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз, яғни акция қоғам шығаратын және
олардың түрлері мен санаттарына (катигорияларына) қарай акционердің
дивидендтер алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам таратылғаннан
кейін оның қалған мүліктерінің бір бөлігіне құқықтарын куәландырады. Қоғам
өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауапты болады.
Акционер қоғамның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзіне тиесілі
акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне байланысты зияндарға тәуекел
етеді.
Экономикасы дамыған елдерде олар корпорациялар деп те аталады.
Акционерлік қоғамдар жабық және ашық қоғам үлгісінде құрылады. Қоғамның
фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы, сондай-ақ қоғамның үлгісіне
қарай, ашық акционерлік қоғам немесе жабық акционерлік қоғам деген сөздер
немесе ААҚ және ЖАҚ аббревиатурасы болуға тиіс. Қоғам осындай фирмалық
атауымен мемлекеттік тіркеуден өтеді.
Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен алдын-
ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады. Жабық қоғам
акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі шығаратын акцияларды
жабық әдіспен ғана орналастыруға хақылы.
Жабық қоғам акционерлерінің осы қоғамның басқа акционерлері сататын
акцияларды сатып алуға артықшылықты құқығы бар. Жабық қоғамның өз
акцияларын сатқысы келетін акционері оларды қоғамның басқа акционерлеріне,
ал олар бас тартқан жағдайда – қоғамның өзіне сатып алуға ұсынуға міндетті.
Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы акциялар сатуға
ұсынылған кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады.
Егер акционерлердің ешқайсысы аталған мерзімде осы құқықты
пайдаланбаса, ол қоғамға өтеді және онда отыз күн бойы сақталады. Қоғам
сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығын акционерлердің жалпы
жиналысының тиісті шешімін қабылдау жолымен іске асырады. Қоғамның
жарғысында сатуға ұсынылған акцияларды артықшылықпен сатып алу құқығын
қоғамның акционерлерінде немесе оның өзінде қалдырудың өзге мерзімдері
белгіленуі мүмкін, бірақ ол кемінде отыз күн болады.
Қоғам және оның акционерлері акцияларды сатып алудан бас тартқан немесе
белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер акцияларды
қоғамға және оның қатысушыларына ұсынған бағадан төмен емес құны бойынша
үшінші тұлғаларға сатуға хақылы. Сатуға ұсынылған акциялардың бағасын
төмендету туралы шешім қабылдаған ретте акционер оларды басқа акционерлерге
және қоғамға сатып алуға қайта ұсынуға міндетті.
Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің
келісімінсіз иеліктен айыруға хақылы қоғам ашық акционерлік қоғам деп
аталады. Ашық қоғамның акциялары үш түрлі, яғни жабық, жеке және ашық
орналастырылады. Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.
Қазіргі уақытта ҚР-ның акционерлік қоғамдар туралы заңында бағалы
қағаздар нарығындаакциялар бағаланатын, активтерінің мөлшері кемінде айлық
есепті көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерін құрайтын және акционерлерінің
саны 500-ден кем болмайтын ашық қоғам ашық халықтық қоғам болып табылады
делінген. Халықтық қоғам мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар нарығы
туралы заңдармен белгіленген.
ААҚ төмендегі жағдайларға байланысты ашық халықтық қоғам мәртебе-
сін жоғалтады. Егер:
1. Халықтық қоғам мәртебесін алған қоғам акционерлерінің саны алты
айдың ішінде бес жүзден кеміп кетсе;
2. Оның активтерінің мөлшері айлық есепті көрсеткіштің 200000 еселенген
мөлшерінен кеміп кетсе;
3. Қоғам акцияларының бағалы қағаздар нарығындағы бағалануы тоқтатылса,
яғни осы жағдайлардың біреуі пайда болған кезден бастап 6 ай
өткеннен кейін уәкілетті органға хабарлай отырып, халықтық қоғам
мәртебесін жоғалтқаны туралы мәлімдеуі тиіс.
Қоғам акционерлерінің саны жүзден аспаса, акционерлердің жалпы
жиналысының шешімі бойынша ашық қоғам жабық қоғам болып қайта құрылуы
керек.
Қоғамды құру туралы шешім қабылдаған жеке және заңды тұлғалар қоғамның
құрылтайшылары болып есептеледі. Қоғамның құрылтайшысы немесе құрушысы
жалғыз тұлға болуы мүмкін. Қоғамның құрылтайшылары оны құруға байланысты ол
мемлекеттік тіркеуден өткенге дейін туындаған мәліметтер бойынша бірлесіп
жауап береді. Ал оны жалғыз тұлға құрған жағдайда қоғам құру туралы шешімді
осы тұлға жеке-дара қабылдайды.
Қоғамдарды құрушылар құрылтайшы пайдасы түрінде орасан көп табысты
иемденеді. Құрылтайшы пайдасы дегеніміз қоғамды құрушылардың акцияларды
сатудан алған сомасы мен қоғамды құруға жұмсаған капиталының сомасы
арасындағы айырма түрінде алатын табысы. Басқаша айтқанда, жалған капитал
және нақты капиталдар мөлшерінің айырмасы құрылтайшы пайдасы болып
есептелінеді. Мысалы, егер нақты капитал 200 доллар, ал жалған капитал 1000
доллар болса, онда құрылтайшы пайдасы 800 долларды құрайды (1000-200). Бұл
пайданы алудың бір тәсілі – капиталдың ажыратылмалы болуы, яғни шығарылған
бағалы қағаздар сомасының қоғамға нақты жұмсалған капиталдан көп болуы. Бұл
құбылыс мемлекет акционерлік меншікті қанағаттанарсыз реттеп отырған
елдерде кең өрістеген.
Құрылтай шарты мен жарғы қоғамның құрылтай құжаттары болып табылады.
Жалғыз тұлға құрған қоғамның құрылтай құжаты оның жарғысы болып табылады.
Құрылтай жиналысында құрылтайшылар қоғамды құру туралы шешім
қабылдайды, оның жарғысын бекітеді, қоғамның органдарын, сондай-ақ қоғамды
мемлекеттік тіркеуге арналған құжаттарға қол қоюға және ұсынуға, заңдарда
белгіленген тәртіппен мүлікті, оның ішінде қоғамның акцияларын төлеуге
құрылтайшылар енгізетін мүліктік құқықтарды ақшалай бағалауды жүргізуге
уәкілетті адамдарды сайлайды. Құрылтайшылар құрылтай жиналысының хаттамасын
және құрылтай шартын жасасып, қол қоюға, сондай-ақ қоғамның жарияланған
жарғылық капиталының мөлшері туралы шешім қабылдауға тиіс.
Қоғамның құрылтай жиналысында сайланған органдар қоғам мемлекеттік
тіркелгеннен кейінгі акционерлердің бірінші жалпы жиналысына дейін жұмыс
істейді. Шетелдік инвестордың қатысуымен қоғам құру заң актілеріне сәйкес
жүзеге асырылады.
Қоғамның құрылтай шартында қоғамды құру туралы шешім, қоғамның үлгісі,
оның толықжәне қысқартылған атауы көрсетіледі. Сондай-ақ онда қоғамның
жарияланған жарғылық капиталының ең төмен мөлшері: жабық қоғам үшін – айлық
есепті көрсеткіштің 100 еселенген, ал ашық қоғам үшін – 5000 еселенген
мөлшері туралы жазба болады.
Қоғамның жарғысы заңды тұлға ретіндегі қоғамның мәртебесін айқындайтын
құжат. Қоғамды мемлекеттік тіркеу кезінде ол құрылтай құжаты ретінде
қарастырылады. Қоғамның орналасқан жері, жарияланған акциялардың әр түрлі
саны, санаттары, атаулы құны, оларды иеленушілердің құқықтарытуралы
мәліметтер көрсетіледі. Жарғыда акционерлердің жалпы жиналысын әзірлеу мен
өткізу тәртібі, сондай-ақ жалпы жиналысты өткізу туралы акционерлерге
хабарлаудың жолдары, яғни осы хабарлар жарияланатын бұқаралық ақпараттар
құралдары көрсетіледі.
Осымен қатар жарғыда қоғам акционерлерінің құқықтары, яғни қоғамды
басқаруға қатысуға, дивиденд алуға, қоғамның қаржылық есебімен танысуға, ол
таратылған жағдайда қалған мүліктің бір бөлігін алуға құқылы екендігі
айқындалады. Жарғыда акционерлердің міндеттері де көрсетіледі. Акционер
өзіне тиесілі акцияларды сату жөнінде ірі мәміле жасау ниеті туралы қоғамға
хабарлауға, тізілімді ұстаушыларға немесе осы акционерге тиесілі акцияларды
атаулы ұстаушыға қоғамның акциялардың ұстаушылардың тізілімін жүргізуге
қажетті мәліметтердің өзгергендігін он күн ішінде хабарлауға және қоғамның
құпия болып табылатын қызметі туралы мәліметтерді жария етпеуге міндетті.
Акционерлік қоғам – заңды тұлға. Оның органдары: акционерлердің жалпы
жиналысы, директорлар кеңесі, алқалы орган немесе басқарма, тексеру
комиссиясы болып табылады. Қоғам акционерлерінің жылдық жалпы жиналысы оның
ең жоғары басқару органы. Ол қаржы жылы аяқталғаннан кейін бес ай ішінде
өткізілуге тиіс. Акционерлердің жылдық жиналыстан басқа жалпы жиналыстары
кезектен тыс болып саналады. Жабық қоғамның жарғысында қоғамды, директорлар
кеңесін құрмай-ақ басқару мүмкіндігі көзделуі мүмкін. Бұл жағдайда, қоғамды
басқару міндеті акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзыретіне
беріледі
Акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзыретіне жататын кейбір
мәселелерді айтсақ, олар: қоғамның жарғысына өзгерістер мен толықтырулар
енгізу; қоғамның үлгісін өзгерту мен оны ерікті түрде қайта құру және
тарату; қоғамның басқару органдарын сайлау; қоғамның жарғылық капиталының
мөлшерін өзгерту; оның жылдық қаржылық есебін және жыл қорытындысы бойынша
дивидендтер мөлшерін бекіту; қоғамның таза пайдасын бөлу тәртібі, оның
облигацияларын және туынды бағалы қағаздарын шығару шарттары мен тәртібі
сияқты көптеген басқа мәселелер.
Егер акционерлердің жалпы жиналысына қатынасу үшін тіркеу аяқталған
кезде жиынтығында қоғамның дауыс беретін акцияларының елу және одан да көп
процентін иеленгенакционерлер тіркелсе, онда жалпы жиналыс шешім қабылдауға
хақылы болып саналады.
Акционерлердің саны жүзден асатын қоғамда акционерлердің жалпы
жиналысында құрамы үш адамнан кем болмауға тиіс есеп комиссиясы
бекітіледі. Ол жалпы жиналыстың кворумын анықтайды, жиналыста дауыс беру
тәртібін түсіндіреді және дауыстарды санап, дауыс беру қорытындыларын
шығарады. Акционердің жеке өзі немесе өкілі арқылы жалпы жиналысқа қатысуға
және дауыс беруге міндетті. Акционердің өзі жиналысқа қатынаспай оның өкілі
қатысса, онда ол заңдарға сәйкес рәсімделген сенімхат негізінде іс-әрекет
жасайды. Дауыс беру “қоғамның бір акциясы – бір дауыс ” принципі бойынша
жүзеге асырылады.
Қоғамның басқару билігі қолында акцияларды бақылау бумасы бар ірі
акционерлерде болады. Акциялардың бақылау бумасы деген қоғамда үстемдік
беретін акциялардың саны. Ол меншік иесіне қоғам қабылдайтын шешімдерді
айқындауына құқық беретін белгілі бір акциялар бумасының қоғамның
шығарылған жарғылық капиталының мөлшеріне проценттік ара қатынасы. Іс
жүзінде акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беретін акциялардың бес және
одан да көп процентін иеленген акционерлер шешуші дауысқа ие.
Қоғамның басқару органы – директорлар кеңесі.Оның міндетіне қоғам
қызметінің басым бағыттарын айқындау, акционерлердің жылдық және керек
жағдайларда кезектен тыс жалпы жиналыстарын шақыру туралы шешім қабылдау,
олардың күн тәртібін бекіту, қоғам шығарған акцияларды, облигациялар мен
өзге де бағалы қағаздарды сатып алу туралы шешім қабылдау, таза табысты,
резервтік капитал мен қоғамның өзге қорларының қаражатын пайдалану
тәртібін айқындау және сол сияқты көптеген қоғамның жылдық жиналыстары
аралығында шешілетін мәселелер жатады.
Ағымдағы қызметке басшылық жасауды, яғни акционерлердің жалпы
жиналысының және директорлар кеңесінің шешімдерін қоғамның атқарушы органы
жүзеге асырады. Ол алқалы немесе жеке-дара болуы мүмкін. Алқалы атқарушы
органды директорлар кеңесі қоғамның жарғысында көрсетілген санда және
мерзімге сайлайды. Атқарушы орган қоғамның атынан іс-қимыл жасайды, оның
мүддесін қорғайды, штатты шығарып және қоғамның барлық қызметкерлерінің
орындауы үшін міндетті нұсқаулар береді.
Қоғамның атқарушы органының қаржы-шаруашылық қызметін бақылауды жүзеге
асыратын орган – тексеру комиссиясы. Ол кемінде үш мүше құрамында құрылып,
бес жыл мерзімге сайланады. Тексеру комиссиясы кез-келген уақытта өзінің
бастамасымен, акционерлер жалпы жиналысының, қоғамның директорлар кеңесінің
тапсырмасы бойынша және акциялардың 10 процентінен астамын иеленетін
акционерлерінің талабы бойынша қоғамның атқарушы органының қызметіне
тексеріс жүргізеді.
Қоғам акционерлердің жалпы жиналысының шешіміне сәйкес акционерлерге өз
табысынан дивиденд төлейді. Дивиденд деген тиесілі акциялар санына
байланысты акционерге төленетін сыйақы. Дивидендтер ақшамен немесе
акционердің келісімімен сол қоғамның бағалы қағаздарымен де төленеді. Қоғам
дивидендтер төлеуді тоқсан сайын, жарты жылда бір рет, не жыл қорытындысы
бойынша жариялайды.
1.3. Бағалы қағаздар – қарыз міндеттемесі
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасу жағдайында ұдайы өндіріс қаржыны
несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрінісі қарыз
міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі. Қарыз міндеттемелерінің
көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің әр
жақтарын сипаттайды. Соларды қарап өтейік:
1. Қарыз міндеттемесі – оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына
несиеге ақша немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу құқын дәлелдейтін қарыз
алушының берген заңды құжаты.
2. Қарыз міндеттемесі – қарыз алу кезінде несие алушының несие берушіге
(кредиторға) беретін құжаты.
Сонымен, қарыз міндеттемесі дегеніміз жеке немесе заңды тұлғалардың,
яғни нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе қаржылық жағдайларын анықтайтын
құжат. Қарыз міндеттемесін шығарып және оған одан әрі ұстаушыға дейін
қызмет ететін тұлғаны эмитент деп атайды. Көп жағдайда эмитентпен қарыз
міндеттемесін ұстаушының арасында ұстаушының құқын және эмитенттің міндетін
айқындайтын шарт жасалады.
Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын
ала болжау қажеттілігінен шыққан құжат. Ал нарыққа қатысушылардың қаржы
жағдайын сол уақыттағы олардың табысының кірісі мен шығынының арақатынасы
анықтайды.
Қаржымен қамтамасыз етілудің 3 түрлі жағдайы кездеседі:
1. Тепе-теңдік жағдай. Ол кіріс пен шығынның теңдігінен туындайды.
2. Артық жағдай .Ол кіріс шығыннан көп болғанда туындайды. Демек,
сақтаған қоры мол, сондықтан бұл субьект басқаға несие беруге мүмкіндігі
бар.
3. Қаржыға тапшылық жағдай. Ол шығын кірістен көп болғанда туындайды.
Демек, бұл субьект қаржыға мұқтаж, яғни оған несие алу қажет.
Кез-келген уақытта қаржысы артық шаруашылық субъектілері де, қаржы
тапшылығында отырғандар да бір ұлттық қаржы жүйесі шеңберінде кездеседі.
Дәл осы жағдайда екі шаруашылық субъектілерінің біреуі артық табысын
екіншісіне несиеге беріп, орнына қарыз міндеттемесін алады. Керісінше,
бұрынғы қарыз міндеттемесінің орнына қолма-қол ақша жүруі де мүмкін. Қарыз
міндеттемесін борышқор несие берушіге жазып береді. Ол борышқор несиесін
өтегенше несие берушіде сақталады. Қарыз міндеттемесін иемдену құқынан оны
орындау құқы туындайды.
Қаржы міндеттемелерін жеке тұлғалар да, мемлекетте және Орталық
(эмиссиялық) банк те шығаруы мүмкін. Қаржы міндеттемелерінің шаруашылық
айналымында қолдануын есептеуді қаржы активтері деп атайды. Қаржы активтері
мен оны айналымға түсіретін ұйымдық түрінің органикалық бірлігін елдің
қаржы жүйесі дейді. Ұйымдық тұрғыдан қаржы жүйесінің негізін ақша нарығы
және капитал нарығы құрайды. Ақша нарығы бір жыл мерзімге дейін шығарылған
қарыз міндеттемелерін біріктірсе, капитал нарығы бір жылдан көп уақытқа
шығарылған қарыз міндеттемелерінің жиынтығы. Бұл инвестициялық қорлардың
нарығы.
Өз кезегінде қаржы нарығы алғашқы және екінші (қосалқы) нарық болып та
бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан шыққан қаржы міндеттемелері орналасса,
екінші нарықта оның бұрын шыққандары айналымда болады. Демек, алғашқы
нарықта олар сатылады, ал екіншісінде – сатып алынып, қайта сатылады.
Артық қаржысы бар және тапшылық қаржы жағдайындағы шаруашылық
субъектілері бірімен бірі 3 түрлі тәсілмен байланысты болуы мүмкін:
тікелей, қаржы делдалдары арқылы және қаржы институттары арқылы.
1. Тікелей қаржыландыру тәсілі – артық қаржысы бар субъект екіншіге
қаржысын несиеге береді. Сөйтіп, несие берушінің біреу берген қарыз
міндеттемелері бойынша талабы көбейсе, несие алушының міндеттеме қайтару
портфелі ұлғаяды.
2. Делдалдар арқылы қаржыландыру – бұдан делдал ретінде брокерлер мен
дилерлер жүреді. Бұл тәсіл бойынша қор биржасы қызмет жасайды. Себебі не
брокер, не дилер өзінің қарыз міндеттемелерін шығармайды. Олар қор биржасы
атынан делдалдық қызмет атқарады.
3. Қаржы институттары, яғни коммерциялық банктер, сақтандыру және
инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары қаржы жағдайлары қарама-қарсы
субъектілерді қаржыландыруда делдалдық қызмет атқарады. Бұл ұйымдар несие
алушының қарыз міндеттемелерін өздері сатып алып, оларды екінші қаржы
жағдайы артық субъектке сатады.
Бұндай жанама түрде қаржыландырудың артықшылығы – қаржы институттарының
несие берушіні қызықтыратын қаржы міндеттемелерін шығаруы. Мысалы, банктік
депозиттер (сақтауға берілген бағалы қағаздар), өмірді сақтандыратын
полистер, зейнетке шыққаннан кейін берілетін қаржы туралы зейнетақы
жоспарлары. Міне бұл міндеттемелер несие берушіні әрі сенімділігімен, әрі
қайтарымдылығымен, әрі алуға оңай және қолайлылығымен өзіне тартады. Бірақ
бұл жағдайда қаржы институттары қарыз міндеттемелерінің қайтарылмау
(өтелмеу) қаупін өздеріне алады.
Қарыз міндеттемесі белгілі-бір мезгілге шығарылады. Ол мезгіл қарыз
міндеттемесін шығарған күнмен оны өтеген күн аралығына тең. Қарыз
міндеттемесінің қызмет мезгілі үш кезеңнен тұрады:
• шығару уақыты;
• айналым мезгілі немесе алғашқы нарықта сату;
• өтеу мезгілі немесе қолма-қол ақшаны қорға өткізу.
Қарыз міндеттемесі иемденушіге кіріс түсіреді.
1.4. Бағалы қағаздардың жіктелуі
Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы қағаздар анықтамасымен тығыз
байланыста. Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа
түсетін қарыз міндеттемесі. Қарыз міндеттемелерінің барлығының арнаулы
бағалы қағаздар сияқты нысаны (формасы) болмайды. Олардың көбісі келісім
құжатында 1-2 бап ретінде көрсетіледі. Бағалы қағаздардың көбі арнаулы
тіркеуден өтеді. Тіркеу инвесторларға бағалы қағаздар туралы дәл және
маңызды мағлұмат алуға көмектеседі. Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз
инвестициясының сапасын дәл анықтауына мүмкіндік алады.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі: біріншіден, түсіретін
кірісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілі мен
айналым жеріне байланысты.
1. Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен төленіп,
ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу
көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар немесе оны акция деп атайды. Акция оны
иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге
шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс түсіреді. Ал бағалы қағаздардың
басқа түрлері қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.
2. Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі. Олардың
эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы
институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне
байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге бөлінеді:
• Қазыналық немесе үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығарған бағалы
қағаздар. Бұл қағаздар ең бір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның
төлемін (өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл
бағалы қағаздардың көп тараған түрлері қазыналық вексельдер мен
қазыналық облигациялар. Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындары да
көбіне облигация түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.
• Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы
қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен
істің нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
• Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі акционерлік
қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары. Оларды
өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындарымен қатар
коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары,
зейнетақы қорлары шығарады.
• Банктердің бағалы қағаздары – олар депозиттік сертификаттар (салым
құжаты), чектер және бұданда басқа банктің өзінің қарыз
міндеттемелері.
• Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары – олар коммерциялық вексельдер,
фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
3. Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша да
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Ал ақша нарығы қаржы нарығының бір бөлігі, онда қысқа мерзімді бағалы
қағаздар сатылып және сатып алынады. Оның айналу мерзімі 1 күннен 1 жыл
аралығына созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік
сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар сатуға түседі. Оларды
шығарушылар әртүрлі жіктелу топтарына жатсада, олардың бәрі қарызды бағалы
қағаздарға жатады.
Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар
түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін. Олардың
эмитенттері де әртүрлі: мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар,
қаржы институттары және тағы басқалары.
Бағалы қағаздардың кейбір түрі қысқа мерзімге яғни 1 жылға дейінгі
айналымда болса да капитал нарығында жүреді. Мысалы, опцион.
ІІ.Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері
2.1. Акциялар
Акция – үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз. Ол
иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне
заң жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп тұрса,
акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан
рет өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы
жоқ. Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екінші нарықта
сатуына болады.
Акцияны шығару мына жағдайда болады:
• меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық
капиталын қалыптастырғанда;
• бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
• жарғылық капиталды қосымша молайтқанды.
Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы
жиынтық құны. Ол өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай және артықшылықты
акциялар) және компанияның портфелінде қалған бағалы қағаздар болып
бөлінеді. Оларды компания кез-келген уақытта өзойынша пайдалана алады.
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға
және оны инфляцияданқорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-
бір түрі. Акция компанияның акционерлер алдындағы қарыз міндеттемесі.
Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы бар. Бірақ бірсыпыра
елдердің заңында, егер корпорацияның төлем қабілеті жоқ болса, онда ол
акциясын қайта сатып алатын құқықтан айырылады деген де ереже бар. Дәл осы
жағдай, егер қайта сатып алу корпорацияның төлем қабілетін нашарлататын
болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны бөлуге де болады. Айналымдағы әрбір
акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады.
Акция бірнеше түрге жіктеледі. Бір жағынан, бір акционерден басқа
біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе,
екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша – жай және
артықшылықты акция деп те екіге бөлінеді. Корпорация тек өзінің жарғысында
бекітілген акцияларды ғана шығара алады.
а) Атаулы акция – иесі міндетті түрде корпорацияның реестрінде тіркелуі
тиіс акция. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта алғандығы туралы
жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
ә) Ұсынушыға арналған акция – иесінің аты жөні корпорация кітабында
тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Ал басқару жағынан корпоацияларға қолында атаулы акциясы бар
акционерлер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың қозғалысын және
бағалы қағаздардың қозғалысын және бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің
қолында шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап
отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда,
әсіресе, қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушыға арналған
акцияны қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші
нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға
айырбастауға болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерге кейбір
жағдайда қолбайлау туғызады. Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолы да
әртүрлі:
1. Сату механизімі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды компаниядан
сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бір толтырылған сертификат
алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында екі жақтың қолы
қойылған “индоссамент” деген белгі қойылады. Содан соң акционерлердің
тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат корпорацияға жіберіледі. Содан
кейін ғана акциялардың жаңа иесі акцияларға жаңа сертификат алады.
Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бір иемденуші тікелей, яғни
қолма-қол екіншіге береді.
2. Акцияның осы екі түрінің жаңа данасын иемденушілер құқын белгілеу
тәртібі де әртүрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі корпорациядан хабарландыру
хат алса, алакцияны ұсынушыға бұндай механизм жүруі мүмкін емес. Ұсынушы
акциясында кесіп алатын купоны болады. Соны толтырғаннан кейін корпорацияға
жіберіп, өзінің меншік құқын іске асырады.
3. Ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ ол көп
тиражбен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әртүрлі мөлшерде бола
береді.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құығы бойынша жай және артықшылықты
акциялар болып бөлінеді. Жай акцияларды иеленушілердің корпорацияның
тапқан пайдасының мөлшеріне байланысты дивидендтер алу құқы, жиналыстарда
дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация
жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің
бір бөлігін алу құқы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге
асырылады.
Әрбір акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Сонымен бірге жай акция
дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд корпорацияның шаруашылық
нәтижесіне байланысты. Дивиденд корпорацияның таза пайдасының бір бөлігі,
басқаша айтқанда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған қалдығын
бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер етуі
кездейсоқ жәйт емес.
Жай акцияның меншіктенушілердің өкілеттіліктері мыналар:
1. Директорлар кеңесін сайлауға дауыс беруге және сол кеңеске өзі
сайлануға құқықты. Директоратқа сайланғанда кейбір корпорацияның жарғысында
кей жағдайда мүлік цензі көрсетіледі, яғни үміткердің қолындағы жай
акцияның ең төменгі қажетті мөлшері көрсетілуі тиіс.
Директорлар кеңесі корпорация атынан бұқаралық ақпарат құралдарына
хабарлама береді. Ол жыл сайын өтетін жиналысқа мына хабарларды:
корпорацияның жылдық есебін; жылдық балансты және таза пайданы бөлу жобасын
дайындайды.
Директорлар корпорацияны басқаруды ұйымдастыруға, менеджерлерді жұмысқа
қабылдауға және шығаруға, сыйлық белгілеуге жауап береді. Олар капитал
құрамының өзгеруін қадағалап, корпорация табысын бөлумен де шұғылданады.
Табысты бөлу – корпорация меншігін оның акционерлері арасында дивиденд
ретінде үлестіру деген ұғым. Бұл туралы директорлар кеңесі хабарлап тұрады,
ол компанияның міндеті.
Директорлар кеңесінің басты мақсаты – менеджерлердің өз міндетін
орындауын қадағалау. Менеджерлердің міндетіне төмендегілер жатады:
міндетіне бой ұсыну, яғни өзінің өкілдік шеңберінде қызмет істеу; адал
ниеттілік міндеті; корпорацияға адалдық міндеті. Ондай адалдық мүдделерді
таластыруға, директорларға қарыз беруге, корпорацияның мүмкіндіктерін өз
пайдасына қолдануға және онымен бәсекелесуге жол бермейді.
2. Дивиденд алу құқы. Дивиденд мөлшері корпорацияның жылдық айналымына
байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әрбір үш айда бір) төлеуі мүмкін.
Дивидендтің бірнеше түрі бар:
• қолма-қол төленетін дивидендтер. Бұл табысты бөлудің ең кең тараған
түрі. Ол бір жай акцияға есептеліп төленеді;
• мүліктік дивидендтер. Табысты бөлудің мүліктік формасы акционердің
қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Корпорация
дивидендтің бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданады;
• акция формасындағы дивидендтер. Бұл қосымша акциялар акционерлер
арасында акционерлердің қолындағы акция санына пропорционалды
бөлінеді. Дивиденд төлеудің бұл түрі компанияның өзін-өзі қорғап
қалуын қамтамасыз етеді.
Қолма-қол төленетін дивидендтер баланстың активі мен пассивін және
қолма-қол ақша қаражаты қозғалысы ведомостын тексергеннен кейін ғана жүзеге
асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда корпорация жауап беруге
міндетті. Сонымен бірге дивиденд акционер табысының тек бір ғана бөлігі.
Оның екінші бөлігі акция бағасының өзгеруіне байланысты қалыптасады.
3. Жай акция бойынша меншік құқын басқаға беру. Өзінің үлестік құқын
акционер акциясын ия сатып, ия сыйға беріп, ия өсиетке қалдырып жүзеге
асырады. Акция кепілдікке де, яғни банктен несие алғанда да беріледі.
4. Корпорациядағы акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беру
құқы. Бұған мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, корпорацияның активтерінің
бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер болып корпорацияның
барлық қозғалмайтын және қозғалатын меншігі: жер, құрылыс, мүлік, қолма-қол
қаржы есептеледі.
5. Корпорацияның қаржылық есебін тексеру құқы, мысалы, акционерлердің
реестерін текскру. Жылма-жыл корпорация президенті әрбір акционерге хат
жіберуі тиіс. Акционер баланстың активі мен пассивін, салық ведомостысын
бақылауы мүмкін.
6. Шектеулі міндет құқы. Басқаша айтқанда, корпорация банкротқа
ұшырағанда акция сатып алуға шығарған акционердің ақшасын қайтаруға ешкім
кепілдік бермейді.
7. Корпорация жабылған кезде оның активінің бір бөлігін алу құқы, яғни
жабылу дивидендін алу құқығы. Корпорацияның міндеттерін өтеу тәртібі
бойынша, ең алдымен корпорация мемлекеттердің және адвакаттардың, содан соң
белгілі-бір тәртіппен өзіне несие берушілердің, ал ең соңында артышылықты
акция иелерінің талабын орындайды.
Директорлар кеңесі, жоғарыда айтқандай, корпорация акционерлерінің
жылма-жыл өтетін жиналысында сайланады. Тікелей дауыс беру жай көп дауыс
алу деген ұғым. Ол әрбір акционердің қолындағы акция санына тең дауыс беру.
Сонымен қатар, дауыс беруде сенімхатты да пайдалануға болады.
Акционерлердің жиналысында біреудің акциясы негізінде басқа біреу
сенімхатпен дауыс беруіне өкілеттілік алады.
Көптеген корпорациялар жай акция бойынша номинал құнын бекітеді. Ол
акцияның титулында көрсетіліп, хабарлама сипатында болады. Ол бір акцияға
шаққандағы жарғылық капиталдың мөлшерін көрсетеді. Номинал құны акцияның
нарықтық бағасының одан әрі қозғалысына ешқандай әсер етпейді. Ол акцияны
алғашқы орналастырғанда ғана маңызды роль атқарады және номинал акцияның
эмиссиялық бағасы.
Егер акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағасын сатуға қатысқан
барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын, сатушының
төмендеткен төменгі бағасымен және сатып алушының төлейтін жоғары бағасы
анықтайды. Акцияның нарықтық бағасын ия корпорация, ия басқа біреу
белгілейді.
Акцияның эмиссиялық және нарықтық бағаларынан басқа, оның баланстық
бағасы да болады. Ол қаржы есебінің құжаттары негізінде анықталып,
бухгалтерлік немесе “кітаптық” баға деп аталады. Ол активтің таза құнын
(корпорация активінен минус оның пассиві) орналастырылған акция санына
бөлгенге немесе бір акцияға келетін акционерлерге тиесілі капиталдың
көлеміне тең.
Корпорация жай акцияның номиналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар.
Онда ол нарықтық бағамен сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында
компанияның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Корпорация
жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтің белгілі-бір бөлігін
(номиналдық құнының емес) алуға кепілдік береді.
Артықшылықты акциялар (немесе преференционалды) – меншік туралы ерекше
сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген
мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді.
Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған
байланысты артықшылық дауыс құқын жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.
Артықшылықты акция иемденушісін қорғау үшін акцияның осы түрі бойынша
дивидендтер әрқашан жай акциялар бойынша дивидендтер беруден бұрын
төленеді. Сондықтан бұл акциялардан гөрі жай акция иемдену қауіптілеу.
Артықшылықты акциялар номинал құны көрсетілген және көрсетілмеген болып
екіге бөлінеді. Бірінші жағдайда дивиденд акцияның номиналына байланысты
процент түрінде есептеледі. Ал номиналсыз артықшылықты акциялар сирек
кездеседі, оларда дивидендтің нақты ақшалы мөлшері көрсетіледі. Акция
номиналының оның нарықтық бағасына әсері жоқ.
Жай акция бойынша төленетін дивидендтер сияқты артықшылықты акция
бойынша да дивидендтер таза пайдадан төленеді. Артықшылықты акция, әдетте,
- атаулы бағалы қағаз. Корпорация бұл акцияның бірнеше сериясын шығаруы
мүмкін. Әрбір сериясының әртүрлі көлемдегі артықшылығы бар.Олар әр сериялы
акцияның сертификатында көрсетіледі.
Егер корпорация артықшылықты акциялардың бір емес көп сериясын
шығаратын болса, онда оның біреуін бірінші артықшылықты деп, ал келесісін –
екінші артықшылықты деп анықтауы керек. Сондықтан осы акциялардың тек бір
сериясының ғана басқа серияларынан гөрі артықшылығы мол болады. Ол
артықшылық әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылады: дивиденд алғанда,
активтерді бөлгенде немесе осы екі жағдайды қоса алғанда.
Артықшылықты акциялардың өзі бірнеше түр тармағына бөлінеді. Оларды
былай топтастыруға болады – қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивтік
және кумулятивтік емес, конвертабельді және конвертабельді емес.
Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін шығару мүмкіндігі корпорацияның
жарғысында қаралады. Акциялардың бұлай бөлінуінің себебі акция
иемденушілердің артықшылықтарды пайдалануына байланысты. Олар:
• Үстеме пайданы бөлуге қатысу;
• Хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте
қатысу;
• Акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі.
Қатысушылар артықшылығы өз иемденушісіне үстеме пайданы бөлуге қатысуға
мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, корпорация жарғысында жай акция
бойынша төленетін дивидендтің көлемі белгіленген, ал пайда одан жоғары
болса, онда ол артықшылықты акция бойынша төленетін дивидендтің мөлшерін
жоғарылатады. Олардың арасындағы ара қатынасын компанияның өзі белгілейді.
Қатысушылар акциясы иесі ешуақытта белгіленген деңгейден артық
дивиденд алуға құқы жоқ. Егер артықшылықты акциялар кумулятивтік болса,
онда бұрын хабарланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер
міндетті түрде келесі жылы төленеді. Ол жай акциялар бойынша дивиденд
төлеу хабарланбастан бұрын жүзеге асырылады, яғни төленеді. Кумулятивтік
емес акциялар бойынша төленбеген дивидендтерді келесі жылдың дивидендтіне
қосуға болмайды.
Конвертабельді артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне кейбір
жағдайларда осы корпорацияның жай акцияларының белгілі-бір мөлшеріне
айырбастауына мүмкіндік береді. Айырбастау жөніндегі талап осы типті акция
шығарған кезде жазбаша түрде корпорация кітабында көрсетіледі.
Артықшылықты акциялардың көбісі конвертабельді. Ал конвертабельді емес
акциялар өз статусын өзгертуге мүмкіндігі жоқ.
Артықшылықты акциялардың өте сирек кездесетін түр тармағының бірі –
дивиденд төлеуі кейін қалдырылған акциялар. Олар корпорация
құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Олар бойынша дивиденд тек жай
акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғарғы квотасы төленіп болғасын
ғана беріледі. Содан қалғаны атаулы акция иелеріне бөлінеді. Егер
компанияның ісі өрлеп тұрса, бұл акциялар өте тиімді.
Егер компанияның жарғысында оның директорлары корпорация капиталын
құруға жеке қатысуы керек делінсе, онда – директорлық квоталы акция деп
аталатын артықшылықты акцияның арнаулы түрі шығарылады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны
әлбетте барлық акциялардың 10%-нен аспайды. Демек, корпорация қаржысында
олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың корпорация
ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жиналысында
дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал
тартуға мүмкіндік береді.
2.2. Облигациялар
Облигация деп эмитенттің белгілі-бір шартты орындауға, яғни алған
ақша сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны төлеуді міндеттенген
жазбаша қарыз құжатын айтады. Ол корпорацияның активіне қарсы қойылады.
Облигация арқылы тартылған капитал акционерлік капитал деп есептелмейді.
Облигация шығару – қосымша капитал тартудың бір нысаны. Эмитенттің жалпы
шығыны облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға жұмсаған жылдық
шығынға тең болады.
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан оның кепілі болып
эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік – эмитенттің банкротқа
ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде – корпорация мүлігінің
бір бөлігін иемденуге облигация ұстаушының құқы. Облигация да акция сияқты
корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен бұл екі бағалы
қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар. Ол өзгешеліктердің
маңыздылары мыналар:
1. Облигация иемденушісі корпорацияға несие беруші болып табылады.
Ал облигация корпорацияны несиелендіргеннің куәлігі. Өз кезегінде,
акционер корпорацияны меншіктенушінің бірі. Акция сол меншіктенудің куәлігі
тәрізді.
2. Облигация иемденушісіне сыйақы төленеді. Оның мөлшері бекітілген
және нақты анықталған. Бұл бағалы қағаз өзінде көрсетілген белгілі бір
анықталған уақыт аралығында ғана кіріс түсіреді. Облигация бойынша сыйақы
(мүдде) басқа өтелетін дивидендтерден бұрын төленеді. Корпорацияның
сыйақыны уақытында төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең. Акционер де
дивиденд түрінде төлем алады. Бірақ дивидендтің мөлшері тіркелмейді және ол
арнаулы уақытта төленбейді. Егер корпорация дивиденд төлеу туралы
хабарламаса, демек, төлегісі келмесе, онда акционер корпорацияға қарсы
ешқандай шара қолдана алмайды.
3. Басқа несие беру сияқты, облигация иесінің дауыс беру құқы жоқ. Ол
акционерлер жиналысына, сонымен қатар, корпорация басқаруға да қатыспайды.
Оған керісінше акция ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz