Нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту және тұтынушылардың нарығын қанағаттандыру («Жетісу» АӨК кәсіпорыны мысалында)
Кіріспе
Бөлім 1. Нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту және тұтынушылардың нарығын қанағаттандыру
1.1. Бизнес және тұтынушы нарығының мәні мен мазмұны
1.2. Шағын бизнес арқылы тұтынушы нарығын қанағаттандыру әдістері
Бөлім 2. «Жетісу» АӨК.нің тұтынушылардың нарығын және шағын бизнесті дамытуды талдау
2.1. «Жетісу» АӨК.нің өндірістік.шаруашылық қызметінің жалпы сипаттамасы және оның 2005.2006 жылдардағы технико.экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.2. Өнімді өндіру мен өткізуді талдау
2.3. «Жетісу» АӨК кәсіпорынның маркетингтік қызметін талдау
2.4. Негізгі өндірістік қорлар құрылымын және жастық құрамын талдау
2.5. Айналым капиталдың нәтижелерін талдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Бөлім 1. Нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту және тұтынушылардың нарығын қанағаттандыру
1.1. Бизнес және тұтынушы нарығының мәні мен мазмұны
1.2. Шағын бизнес арқылы тұтынушы нарығын қанағаттандыру әдістері
Бөлім 2. «Жетісу» АӨК.нің тұтынушылардың нарығын және шағын бизнесті дамытуды талдау
2.1. «Жетісу» АӨК.нің өндірістік.шаруашылық қызметінің жалпы сипаттамасы және оның 2005.2006 жылдардағы технико.экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.2. Өнімді өндіру мен өткізуді талдау
2.3. «Жетісу» АӨК кәсіпорынның маркетингтік қызметін талдау
2.4. Негізгі өндірістік қорлар құрылымын және жастық құрамын талдау
2.5. Айналым капиталдың нәтижелерін талдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Республикада жүргізіліп жатқан Қазақстан – 2030 стратегиясы және сонымен байланысты экономикалық реформалар Республикадағы шағын бизнестің құрылуы мен оның сапасының прогрессивті өсу сипатына қарқынды әсер етіп отыр.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей шағын бизнес – дамыған нарық шаруашылығының ажыратылмайтын элементі болып табылады. Оның арқасында экономика монополияға қарсы күшті потенциалдың көмегімен қажетті икемділікке ие болады. Шағын бизнес көбінесе экономикалық өсудің қарқынын, ұлттық кірістің деңгейін анықтайды және ішкі кірістің жалпы көлемінің 50% құрайды. Бұрындары ірі кәсіпорындар мен ұжымдырдың дамуына көп көңіл аударылса, қазіргі кезде көріп отырғандай тек, егерде нарықтағы тауарлар мен қызмет көрсетулер монополиялық құрылымды бәсекеге қабілетті механизммен қамтамасыз ететін шағын және орта бизнестің кәсіпорындарының қажетті санымен теңдестірілсе ғана аудандардағы тиімді нарықтық шаруашылықтың болуына көз жеткізіліп отыр. Сондықтан, нарықты сақтау қажет.
Шағын бизнестің ғылыми-техникалық прогресс бағытындағы көптеген жетіспеушіліктерді қамтамасыз етуде ролі өте зор. Ірі ұйымдар мен ұжымдар – нарықтың осындай ауыспалы жағдайында жаңа технологияларды және оның өндірістегі адекватты құралдарын тез қабылдауына қолайлы емес форма.
Сонымен қатар, шағын бизнестің ең қажетті мынандай қызметтері бар: қосымша жаңа жұмыс орындарын құру, ірі көлемдегі жұмыс күшін жұмысқа тарту қабілеті соның ішінде ұзақ мерзімдік жұмыссыздықтың нәтижесінде пайда болған әлеуметтік күшті төмендету және өндірістің құлдырауын болдырмау.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей шағын бизнес – дамыған нарық шаруашылығының ажыратылмайтын элементі болып табылады. Оның арқасында экономика монополияға қарсы күшті потенциалдың көмегімен қажетті икемділікке ие болады. Шағын бизнес көбінесе экономикалық өсудің қарқынын, ұлттық кірістің деңгейін анықтайды және ішкі кірістің жалпы көлемінің 50% құрайды. Бұрындары ірі кәсіпорындар мен ұжымдырдың дамуына көп көңіл аударылса, қазіргі кезде көріп отырғандай тек, егерде нарықтағы тауарлар мен қызмет көрсетулер монополиялық құрылымды бәсекеге қабілетті механизммен қамтамасыз ететін шағын және орта бизнестің кәсіпорындарының қажетті санымен теңдестірілсе ғана аудандардағы тиімді нарықтық шаруашылықтың болуына көз жеткізіліп отыр. Сондықтан, нарықты сақтау қажет.
Шағын бизнестің ғылыми-техникалық прогресс бағытындағы көптеген жетіспеушіліктерді қамтамасыз етуде ролі өте зор. Ірі ұйымдар мен ұжымдар – нарықтың осындай ауыспалы жағдайында жаңа технологияларды және оның өндірістегі адекватты құралдарын тез қабылдауына қолайлы емес форма.
Сонымен қатар, шағын бизнестің ең қажетті мынандай қызметтері бар: қосымша жаңа жұмыс орындарын құру, ірі көлемдегі жұмыс күшін жұмысқа тарту қабілеті соның ішінде ұзақ мерзімдік жұмыссыздықтың нәтижесінде пайда болған әлеуметтік күшті төмендету және өндірістің құлдырауын болдырмау.
1. Барнгольц С.Б. «Экономический анализ хозяйственной деятельности предприятий», Москва 1986 год.
2. Берсинов Н.П. «Расчет производственной мощности», Москва 1978 г.
3. Бунин П.Г. «Актуальные вопросы эффективного использования производственной мощности», Москва 1987 год.
4. Данилов П.С. «Основные фонды и производственная мощность предприятий и пути улучшения использования мощности», Москва 1961 год.
5. Данилов П.С. «Экономический анализ деятельности предприятий», Москва 1980 год.
6. Жак Ришар «Аудит и анализ хозяйственной деятельности предприятий» Москва 1997 год.
7. Ермолович Л.Л. «Анализ финансово - хозяйственной деятельности предприятия», Минск 1997 год.
8. Калдыбаев О. «Экономика предприятий», Алматы 1997 год.
9. Кваша Я. Б. «Резервные мощности», Москва 1981 год.
10. Коновалова Н.П. «Производственная мощность предприятий» Москва 1987 год.
11. Коновалова Н.П. «Полное использование мощности предприятий», Москва 1989 год.
12. Крайчик, Гейфман «Использование производственной мощности в промышленности», Киев 1978 год.
13. Қазақстан - цифрларда: статистикалық жинақ. - Алматы: 2003
14. Лавровский Б. Л. «Анализ сбалансированности производственной мощности в промышленности», Новосибирск 1983 год.
15. Маниловский Р.П. «Производственная мощность в промышленности», Москва 1977 год.
16. Мейірбеков А. Қ., Әлімбетов Қ.Ә. «кәсіпорын экономикасы» Оқу құралы - Алматы: Экономика, 2003жыл.
17. Мудрин П. А. «Практика планирования производственной мощности», Москва 1979 год.
18. Петросян, Коновалова «Пути повышения эффективности основных фондов и производственная мощность предприятия», Москва 1980год.
19. Прикын Б.В. Экономический анализ предприятия. - М: «ЮНИТИ» 2000
20. Пучкова Л.И., Гришин А.С. «Проектирование хлебопекарного предприятия», Москва 1994 год.
21. Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятий», четвертое издание, Минск 2000 г.
22. Сидоров А. П. «Внутризаводские пропорции мощности в промышленности», Москва 1978 год.
23. Солопенко М. И. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия», Москва 1988 год.
24. Тулегенов Б.Т., Шевчик П.П. «Дипломное проектирование по экономике и менеджменту в пищевой промышленности», Алматы 1997 год.
25. Экономический рост предприятий РК. Сборник научных трудов -Алматы: «Экономика» 2000.
26. Журнал. «Пищевая промышленность». Москва 2000, 2003 годы.
27. Журнал. «Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана», Алматы 2000, 2003годы.
2. Берсинов Н.П. «Расчет производственной мощности», Москва 1978 г.
3. Бунин П.Г. «Актуальные вопросы эффективного использования производственной мощности», Москва 1987 год.
4. Данилов П.С. «Основные фонды и производственная мощность предприятий и пути улучшения использования мощности», Москва 1961 год.
5. Данилов П.С. «Экономический анализ деятельности предприятий», Москва 1980 год.
6. Жак Ришар «Аудит и анализ хозяйственной деятельности предприятий» Москва 1997 год.
7. Ермолович Л.Л. «Анализ финансово - хозяйственной деятельности предприятия», Минск 1997 год.
8. Калдыбаев О. «Экономика предприятий», Алматы 1997 год.
9. Кваша Я. Б. «Резервные мощности», Москва 1981 год.
10. Коновалова Н.П. «Производственная мощность предприятий» Москва 1987 год.
11. Коновалова Н.П. «Полное использование мощности предприятий», Москва 1989 год.
12. Крайчик, Гейфман «Использование производственной мощности в промышленности», Киев 1978 год.
13. Қазақстан - цифрларда: статистикалық жинақ. - Алматы: 2003
14. Лавровский Б. Л. «Анализ сбалансированности производственной мощности в промышленности», Новосибирск 1983 год.
15. Маниловский Р.П. «Производственная мощность в промышленности», Москва 1977 год.
16. Мейірбеков А. Қ., Әлімбетов Қ.Ә. «кәсіпорын экономикасы» Оқу құралы - Алматы: Экономика, 2003жыл.
17. Мудрин П. А. «Практика планирования производственной мощности», Москва 1979 год.
18. Петросян, Коновалова «Пути повышения эффективности основных фондов и производственная мощность предприятия», Москва 1980год.
19. Прикын Б.В. Экономический анализ предприятия. - М: «ЮНИТИ» 2000
20. Пучкова Л.И., Гришин А.С. «Проектирование хлебопекарного предприятия», Москва 1994 год.
21. Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятий», четвертое издание, Минск 2000 г.
22. Сидоров А. П. «Внутризаводские пропорции мощности в промышленности», Москва 1978 год.
23. Солопенко М. И. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия», Москва 1988 год.
24. Тулегенов Б.Т., Шевчик П.П. «Дипломное проектирование по экономике и менеджменту в пищевой промышленности», Алматы 1997 год.
25. Экономический рост предприятий РК. Сборник научных трудов -Алматы: «Экономика» 2000.
26. Журнал. «Пищевая промышленность». Москва 2000, 2003 годы.
27. Журнал. «Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана», Алматы 2000, 2003годы.
Кіріспе
Республикада жүргізіліп жатқан Қазақстан – 2030 стратегиясы және
сонымен байланысты экономикалық реформалар Республикадағы шағын бизнестің
құрылуы мен оның сапасының прогрессивті өсу сипатына қарқынды әсер етіп
отыр.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей шағын бизнес – дамыған нарық
шаруашылығының ажыратылмайтын элементі болып табылады. Оның арқасында
экономика монополияға қарсы күшті потенциалдың көмегімен қажетті
икемділікке ие болады. Шағын бизнес көбінесе экономикалық өсудің қарқынын,
ұлттық кірістің деңгейін анықтайды және ішкі кірістің жалпы көлемінің 50%
құрайды. Бұрындары ірі кәсіпорындар мен ұжымдырдың дамуына көп көңіл
аударылса, қазіргі кезде көріп отырғандай тек, егерде нарықтағы тауарлар
мен қызмет көрсетулер монополиялық құрылымды бәсекеге қабілетті механизммен
қамтамасыз ететін шағын және орта бизнестің кәсіпорындарының қажетті
санымен теңдестірілсе ғана аудандардағы тиімді нарықтық шаруашылықтың
болуына көз жеткізіліп отыр. Сондықтан, нарықты сақтау қажет.
Шағын бизнестің ғылыми-техникалық прогресс бағытындағы көптеген
жетіспеушіліктерді қамтамасыз етуде ролі өте зор. Ірі ұйымдар мен ұжымдар –
нарықтың осындай ауыспалы жағдайында жаңа технологияларды және оның
өндірістегі адекватты құралдарын тез қабылдауына қолайлы емес форма.
Сонымен қатар, шағын бизнестің ең қажетті мынандай қызметтері бар:
қосымша жаңа жұмыс орындарын құру, ірі көлемдегі жұмыс күшін жұмысқа тарту
қабілеті соның ішінде ұзақ мерзімдік жұмыссыздықтың нәтижесінде пайда
болған әлеуметтік күшті төмендету және өндірістің құлдырауын болдырмау.
Осының барлығы соңғы уақытта Республикадағы кәсіпкерлік
белсенділігінің кейбір құлдырауларының көтерілуіне байланысты өзекті
мәселелерді талқылайды.
Қазақстандағы жалпы экономикалық дағдарыстың салдары шағын
кәсіпкерлік қызметіне әсер етпей қоймады. Шағын бизнестің субьектілері
өздерінің имманенттік жетіспеушіліктерінің басым бөлігіне өндірісті кеңейту
мен үздіксіз қолдап отыру үшін үлкен көлемдегі қаражат бөлмейді. Көбінесе,
құлдыраған шаруашылық жүйелер, дамымаған құрылым, кәсіпкерлерді сауда
ортасына қарай тартып, өндірістік шағын кәсіпкерліктің даму құрылымын
тежейді. Өздерінің заңды құқықтарын білмегендіктен ұсақ бизнесмендер: заңға
қайшы келеді, мемлекеттік құрылымды ойрандатады, басқаруға теріс мінездегі
қатынаста болады, осының барлығы мемелекеттің өндірістік индустриясының
әзірге белсенді емес сау класының қалыптасуына кедергі келтіреді.
Қазақстанның экономикасының потенциалды өсуі отандық өндірістің
дамуына байланысты. Бірақта ірі бизнес қазіргі бәсекеге қабілетті өндіріс
үшін қажетті жағдайға қарсы келе алмайды және өте терең дағдарыста болады.
Бұл жаңа технологияның, капиталдың, мамандандырылған жұмыс күшінің
жетіспеушілігінен.
Отандық өндірісті дағдарыстан шығуға негізделген дамытудың ең тиімді
бірден бір жолы, экономиканы перспективалы динамикада қолдауға қабілетті
шағын кәсіпкерлік болып табылады, сонымен қатар біздің ұғымымыздан қалып
кеткен техникалық прогресс түсінігін қолдану, өнімнің бұрынғы керек емес
наменклатурасыннан құтылу және экономиканың барлық саласында
мамандандырылған бәсекеге қабілетті өндіріс құру қажет.
Өтпелі экономика және отандық өнеркәсіптің дағдарысы жағдайында еркін
кәсіпкерлікке көп үміт артылады. Жеке бизнесті дамыту бәсекенің кең түрде
дамуына; экспорттық потенциалдың көтеріліне және оның құрылымының
өзгеруіне; отандық өндірісте халықтың тұтынуына керекті тауарларды ішкі
нарыққа қарқынды түрде енгізуге;
Елді мекендерді және кішігірім қалаларды әлеуметтік – экономикалық
дамытуға; жаңа жұмыс орындарының санын көбейтуге әкеледі деп күтілуде.
Бөлім 1. Нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту және тұтынушылардың
нарығын қанағаттандыру
1.1. Бизнес және тұтынушы нарығының мәні мен мазмұны
Сатып алушыларды зерттеу, оларды сатып алуға баратын негізгі
себептерін анықтау және тұтынушылардың құлықтарын талдау ісі қазіргі
нарықтық жағдайда табысты жұмыс істеудің қуатты құралы болады.
Жоғарыда тұтынушылара әсер ететін факторларды және сатып алу үрдісінің
талдаған кезімізде тұтыну тауарлары нарығындағы тұтынушыны қарастырған
едік. Енді тұтынушы ретінде кәсіпорын нарығының маңызы ерекшеліктеріне
тоқталайық.
Кәсіпорын нарықтарын зерттеу кезінде нарықтың үш түрін белгілеуге
болады:
• өнеркәсіп нарығы
• арадағы сатушылар нарығы
• мемлекеттік мекемелер нарығы.
Өнеркәсіп нарығы дегеніміз өндіру үрдісінде қолджанатын тауарлардың
сатып алатын адамдар және ұйымдар жиынтығы болады.
Өнеркәсіп тауарлары нарығына мына салалар тұрады.
1. ауылшаруашылығы
2. орман шаруашылығы
3. балық щаруашылығы
Нарықтың сипаттамасы мынадай көрсеткіштері мен анықталады:
• сатып алушылардың саны шамалы
• алайда олар аса ірі сатып алушылар
• олар географиялық тұрғысынан айтарлықтай шоғырланған
• ол тауарларына сұраныс екінші қайтара сұранысы болып келеді
• бұл сұраныс тұтыну тауарларының сұранысына негізделеді
• өндірісте тұтынатын тауарлардың сұранысы әдетте икемсіз
• оларды сатып алушылар негізінде мамандар, тауардың
қасиеттерін терең игергендер болады.
Кәсіпорынның тұтынушыларға әсер ететін факторларға мыналар жатады:
1. Қоршаған орта және оның жағдайы (сұраныстың деңгейі, экономиканың даму
бағыты, болашағы, өндірсті жабдықтау шарттары, ғылыми-техникалық
прогрестің қарқыны, бәсекелестердің әрекет бағыттары, саяси жағдайы,
несие алу жағдайы);
2. Тұтынушы кәсіпорын ерекшеліктері (мақсаты, жұмыс әдістері, ішкі
жүйесі);
3. Ұжым адамдары арасындағы қатынастар жағдайы (өкілдігі, мәртебесі, өз
пікіріне сендіре алуы, ісіне икемділігі);
4. Ұжымдағы жеке тұлғалар ерекшеліктері ( жасы, білімі, қызмет бабы,
тәукелге бару даярлығы).
Сонымен, кәсіпорын тұтынушылар нарығына тұтыну нарығы қарағанда
сыйымдылығы жоғары деңгейде, көбіне тауар сатып алу көлемі молырақ болады
және сатып алушылар саны шамалы болып келеді. Сонымен қатар, есептей
алынатын маңызды ерекшелігі сатып алу шешімдеріне әртүрлі факторлар әсер
етіп, ол шешімдерді кәсіпорын атынан өкілдік алған тұлға орндайтын болады.
Қазіргі уақытта шығын кәсіпкерлік секторы республика экономикасында
ақырындап өз орнын алуда және келе – келе өз кезегінде мықты экономикалық
және саяси күшке ие болуда. Біраз жылдар ішіндегі шағын фирмалардың өсу
динамикасы көрсеткендей, бұл сектордың негізгі мақсаты, мұндай кәсіпорындар
тұрақтылыққа және тиімділікке, олардың өндірістік қызметі белсенділікке,
құрылымдық жылжулардың прогрессивті жүзеге асуына ие болғанда басталудан
даму кезеңіне өтеді.
Мемлекеттерімен серіктестікте негізгі бағыттарын белгіледі, соның
ішіндегі ең негізгілері:
• бизнесті қолдаудағы ұлттық және мемлекетаралық құрылымдарды
құруға көмек көрсету;
• кәсіпкерлік субъектілерінің қызметінің сыртқы экономикалық
белсенділік жағдайында талдау;
• шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметінің инновациялық
жәрдем көрсету.
Ең басты айта кетерлігі, Қазақстан халықаралық серіктестікті дамыту
ортасында шағын және орта компаниялардың халықаралық стратегиялық альянсын
құруға мүмкіндік алды. Халықаралық серіктестікті қолдаудың мемлекеттік
стратегиясы халықаралық бағдарламада, жеке бизнесті Қазақстандық жоба үшін
халықаралық серіктестікті дамыту бөлігінің кілті ретінде көрінеді,
Европалық Одақпен, оның ішінде ТАСИС бағдарламасы шегімен, сонымен қатар,
АҚШ-пен, Германиямен, Жапониямен, Қытаймен, Таиландпен және басқа да
елдермен бірлестік қызметі Республикадағы экономикалық реформаларды
қолдаудың қажеттігіне үлесін тигізеді.
Отандық тәжірибе көрсеткендей кәсіпкерлік, мемлекеттік билік жағынан
қолдау мен тұрақты назарға мұқтаж.
Жеке бизнесті дамыту мен қолдаудың мемлекеттік инфрақұрылымы алдын
алған әрекет бойынша оның құрылуына жағдай жасайды.
Қазіргі уақытта шығын кәсіпкерлік секторы республика экономикасында
ақырындап өз орнын алуда және келе – келе өз кезегінде мықты экономикалық
және саяси күшке ие болуда. Біраз жылдар ішіндегі шағын фирмалардың өсу
динамикасы көрсеткендей, бұл сектордың негізгі мақсаты, мұндай кәсіпорындар
тұрақтылыққа және тиімділікке, олардың өндірістік қызметі белсенділікке,
құрылымдық жылжулардың прогрессивті жүзеге асуына ие болғанда басталудан
даму кезеңіне өтеді.
Қазақстанның кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау аумағында ТМД елдерімен
серіктестігі өте қолайлы жай. Достастық Мемлекеттеріндегі шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің арасындағы іскер байланысты дамыту мен құрудың алғашқы
қадамы жасалынды. 1997 жылдың қаңтарында ТМД-нің 11 мемлекеті ТМД-ға
қатысушылар – мемлекеттердегі жеке бизнесті дамыту мен қолдау туралы
келісімге қол қойды. Бұл келісім кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау аумағында
ТМД мемлекеттерімен серіктестікте негізгі бағыттарын белгіледі, соның
ішіндегі ең негізгілері:
• бизнесті қолдаудағы ұлттық және мемлекетаралық құрылымдарды
құруға көмек көрсету;
• кәсіпкерлік субъектілерінің қызметінің сыртқы экономикалық
белсенділік жағдайында талдау;
• шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметінің инновациялық
жәрдем көрсету.
Ең басты айта кетерлігі, Қазақстан халықаралық серіктестікті дамыту
ортасында шағын және орта компаниялардың халықаралық стратегиялық альянсын
құруға мүмкіндік алды. Халықаралық серіктестікті қолдаудың мемлекеттік
стратегиясы халықаралық бағдарламада, жеке бизнесті Қазақстандық жоба үшін
халықаралық серіктестікті дамыту бөлігінің кілті ретінде көрінеді,
Европалық Одақпен, оның ішінде ТАСИС бағдарламасы шегімен, сонымен қатар,
АҚШ-пен, Германиямен, Жапониямен, Қытаймен, Таиландпен және басқа да
елдермен бірлестік қызметі Республикадағы экономикалық реформаларды
қолдаудың қажеттігіне үлесін тигізеді.
Отандық тәжірибе көрсеткендей кәсіпкерлік, мемлекеттік билік жағынан
қолдау мен тұрақты назарға мұқтаж.
Жеке бизнесті дамыту мен қолдаудың мемлекеттік инфрақұрылымы алдын
алған әрекет бойынша оның құрылуына жағдай жасайды.
Бір жағынан шағын бизнес Қазақстанның экономикасының дамуында үлкен
роль атқарады, мұнда шағын кәсіпорындардың өнеркәсіпті дамытудағы өсу
тенденциясының, экспорттың, әсіресе жұмысбастылықтың дамыған елдердегі
сияқты дамуының ерекшелігін көрсетеді.
Қосымша, бұл мемлекетте шағын және орта бизнесті қолдау Қоры қызмет
етеді, оған жататындар:
• Қазақстанның экономикасын шағын және орта кәсіпкерлікті
инвестициялауды қаржылық қолдау арқылы дамыту, сонымен қатар
Қазақстандық тауарлардың экспортын экспорттық несиелеу арқылы
жеткізу;
• Дамып келе жатқан бизнесті қолдау;
• Кеңес беру және басқа да қызмет көрсетулерді ұсыну.
Қор шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелеуді мемлекеттік бюджеттің
қаражаты арқылы жүзеге асырады.
Кейбір сарапшылардың пікірі бойынша, шағын кәсіпкерлік субъектілерін
коммерциялық банктер арқылы несиелеу тиімдірек болар еді дейді. Басқа
пікірлерді алсақ, қор шағын және орта кәсіпкерлерге несиелік жеңілдіктерді
тікелелей емес, коомерциялық банктер арқылы ұсынса деп те айтады. Мұндай
кесте қордың несиелік жеңілдіктерді икемді түрде және нарықтық экономиканың
қағидаларымен байланыста бола отырып жүзеге асыруына жол береді, және бір
бірімен бәсекеге түсетін коммерциялық банктердің қатынасында болатын
бейтарап ұстанымдарды сақтайды. Барлық аймақтарда және қалаларда
бөлімшелерге ие банктердің бұл процеске қатысуы, өзінің қызметін аймақтарда
белсендірек етуге мүмкіндік береді. Банктер несиенің қайтарылмауымен
байланысты ең аз дегенде тәуекелділіктің 50% алады. Банк тәуекелділікті
өзіне көбірек алатын болса, онда ол делдал ретінде маржаны да көбірек
алады.
Бірақта, мамандардың жүргізген талдаулары бойынша, салалық құрылымда
сауда саттық-делдалдық қызметі барлық өнім көлемінің 48,8% құрайды және
Қазақстанның барлық аймақтарында жоғарғы деңгейде қалуды жалғастырып отыр,
ол тек Шығыс Қазақстанда ғана төмен деңгейде, өйткені мұнда сауданың үлесі
15% құрайды. Мұндай жағдай сауда саттық-делдалдық қызметі өндіріске үлкен
көлемдегі капитал салымы қажет болғанда бастапқы үлкен шығынды талап
етпейді. Сол үшін, жекеменшік және заемдық қаражаттың жетіспеушілігі, ереже
бойынша Қазақстанда қызмет етіп жатқан шағын кәсіпорындарды дамыту мен
басқа да жаңа түрлерін құрудың негізгі кедергілері болып табылады.
Шағын және орта кәсіпорындардың қаражатын толтырудың қатарындағы
негізгі көзіне банктік жүйе кіреді, өйткені мұндай кәсіпорындардың бастапқы
капиталы шамалы ғана және нарыққа кіргендегі шығындарды жабуға мүкіндік
бермейді, ал жұмыс жасап жатқан кәсіпорын аз ғана кірістің себебінен дамып
кетуге шамасы жетпйді.
Екінші дәрежелі банктердің (ЕДБ, БВУ) жүргізген несиелік саясатының
белсенділігінің арқасында соңғы жылдары, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне
пайдалануға берілген несие көлемінің едәуір түрде өсуіне қол жеткізілді:
шағын кәсіпкерлік субъектілеріне Республиканың барлық екінші дәрежелі
банктерінің пайдалануға берілген несиесінің жалпы көлемі 2005 жылдың
басынан салыстырғанда 110,3 млрд.теңгеге жетті.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің берген мәліметтері бойынша
екінші дәрежелі банктердің экономиканың салаларына салған несиелік
салымдары 2006 жылдың 1 қаңтарынан 672,5 млрд.теңгені құрады. Несиелік
салымдардың жалпы көлемінің ішінде орта және ұзақ мерзімді несиелердің
үлесі - 57%, шетел валютасындағы несие үлесі - 68,5% құрады. Осы жылдың
наурыз айында шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілген банктердің
несиелері 0,8%, басқа жылдармен салыстырғанда 149,8 млрд.теңгеге өсті.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелеуді Ұлттық Банк жағынан
кеңейту коммерциялық банктердің қызметінің жанама түрде әсер етуі жолымен
жүзеге асырылады. Ұлттық банк жағынан қаржыландырудың ставкасы соңғы
жылдары 8% дейін және ұлттық валютаның курсына қатысты тұрақтылығы шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне берілген банктік несиелердің ставкасының
төмендеуіне себеп болды. Шағын және орта бизнеске берілген банктердің
несиесі бойынша көтермелеудің орташа есептелінген ставкасы 23,7% 2005
жылдан осы жылдын наурызында15,7% төмендеп кетті.
Қазақстандық банктердің шағын және орта бизнесті несиелеу саласындағы
белсенділігінің өскендігін белгілеп қоя отырсақ, бәрібір бұл процесс оған
берілген мүмкіншілікке ие бола алмайды, бұл объективті және субъективті
себептердің бүтіндей тобмен ескертілінген. Мысалы, жоғарғы пайыздық ставка,
несиелеу мерзімінің қысқалығы, өтімшілік кепілін қамтамасыз ету және т.б.
Несиелік қорларға ие болудағы ерекше қиыншылықтарды бастаушы кәсіпкерлер
мен ауылшаруашылық өндірушілер бастан кешіреді. Банктер тұрақты кіріс
әкелмейтін кәсіпорындарға және қызметінің бірінші кезеңі банкроттық
тәуекелділігімен байланысты компанияларға қаражат салғылары келмейді.
Ауылшаруашылығын несиелеу жоғарғы тәуекелділікпен қазіргі уақытта жоғарғы
өтімділігі бар кепіл түріндегі несиені қамтамасыздандырудың жоқтығынан,
экономикалық бизнес-жоспарларды қайта қарай алмағандықтан, өндірістің төмен
тиімділігі және т.б. байланысты болып отыр.
Әрине, мемлекеттің белсенді араласпауынан шағын және орта
кәсіпкерлікті тұрақты дамыту мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының 2005-2006 жж әлеуметтік – экономикалық
дамытудың индикативті жоспарының жобасында шағын кәсіпкерлікті одан әрі
дамытудың шаралары келесідей қарастырылған:
• ұзақ және орта мерзімді несиелеудің үлесін экономиканың
приоритеттік ортасында көтермелеудің жеңілдік ставкасын
қолдану, кепілдік қорлар мен несиелік серіктестіктің аймақтық
деңгейін көтермелеу арқылы құрылған кәсіпкерлікті қаржылық
қолдау;
• шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қажеттіліктерін
қанағаттандыратын жабдықтар шығара алатын, шағын кәсіпкерлік
субъектілерін қаржылық қолдау мүмкіншілігін кеңейту арқылы
компанияның дамуына бағытталған инвестициялық саясат
Бұдан да басқа, көбіне әлемдік тәжірибеде қолданылатын шағын және
орта бизнесті мемлекеттік әдіспен қолдау жеңілдік несиелеу, несие бойынша
кепілдік беру, шағын және орта кәсіпорындардың капиталдарға үлестік
қатысуы, сонымен бірге, кеңес беру қызметін ұсыну болып табылады. Дәл
осылай, Германияда жеңілдік несиелер несиенің 3 тен 10% ға дейінгі сомасын
құрастыратын дотация түрінде пайдалануға берілуі мүмкін. Немесе несиелеудің
барлық мерзімінде пайыздық ставкасы төмендетілген несие түрінде де болуы
мүмкін. Сонымен қатар, несиелеудің ұзартылған мерзімінде тәжірибе алмасады
(бұл жағдайда кейде бірінші жылы кәсіпорындар несиені төлеуден босатылады)
және несиені кез келген уақытта қосымша төлемсіз қайтару мүмкіндігіне ие
болады.
Қазіргі уақытта банктік жүйе экономиканың нақты секторын несиелеуге
дайын, бірақ нарықта тұрақты сұранысқа ие , бәсекеге қабілетті өнім шығару
жоспары қажет. Бұған әрине банктердің объективті себептері бар: есеп
шоттарында көбінесе талап етілгенге дейінгі депозиттеріге немесе қысқа
мерзімді депозиттерге ие болса, олар салымшылардың қаражаттарын тәуекел ете
алмайды, ұзақ мерзімді жобаларды тарту тәуекелділігіне барады.
1.2. Шағын бизнес арқылы тұтынушы нарығын қанағаттандыру әдістері
Шағын кәсіпорын көлеміндегі кәсіпкерлік сапалық артықшылықтармен де
ерекшеленеді.
Бірінші кезекте кәсіпорынды тікелей басқару және бірлестіктің
құқықтық бірлігін айту керек.
Екінші сипаттама – кәсіпорынға келесідей шолу жүргізуге болады: оның
көлемінің шектеулілігі қожайын мен жұмысшының арасында тұлғаның жұмысының
мотивациясының шындығына және оның еңбегін қанағаттандыруды жоғарғы
дәрежеде кол жеткізуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден – фирмадағы бағаға және тауарды реализациялаудағы жалпы
салалық көлемге қандайда болмасын жағдайда әсер етуге рұқсат бермейтін
кішігірім нарықтық қорлар мен өтімдер.
Төртіншіден – кәсіпкер мен клиент арасындағы тұлғаланған
сипаттамадағы қатынас бұрындары айтылып кеткендей шағын кәсіпорын
тұтынушыларға қызмет көрсетудің тығыз ортасымен салыстырып есептелінген.
Бесіншіден – кәсіпорын өміріндегі жетекшінің басты ролі: ол тек
мүліктік нарықтағы шаруашылықтың нәтижесіне ғына толықтай жауапкер емес,
сонымен бірге өзінің өндірістік процестегі және оның ұйымдарымен
қатынастарды тікелей қарауға міндетті.
Алтыншы ерекше сипаты – отбасылық іс: ол кәсіпорынның барлық
қызметіне соңғыларын тура кірістіргеннен гөрі, қожайынның туған –
туыстарына мұраға қалып отырады.
Соңғы жетінші ерекшелігі қаржылық сипатымен байланысты. Егер
алыптар биржаның қоры арқылы ерекше түрде керекті қорларды жинаса, онда
шағын кәсіпорындар банктердегі салыстырмалы кішігірім несиелерге, өз
қаражаттарына және қалыпты емес нарық капиталына (достарының, туған-
туыстарының т.б. ақшалары) сүйенеді.
Сонымен қатар, тағы бір ерекшелігі ретінде негізгі қормен
салыстырғанда айналым капиталының жоғарғы бөлігін ерекше айтуға болады.
Егер ірі кәсіпорындардың бұл ара қатынасы 80:20 болса онда шағын
кәсіпорындарда 20:80 құрайды.
Шағын кәсіпорынның қызметінің қатарынан ең алдымен экономикалық
қызметін атап өту керек, оның ролі біріншіден - жұмыс беруші, екіншіден -
өнім мен қызмет көрсетуді өндіруші, үшіншіден – ғылыми-техникалық
прогрестің катализаторы, төртіншіден – салық төлеуші, бесіншіден – нарық
қатынасының агенті ретінде көрінеді.
Әлеуметтік қызметінің де көптеген маңызы бар. Бірінші, кәсіпкерлік
қызметтің шағын түрі арқылы көптеген адамдар өздерінің шығармашылық
потенциалын ашады. Екінші, бұл жерде көбінесе ірі кәсіпорындардан қолдау
таппаған халықтың әлеуметтік сезімтал тобы еңбекке тартылады (әйелдер,
оқушылар, мүгедектер, зейнеткерлер, оралмандар және т.б.). Үшінші, шағын
кәсіпорындар жас кадрлардың білімін ірі өндірістік орындар үшін көтеретін
негізгі орындардың бірі болып табылады. Төртінші, кішігірім кәсіпорындар ең
алдымен қызмет көрсету саласында қатынастағы адамдардың қажеттілігін
қанағаттандырады (бірақ кейбір жерлерде ондай мүкіндіктен айырылған,
мысалы, супермаркеттерде).
Енді бүгінгі таңда нарықтық экономикасы дамыған елдерде орын алған
экологиялық қызметі - өзекті де көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр.
Шағын және орта кәсіпорындардың алғы шарттарымен байланысты
мәселелеріне шет елдік және отандық әдебиеттерде көп мән беріліп отыр,
бірақ та әзірге ғалымдар біржақты пікірге келе қойған жоқ.
Ағылшын тілді әдебиеттерде small bisnes термині қолданылады (шағын
+ орта), ал кей кездері жай ғана шағын бизнес.
Европалық елдерде Жапонияда шағын және орта кәсіпорын термині
қолданылады.
Отандық әдебиеттерге келетін болсақ, мұнда ұзақ уақыт бойы
монополистік емес сектор термині қолданылып келді.
Орта кәсіпкерліктің алғы шарттарын екіге бөлуге болады – сандық және
сапалық. Сандық көрсеткіштерге – кәсіпорындағы жұмысшылардың саны, айналым,
активтер, капиталдар, кірістер және т.б. статистикалық көрсеткіштер жатады.
Бірақ арнайы шетелдік статистика тұрақты түрде шағын және орта
кәсіпорындардағы бір ғана көрсеткіш – жұмысшылар санын қолданады. Нақ осы
көрсеткіш балық елдер үшін салыстырмалы болып табылады.
Ең қиын іс сапалық көрсеткіште жатыр. Ғалымдар арасында бұл мәселе
үшін біржақты пікір жоқ, бірақ шағын және орта кәсіпорындарды белгілеудің
арнайы мәртебесі де бар. Мысалға, Ескі және Жаңа әлемнің әдеттегі өкілдері
ретінде екі елді – АҚШ және Францияны қарастырайық.
АҚШ-та шағын бизнес жөніндегі Әкімшілік бизнесті егер, ол
бөлімшелерімен қоса 500-ден төмен адам жалдаса, қызметін тек өз аймағында
ғана жүргізсе онда оны шағын деп есептейді. Бірақ шағын бизнес жөніндегі
Әкімшілік компания шағын бизнеске қатысы бар ма соны анықтау үшін салаларды
көлемі бойынша толықтай сұрыптауды қолданады. Мысалы, қайта өндіретін
өнеркәсіптерде жұмысшылар саны 250 адамнан төмен болса - шағын фирмаға, ал
1000 адамнан жоғары болса – ірі фирмаға жатады. Машина құрастыруда шағын
бизнес жөніндегі Әкімшілік кестесі бойынша 41 кіші сала, оның ішінде он
сегізі 250 жұмысшы адам санымен есептелінетін, он екісі шағын жоғарысы 500
жұмысшы және он бірі шағын ең жоғарғысы 1000 адам жалдайтын шағын кәсіпорын
болып есетелінеді.
Кейде шағын бизнес жөніндегі Әкімшілік жұмысшылардың немесе өнімнен
түскен кірістің санынан осы кәсіпорындарға мемелекеттік тапсырыстарды
сатуға қатысу мүмкіндігін алу үшін жоғарғы талаптар қойылуынан қашады.
Францияда шағын және орта кәсіпкерлердің Жалпылама конфедерациясы
келесідей анықтамаларды береді: шағын және орта кәсіпорындарға жататындар:
қожайын өзінің жеке капиталының үлкен бөлігін иеленсе, өз тұлғаларына жеке
жетекшілікті қамтамасыз етсе және олармен тұрақты да тікелей қатынасты
жүзеге асырса. Франциядағы сандық алғы шарттар келесідей: 10 нан 50
дейінгі жалданған жұмысшылар – шағын, 50 ден 500 ге дейінгі – орта, 500 ден
жоғары – ірі кәсіпорын болып есептелінеді.
Францияда Европаның басқа да елдері сияқты кәсіпкерлердің дәрежесі
бар, сондықтан да саны жағынан 10 адамдай жұмысшылары бар кәсіпорындар
әдетте кәсіпкерлік секторына жатады. Ал АҚШ-та ондай түсінік жоқ, онда
мұндай кәсіпорындар өте ұсақ деп аталынады.
Француздық кәсіпкер – бұл ұйымды өз есебінен ұйымдастыратын, кәсіпқой
маман иесі, өз кәсіпорнын тікелей өзі басқаруды қамтамасыз ететін және оның
жұмысына тікелей өзі араласатын адам. Кәсіпкер жұмысшы жалдауы мүмкін,
бірақ оның саны 10 адамға дейін шектелген. Кәсіпкердің қызметінің негізгі
міндеті - өзінің жетіспеушіліктерін қамтамасыз етеді, ешкімге тәуелді
болмайды, өзіне - өзі қожа.
Енді шағын капиталистік кәсіпорындар туралы. Оның иесі де өндірісте
өзінің жеке қаражатын иеленеді, бірақ оның мақсаты – табыс алу. Оның
кәсіпкерден айырмашылығы - еңбек процесіне өзі тікелей араласпайды. Оның
капиталы едәуір маңызды, ал өзі қиналмау үшін алынған кіріс көзі жетерлік.
Әрине шағын фирманың иесіне тән нәрселер: кәсіпорынмен жеке жетекшілік,
жұмысшылармен, жеткізушілермен және клиенттермен тікелей байланыс. Орташа
кәсіпорын үшін жалдаған тұлғалары бар, ақылмен істелінетін еңбек тән.
Кәсіпорынның иесі - ол осы категориядағы кәсіпорынға өте сирек келетін
немесе акционерлік қоғам бола қалған жағдайда салатын акциялық бақылау
пакетке ие, бухгалтер, басқарушы, жабдықтаушы, маркетолог, және басқа да
мамандар жалдайтын, ал өзі фирманың жалпы басшылығы қызметін, оның даму
стратегиясын атқаратын, әртүрлі қызметтердің жұмысын бақылап отыратын және
жеткізушілермен байланысты жүргізетін жеке меншік адам. Ірі бизнесменге
қарағанда ол өндірістің қаражатынан әліде толықтай бөлінбеген, яғни оны
басқару қызметін атқарады.
Ірі корпорацияларды басқарумен тек қана жалдаған кәсіпқой менеджерлер
айналысады, ал жеке меншіктер өндірістің тікелей процесіндегі акцияның
бақылау пакетінен толықтай аластатылған.
Сонымен, кәсіпорындардың әр түрлі көлемін анықтау үшін негізгі
сапалық алғышарттар кәсіпорын иесінің еңбекке және кәсіпорынды басқару
қатынасы, оның тұлғалармен қатынасының дәрежесі болып табылады. Шағын
кәсіпкер өз фирмасын өзі басқарады және өз жұмысшыларымен ара қатынаста
болады. Орташа кәсіпкерде саналы еңбектің жалдамалы жұмыскерлері болады
және негізінен фирманы жалпы басқаруды солармен араласа отырып жүзеге
асырады. Ірі кәсіпкер фирманы басқаруға тікелей араласпайды және өзінің
тұлғаларымен тікелей байланыста болмайды.
Батыс мамандары сонымен бірге өздерінің сапалық алғы шарттарын шағын
бизнесті сипаттау үшін ұсынады. Американдық профессор Стейли Шағын
өнеркәсіпті дамыту деген кітабында шағын кәсіпорындарға төменде
көрсетілген сипаттамалардың ең болмағанда екеуіне ие фирмаларға көмек
көрсетуді ұсынады:
• кәсіпорынды жеке басқаруына қатысты аз мамандандырылған;
• жетекшіліктің жоғарғы органдарымен, өндірістік жұмысшылармен,
жеткізушілермен, клиенттермен ара қатынастың тікелей жеке
байланысы;
• нарыққа капитал салудажәне қысқамерзімді несие алумен қатысты
жеке қиындықтарға мүмкіндігі жоқ;
• Сату, сатып алуға араласудың мықты ұстанымдарының жоқтығы;
• Жетекшілер мен жеке меншіктерге жататын жергілікті ұйымның
барынша тар бірігулері және кейбіреулері жақын нарыққа және
жабдықтаудың көздеріне байланысты болады.
Жұмысының басым бөлігін шағын бизнеске арнаған ағылшындық экономист
Ф.Кларк: Шағын кәсіпкерліктің маңызын оның материалдық емес факторлардан
адамдар арқылы алынған, максималды кірісті қанша тартсада соншалықты
қанағаттандыруын мойындау керек, жұмыстың шығармашылық сипаты және әсіресе
кірістер мен шығындардың санымен есептеуге ешқашан болмайтын өмір сүру
бейнесі тәуелсіз ретінде көрінеді.
Әрине бұл материалдық емес факторлар адам өзінің ісін ашқан кезде
болады, бірақ максималды мүмкін болатын кіріс алғысы келмейтін кәсіпкер
болмайды.
Экономист Ю.Кочеврин; Шағын және орта өндірісті анықтайтын негізгі
ерекшелік белгісі оның тұрақсыздығы болып табылады. Бұл тұрақсыздық
әсіресе капитализмнің монополиялық кезеңі кезінде көтеріледі. Оның пікірі
боынша осы турақсыздық шағын бизнестің негізгі алғы шарты болып табылады.
Бұл өз кезегінде үлкен мән-мағына береді, және келесідей мәліметтермен
бекітіледі: АҚШ-та әр жылы шамамен 350мыңдай кәсіпорындар жоғалып кетеді,
яғни бұл барлық Американдық компаниялардың 8-9пайызы деген сөз. Тұрақсыздық
өлердей құлдырауға ғана емес сонымен қатар, өмірінің ұзақтылығымен де
сипатталады. Ю.Кочеврин мынандай мәліметтерді ұсынады: 1947-1950 жылдары
5,5жылдық өсуде компаниялардың жалпы санының 26 пайызы ғана қалды, ал
қалғандары жоғалып кетті.
Әрине, жоғарғы өлермендікті әсіресе шағын кәсіпорындарда болатынын
ешкім жоққа шығара алмайды, бірақ жоғалып кету жағдайлары және банкроттық
ірі корпорациялармен өндірісті және капиталды орталықтандыру қатынастарында
орын алады. Енді сандық алғы шарттарға қайта оралайық Жапонияда шағын және
орта кәсіпорындардың ең жоғарғысы- 300 адам, Ұлыбританияда 200 адам. Мұнда
салалар бойынша айырмашылық бар. Мысалы: саудада, қызмет көрсету ортасында
және тұрмыстық қызмет көрсету, қаржылықжәне сақтандыруда ірі бизнес жұмыс
істеушілердің 50, 100-200 адам санымен есептелінеді.
Бүкіл әлемдік банктің мәліметтері бойынша шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне қатысты кәсіпорынның жалпы санының көрсеткіші 50-ге дейін
көтеріледі. 1995 жылдың 1 қаңтарынан ЕС-та шағын кәсіпорындарға келесідей
көрсеткіштер деңгейін көтермейтін кәсіпорындар кіреді:
Жұмыс істейтін жұмысшыларының саны 50 адамға дейінгі; жылдық айналым
4 млн теңгеден кем емес; Баланстық суммасы 2 млн теңгеден кем емес. ЕС-та
орташа кәсіпорындарға өз қызметінің нәтижесінде келесідей көрсеткіштер
деңгейін көтермейтін кәсіпорындар жатады: жұмысшыларының саны 50-ден 250-ге
дейінгі адам, жылдық айналым 16 млн теңгеден кем емес, баланстық суммасы 8
млн теңгеден кем емес. ЕС деңгейіндегі кәсіпкерлік субъектілеріне қолдау
шараларын белгілеу кезінде шағын кәсіпорындарға қатысты басқа да
көрсеткіштер қолданылады. ЕС-қа ұсынылған комиссияның шағын фирмаларға
қатысты алғы шарттарына келесілер жатады: жұмысшыларының саны 100 адамнан
жоғары болмау керек; меншіктік негізігі капиталдың көлемі 75 теңгеден төмен
болмауы керек, бұл жағдайда ірі компанияның үлесі фирманың жарғылық
капиталының 13 бөлігін құраса.
Дамыған мемлекеттердің экономикасына кіретін, экономикалық қызметті
дамытудың халықаралық ұйымы кәсіпорындағы адам саны 19-ға дейін болса –
өте шағын, 99 адамға дейін болса – шағын, 100-ден 499 адамға дейін
болса – орташа 500 адамнан жоғары – ірі деп санайды.
Шағын бизнесте кәсіпкерліктің негізгі түрлері келесілерге бөлінеді:
• Қызмет көрсету бағытына қарай: өндірістік, коммерциялық,
қаржылық және инновациялық;
• Кәсіпкерлердің қызметтік бағытына қарай: өндірісті басқару,
қаржылық, делдалдық және кеңес беру қызметі;
• Қызмет түрлерінің сан бойынша: жоғарғы білім және жоғарғы
технологияларға негізделген арнайы білімі бар маманды талап
етпейтін, білімі бар маманды талап ететін;
• Қызметінің салалық бағыт бойынша: өнеркәсіптік,
агроөнеркәсіптік, ауылшаруашылық, құрылыстағы және басқа да
халық шаруашылық салалары.
Кәсіпкерліктің субъектілері жеке және заңды тұлғалар бола алады.
Кәсіпкерлік қызметі жеке еңбектік қызмет түрінде де сонымен қатар әртүрлі
ұйымдық – құқықтық кәсіпкерлік қызметі түрінде де жүзеге аса алады:
• жеке және заңды тұлғалардың жеке меншігін басқа да әртүрлі
формада тартуда және жеке меншіктерін жеке және заңды тұлғалар
арқылы жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлік қызметі,
• жеке және заңды тұлғалардың мүлігін әртүрлі формада тартуда
және азаматтар тобының жекеменшіктері негізінде жүзеге асыратын
ұйымдық кәсіпкерлік қызметі;
• кәсіпорын жетекшісінің келісімімен, егер оған келісімде
меншіктің иесімен немесе оған өкілетті тұлғаның құқығы және
міндеттерімен негізделген және өзіне сай жауапкершілік
бөлінеген келісімдік кәсіпкерлік қызметі.
Шағын бизнестегі кәсіпкерлік былай жүзеге асырылады:
• заңды тұлғаның білімінсіз;
• заңды тұлғаның білімімен;
• жалдамалы еңбекті қолданумен.
Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің құрылуының көптеген сипаттық
негіздері нарықтық қатынастың қалыпты және жеке кәсіпкеліктің толықтай
дамуына кедергі жасайтын негізгі проблемаларымен тікелей байланысты. Бұл
проблемалардың деңгейін бағалаудың маңыздылығын берілген әлеуметтік
мәселелерді қолдану арқылы шешуге болады (1 кесте).
Кесте 1
Қазақстандағы жеке кәсіпкерліктің негізгі проблемалары
Аталу шараларының мәніНегізгі проблемалар
бойынша реті
1 Салықтар
2 Заң шығарушылық
3 Инфляция
4 Толықтай экономикалық жағдай
5 Жеткізу, жетіспеушіліктер
6 Несиенің жоғарғы қойылымы мен оны алу қиыншылығы
7 Серіктестер мен клиенттердің төлем төлеуге
қабілетсіздігі
8 Банктік жүйенің жетілмегендігі
9 Саясаттық жағдай
10 Бюрократия
11 өкіметтің, биліктің іс әрекеті: коррупция, пара
12 Жалға алу орындарына, алаңдарға, офистарға деген
қиыншылықтар
13 Ақпараттың, мәдениеттің, тәжірибенің
жетіспеушілігі
14 Кадрлық проблемалар
15 Рэкет
16 Кәсіпкерлерге деген теріс қатынас
Қазақстандағы тамыздағы дағдарыс біздің елімізде орташа класс,
жекеменшік класы ақиқат ретінде өмір сүретінін көрсетті. Және біздің
сорымызға қарай мұны осындай бағада кеш түсіндік.
Жекеменшік кәсіпкерлерден аз болсада олардың проблемалары ашылды.
Шағын кәсіпорындардың кәсіпкерлерінің съездінде келесідей проблемалар
анықталды:
• Шағын бизнестің инфрақұрылымынын жасау процессі жаймен жүріп
жатыр;
• Шағын кәсіпорындардың санын көтеру, әсіресе өндірістік салада
өте төмен қарқынмен жүруде;
• Шағын кәсіпкерлікті дамытудың аймақтық бағдарламасын, билік
органдарының нормативтік актілерін қабылдау мен жетілдіру
аймақтықтардың көбінде жоқ, ал ол қабылданған жерлер болған
күннің өзінде толықтай емес;
• Аймақтарда шағын кәсіпкерлікті дамыту бойынша тәжірибелер мен
ақпарттарды алмастыру жоспарында да, ұйымдардағы шаруашылықтың
практикалық ара қатынасында да жетерліктей іс әрекет
орнатылмаған.
Бизнестегі хабарсыздықтың зиянын менеджмент және нарық академиясының
прорекоры Вениамин Каганов айтқан болатын. Вениамин Каганов: Барлық
деңгейдегі чиновниктер дұрыс шешім қабылдаулары керек, оларды білім
жүйесіне тарту керек, тіпті мүмкіндігінше бұрынғы мамандықты көтеру
жүйесін қайта орнына келтіру қажет. Қазір бизнестегі барлық
хабарсыздықтарға: кәсіпкерлер де, салық инспекторлары да және құқықтық
органдардың қызметкерлері де жатады. Ереже бойынша чиновниктер жұмыс үшін
дайындықты кәсіпкерлік өрісінде жүргізе алатындай болулары керек.
Егер де қаржыландыру проблемасын қарайтын болсақ, онда 1995 жылдың
қазанына дейін шағын бизнесті қаржыландыру проблемасымен ешкімде арнайы
айналысқан жоқ. Көптеген банктер шағын кәсіпорындарға инвестиция салуға
неліктен көп мән бермейтіндерін мына мәселемен байланыстырады: несиені 100
мың. доллар немесе 10 млн. доллар көлемінде де хаттаса оған кеткен уақыт
пен жігер бірдей – ақ деп түсіндіреді, ал алынған табыста көптеген
айырмашылық бар. Біздің дәл осы проблемамыздың батыстықтан айырмашылығы жоқ
және онда қаржылық құрылым осы қызмет түрімен жауапкершілікпен
айналыспайды.
Шағын бизнеспен қатынастағы несиелік ұйымдардың көбі аймақтарда
қажетті айналым капиталына ие емес. Ең бірінші кезекте несиені өнімі шағын
сұранысқа ие өндірістер алады: азық – түлік тағамдарын қайта өңдейтін, ағаш
өнімдерін қайта өңдейтін, сусындар құятын, қоймалық және транспорттық
қызмет көрсететін, жеңіл өнеркәсіп. Және көбі - болашақтағы технологиялық
прогресті анықтайтын жаңа ғылыми икемді технологияның инновациялық бизнесін
қаржыландырумен айналыспайды.
Жалпыдан кәсіпкерлерге әсерін тигізетін және кәсіпорынның
құлдырауының себебі болып табылатын жеке проблемаға келейік. Көптеген
кәсіпорындар өзінің қызметінің ең алғашында-ақ жойылып кетеді. Мысалы, әр
жылы АҚШ-та пайда болатын 600 мың жаңа кәсіпорындардың ішіндегі тек жартысы
ғана 18 айға дейін жұмыс істейді және 15 бөлігі ғана 10 жылға дейін өмір
сүреді.
Бұның ең басты себебі кәсіпорынды құрудың оңайлылығы болуы мүмкін.
Бірақ таңдаудың еркіндігі сәттіліктің еркіндігін ғана емес сонымен қатар
сәтсіздік еркіндігін де білдірмей ма?
Шағын кәсіпорындардың жетекшілері келесідей себептерді белгілейді:
• 44%
• 17% - басқарудағы тәжірибенің жоқтығы;
• 16% - тәжірибе тұрақсыздығы: маркетингте, қаржыда, жабдықтауда
және өндірістегі тәжірибенің жетіспеушілігі;
• 15% - салалардағы жұмыс тәжірибесінің жоқтығы;
• 1% - істі жүргізудегі ұқыпсыздық;
• 1% - алаяқтық және жоқтық;
• шағын фирмалардың жетекшілері кездесетін себептер тағы да
басқа.
Кәсіпорындардың жетекшілерінің тек 20%-і ғана лайықты біліміге ие
екенін айта кету қажет.
Әрине, жоғарыда аталған негізгі проблемалардың ішіндегі проблема деп
мемелекет пен шағын бизнестің қатынасын негізгі түрде крсететін мәселені
айтуға болады.
Біз Шағын бизнес туралы айтсақ, кейде шағын және орта кәсіпорындар
жиынтығының барлық түрін есепке аламыз, ірі кәсіпкерліктің қандайда
болмасын жағдайына қарсы тұратын, мұнымен бірге сонымен қатар, мемелекеттіе
сектормен бірдей – елдің экономикасын құрайды. Шағын кәсіпорын заңды түрде
жекеше өз алдына, бірақ оқшау кеңістікте және шағын бизнеспен байланысты
тек өз секторы ішінде ғана өмір сүрмейді. Сондықтан шағын бизнестің ішкі
және сыртқы ортасын да айту керек. Шағын бизнеске көбірек әсер ететіні ішкі
орта болып табылады.
Ішкі орта – бұл шағын бизнестің жеке және заңды тұлғалар арқылы жеке
жүзеге асыруға амалсыз, өз мүліктерін және жекеменшік түрлерін әр түрлі
формада басқа да жеке және заңды тұлғаларды тартуға негізделген
экономикалық, әлеуметтік және саяси ақиқаттардың шынайы жағдайы;
• азаматтар тобының жекеменшіктерін және басқа да жеке және заңды
тұлғалардың мүліктерін тартудың әртүрлі формалары негізінде
жүзеге асырылатын ұйымдық түрі;
• кәсіпорын жетекшісінің келісімімен, егер оған келісімде
меншіктің иесімен немесе оған өкілетті тұлғаның құқығы және
міндеттерімен негізделген және өзіне сай жауапкершілік
бөлінеген келісімдік кәсіпкерлік түрі.
Шағын бизнесте кәсіпкерлік келесілер арқылы жүзеге асады:
• заңды тұлғанының арнайы білімінсіз;
• заңды тұлғанының арнайы білімімен;
• жалдамалы еңбекті қолданумен
Ішкі орта – шағын бизнес дағдылануға тиісті экономикалық, әлеуметтік
және саяси ақиқаттардың шынайы жағдайы. Бұл жағдайлар уақыттың әр кезегінде
ғана емес сонымен қатар, әртүрлі елдерде де әр түрлі болуы мүмкін.
Ең алдымен шағын бизнеске өте көп әсер ететін ішкі ортаның жалпы
факторларын қарастыру қажет. Бұл факторларды үлкен төрт топқа бөлуге
болады:
1. экономиканың және нарық конъюктурасының жағдайы;
2. шағын бизнесті дамытуға арналған сәйкес инфрақұрылымының болуы;
3. мемелекеттің шағын бизнеске деген саясаты;
4. қолайлы және қолайсыз әлеуметтік орта.
Факторлардың бірінші тобы - экономиканың және нарық конъюктурасының
жағдайы. Капиталистік экономика циклді түрде даму үстінде: көтерілулер
құлдыраумен алмасты, дағдарыстар – қайта гүлденумен, және бұл экономикаға,
нарықтық конъюктураға ғана емес сонымен бірге, ұсақ кәсіпорындарды
орналастыруға да әсерін тигізіп отыр.
Бірақта ғалымдар арасында қандай кезең циклінде шағын бизнес өз
дамуында көбірек қолайлы кезеңге ие болатыны туралы бірдей пікір жоқ.
Кейбіреулер шағын бизнестің жоғары түрде айқындалуы экономиканың көтерілуі
мен жандануы кезеңінде келеді деп санайды. Тап осы уақытта өндіріс,
кірістер, еңбек ақы көтеріледі, сұраныс деңгейі жоғарылайды, ал солармен
бірге бағалар, яғни ұсыныс та көтеріледі. Қолайлы конъюктура нарықтың
кеңеюіне алып келеді, бұл шағын бизнес кәсіпорындары үшін орын табылады
деген сөз, керісінше шағын бизнес дағдарыс пен құлдыраулар кезеңінде
жанданады деп есептелінеді. Бұл кезеңде өндірістегі қысқартулар басталады,
көптеген кәсіпорындар, ірі фирмалар банкроттыққа ұшырайды, жұмысшылардың
біраз бөлігі жұмыстан босатылады. Нарықтағы еңбек күші өседі. Мұндай
жағдайларда көптеген адамдар тығырықтан шығудың бірден бір жолы –
жекеменшік істерін құру деп санайды. Кейде бұған иегердің өзі және оған
көмектесетін отбасы мүшелерінен құралған өте ұсақ кәсіпорындар жатады. Осы
сияқты кәсіпорындар қожайын өзіне жұмыс тапқан кезде тез ойсырайды немесе
ұзақтығын жоғалтады. Берілген құбылыс өзін-өзі қамту деген атау алды. Шағын
бизнесті дамытудағы циклдік сатыдан басқа экономиканың жалпы жағдайы:
инфляцияның дегейі де әсер етеді.
Факторлардың екінші тобы. Сәйкес инфрақұрылымның болуының да маңызы
аз емес. Ереже бойынша, ірі бизнеске қызмет көрсететін ірі банктер,
сақтандыру компаниялары және тағы да басқа қаржылық мекемелер ұсақ
кәсіпкерлермен бірігіп жұмыс істегілері келмейді, сондықтан шағын
банктердің бұтақталған жүйесі керек, мемлекеттің қатысуымен жекеменшіктерге
қарыз беруге кепіл бере алатын басқа да мамандандырылған ұйымдар қажет. Өз
беттерінше маркетингтік зерттеулерді жүргізе алуға мүмкіндіктері жоқ ұсақ
бизнесмендерге нарықты, конъюктураны, баға және кірістердің қозғалысын және
үйретумен айналысатын және осы ақпараттарды жеткізіп тұратын көптеген шағын
фирмалар қажет. Осының барлығы шағын бизнестің экономикалық инфрақұрылымы
үшін, экономиканың осы секторының дамуына әсерін тигізуге қолайлы жағдайды
құрайды.
Факторлардың үшінші тобымемелекетпен байланысты. Шағын бизнесті
мемелекеттік қолдау оның дамуында үлкен роль атқарады. Ал мемелекеттің
саясаты шағын бизнесті қолдауы немесе тіпті елемеуі де мүмкін. Қолдау шағын
бизнестің дамуы үшін қолайлы жағдай жасай отырып әртүрлі жолдармен жүзеге
асады. Бұл келесідей болуы мүмкін:
• есеп беруді хаттаудың жайлылығы;
• салық жеңілдіктері;
• қарыздарды төлеу;
• мемелекеттік тапсырыстармен қамтамасыз ету;
• ұйымның білімдік және кеңестік көмегі.
Мемлекеттің саясатының теріс әсер етуі келесілерден көрінеді:
• тіркелудің қиыншылығы
• ұсақ кәсіпорындарға арналған арнайы жеңілдіктердің жоқтығы;
• т.б.
Факторлардың төртінші тобына әлеуметтік аспектілер жатады. Шағын
бизнесті дамытуда тек қолайлы экономиканың болуы ғана емес, сонымен қатар
жалпы және ұсақ бизнеске жекеше түрде жақсы қатынаста болатын әлеуметтік
ортасы да өте қажет.
Қолайсыз әлеуметтік орта – бұл бизнеске деген абыройсыз және теріс
қатынас, әсіресе ұсақ бизнеске деген, егер бизнесменнің жетістігі
қоршағандарға басымдылық туғызса, ал сәтсідік масқаралыққа тең болады.
Осы мәселелерге деген әртүрлі жағдайларды талдай келе шағын
кәсіпкерлікке мықты сипаттама беруге болады:
• ресурстық және өтімдік аймақтардың ықшамдылығы;
• жеткізушілер мен тұтынаушылардың тар ортасындағы қарым-
қатынастың қалыпсыздығы;
• экономиканың толқымалы клнъюктурасына, саяси жағдайларға, заң
орындарының өзгерістеріне жоғарғы сезімталдық;
• қаржы көздерінің шектеулілігі және капиталдардың созылмалы
жетіспеушіліктері;
• шағын бизнесті қолдау жүйесіне деген тәуелді дәреженің
үлкендігі.
Шағын бизнестің экономикадағы ролі мен орнын қалай анықтауға болады?
Алатын орнын аықтайтын болсақ, онда бұл жерде сандық көрсеткіштерге көңіл
аудару қажет, әсіресе экономика үшін белгілі маңызды орын алатын болса.
Шағын бизнестің бұл үлесі жалпы ішкі өнімде (ВВП), жұмысшылардың жалпы
санында, кірісте, экспортта болады. Шағын бизнестің экономикадағы роліне
келетін болсақ, онда біз бұл жерде тек сандық көрсеткіштерге ғана емес,
бірақ олар өте қажет, сонымен қатар әлеуметтік – экономикалық аспектілерге
де көңіл аударуымыз керек. Әрине, шағын және орта кәсіпорындардың санының
өзі берілген сектордың дамуын куәландырады, бірақ шағын бизнестің орны осы
кәсіпорынның санында мыңдаған тұрғындарға үлкен көлемде әсер етеді. Бірақ
бәрінен бұрын шағын бизнестің экономикадағы қызметін сандық көрсеткіштермен
бірге қарастыру керек және шағын бизнестің жаңа экономикадағы орны мен
роліне толықтай мән берілу қажет.
Қазіргі уақытта шағын бизнесті экономиканың ажыратылмайтын бөлігі
ретінде қарастыруды дәлелдеудің қажеті де жоқ. Оның негізгі экономикалық
қызметі – тез дифференциациялау және тұтыну сұранысының жекелігі жағдайында
тауарлар мен қазмет көрсетулердің кең спектрін құру. Жаңа экономикада бір
жағынан ірі бизнеске қарсы тұра алатын және осы жағынан алып қарағанда
экономиканы көбірек икемді қылатын, тұтынушылардың сән мәнерлерінің
ауыспалылығына, конъюктуралық өзгерулерге, экономиканы қайта құру
құрылымына тез машықтанып кететін дамыған шағын бизнесті көру мүмкін емес.
Шағын бизнесті дамыту кезінде - нарықта тауар және қазмет көрсетуді
тез қанықтыратын, салалық және аймақтық монополизмге қарсы тұратын,
бәсекелестікті кеңейтетін, ғылыми-техникалық жетістіктерді кіргізетін,
сарапшылқ потенциалды көтеретін қажеттіліктерге ие болуы қажет. Ол қосымша
еңбек ортасын кеңейтіп, жұмыссыз халықты және тиімсіз қызмет жасайтын
кәсіпорындардан босатылған жұмысшыларды еңбекпен қамтамасыздандыруға жаңа
мүмкіндіктер туғызуға рұқсат береді.
Шағын бизнестің дамушы елдердің экономикасы үшін үлкен маңызы бар:
• экономикаға керекті икемділік туғызады;
• халыққа қаржылық және өндірістік қорлардың үлкен көлемін жияды;
• бәсекелік ортаны бөлуде үлес қосады;
• ең негізгі бағыт ғылыми-техникалық прогресс қатарына
жетістіктерді жүзеге асырады;
• жұмыссыздық проблемасын шешеді;
Осылайша жоғарыда аталғандардың барлығын қорытындыласақ, шағын
кәсіпкерлікті дамыту транзиттік жағдайда тұрған, атап айтқанда нарықтық
экономикаға өту жағдайында тұрған экономиканың экономика үшін қажет құбылыс
екені.
Сондықтан, Қазақстан Республикасындағы дамыту бағдарламасына сәйкес шағын
бизнес біздің Республикамыздың экономикалық саясатындағы приоритеттік
бағыттың бірі болып отыр.
Шағын бизнесті қазіргі заман кезеңіне сай дамыту ең бірінші кезекте
шағын кәсіпорындар желісін қолдаумен, біріккен өңдеу және өнім өндірісі
тауарларды технологиялық жабдықтауға сәйкес нарықта барын болжайды.
Сонымен қатар, шағын кәсіпорындардың техникалық деңгейі толықтай
жоғарғы дәрежеде қалады, ал олар ашқан көптеген жаңалық қолдау таппайды
және қажетті коммерциялық орындауларды ала алмайды.
Елдің өндірістік – инновациялық потенциалында нарықтық экономикаға
лайықты дәрежеде дамыған шағын фирмалардың үлесінің одан әрі өсуін
қамтамасыз ету үшін мемлекеттің ынталандыру саясатын келесідей бағыттар
бойынша жалғастырып жүргізу қажет:
• Өнімдері нарықтық құрудың мақсатына бағытталған шағын
кәсіпорындардың мемлекеттік тапсырысын 10% көлемде орналастыру
жолы;
• Шағын кәсіпорындарға пайдалануға берілген өндірістік алаңдар,
жеңілдетілген инвестициялық қолдаулар, инновациялық бизнес
орталықтарды дамытуға көмектесу, технопарктер, технологиялық
қолдау орталықтары және т.б.;
• Лизингтік компаниялар желісін кеңейту және бөлуге көмектесу;
• Шағын кәсіпорындарды жоғарғы тиімді технологиялық жабдықтармен,
отандық және импорттық жабдықтарды жеңілдетілген лизингтер жолы
көмегімен жабдықтау, игерілген және игеруге жақын машиналар
мен жабдықтардың қатарын қамтамасыз ету;
• Шағын кәсіпорындардағы өндірістегі өңдеу жұмыстары
нәтижесіндегі жаңа өнімдер түрін ғылыми икемді технологиялар
негізінде мақсатқа бағыттап саясат жүргізу.
Технопарктердің сараптаулары арқылы құрылған және инновациялық
ұсыныстарды сұрыптау, ғылыми – техникалық жобалар мен бағдарламалар, ғылыми
икемді техникалар және жаңа техникалар енгізу және құруға бағытталған
ұйымдар қажет сонымен қатар, осы ұсыныстардың тәуекелділігін бағалау,
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізудегі және олардың нәтижесін өндіріске
беруде көмек көрсету. Сонымен қатар, шағын инновациялық кәсіпорындарға
пайдалануға берілген өндірістік алаңдар, ғылыми – зерттеу жұмыстарын
жүргізуге арналған жабдықтар, заңдық, қаржылық, макетингтік шаруашылық және
т.б. қызмет көрсетулерді пайдалану, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Республикада жүргізіліп жатқан Қазақстан – 2030 стратегиясы және
сонымен байланысты экономикалық реформалар Республикадағы шағын бизнестің
құрылуы мен оның сапасының прогрессивті өсу сипатына қарқынды әсер етіп
отыр.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей шағын бизнес – дамыған нарық
шаруашылығының ажыратылмайтын элементі болып табылады. Оның арқасында
экономика монополияға қарсы күшті потенциалдың көмегімен қажетті
икемділікке ие болады. Шағын бизнес көбінесе экономикалық өсудің қарқынын,
ұлттық кірістің деңгейін анықтайды және ішкі кірістің жалпы көлемінің 50%
құрайды. Бұрындары ірі кәсіпорындар мен ұжымдырдың дамуына көп көңіл
аударылса, қазіргі кезде көріп отырғандай тек, егерде нарықтағы тауарлар
мен қызмет көрсетулер монополиялық құрылымды бәсекеге қабілетті механизммен
қамтамасыз ететін шағын және орта бизнестің кәсіпорындарының қажетті
санымен теңдестірілсе ғана аудандардағы тиімді нарықтық шаруашылықтың
болуына көз жеткізіліп отыр. Сондықтан, нарықты сақтау қажет.
Шағын бизнестің ғылыми-техникалық прогресс бағытындағы көптеген
жетіспеушіліктерді қамтамасыз етуде ролі өте зор. Ірі ұйымдар мен ұжымдар –
нарықтың осындай ауыспалы жағдайында жаңа технологияларды және оның
өндірістегі адекватты құралдарын тез қабылдауына қолайлы емес форма.
Сонымен қатар, шағын бизнестің ең қажетті мынандай қызметтері бар:
қосымша жаңа жұмыс орындарын құру, ірі көлемдегі жұмыс күшін жұмысқа тарту
қабілеті соның ішінде ұзақ мерзімдік жұмыссыздықтың нәтижесінде пайда
болған әлеуметтік күшті төмендету және өндірістің құлдырауын болдырмау.
Осының барлығы соңғы уақытта Республикадағы кәсіпкерлік
белсенділігінің кейбір құлдырауларының көтерілуіне байланысты өзекті
мәселелерді талқылайды.
Қазақстандағы жалпы экономикалық дағдарыстың салдары шағын
кәсіпкерлік қызметіне әсер етпей қоймады. Шағын бизнестің субьектілері
өздерінің имманенттік жетіспеушіліктерінің басым бөлігіне өндірісті кеңейту
мен үздіксіз қолдап отыру үшін үлкен көлемдегі қаражат бөлмейді. Көбінесе,
құлдыраған шаруашылық жүйелер, дамымаған құрылым, кәсіпкерлерді сауда
ортасына қарай тартып, өндірістік шағын кәсіпкерліктің даму құрылымын
тежейді. Өздерінің заңды құқықтарын білмегендіктен ұсақ бизнесмендер: заңға
қайшы келеді, мемлекеттік құрылымды ойрандатады, басқаруға теріс мінездегі
қатынаста болады, осының барлығы мемелекеттің өндірістік индустриясының
әзірге белсенді емес сау класының қалыптасуына кедергі келтіреді.
Қазақстанның экономикасының потенциалды өсуі отандық өндірістің
дамуына байланысты. Бірақта ірі бизнес қазіргі бәсекеге қабілетті өндіріс
үшін қажетті жағдайға қарсы келе алмайды және өте терең дағдарыста болады.
Бұл жаңа технологияның, капиталдың, мамандандырылған жұмыс күшінің
жетіспеушілігінен.
Отандық өндірісті дағдарыстан шығуға негізделген дамытудың ең тиімді
бірден бір жолы, экономиканы перспективалы динамикада қолдауға қабілетті
шағын кәсіпкерлік болып табылады, сонымен қатар біздің ұғымымыздан қалып
кеткен техникалық прогресс түсінігін қолдану, өнімнің бұрынғы керек емес
наменклатурасыннан құтылу және экономиканың барлық саласында
мамандандырылған бәсекеге қабілетті өндіріс құру қажет.
Өтпелі экономика және отандық өнеркәсіптің дағдарысы жағдайында еркін
кәсіпкерлікке көп үміт артылады. Жеке бизнесті дамыту бәсекенің кең түрде
дамуына; экспорттық потенциалдың көтеріліне және оның құрылымының
өзгеруіне; отандық өндірісте халықтың тұтынуына керекті тауарларды ішкі
нарыққа қарқынды түрде енгізуге;
Елді мекендерді және кішігірім қалаларды әлеуметтік – экономикалық
дамытуға; жаңа жұмыс орындарының санын көбейтуге әкеледі деп күтілуде.
Бөлім 1. Нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту және тұтынушылардың
нарығын қанағаттандыру
1.1. Бизнес және тұтынушы нарығының мәні мен мазмұны
Сатып алушыларды зерттеу, оларды сатып алуға баратын негізгі
себептерін анықтау және тұтынушылардың құлықтарын талдау ісі қазіргі
нарықтық жағдайда табысты жұмыс істеудің қуатты құралы болады.
Жоғарыда тұтынушылара әсер ететін факторларды және сатып алу үрдісінің
талдаған кезімізде тұтыну тауарлары нарығындағы тұтынушыны қарастырған
едік. Енді тұтынушы ретінде кәсіпорын нарығының маңызы ерекшеліктеріне
тоқталайық.
Кәсіпорын нарықтарын зерттеу кезінде нарықтың үш түрін белгілеуге
болады:
• өнеркәсіп нарығы
• арадағы сатушылар нарығы
• мемлекеттік мекемелер нарығы.
Өнеркәсіп нарығы дегеніміз өндіру үрдісінде қолджанатын тауарлардың
сатып алатын адамдар және ұйымдар жиынтығы болады.
Өнеркәсіп тауарлары нарығына мына салалар тұрады.
1. ауылшаруашылығы
2. орман шаруашылығы
3. балық щаруашылығы
Нарықтың сипаттамасы мынадай көрсеткіштері мен анықталады:
• сатып алушылардың саны шамалы
• алайда олар аса ірі сатып алушылар
• олар географиялық тұрғысынан айтарлықтай шоғырланған
• ол тауарларына сұраныс екінші қайтара сұранысы болып келеді
• бұл сұраныс тұтыну тауарларының сұранысына негізделеді
• өндірісте тұтынатын тауарлардың сұранысы әдетте икемсіз
• оларды сатып алушылар негізінде мамандар, тауардың
қасиеттерін терең игергендер болады.
Кәсіпорынның тұтынушыларға әсер ететін факторларға мыналар жатады:
1. Қоршаған орта және оның жағдайы (сұраныстың деңгейі, экономиканың даму
бағыты, болашағы, өндірсті жабдықтау шарттары, ғылыми-техникалық
прогрестің қарқыны, бәсекелестердің әрекет бағыттары, саяси жағдайы,
несие алу жағдайы);
2. Тұтынушы кәсіпорын ерекшеліктері (мақсаты, жұмыс әдістері, ішкі
жүйесі);
3. Ұжым адамдары арасындағы қатынастар жағдайы (өкілдігі, мәртебесі, өз
пікіріне сендіре алуы, ісіне икемділігі);
4. Ұжымдағы жеке тұлғалар ерекшеліктері ( жасы, білімі, қызмет бабы,
тәукелге бару даярлығы).
Сонымен, кәсіпорын тұтынушылар нарығына тұтыну нарығы қарағанда
сыйымдылығы жоғары деңгейде, көбіне тауар сатып алу көлемі молырақ болады
және сатып алушылар саны шамалы болып келеді. Сонымен қатар, есептей
алынатын маңызды ерекшелігі сатып алу шешімдеріне әртүрлі факторлар әсер
етіп, ол шешімдерді кәсіпорын атынан өкілдік алған тұлға орндайтын болады.
Қазіргі уақытта шығын кәсіпкерлік секторы республика экономикасында
ақырындап өз орнын алуда және келе – келе өз кезегінде мықты экономикалық
және саяси күшке ие болуда. Біраз жылдар ішіндегі шағын фирмалардың өсу
динамикасы көрсеткендей, бұл сектордың негізгі мақсаты, мұндай кәсіпорындар
тұрақтылыққа және тиімділікке, олардың өндірістік қызметі белсенділікке,
құрылымдық жылжулардың прогрессивті жүзеге асуына ие болғанда басталудан
даму кезеңіне өтеді.
Мемлекеттерімен серіктестікте негізгі бағыттарын белгіледі, соның
ішіндегі ең негізгілері:
• бизнесті қолдаудағы ұлттық және мемлекетаралық құрылымдарды
құруға көмек көрсету;
• кәсіпкерлік субъектілерінің қызметінің сыртқы экономикалық
белсенділік жағдайында талдау;
• шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметінің инновациялық
жәрдем көрсету.
Ең басты айта кетерлігі, Қазақстан халықаралық серіктестікті дамыту
ортасында шағын және орта компаниялардың халықаралық стратегиялық альянсын
құруға мүмкіндік алды. Халықаралық серіктестікті қолдаудың мемлекеттік
стратегиясы халықаралық бағдарламада, жеке бизнесті Қазақстандық жоба үшін
халықаралық серіктестікті дамыту бөлігінің кілті ретінде көрінеді,
Европалық Одақпен, оның ішінде ТАСИС бағдарламасы шегімен, сонымен қатар,
АҚШ-пен, Германиямен, Жапониямен, Қытаймен, Таиландпен және басқа да
елдермен бірлестік қызметі Республикадағы экономикалық реформаларды
қолдаудың қажеттігіне үлесін тигізеді.
Отандық тәжірибе көрсеткендей кәсіпкерлік, мемлекеттік билік жағынан
қолдау мен тұрақты назарға мұқтаж.
Жеке бизнесті дамыту мен қолдаудың мемлекеттік инфрақұрылымы алдын
алған әрекет бойынша оның құрылуына жағдай жасайды.
Қазіргі уақытта шығын кәсіпкерлік секторы республика экономикасында
ақырындап өз орнын алуда және келе – келе өз кезегінде мықты экономикалық
және саяси күшке ие болуда. Біраз жылдар ішіндегі шағын фирмалардың өсу
динамикасы көрсеткендей, бұл сектордың негізгі мақсаты, мұндай кәсіпорындар
тұрақтылыққа және тиімділікке, олардың өндірістік қызметі белсенділікке,
құрылымдық жылжулардың прогрессивті жүзеге асуына ие болғанда басталудан
даму кезеңіне өтеді.
Қазақстанның кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау аумағында ТМД елдерімен
серіктестігі өте қолайлы жай. Достастық Мемлекеттеріндегі шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің арасындағы іскер байланысты дамыту мен құрудың алғашқы
қадамы жасалынды. 1997 жылдың қаңтарында ТМД-нің 11 мемлекеті ТМД-ға
қатысушылар – мемлекеттердегі жеке бизнесті дамыту мен қолдау туралы
келісімге қол қойды. Бұл келісім кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау аумағында
ТМД мемлекеттерімен серіктестікте негізгі бағыттарын белгіледі, соның
ішіндегі ең негізгілері:
• бизнесті қолдаудағы ұлттық және мемлекетаралық құрылымдарды
құруға көмек көрсету;
• кәсіпкерлік субъектілерінің қызметінің сыртқы экономикалық
белсенділік жағдайында талдау;
• шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметінің инновациялық
жәрдем көрсету.
Ең басты айта кетерлігі, Қазақстан халықаралық серіктестікті дамыту
ортасында шағын және орта компаниялардың халықаралық стратегиялық альянсын
құруға мүмкіндік алды. Халықаралық серіктестікті қолдаудың мемлекеттік
стратегиясы халықаралық бағдарламада, жеке бизнесті Қазақстандық жоба үшін
халықаралық серіктестікті дамыту бөлігінің кілті ретінде көрінеді,
Европалық Одақпен, оның ішінде ТАСИС бағдарламасы шегімен, сонымен қатар,
АҚШ-пен, Германиямен, Жапониямен, Қытаймен, Таиландпен және басқа да
елдермен бірлестік қызметі Республикадағы экономикалық реформаларды
қолдаудың қажеттігіне үлесін тигізеді.
Отандық тәжірибе көрсеткендей кәсіпкерлік, мемлекеттік билік жағынан
қолдау мен тұрақты назарға мұқтаж.
Жеке бизнесті дамыту мен қолдаудың мемлекеттік инфрақұрылымы алдын
алған әрекет бойынша оның құрылуына жағдай жасайды.
Бір жағынан шағын бизнес Қазақстанның экономикасының дамуында үлкен
роль атқарады, мұнда шағын кәсіпорындардың өнеркәсіпті дамытудағы өсу
тенденциясының, экспорттың, әсіресе жұмысбастылықтың дамыған елдердегі
сияқты дамуының ерекшелігін көрсетеді.
Қосымша, бұл мемлекетте шағын және орта бизнесті қолдау Қоры қызмет
етеді, оған жататындар:
• Қазақстанның экономикасын шағын және орта кәсіпкерлікті
инвестициялауды қаржылық қолдау арқылы дамыту, сонымен қатар
Қазақстандық тауарлардың экспортын экспорттық несиелеу арқылы
жеткізу;
• Дамып келе жатқан бизнесті қолдау;
• Кеңес беру және басқа да қызмет көрсетулерді ұсыну.
Қор шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелеуді мемлекеттік бюджеттің
қаражаты арқылы жүзеге асырады.
Кейбір сарапшылардың пікірі бойынша, шағын кәсіпкерлік субъектілерін
коммерциялық банктер арқылы несиелеу тиімдірек болар еді дейді. Басқа
пікірлерді алсақ, қор шағын және орта кәсіпкерлерге несиелік жеңілдіктерді
тікелелей емес, коомерциялық банктер арқылы ұсынса деп те айтады. Мұндай
кесте қордың несиелік жеңілдіктерді икемді түрде және нарықтық экономиканың
қағидаларымен байланыста бола отырып жүзеге асыруына жол береді, және бір
бірімен бәсекеге түсетін коммерциялық банктердің қатынасында болатын
бейтарап ұстанымдарды сақтайды. Барлық аймақтарда және қалаларда
бөлімшелерге ие банктердің бұл процеске қатысуы, өзінің қызметін аймақтарда
белсендірек етуге мүмкіндік береді. Банктер несиенің қайтарылмауымен
байланысты ең аз дегенде тәуекелділіктің 50% алады. Банк тәуекелділікті
өзіне көбірек алатын болса, онда ол делдал ретінде маржаны да көбірек
алады.
Бірақта, мамандардың жүргізген талдаулары бойынша, салалық құрылымда
сауда саттық-делдалдық қызметі барлық өнім көлемінің 48,8% құрайды және
Қазақстанның барлық аймақтарында жоғарғы деңгейде қалуды жалғастырып отыр,
ол тек Шығыс Қазақстанда ғана төмен деңгейде, өйткені мұнда сауданың үлесі
15% құрайды. Мұндай жағдай сауда саттық-делдалдық қызметі өндіріске үлкен
көлемдегі капитал салымы қажет болғанда бастапқы үлкен шығынды талап
етпейді. Сол үшін, жекеменшік және заемдық қаражаттың жетіспеушілігі, ереже
бойынша Қазақстанда қызмет етіп жатқан шағын кәсіпорындарды дамыту мен
басқа да жаңа түрлерін құрудың негізгі кедергілері болып табылады.
Шағын және орта кәсіпорындардың қаражатын толтырудың қатарындағы
негізгі көзіне банктік жүйе кіреді, өйткені мұндай кәсіпорындардың бастапқы
капиталы шамалы ғана және нарыққа кіргендегі шығындарды жабуға мүкіндік
бермейді, ал жұмыс жасап жатқан кәсіпорын аз ғана кірістің себебінен дамып
кетуге шамасы жетпйді.
Екінші дәрежелі банктердің (ЕДБ, БВУ) жүргізген несиелік саясатының
белсенділігінің арқасында соңғы жылдары, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне
пайдалануға берілген несие көлемінің едәуір түрде өсуіне қол жеткізілді:
шағын кәсіпкерлік субъектілеріне Республиканың барлық екінші дәрежелі
банктерінің пайдалануға берілген несиесінің жалпы көлемі 2005 жылдың
басынан салыстырғанда 110,3 млрд.теңгеге жетті.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің берген мәліметтері бойынша
екінші дәрежелі банктердің экономиканың салаларына салған несиелік
салымдары 2006 жылдың 1 қаңтарынан 672,5 млрд.теңгені құрады. Несиелік
салымдардың жалпы көлемінің ішінде орта және ұзақ мерзімді несиелердің
үлесі - 57%, шетел валютасындағы несие үлесі - 68,5% құрады. Осы жылдың
наурыз айында шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілген банктердің
несиелері 0,8%, басқа жылдармен салыстырғанда 149,8 млрд.теңгеге өсті.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелеуді Ұлттық Банк жағынан
кеңейту коммерциялық банктердің қызметінің жанама түрде әсер етуі жолымен
жүзеге асырылады. Ұлттық банк жағынан қаржыландырудың ставкасы соңғы
жылдары 8% дейін және ұлттық валютаның курсына қатысты тұрақтылығы шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне берілген банктік несиелердің ставкасының
төмендеуіне себеп болды. Шағын және орта бизнеске берілген банктердің
несиесі бойынша көтермелеудің орташа есептелінген ставкасы 23,7% 2005
жылдан осы жылдын наурызында15,7% төмендеп кетті.
Қазақстандық банктердің шағын және орта бизнесті несиелеу саласындағы
белсенділігінің өскендігін белгілеп қоя отырсақ, бәрібір бұл процесс оған
берілген мүмкіншілікке ие бола алмайды, бұл объективті және субъективті
себептердің бүтіндей тобмен ескертілінген. Мысалы, жоғарғы пайыздық ставка,
несиелеу мерзімінің қысқалығы, өтімшілік кепілін қамтамасыз ету және т.б.
Несиелік қорларға ие болудағы ерекше қиыншылықтарды бастаушы кәсіпкерлер
мен ауылшаруашылық өндірушілер бастан кешіреді. Банктер тұрақты кіріс
әкелмейтін кәсіпорындарға және қызметінің бірінші кезеңі банкроттық
тәуекелділігімен байланысты компанияларға қаражат салғылары келмейді.
Ауылшаруашылығын несиелеу жоғарғы тәуекелділікпен қазіргі уақытта жоғарғы
өтімділігі бар кепіл түріндегі несиені қамтамасыздандырудың жоқтығынан,
экономикалық бизнес-жоспарларды қайта қарай алмағандықтан, өндірістің төмен
тиімділігі және т.б. байланысты болып отыр.
Әрине, мемлекеттің белсенді араласпауынан шағын және орта
кәсіпкерлікті тұрақты дамыту мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының 2005-2006 жж әлеуметтік – экономикалық
дамытудың индикативті жоспарының жобасында шағын кәсіпкерлікті одан әрі
дамытудың шаралары келесідей қарастырылған:
• ұзақ және орта мерзімді несиелеудің үлесін экономиканың
приоритеттік ортасында көтермелеудің жеңілдік ставкасын
қолдану, кепілдік қорлар мен несиелік серіктестіктің аймақтық
деңгейін көтермелеу арқылы құрылған кәсіпкерлікті қаржылық
қолдау;
• шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қажеттіліктерін
қанағаттандыратын жабдықтар шығара алатын, шағын кәсіпкерлік
субъектілерін қаржылық қолдау мүмкіншілігін кеңейту арқылы
компанияның дамуына бағытталған инвестициялық саясат
Бұдан да басқа, көбіне әлемдік тәжірибеде қолданылатын шағын және
орта бизнесті мемлекеттік әдіспен қолдау жеңілдік несиелеу, несие бойынша
кепілдік беру, шағын және орта кәсіпорындардың капиталдарға үлестік
қатысуы, сонымен бірге, кеңес беру қызметін ұсыну болып табылады. Дәл
осылай, Германияда жеңілдік несиелер несиенің 3 тен 10% ға дейінгі сомасын
құрастыратын дотация түрінде пайдалануға берілуі мүмкін. Немесе несиелеудің
барлық мерзімінде пайыздық ставкасы төмендетілген несие түрінде де болуы
мүмкін. Сонымен қатар, несиелеудің ұзартылған мерзімінде тәжірибе алмасады
(бұл жағдайда кейде бірінші жылы кәсіпорындар несиені төлеуден босатылады)
және несиені кез келген уақытта қосымша төлемсіз қайтару мүмкіндігіне ие
болады.
Қазіргі уақытта банктік жүйе экономиканың нақты секторын несиелеуге
дайын, бірақ нарықта тұрақты сұранысқа ие , бәсекеге қабілетті өнім шығару
жоспары қажет. Бұған әрине банктердің объективті себептері бар: есеп
шоттарында көбінесе талап етілгенге дейінгі депозиттеріге немесе қысқа
мерзімді депозиттерге ие болса, олар салымшылардың қаражаттарын тәуекел ете
алмайды, ұзақ мерзімді жобаларды тарту тәуекелділігіне барады.
1.2. Шағын бизнес арқылы тұтынушы нарығын қанағаттандыру әдістері
Шағын кәсіпорын көлеміндегі кәсіпкерлік сапалық артықшылықтармен де
ерекшеленеді.
Бірінші кезекте кәсіпорынды тікелей басқару және бірлестіктің
құқықтық бірлігін айту керек.
Екінші сипаттама – кәсіпорынға келесідей шолу жүргізуге болады: оның
көлемінің шектеулілігі қожайын мен жұмысшының арасында тұлғаның жұмысының
мотивациясының шындығына және оның еңбегін қанағаттандыруды жоғарғы
дәрежеде кол жеткізуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден – фирмадағы бағаға және тауарды реализациялаудағы жалпы
салалық көлемге қандайда болмасын жағдайда әсер етуге рұқсат бермейтін
кішігірім нарықтық қорлар мен өтімдер.
Төртіншіден – кәсіпкер мен клиент арасындағы тұлғаланған
сипаттамадағы қатынас бұрындары айтылып кеткендей шағын кәсіпорын
тұтынушыларға қызмет көрсетудің тығыз ортасымен салыстырып есептелінген.
Бесіншіден – кәсіпорын өміріндегі жетекшінің басты ролі: ол тек
мүліктік нарықтағы шаруашылықтың нәтижесіне ғына толықтай жауапкер емес,
сонымен бірге өзінің өндірістік процестегі және оның ұйымдарымен
қатынастарды тікелей қарауға міндетті.
Алтыншы ерекше сипаты – отбасылық іс: ол кәсіпорынның барлық
қызметіне соңғыларын тура кірістіргеннен гөрі, қожайынның туған –
туыстарына мұраға қалып отырады.
Соңғы жетінші ерекшелігі қаржылық сипатымен байланысты. Егер
алыптар биржаның қоры арқылы ерекше түрде керекті қорларды жинаса, онда
шағын кәсіпорындар банктердегі салыстырмалы кішігірім несиелерге, өз
қаражаттарына және қалыпты емес нарық капиталына (достарының, туған-
туыстарының т.б. ақшалары) сүйенеді.
Сонымен қатар, тағы бір ерекшелігі ретінде негізгі қормен
салыстырғанда айналым капиталының жоғарғы бөлігін ерекше айтуға болады.
Егер ірі кәсіпорындардың бұл ара қатынасы 80:20 болса онда шағын
кәсіпорындарда 20:80 құрайды.
Шағын кәсіпорынның қызметінің қатарынан ең алдымен экономикалық
қызметін атап өту керек, оның ролі біріншіден - жұмыс беруші, екіншіден -
өнім мен қызмет көрсетуді өндіруші, үшіншіден – ғылыми-техникалық
прогрестің катализаторы, төртіншіден – салық төлеуші, бесіншіден – нарық
қатынасының агенті ретінде көрінеді.
Әлеуметтік қызметінің де көптеген маңызы бар. Бірінші, кәсіпкерлік
қызметтің шағын түрі арқылы көптеген адамдар өздерінің шығармашылық
потенциалын ашады. Екінші, бұл жерде көбінесе ірі кәсіпорындардан қолдау
таппаған халықтың әлеуметтік сезімтал тобы еңбекке тартылады (әйелдер,
оқушылар, мүгедектер, зейнеткерлер, оралмандар және т.б.). Үшінші, шағын
кәсіпорындар жас кадрлардың білімін ірі өндірістік орындар үшін көтеретін
негізгі орындардың бірі болып табылады. Төртінші, кішігірім кәсіпорындар ең
алдымен қызмет көрсету саласында қатынастағы адамдардың қажеттілігін
қанағаттандырады (бірақ кейбір жерлерде ондай мүкіндіктен айырылған,
мысалы, супермаркеттерде).
Енді бүгінгі таңда нарықтық экономикасы дамыған елдерде орын алған
экологиялық қызметі - өзекті де көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр.
Шағын және орта кәсіпорындардың алғы шарттарымен байланысты
мәселелеріне шет елдік және отандық әдебиеттерде көп мән беріліп отыр,
бірақ та әзірге ғалымдар біржақты пікірге келе қойған жоқ.
Ағылшын тілді әдебиеттерде small bisnes термині қолданылады (шағын
+ орта), ал кей кездері жай ғана шағын бизнес.
Европалық елдерде Жапонияда шағын және орта кәсіпорын термині
қолданылады.
Отандық әдебиеттерге келетін болсақ, мұнда ұзақ уақыт бойы
монополистік емес сектор термині қолданылып келді.
Орта кәсіпкерліктің алғы шарттарын екіге бөлуге болады – сандық және
сапалық. Сандық көрсеткіштерге – кәсіпорындағы жұмысшылардың саны, айналым,
активтер, капиталдар, кірістер және т.б. статистикалық көрсеткіштер жатады.
Бірақ арнайы шетелдік статистика тұрақты түрде шағын және орта
кәсіпорындардағы бір ғана көрсеткіш – жұмысшылар санын қолданады. Нақ осы
көрсеткіш балық елдер үшін салыстырмалы болып табылады.
Ең қиын іс сапалық көрсеткіште жатыр. Ғалымдар арасында бұл мәселе
үшін біржақты пікір жоқ, бірақ шағын және орта кәсіпорындарды белгілеудің
арнайы мәртебесі де бар. Мысалға, Ескі және Жаңа әлемнің әдеттегі өкілдері
ретінде екі елді – АҚШ және Францияны қарастырайық.
АҚШ-та шағын бизнес жөніндегі Әкімшілік бизнесті егер, ол
бөлімшелерімен қоса 500-ден төмен адам жалдаса, қызметін тек өз аймағында
ғана жүргізсе онда оны шағын деп есептейді. Бірақ шағын бизнес жөніндегі
Әкімшілік компания шағын бизнеске қатысы бар ма соны анықтау үшін салаларды
көлемі бойынша толықтай сұрыптауды қолданады. Мысалы, қайта өндіретін
өнеркәсіптерде жұмысшылар саны 250 адамнан төмен болса - шағын фирмаға, ал
1000 адамнан жоғары болса – ірі фирмаға жатады. Машина құрастыруда шағын
бизнес жөніндегі Әкімшілік кестесі бойынша 41 кіші сала, оның ішінде он
сегізі 250 жұмысшы адам санымен есептелінетін, он екісі шағын жоғарысы 500
жұмысшы және он бірі шағын ең жоғарғысы 1000 адам жалдайтын шағын кәсіпорын
болып есетелінеді.
Кейде шағын бизнес жөніндегі Әкімшілік жұмысшылардың немесе өнімнен
түскен кірістің санынан осы кәсіпорындарға мемелекеттік тапсырыстарды
сатуға қатысу мүмкіндігін алу үшін жоғарғы талаптар қойылуынан қашады.
Францияда шағын және орта кәсіпкерлердің Жалпылама конфедерациясы
келесідей анықтамаларды береді: шағын және орта кәсіпорындарға жататындар:
қожайын өзінің жеке капиталының үлкен бөлігін иеленсе, өз тұлғаларына жеке
жетекшілікті қамтамасыз етсе және олармен тұрақты да тікелей қатынасты
жүзеге асырса. Франциядағы сандық алғы шарттар келесідей: 10 нан 50
дейінгі жалданған жұмысшылар – шағын, 50 ден 500 ге дейінгі – орта, 500 ден
жоғары – ірі кәсіпорын болып есептелінеді.
Францияда Европаның басқа да елдері сияқты кәсіпкерлердің дәрежесі
бар, сондықтан да саны жағынан 10 адамдай жұмысшылары бар кәсіпорындар
әдетте кәсіпкерлік секторына жатады. Ал АҚШ-та ондай түсінік жоқ, онда
мұндай кәсіпорындар өте ұсақ деп аталынады.
Француздық кәсіпкер – бұл ұйымды өз есебінен ұйымдастыратын, кәсіпқой
маман иесі, өз кәсіпорнын тікелей өзі басқаруды қамтамасыз ететін және оның
жұмысына тікелей өзі араласатын адам. Кәсіпкер жұмысшы жалдауы мүмкін,
бірақ оның саны 10 адамға дейін шектелген. Кәсіпкердің қызметінің негізгі
міндеті - өзінің жетіспеушіліктерін қамтамасыз етеді, ешкімге тәуелді
болмайды, өзіне - өзі қожа.
Енді шағын капиталистік кәсіпорындар туралы. Оның иесі де өндірісте
өзінің жеке қаражатын иеленеді, бірақ оның мақсаты – табыс алу. Оның
кәсіпкерден айырмашылығы - еңбек процесіне өзі тікелей араласпайды. Оның
капиталы едәуір маңызды, ал өзі қиналмау үшін алынған кіріс көзі жетерлік.
Әрине шағын фирманың иесіне тән нәрселер: кәсіпорынмен жеке жетекшілік,
жұмысшылармен, жеткізушілермен және клиенттермен тікелей байланыс. Орташа
кәсіпорын үшін жалдаған тұлғалары бар, ақылмен істелінетін еңбек тән.
Кәсіпорынның иесі - ол осы категориядағы кәсіпорынға өте сирек келетін
немесе акционерлік қоғам бола қалған жағдайда салатын акциялық бақылау
пакетке ие, бухгалтер, басқарушы, жабдықтаушы, маркетолог, және басқа да
мамандар жалдайтын, ал өзі фирманың жалпы басшылығы қызметін, оның даму
стратегиясын атқаратын, әртүрлі қызметтердің жұмысын бақылап отыратын және
жеткізушілермен байланысты жүргізетін жеке меншік адам. Ірі бизнесменге
қарағанда ол өндірістің қаражатынан әліде толықтай бөлінбеген, яғни оны
басқару қызметін атқарады.
Ірі корпорацияларды басқарумен тек қана жалдаған кәсіпқой менеджерлер
айналысады, ал жеке меншіктер өндірістің тікелей процесіндегі акцияның
бақылау пакетінен толықтай аластатылған.
Сонымен, кәсіпорындардың әр түрлі көлемін анықтау үшін негізгі
сапалық алғышарттар кәсіпорын иесінің еңбекке және кәсіпорынды басқару
қатынасы, оның тұлғалармен қатынасының дәрежесі болып табылады. Шағын
кәсіпкер өз фирмасын өзі басқарады және өз жұмысшыларымен ара қатынаста
болады. Орташа кәсіпкерде саналы еңбектің жалдамалы жұмыскерлері болады
және негізінен фирманы жалпы басқаруды солармен араласа отырып жүзеге
асырады. Ірі кәсіпкер фирманы басқаруға тікелей араласпайды және өзінің
тұлғаларымен тікелей байланыста болмайды.
Батыс мамандары сонымен бірге өздерінің сапалық алғы шарттарын шағын
бизнесті сипаттау үшін ұсынады. Американдық профессор Стейли Шағын
өнеркәсіпті дамыту деген кітабында шағын кәсіпорындарға төменде
көрсетілген сипаттамалардың ең болмағанда екеуіне ие фирмаларға көмек
көрсетуді ұсынады:
• кәсіпорынды жеке басқаруына қатысты аз мамандандырылған;
• жетекшіліктің жоғарғы органдарымен, өндірістік жұмысшылармен,
жеткізушілермен, клиенттермен ара қатынастың тікелей жеке
байланысы;
• нарыққа капитал салудажәне қысқамерзімді несие алумен қатысты
жеке қиындықтарға мүмкіндігі жоқ;
• Сату, сатып алуға араласудың мықты ұстанымдарының жоқтығы;
• Жетекшілер мен жеке меншіктерге жататын жергілікті ұйымның
барынша тар бірігулері және кейбіреулері жақын нарыққа және
жабдықтаудың көздеріне байланысты болады.
Жұмысының басым бөлігін шағын бизнеске арнаған ағылшындық экономист
Ф.Кларк: Шағын кәсіпкерліктің маңызын оның материалдық емес факторлардан
адамдар арқылы алынған, максималды кірісті қанша тартсада соншалықты
қанағаттандыруын мойындау керек, жұмыстың шығармашылық сипаты және әсіресе
кірістер мен шығындардың санымен есептеуге ешқашан болмайтын өмір сүру
бейнесі тәуелсіз ретінде көрінеді.
Әрине бұл материалдық емес факторлар адам өзінің ісін ашқан кезде
болады, бірақ максималды мүмкін болатын кіріс алғысы келмейтін кәсіпкер
болмайды.
Экономист Ю.Кочеврин; Шағын және орта өндірісті анықтайтын негізгі
ерекшелік белгісі оның тұрақсыздығы болып табылады. Бұл тұрақсыздық
әсіресе капитализмнің монополиялық кезеңі кезінде көтеріледі. Оның пікірі
боынша осы турақсыздық шағын бизнестің негізгі алғы шарты болып табылады.
Бұл өз кезегінде үлкен мән-мағына береді, және келесідей мәліметтермен
бекітіледі: АҚШ-та әр жылы шамамен 350мыңдай кәсіпорындар жоғалып кетеді,
яғни бұл барлық Американдық компаниялардың 8-9пайызы деген сөз. Тұрақсыздық
өлердей құлдырауға ғана емес сонымен қатар, өмірінің ұзақтылығымен де
сипатталады. Ю.Кочеврин мынандай мәліметтерді ұсынады: 1947-1950 жылдары
5,5жылдық өсуде компаниялардың жалпы санының 26 пайызы ғана қалды, ал
қалғандары жоғалып кетті.
Әрине, жоғарғы өлермендікті әсіресе шағын кәсіпорындарда болатынын
ешкім жоққа шығара алмайды, бірақ жоғалып кету жағдайлары және банкроттық
ірі корпорациялармен өндірісті және капиталды орталықтандыру қатынастарында
орын алады. Енді сандық алғы шарттарға қайта оралайық Жапонияда шағын және
орта кәсіпорындардың ең жоғарғысы- 300 адам, Ұлыбританияда 200 адам. Мұнда
салалар бойынша айырмашылық бар. Мысалы: саудада, қызмет көрсету ортасында
және тұрмыстық қызмет көрсету, қаржылықжәне сақтандыруда ірі бизнес жұмыс
істеушілердің 50, 100-200 адам санымен есептелінеді.
Бүкіл әлемдік банктің мәліметтері бойынша шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне қатысты кәсіпорынның жалпы санының көрсеткіші 50-ге дейін
көтеріледі. 1995 жылдың 1 қаңтарынан ЕС-та шағын кәсіпорындарға келесідей
көрсеткіштер деңгейін көтермейтін кәсіпорындар кіреді:
Жұмыс істейтін жұмысшыларының саны 50 адамға дейінгі; жылдық айналым
4 млн теңгеден кем емес; Баланстық суммасы 2 млн теңгеден кем емес. ЕС-та
орташа кәсіпорындарға өз қызметінің нәтижесінде келесідей көрсеткіштер
деңгейін көтермейтін кәсіпорындар жатады: жұмысшыларының саны 50-ден 250-ге
дейінгі адам, жылдық айналым 16 млн теңгеден кем емес, баланстық суммасы 8
млн теңгеден кем емес. ЕС деңгейіндегі кәсіпкерлік субъектілеріне қолдау
шараларын белгілеу кезінде шағын кәсіпорындарға қатысты басқа да
көрсеткіштер қолданылады. ЕС-қа ұсынылған комиссияның шағын фирмаларға
қатысты алғы шарттарына келесілер жатады: жұмысшыларының саны 100 адамнан
жоғары болмау керек; меншіктік негізігі капиталдың көлемі 75 теңгеден төмен
болмауы керек, бұл жағдайда ірі компанияның үлесі фирманың жарғылық
капиталының 13 бөлігін құраса.
Дамыған мемлекеттердің экономикасына кіретін, экономикалық қызметті
дамытудың халықаралық ұйымы кәсіпорындағы адам саны 19-ға дейін болса –
өте шағын, 99 адамға дейін болса – шағын, 100-ден 499 адамға дейін
болса – орташа 500 адамнан жоғары – ірі деп санайды.
Шағын бизнесте кәсіпкерліктің негізгі түрлері келесілерге бөлінеді:
• Қызмет көрсету бағытына қарай: өндірістік, коммерциялық,
қаржылық және инновациялық;
• Кәсіпкерлердің қызметтік бағытына қарай: өндірісті басқару,
қаржылық, делдалдық және кеңес беру қызметі;
• Қызмет түрлерінің сан бойынша: жоғарғы білім және жоғарғы
технологияларға негізделген арнайы білімі бар маманды талап
етпейтін, білімі бар маманды талап ететін;
• Қызметінің салалық бағыт бойынша: өнеркәсіптік,
агроөнеркәсіптік, ауылшаруашылық, құрылыстағы және басқа да
халық шаруашылық салалары.
Кәсіпкерліктің субъектілері жеке және заңды тұлғалар бола алады.
Кәсіпкерлік қызметі жеке еңбектік қызмет түрінде де сонымен қатар әртүрлі
ұйымдық – құқықтық кәсіпкерлік қызметі түрінде де жүзеге аса алады:
• жеке және заңды тұлғалардың жеке меншігін басқа да әртүрлі
формада тартуда және жеке меншіктерін жеке және заңды тұлғалар
арқылы жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлік қызметі,
• жеке және заңды тұлғалардың мүлігін әртүрлі формада тартуда
және азаматтар тобының жекеменшіктері негізінде жүзеге асыратын
ұйымдық кәсіпкерлік қызметі;
• кәсіпорын жетекшісінің келісімімен, егер оған келісімде
меншіктің иесімен немесе оған өкілетті тұлғаның құқығы және
міндеттерімен негізделген және өзіне сай жауапкершілік
бөлінеген келісімдік кәсіпкерлік қызметі.
Шағын бизнестегі кәсіпкерлік былай жүзеге асырылады:
• заңды тұлғаның білімінсіз;
• заңды тұлғаның білімімен;
• жалдамалы еңбекті қолданумен.
Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің құрылуының көптеген сипаттық
негіздері нарықтық қатынастың қалыпты және жеке кәсіпкеліктің толықтай
дамуына кедергі жасайтын негізгі проблемаларымен тікелей байланысты. Бұл
проблемалардың деңгейін бағалаудың маңыздылығын берілген әлеуметтік
мәселелерді қолдану арқылы шешуге болады (1 кесте).
Кесте 1
Қазақстандағы жеке кәсіпкерліктің негізгі проблемалары
Аталу шараларының мәніНегізгі проблемалар
бойынша реті
1 Салықтар
2 Заң шығарушылық
3 Инфляция
4 Толықтай экономикалық жағдай
5 Жеткізу, жетіспеушіліктер
6 Несиенің жоғарғы қойылымы мен оны алу қиыншылығы
7 Серіктестер мен клиенттердің төлем төлеуге
қабілетсіздігі
8 Банктік жүйенің жетілмегендігі
9 Саясаттық жағдай
10 Бюрократия
11 өкіметтің, биліктің іс әрекеті: коррупция, пара
12 Жалға алу орындарына, алаңдарға, офистарға деген
қиыншылықтар
13 Ақпараттың, мәдениеттің, тәжірибенің
жетіспеушілігі
14 Кадрлық проблемалар
15 Рэкет
16 Кәсіпкерлерге деген теріс қатынас
Қазақстандағы тамыздағы дағдарыс біздің елімізде орташа класс,
жекеменшік класы ақиқат ретінде өмір сүретінін көрсетті. Және біздің
сорымызға қарай мұны осындай бағада кеш түсіндік.
Жекеменшік кәсіпкерлерден аз болсада олардың проблемалары ашылды.
Шағын кәсіпорындардың кәсіпкерлерінің съездінде келесідей проблемалар
анықталды:
• Шағын бизнестің инфрақұрылымынын жасау процессі жаймен жүріп
жатыр;
• Шағын кәсіпорындардың санын көтеру, әсіресе өндірістік салада
өте төмен қарқынмен жүруде;
• Шағын кәсіпкерлікті дамытудың аймақтық бағдарламасын, билік
органдарының нормативтік актілерін қабылдау мен жетілдіру
аймақтықтардың көбінде жоқ, ал ол қабылданған жерлер болған
күннің өзінде толықтай емес;
• Аймақтарда шағын кәсіпкерлікті дамыту бойынша тәжірибелер мен
ақпарттарды алмастыру жоспарында да, ұйымдардағы шаруашылықтың
практикалық ара қатынасында да жетерліктей іс әрекет
орнатылмаған.
Бизнестегі хабарсыздықтың зиянын менеджмент және нарық академиясының
прорекоры Вениамин Каганов айтқан болатын. Вениамин Каганов: Барлық
деңгейдегі чиновниктер дұрыс шешім қабылдаулары керек, оларды білім
жүйесіне тарту керек, тіпті мүмкіндігінше бұрынғы мамандықты көтеру
жүйесін қайта орнына келтіру қажет. Қазір бизнестегі барлық
хабарсыздықтарға: кәсіпкерлер де, салық инспекторлары да және құқықтық
органдардың қызметкерлері де жатады. Ереже бойынша чиновниктер жұмыс үшін
дайындықты кәсіпкерлік өрісінде жүргізе алатындай болулары керек.
Егер де қаржыландыру проблемасын қарайтын болсақ, онда 1995 жылдың
қазанына дейін шағын бизнесті қаржыландыру проблемасымен ешкімде арнайы
айналысқан жоқ. Көптеген банктер шағын кәсіпорындарға инвестиция салуға
неліктен көп мән бермейтіндерін мына мәселемен байланыстырады: несиені 100
мың. доллар немесе 10 млн. доллар көлемінде де хаттаса оған кеткен уақыт
пен жігер бірдей – ақ деп түсіндіреді, ал алынған табыста көптеген
айырмашылық бар. Біздің дәл осы проблемамыздың батыстықтан айырмашылығы жоқ
және онда қаржылық құрылым осы қызмет түрімен жауапкершілікпен
айналыспайды.
Шағын бизнеспен қатынастағы несиелік ұйымдардың көбі аймақтарда
қажетті айналым капиталына ие емес. Ең бірінші кезекте несиені өнімі шағын
сұранысқа ие өндірістер алады: азық – түлік тағамдарын қайта өңдейтін, ағаш
өнімдерін қайта өңдейтін, сусындар құятын, қоймалық және транспорттық
қызмет көрсететін, жеңіл өнеркәсіп. Және көбі - болашақтағы технологиялық
прогресті анықтайтын жаңа ғылыми икемді технологияның инновациялық бизнесін
қаржыландырумен айналыспайды.
Жалпыдан кәсіпкерлерге әсерін тигізетін және кәсіпорынның
құлдырауының себебі болып табылатын жеке проблемаға келейік. Көптеген
кәсіпорындар өзінің қызметінің ең алғашында-ақ жойылып кетеді. Мысалы, әр
жылы АҚШ-та пайда болатын 600 мың жаңа кәсіпорындардың ішіндегі тек жартысы
ғана 18 айға дейін жұмыс істейді және 15 бөлігі ғана 10 жылға дейін өмір
сүреді.
Бұның ең басты себебі кәсіпорынды құрудың оңайлылығы болуы мүмкін.
Бірақ таңдаудың еркіндігі сәттіліктің еркіндігін ғана емес сонымен қатар
сәтсіздік еркіндігін де білдірмей ма?
Шағын кәсіпорындардың жетекшілері келесідей себептерді белгілейді:
• 44%
• 17% - басқарудағы тәжірибенің жоқтығы;
• 16% - тәжірибе тұрақсыздығы: маркетингте, қаржыда, жабдықтауда
және өндірістегі тәжірибенің жетіспеушілігі;
• 15% - салалардағы жұмыс тәжірибесінің жоқтығы;
• 1% - істі жүргізудегі ұқыпсыздық;
• 1% - алаяқтық және жоқтық;
• шағын фирмалардың жетекшілері кездесетін себептер тағы да
басқа.
Кәсіпорындардың жетекшілерінің тек 20%-і ғана лайықты біліміге ие
екенін айта кету қажет.
Әрине, жоғарыда аталған негізгі проблемалардың ішіндегі проблема деп
мемелекет пен шағын бизнестің қатынасын негізгі түрде крсететін мәселені
айтуға болады.
Біз Шағын бизнес туралы айтсақ, кейде шағын және орта кәсіпорындар
жиынтығының барлық түрін есепке аламыз, ірі кәсіпкерліктің қандайда
болмасын жағдайына қарсы тұратын, мұнымен бірге сонымен қатар, мемелекеттіе
сектормен бірдей – елдің экономикасын құрайды. Шағын кәсіпорын заңды түрде
жекеше өз алдына, бірақ оқшау кеңістікте және шағын бизнеспен байланысты
тек өз секторы ішінде ғана өмір сүрмейді. Сондықтан шағын бизнестің ішкі
және сыртқы ортасын да айту керек. Шағын бизнеске көбірек әсер ететіні ішкі
орта болып табылады.
Ішкі орта – бұл шағын бизнестің жеке және заңды тұлғалар арқылы жеке
жүзеге асыруға амалсыз, өз мүліктерін және жекеменшік түрлерін әр түрлі
формада басқа да жеке және заңды тұлғаларды тартуға негізделген
экономикалық, әлеуметтік және саяси ақиқаттардың шынайы жағдайы;
• азаматтар тобының жекеменшіктерін және басқа да жеке және заңды
тұлғалардың мүліктерін тартудың әртүрлі формалары негізінде
жүзеге асырылатын ұйымдық түрі;
• кәсіпорын жетекшісінің келісімімен, егер оған келісімде
меншіктің иесімен немесе оған өкілетті тұлғаның құқығы және
міндеттерімен негізделген және өзіне сай жауапкершілік
бөлінеген келісімдік кәсіпкерлік түрі.
Шағын бизнесте кәсіпкерлік келесілер арқылы жүзеге асады:
• заңды тұлғанының арнайы білімінсіз;
• заңды тұлғанының арнайы білімімен;
• жалдамалы еңбекті қолданумен
Ішкі орта – шағын бизнес дағдылануға тиісті экономикалық, әлеуметтік
және саяси ақиқаттардың шынайы жағдайы. Бұл жағдайлар уақыттың әр кезегінде
ғана емес сонымен қатар, әртүрлі елдерде де әр түрлі болуы мүмкін.
Ең алдымен шағын бизнеске өте көп әсер ететін ішкі ортаның жалпы
факторларын қарастыру қажет. Бұл факторларды үлкен төрт топқа бөлуге
болады:
1. экономиканың және нарық конъюктурасының жағдайы;
2. шағын бизнесті дамытуға арналған сәйкес инфрақұрылымының болуы;
3. мемелекеттің шағын бизнеске деген саясаты;
4. қолайлы және қолайсыз әлеуметтік орта.
Факторлардың бірінші тобы - экономиканың және нарық конъюктурасының
жағдайы. Капиталистік экономика циклді түрде даму үстінде: көтерілулер
құлдыраумен алмасты, дағдарыстар – қайта гүлденумен, және бұл экономикаға,
нарықтық конъюктураға ғана емес сонымен бірге, ұсақ кәсіпорындарды
орналастыруға да әсерін тигізіп отыр.
Бірақта ғалымдар арасында қандай кезең циклінде шағын бизнес өз
дамуында көбірек қолайлы кезеңге ие болатыны туралы бірдей пікір жоқ.
Кейбіреулер шағын бизнестің жоғары түрде айқындалуы экономиканың көтерілуі
мен жандануы кезеңінде келеді деп санайды. Тап осы уақытта өндіріс,
кірістер, еңбек ақы көтеріледі, сұраныс деңгейі жоғарылайды, ал солармен
бірге бағалар, яғни ұсыныс та көтеріледі. Қолайлы конъюктура нарықтың
кеңеюіне алып келеді, бұл шағын бизнес кәсіпорындары үшін орын табылады
деген сөз, керісінше шағын бизнес дағдарыс пен құлдыраулар кезеңінде
жанданады деп есептелінеді. Бұл кезеңде өндірістегі қысқартулар басталады,
көптеген кәсіпорындар, ірі фирмалар банкроттыққа ұшырайды, жұмысшылардың
біраз бөлігі жұмыстан босатылады. Нарықтағы еңбек күші өседі. Мұндай
жағдайларда көптеген адамдар тығырықтан шығудың бірден бір жолы –
жекеменшік істерін құру деп санайды. Кейде бұған иегердің өзі және оған
көмектесетін отбасы мүшелерінен құралған өте ұсақ кәсіпорындар жатады. Осы
сияқты кәсіпорындар қожайын өзіне жұмыс тапқан кезде тез ойсырайды немесе
ұзақтығын жоғалтады. Берілген құбылыс өзін-өзі қамту деген атау алды. Шағын
бизнесті дамытудағы циклдік сатыдан басқа экономиканың жалпы жағдайы:
инфляцияның дегейі де әсер етеді.
Факторлардың екінші тобы. Сәйкес инфрақұрылымның болуының да маңызы
аз емес. Ереже бойынша, ірі бизнеске қызмет көрсететін ірі банктер,
сақтандыру компаниялары және тағы да басқа қаржылық мекемелер ұсақ
кәсіпкерлермен бірігіп жұмыс істегілері келмейді, сондықтан шағын
банктердің бұтақталған жүйесі керек, мемлекеттің қатысуымен жекеменшіктерге
қарыз беруге кепіл бере алатын басқа да мамандандырылған ұйымдар қажет. Өз
беттерінше маркетингтік зерттеулерді жүргізе алуға мүмкіндіктері жоқ ұсақ
бизнесмендерге нарықты, конъюктураны, баға және кірістердің қозғалысын және
үйретумен айналысатын және осы ақпараттарды жеткізіп тұратын көптеген шағын
фирмалар қажет. Осының барлығы шағын бизнестің экономикалық инфрақұрылымы
үшін, экономиканың осы секторының дамуына әсерін тигізуге қолайлы жағдайды
құрайды.
Факторлардың үшінші тобымемелекетпен байланысты. Шағын бизнесті
мемелекеттік қолдау оның дамуында үлкен роль атқарады. Ал мемелекеттің
саясаты шағын бизнесті қолдауы немесе тіпті елемеуі де мүмкін. Қолдау шағын
бизнестің дамуы үшін қолайлы жағдай жасай отырып әртүрлі жолдармен жүзеге
асады. Бұл келесідей болуы мүмкін:
• есеп беруді хаттаудың жайлылығы;
• салық жеңілдіктері;
• қарыздарды төлеу;
• мемелекеттік тапсырыстармен қамтамасыз ету;
• ұйымның білімдік және кеңестік көмегі.
Мемлекеттің саясатының теріс әсер етуі келесілерден көрінеді:
• тіркелудің қиыншылығы
• ұсақ кәсіпорындарға арналған арнайы жеңілдіктердің жоқтығы;
• т.б.
Факторлардың төртінші тобына әлеуметтік аспектілер жатады. Шағын
бизнесті дамытуда тек қолайлы экономиканың болуы ғана емес, сонымен қатар
жалпы және ұсақ бизнеске жекеше түрде жақсы қатынаста болатын әлеуметтік
ортасы да өте қажет.
Қолайсыз әлеуметтік орта – бұл бизнеске деген абыройсыз және теріс
қатынас, әсіресе ұсақ бизнеске деген, егер бизнесменнің жетістігі
қоршағандарға басымдылық туғызса, ал сәтсідік масқаралыққа тең болады.
Осы мәселелерге деген әртүрлі жағдайларды талдай келе шағын
кәсіпкерлікке мықты сипаттама беруге болады:
• ресурстық және өтімдік аймақтардың ықшамдылығы;
• жеткізушілер мен тұтынаушылардың тар ортасындағы қарым-
қатынастың қалыпсыздығы;
• экономиканың толқымалы клнъюктурасына, саяси жағдайларға, заң
орындарының өзгерістеріне жоғарғы сезімталдық;
• қаржы көздерінің шектеулілігі және капиталдардың созылмалы
жетіспеушіліктері;
• шағын бизнесті қолдау жүйесіне деген тәуелді дәреженің
үлкендігі.
Шағын бизнестің экономикадағы ролі мен орнын қалай анықтауға болады?
Алатын орнын аықтайтын болсақ, онда бұл жерде сандық көрсеткіштерге көңіл
аудару қажет, әсіресе экономика үшін белгілі маңызды орын алатын болса.
Шағын бизнестің бұл үлесі жалпы ішкі өнімде (ВВП), жұмысшылардың жалпы
санында, кірісте, экспортта болады. Шағын бизнестің экономикадағы роліне
келетін болсақ, онда біз бұл жерде тек сандық көрсеткіштерге ғана емес,
бірақ олар өте қажет, сонымен қатар әлеуметтік – экономикалық аспектілерге
де көңіл аударуымыз керек. Әрине, шағын және орта кәсіпорындардың санының
өзі берілген сектордың дамуын куәландырады, бірақ шағын бизнестің орны осы
кәсіпорынның санында мыңдаған тұрғындарға үлкен көлемде әсер етеді. Бірақ
бәрінен бұрын шағын бизнестің экономикадағы қызметін сандық көрсеткіштермен
бірге қарастыру керек және шағын бизнестің жаңа экономикадағы орны мен
роліне толықтай мән берілу қажет.
Қазіргі уақытта шағын бизнесті экономиканың ажыратылмайтын бөлігі
ретінде қарастыруды дәлелдеудің қажеті де жоқ. Оның негізгі экономикалық
қызметі – тез дифференциациялау және тұтыну сұранысының жекелігі жағдайында
тауарлар мен қазмет көрсетулердің кең спектрін құру. Жаңа экономикада бір
жағынан ірі бизнеске қарсы тұра алатын және осы жағынан алып қарағанда
экономиканы көбірек икемді қылатын, тұтынушылардың сән мәнерлерінің
ауыспалылығына, конъюктуралық өзгерулерге, экономиканы қайта құру
құрылымына тез машықтанып кететін дамыған шағын бизнесті көру мүмкін емес.
Шағын бизнесті дамыту кезінде - нарықта тауар және қазмет көрсетуді
тез қанықтыратын, салалық және аймақтық монополизмге қарсы тұратын,
бәсекелестікті кеңейтетін, ғылыми-техникалық жетістіктерді кіргізетін,
сарапшылқ потенциалды көтеретін қажеттіліктерге ие болуы қажет. Ол қосымша
еңбек ортасын кеңейтіп, жұмыссыз халықты және тиімсіз қызмет жасайтын
кәсіпорындардан босатылған жұмысшыларды еңбекпен қамтамасыздандыруға жаңа
мүмкіндіктер туғызуға рұқсат береді.
Шағын бизнестің дамушы елдердің экономикасы үшін үлкен маңызы бар:
• экономикаға керекті икемділік туғызады;
• халыққа қаржылық және өндірістік қорлардың үлкен көлемін жияды;
• бәсекелік ортаны бөлуде үлес қосады;
• ең негізгі бағыт ғылыми-техникалық прогресс қатарына
жетістіктерді жүзеге асырады;
• жұмыссыздық проблемасын шешеді;
Осылайша жоғарыда аталғандардың барлығын қорытындыласақ, шағын
кәсіпкерлікті дамыту транзиттік жағдайда тұрған, атап айтқанда нарықтық
экономикаға өту жағдайында тұрған экономиканың экономика үшін қажет құбылыс
екені.
Сондықтан, Қазақстан Республикасындағы дамыту бағдарламасына сәйкес шағын
бизнес біздің Республикамыздың экономикалық саясатындағы приоритеттік
бағыттың бірі болып отыр.
Шағын бизнесті қазіргі заман кезеңіне сай дамыту ең бірінші кезекте
шағын кәсіпорындар желісін қолдаумен, біріккен өңдеу және өнім өндірісі
тауарларды технологиялық жабдықтауға сәйкес нарықта барын болжайды.
Сонымен қатар, шағын кәсіпорындардың техникалық деңгейі толықтай
жоғарғы дәрежеде қалады, ал олар ашқан көптеген жаңалық қолдау таппайды
және қажетті коммерциялық орындауларды ала алмайды.
Елдің өндірістік – инновациялық потенциалында нарықтық экономикаға
лайықты дәрежеде дамыған шағын фирмалардың үлесінің одан әрі өсуін
қамтамасыз ету үшін мемлекеттің ынталандыру саясатын келесідей бағыттар
бойынша жалғастырып жүргізу қажет:
• Өнімдері нарықтық құрудың мақсатына бағытталған шағын
кәсіпорындардың мемлекеттік тапсырысын 10% көлемде орналастыру
жолы;
• Шағын кәсіпорындарға пайдалануға берілген өндірістік алаңдар,
жеңілдетілген инвестициялық қолдаулар, инновациялық бизнес
орталықтарды дамытуға көмектесу, технопарктер, технологиялық
қолдау орталықтары және т.б.;
• Лизингтік компаниялар желісін кеңейту және бөлуге көмектесу;
• Шағын кәсіпорындарды жоғарғы тиімді технологиялық жабдықтармен,
отандық және импорттық жабдықтарды жеңілдетілген лизингтер жолы
көмегімен жабдықтау, игерілген және игеруге жақын машиналар
мен жабдықтардың қатарын қамтамасыз ету;
• Шағын кәсіпорындардағы өндірістегі өңдеу жұмыстары
нәтижесіндегі жаңа өнімдер түрін ғылыми икемді технологиялар
негізінде мақсатқа бағыттап саясат жүргізу.
Технопарктердің сараптаулары арқылы құрылған және инновациялық
ұсыныстарды сұрыптау, ғылыми – техникалық жобалар мен бағдарламалар, ғылыми
икемді техникалар және жаңа техникалар енгізу және құруға бағытталған
ұйымдар қажет сонымен қатар, осы ұсыныстардың тәуекелділігін бағалау,
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізудегі және олардың нәтижесін өндіріске
беруде көмек көрсету. Сонымен қатар, шағын инновациялық кәсіпорындарға
пайдалануға берілген өндірістік алаңдар, ғылыми – зерттеу жұмыстарын
жүргізуге арналған жабдықтар, заңдық, қаржылық, макетингтік шаруашылық және
т.б. қызмет көрсетулерді пайдалану, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz