Аралдың ежелгі мәдениеті
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Арал қаласының географиялық сипаттамасы 5
1.1 Тарихы 5
1.2 Демографиясы,кен байлықтары
7
1.3 Табиғаты
8
1.4 Климаты 9
1.5 Шаруашылығы
9
1.6 Өсімдік жабынының сипаттамасы.
9
2 Зерттеу әдістері мен құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
3 Арал теңізі, Кайнозой дәуірінде
12
3.1 Ерте темір дәуіріндегі тайпалық одақтар мен көне мемлекеттік құрылымдар.
13
3.2 Арал өңіріндегі антропогендік факторлар
13
3.3 Зерттеулер жүргізу ,Аралдың ежелгі мәдениеті
14
3.4 Аралдың қоршаған табиғи ортаға экологиялық әсері 17
Қорытынды 26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 27
Қосымша 28
1 Арал қаласының географиялық сипаттамасы 5
1.1 Тарихы 5
1.2 Демографиясы,кен байлықтары
7
1.3 Табиғаты
8
1.4 Климаты 9
1.5 Шаруашылығы
9
1.6 Өсімдік жабынының сипаттамасы.
9
2 Зерттеу әдістері мен құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
3 Арал теңізі, Кайнозой дәуірінде
12
3.1 Ерте темір дәуіріндегі тайпалық одақтар мен көне мемлекеттік құрылымдар.
13
3.2 Арал өңіріндегі антропогендік факторлар
13
3.3 Зерттеулер жүргізу ,Аралдың ежелгі мәдениеті
14
3.4 Аралдың қоршаған табиғи ортаға экологиялық әсері 17
Қорытынды 26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 27
Қосымша 28
Қазіргі кездегі қоғамның дамуы айналадағы қоршаған ортаны пайдаланумен
тікелей байланысты, яғни адамзат тіршілігіне қажетінің барлығын табиғаттан алады. Бұл жағынан алғанда табиғат–табиғи қажеттілікті қамтамасыз ететін таңғажайып құбылыс.
Ғылым мен техниканың жетілуі, өндірістің дамуы, жер асты қазба байлықтарын кеңінен пайдалану, транспорт түрлерінің көбеюі қоршаған ортаға түрлі химиялық зардаптарын тигізуде. Соңғы ондаған жылдар бойында халық санының көбеюі, суармалы жерлер аумағының 2-3 есе ұлғайтылуы, Арал алабында су тұтынудың едәуір артуы теңіз деңгейінің апатты түрде төмендеуінің негізгі себебі болды.
Солардың бірі –Арал теңізі .
Арал десе алдымен ойға оралатыны: Қазақстанның атын аспандатып, әлемге әйгілеген алып Арал ауданының кен байлықтарынан темір кентасы, тұздар (миробилит, астраханит, ас тұзы), борат, мұнай, және кварц құмдары мен құрылыстық тастар олардың аңызға айналған жетістіктері.
Жұмыста Арал өңірінің антропогендік факторлар, Аралдың ежелгі мәдениеті
талдау жасалынады. Қазіргі кезде Арал экологиялық дағдарысы — адам қарекетінің әсерімен болған экологиялық дағдарыстың неғұрлым айқын мысалы, Арал теңізі экологиялық жүйесінің құлдырауы.
Соңғы ондаған жылдар бойында халық санының көбеюі, суармалы жерлер аумағының 2-3 есе ұлғайтылуы, Арал алабында су тұтынудың едәуір артуы теңіз деңгейінің апатты түрде төмендеуінің негізгі себебі болды. Әмудария мен Сырдария сулары ағымының күрт азаюы. 1901-1905 жылдары Орынбор - Ташкент темір жолы Арал теңізі станциясы үстінен өтті. Ал Алтықұдық елді мекені Арал теңізі станциясы болып аталды.
1909 жылы - Арал кеме жөндеу зауытының іргетасы қаланды.
1917 жылы - Арал ауданы Қазан төңкерісіне дейін Қазалы уезі қарамағында болды.
1923 жылы - Қазалы уезі кеңесінің шешімімен Арал поселкесінде атқарушы комитет құрылды.
1925 жылы - «Сольтрест» құрылды.
1929 жылы - Арал ауданы құрылды.
1930 жылы - Балық шаруашылығы саласы құрылып, Арал ауданында балық шаруашылығымен айналысатын 25 колхоз, 15 зауыт, 75 балық қабылдау пункттері жұмыс істеді. Балықшы қауымы жылына 450-500 мың тонна балық аулаған болатын.
1940 жылы - Арал теңізі екіге бөлінді. Сонымен қатар, 12 шаруашылық құрылысы да бөлініп, ал 4 зауыт Қарақалпақ АССР еншісіне берілді.
1941-1945 жылдары - Ұлы Отан соғысына қатысқан 8847 аралдық, оның ішінде 45 азаматша елді жаудан азат етті.
1949-1950 жылдары - Балық өнеркәсібінде 8 мың балықшы жұмыс істеді.
1950-1960 жылдары - Балық және мал шаруашылығын дамытуға айрықша үлес қосқан 16 аралдық Социалистік Еңбек Ері атағын иемденді.
1957 жылы - бүкіл ұжымшар кеңшар болып қайта құрылды. Арал ауданында «Приарал», «Арал», «Қарақұм», «Жіңішкеқұм» совхоздарымен бірге «Құланды» жылқы зауыты жұмыс істеді[1,2].
Арал ауданы 1929 жылы құрылған.Алғашқы кезде оның құрамына Қамыстыбас және Арал болыстары кірді. 1938 жылғы 29 наурыздан бастап жұмысшы поселкесі қалаға айналды, яғни Арал поселкасы Арал қаласы болып аталды[3,4]. Ауданның орталығы Арал қаласы. Ауданда 2008 жылғы 1 қаңтарға 72145 адам тұрады[5,6,7]. Оның 30622-сі Арал қаласының тұрғындары[8,9]. Территориясы 52,2 км2.
тікелей байланысты, яғни адамзат тіршілігіне қажетінің барлығын табиғаттан алады. Бұл жағынан алғанда табиғат–табиғи қажеттілікті қамтамасыз ететін таңғажайып құбылыс.
Ғылым мен техниканың жетілуі, өндірістің дамуы, жер асты қазба байлықтарын кеңінен пайдалану, транспорт түрлерінің көбеюі қоршаған ортаға түрлі химиялық зардаптарын тигізуде. Соңғы ондаған жылдар бойында халық санының көбеюі, суармалы жерлер аумағының 2-3 есе ұлғайтылуы, Арал алабында су тұтынудың едәуір артуы теңіз деңгейінің апатты түрде төмендеуінің негізгі себебі болды.
Солардың бірі –Арал теңізі .
Арал десе алдымен ойға оралатыны: Қазақстанның атын аспандатып, әлемге әйгілеген алып Арал ауданының кен байлықтарынан темір кентасы, тұздар (миробилит, астраханит, ас тұзы), борат, мұнай, және кварц құмдары мен құрылыстық тастар олардың аңызға айналған жетістіктері.
Жұмыста Арал өңірінің антропогендік факторлар, Аралдың ежелгі мәдениеті
талдау жасалынады. Қазіргі кезде Арал экологиялық дағдарысы — адам қарекетінің әсерімен болған экологиялық дағдарыстың неғұрлым айқын мысалы, Арал теңізі экологиялық жүйесінің құлдырауы.
Соңғы ондаған жылдар бойында халық санының көбеюі, суармалы жерлер аумағының 2-3 есе ұлғайтылуы, Арал алабында су тұтынудың едәуір артуы теңіз деңгейінің апатты түрде төмендеуінің негізгі себебі болды. Әмудария мен Сырдария сулары ағымының күрт азаюы. 1901-1905 жылдары Орынбор - Ташкент темір жолы Арал теңізі станциясы үстінен өтті. Ал Алтықұдық елді мекені Арал теңізі станциясы болып аталды.
1909 жылы - Арал кеме жөндеу зауытының іргетасы қаланды.
1917 жылы - Арал ауданы Қазан төңкерісіне дейін Қазалы уезі қарамағында болды.
1923 жылы - Қазалы уезі кеңесінің шешімімен Арал поселкесінде атқарушы комитет құрылды.
1925 жылы - «Сольтрест» құрылды.
1929 жылы - Арал ауданы құрылды.
1930 жылы - Балық шаруашылығы саласы құрылып, Арал ауданында балық шаруашылығымен айналысатын 25 колхоз, 15 зауыт, 75 балық қабылдау пункттері жұмыс істеді. Балықшы қауымы жылына 450-500 мың тонна балық аулаған болатын.
1940 жылы - Арал теңізі екіге бөлінді. Сонымен қатар, 12 шаруашылық құрылысы да бөлініп, ал 4 зауыт Қарақалпақ АССР еншісіне берілді.
1941-1945 жылдары - Ұлы Отан соғысына қатысқан 8847 аралдық, оның ішінде 45 азаматша елді жаудан азат етті.
1949-1950 жылдары - Балық өнеркәсібінде 8 мың балықшы жұмыс істеді.
1950-1960 жылдары - Балық және мал шаруашылығын дамытуға айрықша үлес қосқан 16 аралдық Социалистік Еңбек Ері атағын иемденді.
1957 жылы - бүкіл ұжымшар кеңшар болып қайта құрылды. Арал ауданында «Приарал», «Арал», «Қарақұм», «Жіңішкеқұм» совхоздарымен бірге «Құланды» жылқы зауыты жұмыс істеді[1,2].
Арал ауданы 1929 жылы құрылған.Алғашқы кезде оның құрамына Қамыстыбас және Арал болыстары кірді. 1938 жылғы 29 наурыздан бастап жұмысшы поселкесі қалаға айналды, яғни Арал поселкасы Арал қаласы болып аталды[3,4]. Ауданның орталығы Арал қаласы. Ауданда 2008 жылғы 1 қаңтарға 72145 адам тұрады[5,6,7]. Оның 30622-сі Арал қаласының тұрғындары[8,9]. Территориясы 52,2 км2.
1. Қазақстан ұлттық жэнциклопедиясы. Алматы 1998 ж.
2. Г.С. Оспанова., Г.Т. Бозшатаева «Экология» Алматы 2002.
3. Есназарова Ұ.А. Темірбеков А.Т. «Түркі тілдес елдер географиясы» Анкара -1999 ж.
4. Қ.Н. Жалмишова «Экологиялық білім және тәрбие» Шымкент 2006.
5. Сағымбаев Ғ. «Экология негіздері», Алматылық баспа кабинеті 1995 ж.
6. Орынбаева Ғ «Оқушыларға экологиялық тәрбие беру» Алматы Рауан, 1998 ж.
7. Ю.П. Одум «экология» Мәскеу 1986 ж.
8. П. Аресс «Экология кілттері» санкт-петербург 1982 ж.
9. А.Ш. Алматьев «табиғи ортаның дамуы, өзгеруін және қорғалуы». Санкт-Петербург. 1983 ж.
10. И.Д. Лаптев «Экологиялық проблемалар» Мәскеу 1982 ж.
11. П. Бердокс, Д. Родд «Қоршаған ортаны ластанудан қорғау стратегиясы. Мәскеу 1979 ж.
12. «Егемен Қзақастан», 2005 жыл 30 қараша
13. «Отырар алқабы», 2002 жыл 15 наурыз.
14. Фейзуллах Будан, «Қазақстан: өткені, бүгіні мен ертеңі». Анкара 2000 жыл.
15. Қазақстан Республикасы: Энциклопедиялық анықтамалық «Қазақстан энциклопедиясы» Алматы 2001 ж.
16. Қазақстан тарихы. Очерктер. 30-56-бб.
17. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. I-том. Алматы, 1996. 2-бөлім, 1-3-тараулар.
18. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 2-бөлім
19. Акишев К. Курган Иссык. М., 1978.
20. Бичурин Н.Я. Средняя Азия и Восточный Туркестан А., 1997.
21. Гумилев Л.Н. Хұндар. А., 1998.
23. Өтениязов С. Аттила А., 2000.
24. Ирмуханов Б.Б. Древняя история Казахстана. А., 1997.
25. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Государства и народы евраазиских степей. М. 2004
2. Г.С. Оспанова., Г.Т. Бозшатаева «Экология» Алматы 2002.
3. Есназарова Ұ.А. Темірбеков А.Т. «Түркі тілдес елдер географиясы» Анкара -1999 ж.
4. Қ.Н. Жалмишова «Экологиялық білім және тәрбие» Шымкент 2006.
5. Сағымбаев Ғ. «Экология негіздері», Алматылық баспа кабинеті 1995 ж.
6. Орынбаева Ғ «Оқушыларға экологиялық тәрбие беру» Алматы Рауан, 1998 ж.
7. Ю.П. Одум «экология» Мәскеу 1986 ж.
8. П. Аресс «Экология кілттері» санкт-петербург 1982 ж.
9. А.Ш. Алматьев «табиғи ортаның дамуы, өзгеруін және қорғалуы». Санкт-Петербург. 1983 ж.
10. И.Д. Лаптев «Экологиялық проблемалар» Мәскеу 1982 ж.
11. П. Бердокс, Д. Родд «Қоршаған ортаны ластанудан қорғау стратегиясы. Мәскеу 1979 ж.
12. «Егемен Қзақастан», 2005 жыл 30 қараша
13. «Отырар алқабы», 2002 жыл 15 наурыз.
14. Фейзуллах Будан, «Қазақстан: өткені, бүгіні мен ертеңі». Анкара 2000 жыл.
15. Қазақстан Республикасы: Энциклопедиялық анықтамалық «Қазақстан энциклопедиясы» Алматы 2001 ж.
16. Қазақстан тарихы. Очерктер. 30-56-бб.
17. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. I-том. Алматы, 1996. 2-бөлім, 1-3-тараулар.
18. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 2-бөлім
19. Акишев К. Курган Иссык. М., 1978.
20. Бичурин Н.Я. Средняя Азия и Восточный Туркестан А., 1997.
21. Гумилев Л.Н. Хұндар. А., 1998.
23. Өтениязов С. Аттила А., 2000.
24. Ирмуханов Б.Б. Древняя история Казахстана. А., 1997.
25. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Государства и народы евраазиских степей. М. 2004
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Облыс: Қызылорда
Аудан: Қармақшы
Кент: Төретам
4-бағыт
Қазақстанның тарихи ескерткіштері
және болашақ дамуы бар маршруттары
Тақырыбы: Аралдың ежелгі мәдениеті
Жұмысты орындаушы: Алтыруова Малика
Сыныбы: 11ә сынып оқушысы
Пәндік жетекшісі: Әбдіреева Жадыра
Қызметі: № 80 мектеп-гимназия мұғалімі
Ғылыми жетекші: Макинев Бақытжан
Тарих және тарихты оқыту әдістемесі кафедра меңгерушісі
2012 оқу жылы
АННОТАЦИЯ
ТАҚЫРЫБЫ: Аралдың ежелгі мәдениеті
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының ең басты
кезек күттірмейтін мәселелерінің бірі- Арал экологиялық дағдарысы — адам
әрекетінің әсерімен болған экологиялық дағдарыстың неғұрлым айқын мысалы,
Арал теңізі экологиялық жүйесінің құлдырауы,ежелгі мәдениет.
Ғылыми жұмыстың мақсаты: Аралдың ежелгі мәдениетіне талдау жасау.
Мақсатқа жету үшін алға қойылған міндеттері:
- Арал қаласының географиялық сипаттамасы
- Зерттеу әдістерін пайдалану ;
- Аралдың қоршаған табиғи ортаға экологиялық әсері ;
- Аралдың ежелгі мәдениеті;
Зерттеу объектісі:Аралдың ежелгі мәдениетіне тоқталу.
Зерттеудің барысы: Аралдың тұрғындарының әлеуметтік экономикалық деңгейі
қанағаттанарлығына қарамастан, тұрғындардың денсаулығы алаңдатарлық. Арнайы
түрде жүргізілген зерттеулер қандай да болмасын қазіргі кезде Арал
экологиялық дағдарысы — адам әрекетінің әсерімен болған экологиялық
дағдарыстың неғұрлым айқын көрінеді. Арал өңіріндегі ерте темір дәуірінің
сақталған археологиялық ескерткіштердің жинақталуы.
Соңғы ондаған жылдар бойында халық санының көбеюі, суармалы жерлер
аумағының 2-3 есе ұлғайтылуы, Арал алабында су тұтынудың едәуір артуы теңіз
деңгейінің апатты түрде төмендеуінің негізгі себебі болды. Әмудария мен
Сырдария сулары
қоршаған ортаға елеулі өзгерістер келтіретіін анықтап береді. Ол өзгерістер
төмендегідей:
1. Арал өңірінде табиғи процестер мен шаруашылық салаларының көне
дәуірден бері келе жатқан үйлесімді даму ырғағын бұзылуы;
2.Шаруашылық кешеннің өнімділігі жетілмей, елдің әлеуметтік-
экономикалық жағдайы төмендеуі.
3.Табиғи қорлар тиімді пайдаланбау ;
4.Өйткені мен бұрынғы Арал теңізі өз деңгейін сақтамауы;
Қорыта айтқанда, Қызылорда облысы, Арал ауданы,аудан өңірінде ірі
экологиялық жобалар жүзеге асырылуына байланысты табиғи кешендердің даму
бағытын антропогендік реттеу негізінде қорларды тиімді пайдалану,
шаруашылық салаларын экологиялық дамыту, жергілікті жердің тарихи-табиғи
ерекшеліктерін ескеру ұсынылады. Қызылорда облысының териториясында
орналасуы,аймақтың релъефі, жергілікті халық тұрмысы жөнінде ,ежелгі Арал
мәдениеті жөнінде нақты ұсыныс-пікірлер келтірілген.
Ендігі жерде қазақтың ұлан байтақ аумағы өзінің жаралы денесін
сауықтыра отырып, болашақ ұрпақтарының салауатты өмір сүруін қамтамасыз
етіп, өркениетті елдер қатарына қосылатынына кәміл сенетіндігі қамтылады.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 Арал қаласының географиялық сипаттамасы 5
1.1 Тарихы 5
1.2 Демографиясы,кен байлықтары 7
1.3 Табиғаты 8
1.4 Климаты 9
1.5 Шаруашылығы 9
1.6 Өсімдік жабынының сипаттамасы. 9
2 Зерттеу әдістері мен 10
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
.
3 Арал теңізі, Кайнозой дәуірінде 12
3.1 Ерте темір дәуіріндегі тайпалық одақтар мен көне мемлекеттік 13
құрылымдар.
3.2 Арал өңіріндегі антропогендік факторлар 13
3.3 Зерттеулер жүргізу ,Аралдың ежелгі мәдениеті 14
3.4 Аралдың қоршаған табиғи ортаға экологиялық әсері 17
Қорытынды 26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 27
Қосымша 28
Кіріспе
Қазіргі кездегі қоғамның дамуы айналадағы қоршаған ортаны
пайдаланумен
тікелей байланысты, яғни адамзат тіршілігіне қажетінің барлығын табиғаттан
алады. Бұл жағынан алғанда табиғат–табиғи қажеттілікті қамтамасыз ететін
таңғажайып құбылыс.
Ғылым мен техниканың жетілуі, өндірістің дамуы, жер асты қазба
байлықтарын кеңінен пайдалану, транспорт түрлерінің көбеюі қоршаған ортаға
түрлі химиялық зардаптарын тигізуде. Соңғы ондаған жылдар бойында халық
санының көбеюі, суармалы жерлер аумағының 2-3 есе ұлғайтылуы, Арал алабында
су тұтынудың едәуір артуы теңіз деңгейінің апатты түрде төмендеуінің
негізгі себебі болды.
Солардың бірі –Арал теңізі .
Арал десе алдымен ойға оралатыны: Қазақстанның атын аспандатып, әлемге
әйгілеген алып Арал ауданының кен байлықтарынан темір кентасы, тұздар
(миробилит, астраханит, ас тұзы), борат, мұнай, және кварц құмдары мен
құрылыстық тастар олардың аңызға айналған жетістіктері.
Жұмыста Арал өңірінің антропогендік факторлар, Аралдың ежелгі мәдениеті
талдау жасалынады. Қазіргі кезде Арал экологиялық дағдарысы — адам
қарекетінің әсерімен болған экологиялық дағдарыстың неғұрлым айқын мысалы,
Арал теңізі экологиялық жүйесінің құлдырауы.
Соңғы ондаған жылдар бойында халық санының көбеюі, суармалы жерлер
аумағының 2-3 есе ұлғайтылуы, Арал алабында су тұтынудың едәуір артуы теңіз
деңгейінің апатты түрде төмендеуінің негізгі себебі болды. Әмудария мен
Сырдария сулары ағымының күрт азаюы. 1901-1905 жылдары Орынбор - Ташкент
темір жолы Арал теңізі станциясы үстінен өтті. Ал Алтықұдық елді мекені
Арал теңізі станциясы болып аталды.
1909 жылы - Арал кеме жөндеу зауытының іргетасы қаланды.
1917 жылы - Арал ауданы Қазан төңкерісіне дейін Қазалы уезі қарамағында
болды.
1923 жылы - Қазалы уезі кеңесінің шешімімен Арал поселкесінде атқарушы
комитет құрылды.
1925 жылы - Сольтрест құрылды.
1929 жылы - Арал ауданы құрылды.
1930 жылы - Балық шаруашылығы саласы құрылып, Арал ауданында балық
шаруашылығымен айналысатын 25 колхоз, 15 зауыт, 75 балық қабылдау пункттері
жұмыс істеді. Балықшы қауымы жылына 450-500 мың тонна балық аулаған
болатын.
1940 жылы - Арал теңізі екіге бөлінді. Сонымен қатар, 12 шаруашылық
құрылысы да бөлініп, ал 4 зауыт Қарақалпақ АССР еншісіне берілді.
1941-1945 жылдары - Ұлы Отан соғысына қатысқан 8847 аралдық, оның ішінде 45
азаматша елді жаудан азат етті.
1949-1950 жылдары - Балық өнеркәсібінде 8 мың балықшы жұмыс істеді.
1950-1960 жылдары - Балық және мал шаруашылығын дамытуға айрықша үлес
қосқан 16 аралдық Социалистік Еңбек Ері атағын иемденді.
1957 жылы - бүкіл ұжымшар кеңшар болып қайта құрылды. Арал ауданында
Приарал, Арал, Қарақұм, Жіңішкеқұм совхоздарымен бірге Құланды
жылқы зауыты жұмыс істеді[1,2].
Арал ауданы 1929 жылы құрылған.Алғашқы кезде оның құрамына Қамыстыбас
және Арал болыстары кірді. 1938 жылғы 29 наурыздан бастап жұмысшы поселкесі
қалаға айналды, яғни Арал поселкасы Арал қаласы болып аталды[3,4]. Ауданның
орталығы Арал қаласы. Ауданда 2008 жылғы 1 қаңтарға 72145 адам
тұрады[5,6,7]. Оның 30622-сі Арал қаласының тұрғындары[8,9]. Территориясы
52,2 км2.
Ғылыми жұмыстың мақсаты: Арал қаласының ежелгі мәдениеті талдау жасау.
Мақсатқа жету үшін алға қойылған міндеттер:
- Арал қаласының географиялық сипаттамасы
- Зерттеу әдістерін пайдалану ;
- Аралдың қоршаған табиғи ортаға экологиялық әсері ;
- Аралдың ежелгі мәдениеті;
Зерттеу объектісі: Арал қаласының қазіргі кезеңі мен ежелгі мәдениеті.
1.Арал қаласының географиялық сипаттамасы
АРАЛ ТЕҢІЗІ – Өзбекстан мен Қазақстан (Қызылорда және Ақтөбе обл.) жерінде,
Тұран ойпатының шөлді белдемінде, Үстірттің шығыс шетінде орналасқан тұйық
көл. Алабындағы қарқынды антропогендік әрекеттерге дейін (1960 – 70 ж.)
дүн. жүз. теңіз деңгейінен 53,0 м биіктікте жатқан (кестені қ.). Осы
деңгейдегі айдынының ауд. 66,1 мың км2 (аралдарымен қоса), суының көл. 1064
км3, орташа тереңд. 16,1 м (ең терең жері 67 м), ұз. 428 км, ені 235 км, су
жинау алабының ауд. 69000 км2 болған. Алабындағы шарлашылық мақсаттарға
үздік өңдеу алу барысында 1998 ж. теңіз деңгейі 18 м-ге төмендеді (1997).
Нәтижесінде теңіз 2 суқоймаға – Үлкен Арал және Кіші Аралға бөлініп қалды
(қ. Арал апаты)[1,6]. А. т. көне замандардан белгілі. Ежел гректер мен
римдіктер теңізді Каспийдің сақ шығанағы есептесе, А. Македонский кезінде
, Окс теңізі (Окс — Сырдарияның грекше аТЫ) деп атаған. Кейін Птолемей оның
геогр. орнын анықтаған. А. т-нің Хорезм т., Жент ті Кердері т. сияқты
аттарында бар. Араб саяхатшылары Әбу Әли Ахмед ибн Русте (10 ғ.), Әбу Исхак
әл-Истахри (10 ғ.), ӘбуАбдал-лаһ Мүхаммед әл-Идриси (12 ғ.), Әбу-л-Фида (14
г.), сондай-ақ Әбілғазы жазбаларында А. т. туралы деректер кездеседі. Теңіз
табиғатын жан-жақты зерттеу Ресей империясының шығысты отарлау саясатын
жүргізу кезінде іске асырыла бастады[1]. 1848 – 49 ж. әскери теңізші әрі
зерттеуші А.И. Бутаковтың экспедициясы А. т-нің су айдынын алғаш рет толық
зерттеді, нәтижесінде 1850 ж. Аралдың алғашқы толық картасы жасалды.
Теңіздің морфометриялық сипаттамаларын тұңғыш рет (1874, 1889) И.А.
Стрельбицкий анықтады. 1874 ж. геодезист А.А. Тилло теңіз деңгейін өлшеп,
солт.-батыс жағасына қада орнатты. Теңіз суының хим. құрамы туралы
зерттеулердің нәтижесі 1870 – 73 ж. жарық көрді. 1900 – 03 ж. теңіздегі
және оның маңайындағы кешенді геогр. және гидрол. зерттеулер Л.С. Бергтің
басшылығымен жүргізілді[1,6]. Одан кейінгі жылдары теңізді зерттеумен
көптеген ғыл.-зерт. Және жобалау ин-ттары шұғылданды.
Қазақстанның, сонымен бірге бірқатар шетелдік ғыл.-зерт. мекемелері А. т-н
зерттеу мәселесімен айналысты. Бірнеше халықаралық қоғамдар, ұйымдар
құрылған. Арал ойысы жоғарғы плиоценде жер -қыртысының төменге майысуы
нәтижесінде қалыптасқан. Табанының бедері жота-жоталы жазық болып келеді.
Деңгейі күрт төмендегенге дейінгі теренд. 20 — 25 м, А. т-нде жалпы ауд.
шамамен 2235 км2 (айдынның 3,5%) болатын 1100 аралдар тобы болған, кейін
олардың бірқатары түбектерге айналып, құрлыққа қосылған. Кезіндегі ең ірі
аралдары: Көкарал, Барсакелмес, Возрождение (бұл аралда КСРО-ның бактериол.
қаруын сынау алаңы болған). Солт-нде биік және жайпақ жағалаулар кезектесіп
отырады. Олар терең шығанақтармен тілімделген; шығыс жағасы жазық және
құмды, шағын шығанақгар мен жаға маңы аралдары көптеп кездеседі, оңт.
жағасы Әмударияның атырауынан тұрады; батыс жағасының тілімденуі шамалы,
бұл тұстағы биікт. 250 м- ге жететін Үстірттің жарлауыт қабақтарынан
тұрады[11]. А. т-не Орталық Азияның 2 аса ірі өзені (Әмудария мен Сырдария)
құяды. Климаты континенттік, құрғақ ауаның орташа темп-расы жазда 24 –
26°С, қыста -7,0 – 13,5°С. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлш. шамамен 100 —
150 мм. Табиғи жағдайдағы теңіздің су тендестігінің құра-мы: кел бетіне
жауатын жауын-шашынның мөлш. 5,9 км3, өзен ағындысы 54,8 км3, көл бетінен
буланған ылғал 60,7 км3. 1970 ж. бастап көлге құятын өзен ағындысы жоққа
тән болғандықтан, булануға кеткен шығынды толтыруға 4 шамасы
жетпейді, сондықтан теңіз суы жылдан жылға тартылып келеді (1-картаны
қараңыз). Су деңгейінің маусымдық тербелісінің орташа мәні 25 см, көп
жылдық (ғасырлық) ауытқуы 3 м-ге дейін жеткен. Соңғы кезде маусымдық
құбылмалылық, болмаса су деңгейінің көпжылдық ауытқу көрсеткіші тек
төменге бағытталған (картаны қ.). Судың беткі қабатының темп-расы
жазда 26 – 30°С, қыста 0°С-тан төмен. Қыс бойы теңіз айдынын
толығымен мұз басады. Суының тұзд. табиғи жағдайда 9 — 14%о болатын,
соңғы он жыл ішінде (1988 – 98) 25 – 30%с-ге дейін өсті. Суы өте
мөлдір, 25 м-ге дейінгі тереңдікті көруге болатын еді. Теңіздегі
ағыстар сағат тілінің бағытьмен айналым жасайды. А. т-нде балықтан
арал шоқы-ры, сазан, қаяз, торта, т.б. бар. Соңғы кезде камбала
жерсіндірілген. Кеме байланысы шамамен 7 айға созылатын, казіргі
кезде тек иірімдерде ғана қатынайды. Маңызды айлақтары мен негізгі
экон. қ-лары бұрын Арал (Кіші Аралда) және құрлықта қалған Мойнақ
(Үлкен Аралда) қ-лары болған. А. т-нің жағалауында халық аз тұрады,
жергілікті халық балық аулау, мал ш-мен және көкөніс-бақша өсірумен
айналысады. Арал балық аулау ауданына А. т-не құятын өзендердің
атырау аумағы кіреді. Балық өндеу (тұздау) зауыттары бұрын
Әмударияның атырауында, Аван кентінде (Көкаралда), Бөген ауылында
(шығыс жағалау), бұрынғы Ұялы және Ұзын-қайыр аралдарында орналасқан
болатын. Алғаш Әмударияның атырау тұсы к. т. аталып (аралдардың өте
көп болуы себепті, картаны қараңыз), кейін теңіз түгелімен Арал
аталған.
1.1 Тарихы
Арал ауданы – Қызылорда облысындағы әкімшілік бөлінісі 1938 ж.
ұйымдастырылған. Аудандағы 58 елді мекен, 1 қалалық, 2 кенттік, 14
ауылдық округке біріктірілген. Аудан орталығы – Арал қаласы Жер
аумағы 55,1 мың км2. Тұрғыны 70,8 мың адам, орташа тығыздығы 1 км2-ге
1,2 адамнан келеді (2006). Арал ауданы облыстың солтүстік-батыс
бөлігінде, шөлейт белдемде орналасқан. Аудан жерінің ең биік жері –
Шевченко шығанағынан солтүстік-батыста жатқан тау (324 м). Аймақтары
мен елді мекендер Ірі елді мекендері: Арал қаласы (30,5 мың), Абай
(2,3), Сексеуілді (8,9), Жақсықылыш кенттері (5,0) және Шижаға (2,2),
т.б.
Жалпы білім беретін 45 мектеп болды. Мәдениет саласында 6 мәдениет
үйі, 16 клуб, 37 кітапхана, бір музей, бір кинотеатр тіркелген.
Аудандық Толқын газеті шығып тұрады. Н. Кенжеғұл атында мәдениет
үйінде Қазанғап атында халық аспаптар оркестрі, Сыдықовтар жанұясының
ансамблі, Көңілашар үгіт-көркемдік бригадасы жұмыс істейді.
Денсаулық сақтау саласында ауд. аурухана, балалар босанатын үй,
психоневрол. диспансер, кеңес беру диагностик. емхана, 2 аурухана, 31
фельдш.-акушерлік және фельдш. пункт, 12 отбасылық-дәрігерлік
амбулатория, тіс емдейтін Жансая және Аралстоммед ЖШС-тері, 4
дәріхана, ауд. санэпидстанса, лепропункт, т.б. медицина мекемелер
халыққа қызмет көрсетеді. Спорт саласында ауданда 192 спорт
ғимараттары тіркелген. Ауданда көптеген қоғамдық бірлестіктер
(Қайрат, Ана үміті, Байқоңыр, Арал теңізі, Ұстаз ұлағаты,
Көкжиек, т.б.) жұмыс істейді. А. а. аумағымен Орынбор–Ташкент т. ж.
(162 км) өтеді. Автомоб. жолының жалпы ұзындығы 502 км, оның ішінде
респ. маңызы бар жолдың ұзындығы 211 км. Байланыс кәсіпорындары мен
мекемелерінен 1 ауд. байланыс бөлімі, 18 пошта бөлімшесі, 1
телекоммуникация жүйесі елге қызмет көрсетеді. Ауданда ұзындығы 570,6
км су құбыры тартылған. Электр энергиясын Дәу летэнерго ЖШС-і
береді. Аудан өңірінен көптеген археол. және мәдени ескерткіштер
табылған.
1.2 Демография
Ауданның халқы көпұлтты. Мұнда 20-дан астам ұлт өкілдері тұрады. Халқының
99%-ын қазақтар құрайды. Одан басқа мұнда орыс, украин, кәріс, өзбек, т.б.
ұлт өкілдері тұрады. Халықтың басым бөлігі Сыр өзеннің атырауында және
Орынбор – Ташкент т.ж. бойында қоныстанған. Тұрғындарының 1 км2-ге
шаққандағы орташа тығызд. 6,2 адамнан келеді[1,6].
Кен байлықтар
Кен байлықтарынан темір кентасы, тұздар (миробилит, астраханит, ас тұзы),
борат, мұнай, және кварц құмдары мен құрылыстық тастар бар.
Халқы
Ауданның халқы көпұлтты. Мұнда 20-дан астам ұлт өкілдері тұрады. Халқының
99%-ын қазақтар құрайды. Одан басқа мұнда орыс, украин, кәріс, өзбек, т.б.
ұлт өкілдері тұрады. Халықтың басым бөлігі Сыр өзеннің атырауында және
Орынбор – Ташкент т.ж. бойында қоныстанған. Тұрғындарының 1 км2-ге
шаққандағы орташа тығызд. 6,2 адамнан келеді.
Тарихи-өлкетану музейі
Арал аудандық тарихи-өлкетану музейі 1988 жылдың 25 маусым күні ашылып,
халыққа қызмет көрсете бастады. Бүгінгі таңда музейде 8 мыңға тарта
жәдігерлер бар, олардың екі жарым мыңы көрме залдарына орналасқан. Музей
негізінен 6 көрме залдарынан тұрады.
Этнография және археология залына тартылған теңіз ұлтанынан табылған
ертедегі жәндіктердің қаңқалары, тасқа айналған денелері, бұрынғы ата-
бабаларымыздың ұстап- тұтынған мүліктері. Киім-кешектері аналарымыз бен қыз-
келіншектердің әшекей бұйымдары, ұлттық әуендік аспаптар, елге белгілі
Жетес бидің шәйнегі, тұтынған сандығы, атақты тігінші Жармағанбеттің
Зингер тігін машинасы, сауда-саттық, Орынбор- Ташкент теміржолының
салынуы жәйлі деректер, жәдігерлер мен Өмір бөгетінен табылған Алты
Алаштың мыс қазаны қойылған. Өлке тарихы залында балық кәсіпшілігіне
байланысты балықшылардың ау-құралдары, балықтың түрлері, Арал теңізінің
зерттелуіне байланысты материалдар, Арал теңізінің тартылуы, табиғат,
Қамбаш көлі, Барсакелмес аралы, Қарақұм көріністері, Лениннің Арал
балықшыларына жазған хаты, осыған орай Түркірыбтың аралдықтарға жіберген
станогінің макеті, 16 Социалистік Еңбек Ерлерінің материалдары бар.
Музейде 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғы-сына қатысқандардың
фотосуреттері мен құжаттары, қойылған. Сондай-ақ, ауданда Кеңес өкіметінің
орнауы, ұжымдастыру, тұз өнеркәсібі, мал шаруашылығы мен өнеркәсібінің
дамуы, Арал бекінісі көріністері орын алған.
Әдебиет пен өнерге арналған залда заманымыздың заңғар жазушысы
Ә.Нұрпейісов, ақын-жазушы З.Шүкіров, әйгілі шайыр Нұртуған Кенжеғұл-ұлының
көрмелерімен қатар ауданда әдебиет пен өнерді дамытуда есімі елге белгілі
ақын-жазушылардың, термеші- жыраулардың және басқа да өнер адамдарының
суреттері мен мәліметтері, шығармалары орналасқан. Сонымен бірге бұл залда
қолөнер шеберлері, зергер-мүсінші, тоқымашылар-дың қол туындылары бар.
Ескерткіштер тарихы мен имандылық, ина-баттылық және спорт көрмелері де осы
залға орналасқан.
Төртінші зал, негізінен әртүрлі тақырыпты қамтиды. Мұнда, Қазақстан-2030
стратегиялық бағдарламасы, Арал теңізінің, Көкарал бөгетінің проблемалары
және басқа да күнделікті тақырыптағы стенділерді қамтиды.
Ауданның тарихы залына орналасқан стенділер Аралдың 100 жылдығы тарихына
саяхат жасалады. Көзі қарақты көрермендер бұл залдан көптеген жәдігерлер
мен деректер табуына болады.
1.3Табиғат жағдайы
Табиғат жағдайының әр түрлілігі өзен алабын бірнеше бөліктерге бөлуде
анықтаушы факторлар болып табылады. Сырдария өзені алабы жазық аумағының
климаттық жағдайы жазда ауа температурасының жоғарылығымен, ұзақ жылы
кезеңмен сипатталады. Негізінен қыс, коктем мезгілінде жауатын атмосфералық
жауын-шашынның аздаған ғана мөлшері қолдан суландыруды қажет етеді. Соңғы
уақытқа дейін Арал теңізіне суы толық екі ірі өзен — Сырдария мен Әмудария
өзенінің суын бұрып әкету, суармалау мен суландыруға пайдалану бұл
өзендердің гидрологиялық режіміне әсер етіп қана қоймай, Арал теңізі
алабының экологиялық жағдайын тудырды. Арал маңының барлық аумағында жауын-
шашын жеткіліксіз.
Жазда мұнда бірнеше ай бойы жауын-шашын мүлде түспеуі мүмкін. Мұнда
оңтүстікте жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері — 90 мм, ал солтүстікте —
125 мм. Қазақстан аумағынан шыққан кезде Сырдария өзеніне Келес, Арыс
өзендерінің солтүстік жағасының салалары құяды. Оның барлық су жинау
алабының ауданы — 462000 км2.
АРАЛҚҰМ — Балқаш көлінід оңтүстігіндегі, Лепсі мен Басқан өзендерінің
аралығындағы қырқалы, төбешік құм. Абс. биікт. 400—500 м. Оңт.-шығыстан
солт.-батысқа қарай 50 км-ге созылып жатыр. Ені 18 км, жері 650 км2.
Қырқалардың биікт. 8—10 м, төбөшікті құмдардың биікт. 15-20 м. Құмда
жүзген, қоянсүйек, жусан, селеу, өзенге жақын жерлерде жыңғыл, баялыш,
бұйырғын, құрақ өседі. А. қысқы жайылым ретінде пайдаланылады.
АРАЛ МАҢЫ ҚАРАҢҰМЫ — Арал теңізі мен Шалқар көлі аралығындағы төбешік
құмдар. Шығысында Сарыарқамен шектеседі. Оңт.-батыстан солт.-шығысқа қарай
250 км-ге созылып жатыр, ені 200 өлг-дей: Абс. биікт. 53—145 м. Теңіз
жағалауындағы төбешік құмдардың биікт. 5-8 м. Төбешік құм мен бархан
арасында қырқалар да кездеседі. Сазды, құмды саз топырақта жусан, еркекшөп,
ақ сексеуіл, жүзгек өcеді. Климаты құрғақ әрі өте континенттілік. Жазда мал
жаюға пайдаланылады.
АРАЛ МАҢЫНДАҒЫ АРТЕЗИАН АЛАПТАРЫ — Арал теңізінің солтүстігін, шығысын,
оңтүстігін алып жатқан жер асты суы бар кең аймақ. Жалпы көлемі 150000 км2
Солт. Арал, Шығ. Арал артезиан алаптары бар. Солт. Арал артезиан алабының
арыны күпггі артезиан сулары бор жүйесі альб, сөноман ярустарының (70- 100
м тереңдікте) және палеогеннің (50-300 м тереңдікте) шөгінді жыныстарына
байланысты. Альбсеноман суының минералдануы 1-3 гл, ал палеогендікі — 2,5
гл. Бұл алаптың оңт.-шығысындағы судың минералда¬нуы 8-12 гл. Шығ. Арал
алабындағы артезиан сулары бор жүйесінің жоғарғы бөлімінің сулы
қабаттарында (100—300 м терсңдікте), судың мине¬ралдануы 1,5—2,5 гл-ден
аспайды. Алаптардағы су скважиналарының тәуліктік өніыі 1 ?0—2500 м3.
Артезиан суларының жалпы қоры 500 млрд. м3 шамасында. Елдг ауыз сумен
қамтамасыз етуде, мал жайылымын суландыруда, егіндік жерді суаруда бұл
ар¬тезиан суларының мәні зор[11,12].
1.4 Климаты
Арал ауданының климаты тым континенттік. Орташа ауа температурасы қаңтарда
– 13 – 15°С, шілдеде 24 – 35°С. Жауын-шашынның мөлшері 100 мм-ге жуық.
Аязсыз күндер саны 160 тәулік, қар жамылғысы жұқа (10 см), ол 80 күндей
жатады. Вегетация кезеңінің жылдық температура жиынтығы солтүстігінде
3400ӘС, оңтүстігінде 3800ӘС. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлш.
солтүстігінде 150 мм, оңтүстігінде 105 мм. Оның 80%-ға жуығы көктем мен күз
айларына келеді. Атмосфера қуаңшылықтың орташа мөлшері 50 тәулік. Аудан
өте құрғақ агроклиматтық ауданға жатады. Сондықтан гидротермиялық
коэффицент 0,3-ті құрайды, яғни ылғалдылығы өте төмен аймаққа жатады. Аудан
аумағында желдің басым бөлігі солтүстік-шығыс (22%) және оңтүстік-батыстан
(18%) соғады. Қыста солт-тен соғатын жел 24%-ды құраса, жаздағы жел 26%-ды
құрайды[1,6]. Желдің жылдық орташа жылдамд. 4 – 4,5 мс.
Жануарлар мен өсімдіктер
Аудан жерінде өсімдіктерден жусан, селеу, жыңғыл, сексеуіл, жиде, жыңғыл,
қамыс, т.б. өседі. Жануарлар дүниесінен құм қояны, сарышұнақ, қосаяқ,
түлкі, қасқыр, қарақұйрық мекендейді. Жан-жануарлары зоогеография тұрғыдан
Жерортатеңізі облысы, Иран-Тұран провинциясының Тұран округіне қарайды.
Мұнда, негізінен, ақ бөкен, құм қояны, қарсақ, борсық, қамыс мысығы (мәлін)
дала тышқандарының бірнеше түрлері мекендейді. Өзен-көлдерінде қаз,
үйректердің бірнеше түрі мен туыстары, т.б. құстар ұя салады, кейбіреулері
жыл бойы Сыр бойы мен теңіз жағалауында қалады. Ауданның өзен-көлдері
балыққа бай.
1.5 Шаруашылығы
Аудан негізінен қаракөл қойын, ірі қара жылқы және түйе өсіруге
маманданған. Қазір бұрынғы кеңшарлар негізінде ұжымдық шаруашылықтар мен
шаруа қожалықтары ұйымдастырылған. Аудан арқылы Орынбор – Ташкент темір
жолы, Қызылорда – Ақтөбе автомобиль жолдары өтеді. Арал ауданы елімізге
балық аулау және өңдеумен танымал. Теңіз жағалауындағы елді мекендердің
негізгі кәсіпшілігі – балық аулау болып саналады. Кейінгі 20 жыл ішінде
Арал теңізінің тартылуына байланысты балық ш. да біршама азайды. Ауданда
өнеркәсіп біршама дамыған. Бұрынғы кәсіпорындар мен мекемелер, өндіріс
орындары нарық экономикасына өтуіне байланысты жекешелендірілді. Олардың
негізінде аудан аумағында 300-ге жуық шаруашылық нысандары ұйымдастырылды
(2001). Салалық қатыстығына қарай а. ш-нда, орман ш-нда және аңшылық
бағытында 19 нысан, балық аулау ш-нда 37, кен өндіруде 1, өңдеу
өнеркәсібінде 13, электр энергиясын өндіру және оны тарату, газ және су
мекемелерінде 7, құрылыста 11, сауда, автомоб. жөндеу және үйге
пайдаланылатын бұйымдар жасау мекемелері 31, көлік және байланыс мекемелері
11, қаржылық іспен айналысатын мекемелер 2, мемлекет басқару мекемелері 39,
білім саласында 36, денсаулық сақтау және әлеум. қызмет көрсетуде 27, басқа
да коммунальдық, әлеум. және қоғамдық ұйымдар саны 51 (2001). Ірі өнеркәсіп
кәсіпорындарына Аралтұз, АҚ, Вагон жөндеу зауыты, Сексеуілді локомотив
жөндеу зауыты, Қамыстыбас балық питомнигі т.б. жатады. Ауданда 1995 жылға
дейін 25 ұжымшар, 16 балық зауыты, балық қабылдайтын 75 пункт,
механикаландырылған 4 машина ст-сы болған. Жылына 500 т балық ауланып
отырған. Еділ жағалауы өңіріне қуаңшылық пен аштық жылдарында (1930 – 40)
Арал өңірінен 14 вагон балық жөнелтілген. Арал т. суының тартылуы және
еліміздің нарық экономикасына өтуіне байланысты ауданның ауыл шаруашылық
біршама өзгерістерге ұшырады. Қазір аудандағы а. ш-на пайдаланылатын жердің
аум. 12,93 мың км2, оның ішінде ерекше қорғалатын жердің аум. 167,9 км2
(Барсакелмес қорығы), орман қорының аум. 6,37 мың км2, су қоры 22,3 мың
км2, мемлекет жер қоры 10,86 мың км2. Ауданда 2001 жылдың басында а. ш-нда
101 агроқұрылым болды. Оның ішінде 4 ЖШС, 2 АҚ, 5 ӨК, 90 шаруа қожалығы
болды. А. ш-на жарамды жердің аум. 2,03 млн. га, оның ішінде жыртылған жері
619 га, тыңайған жер 2715 га, шабындық 9442 га, жайылымы 2,02 млн. га, бау-
бақша 357 га. Аудан бойында 2000 ж. 930 т күріш жиналды. Ірі қара малдың
саны 21,14 мың бас, қой мен ешкі 90,33 мың бас, жылқы 11,7 мың бас, түйе
13,3 мың бас болды. Шағын кәсіпкерлік саласында (жалпы саны 98) 2001 жылдың
басында заңды тұлғалар бойынша өнеркәсіп саласында 5, балық ш-нда 31, а. ш-
нда 13, құрылыста 2, көлік және байланыста 2, саудада 23, басқа шаруашылық
нысандарының саны 22
1.6 Өсімдік жабынының сипаттамасы.
Бұл өлкенің топырақ-климат жағдайы екі түрлі – Сырдарияның ескі атыраулық
жазығы және оны айнала қоршап жатқан шөл және шөлейт дала. Осы аумақтан өзен
атырауының үлесіне 10 (он) пайызы тиеді. Аумақтағы өсімдік қауымдастығы
Сырдария өзені атырауының, саздақ жазықтардың, құмды даланың және тау
етегіндегі жазықтардың өсімдіктері болып төрт топқа бөлінеді. Өсімдік
топтарының құрамы әр аймақтың бедеріне байланысты қалыптасқан. Сырдария өзені
мен сулы өзектердің арналық қырқаларындағы ығалды (гидроморф) жерлерде өсетін
астық тұқымдастар мен аралас шөптер. Өнімділігі гектарына 15-20 центнер. Қазір
арналық қырқаның ауқымды бөлігі көкөніс-бақшалыққа немесе тастанды жерге
айналған. Жалпы Сыр бойының гидроморф жерлеріндегі өсімдік қауымдастығын
байырғы аймақтық өсімдіктер емес тез ауысып тұратын ортаға беймделген
плаккаттық топтар құрайды. Құмды алқаптарда эфемер-жусанды, эфемер-күйреуік
және эфемер-теріскенді топтар тараған. Саздақ шөл даланың фитоценозы Солтүстік
Арал өңірі мен Сырдария атырауының солтүстік жағындағы үштік-бор қыратында және
жаңа атырау (Қазалы оазисі) жазығында кездесетін төбелерде тараған. Сазды
жерлерде эфемерлер, итсигек пен изен аралас жусан өседі. Тау бөктерінің
өсімдіктері Қызылорда облысының аумағына кіретін Қаратаудың батыс беткейінде
тараған. Астық тұқымдастар, эфемерлер, сұр жусан және аралас шөптер. Арал өңірі
ежелден ормансыз өлке. Мұнда орманды өзен
атырауының сыртындағы субаэралдық аймақта өсетін сексеуіл және атыраулық ығалды
жерлердегі сиректеу ағаштар (терек, тал, қарағаш, тораңғыл) аралас жиделі тоғай
құрайды.
Топырақ жабынына экологиялық сипаттама.
Сырдарияның атырауында топырақ пайда болатын аллювийлік шөгінділер. Мұнда
литоморфопедогенездің тұтастығы топырақ құрылу процесінің гидрологиялық
режимімен және гидрогеологиялық процестермен тығыз байланысты. Атыраулық
жағдайда биологиялық факторлардың маңызы үлкен, ал кейде басты рөл атқарады.
Сырдарияның төменгі ағысында осы өңірге тән климат, өсімдік, гидрология және
гидрогеология жағдайында пайда болған әртүрлі топырақтар екі үлкен топқа
жатады: атыраулық ығалды (гидроморф) және шөлейт бөлігінде (субаэрал) қуаң
топырақтар. Өлкенің топырақтары көптүрлі болғанымен, құмды және таудың
топырағын қоспағанда, бәріне тән ортақ белгілері бар: құрамында карбонат көп
(10-25 пайыз), топырақ профилі қабаттасып жатады (тегі су шөгіндісі
болғандықтан), топырақта макроқұрылым жоқ, бірақ суға тез езілмейтін
микроқұрылым бар, гидроморф түрдің беткі қабатында (0-15 см) және шөлейт дала
топырағының профилінде (орта тұсында 20-150 см) тұзы көптеу, микробиологиялық
процестер тым күшті, сондықтан органикалық заттар тез шіриді де қордаланып
жиналмайды. Өлкеде шаруашылық маңызы бар барлық топырақ түрлерін олардың
генетикалық тегіне, тұздану дәрежесіне және механикалық құрамына қарай үш
категорияға және он мелиоративтік топқа бөледі. Жеңіл-желпі мелиоративтік
шараларды қажет ететін (аздап суарылады) бірінші категорияға топырақ түрлерінің
үш тобы жатады. Орта дәрежеде және түпкілікті мелиоративтік жұмыстарды қажет
ететін екінші категорияны топырақ түрлерінің төрт тобы құрайды, ал жер бетінің
бедеріне қарай суармалы егіншілікке жарамайтын үшінші категориядағы жерлерді
8,9 және 10 топтар құрайды.
2 Зерттеу әдістері мен құралдары
АРАЛ ТЕҢІЗІ – Өзбекстан мен Қазақстан (Қызылорда және Ақтөбе обл.) жерінде,
Тұран ойпатының шөлді белдемінде, Үстірттің шығыс шетінде орналасқан тұйық
көл. Алабындағы қарқынды антропогендік әрекеттерге дейін (1960 – 70 ж.)
дүн. жүз. теңіз деңгейінен 53,0 м биіктікте жатқан (кестені қ.). Осы
деңгейдегі айдынының ауд. 66,1 мың км2 (аралдарымен қоса), суының көл. 1064
км3, орташа тереңд. 16,1 м (ең терең жері 67 м), ұз. 428 км, ені 235 км, су
жинау алабының ауд. 69000 км2 болған. Алабындағы шарлашылық мақсаттарға
үздік өңдеу алу барысында 1998 ж. теңіз деңгейі 18 м-ге төмендеді (1997).
Нәтижесінде теңіз 2 суқоймаға – Үлкен Арал және Кіші Аралға бөлініп қалды
(қ. Арал апаты).
Арал ауданы – Қызылорда облысындағы әкімшілік бөлінісі 1938 ж.
ұйымдастырылған. Аудандағы 58 елді мекен, 1 қалалық, 2 кенттік, 14 ауылдық
округке біріктірілген. Аудан орталығы – Арал қаласы Жер аумағы 55,1 мың
км2. Тұрғыны 70,8 мың адам, орташа тығыздығы 1 км2-ге 1,2 адамнан келеді
(2006). Арал
ауданы облыстың солтүстік-батыс бөлігінде, шөлейт белдемде орналасқан.
Аудан жерінің ең биік жері – Шевченко шығанағынан солтүстік-батыста жатқан
тау (324 м). Аймақтары мен елді мекендер Ірі елді мекендері: Арал қаласы
(30,5 мың), Абай (2,3), Сексеуілді (8,9), Жақсықылыш кенттері (5,0) және
Шижаға (2,2), т.б.
Жалпы білім беретін 45 мектеп болды. Мәдениет саласында 6 мәдениет үйі, 16
клуб, 37 кітапхана, бір музей, бір кинотеатр тіркелген. Аудандық Толқын
газеті шығып тұрады. Н. Кенжеғұл атында мәдениет үйінде Қазанғап атында
халық аспаптар оркестрі, Сыдықовтар жанұясының ансамблі, Көңілашар үгіт-
көркемдік бригадасы жұмыс істейді. Денсаулық сақтау саласында ауд.
аурухана, балалар босанатын үй, психоневрол. диспансер, кеңес беру
диагностик. емхана, 2 аурухана, 31 фельдш.-акушерлік және фельдш. пункт, 12
отбасылық-дәрігерлік амбулатория, тіс емдейтін Жансая және Аралстоммед
ЖШС-тері, 4 дәріхана, ауд. санэпидстанса, лепропункт, т.б. медицина
мекемелер халыққа қызмет көрсетеді. Спорт саласында ауданда 192 спорт
ғимараттары тіркелген. Ауданда көптеген қоғамдық бірлестіктер (Қайрат,
Ана үміті, Байқоңыр, Арал теңізі, Ұстаз ұлағаты, Көкжиек, т.б.)
жұмыс істейді. А. а. аумағымен Орынбор–Ташкент т. ж. (162 км) өтеді.
Автомоб. жолының жалпы ұзындығы 502 км, оның ішінде респ. маңызы бар жолдың
ұзындығы 211 км. Байланыс кәсіпорындары мен мекемелерінен 1 ауд. байланыс
бөлімі, 18 пошта бөлімшесі, 1 телекоммуникация жүйесі елге қызмет
көрсетеді. Ауданда ұзындығы 570,6 км су құбыры тартылған. Электр энергиясын
Дәу летэнерго ЖШС-і береді. Аудан өңірінен көптеген археол. және мәдени
ескерткіштер табылған[15]. Арал ауданы
1-ші сурет Арал ауданы
Арал өңіріндегі ерте темір дәуірінің сақтанған археологиялық
ескерткіштердің жинақталуы.
Арал өңіріне Әмудария мен сырдарияның Арал теңізіне құятын төменгі ағысының
аралығы жатады.
3. Арал теңізі, Кайнозой дәуірінде
Арал теңізі, Кайнозой дәуірінің орта шетінде, яғни бұдан 21 млн. 1200 жыл
бұрын Каспий теңізіне қосылып жатқан. Бұған теңіздің терістік бетіндегі
қазіргі Сарышығанақ, Ақеспе тұсынан 80 метр тереңдіктен Олигоцен уақытында
өмір сүрген қызыл балықтың, ірі ұлудың, киттің омыртқа сүйектерінің тасқа
айнала бастаған күйінде табылуы дәлел болмақ. Бұл теңіздің кезінде
мұхитпен қосылып жатқандығын көрсетеді. Сондай-ақ Арал маңынан акуланың
тісі мен сүйегі табылды. ХІХ ғасырдың орта кезіндегі Арал-Каспий ойпатының
пайда болуы жөніндегі болжамдардан Арал бассейнінің геологиялық ерте
кезеңде Жерорта теңізімен тұтасып жатқан су айдыны екенін, оның кейінгі
Альпілік дәуірлерде жер қыртысының көтерілуіне байланысты ұсақ су
айдындарына бөлінгенін білеміз. Сондай-ақ, Арал теңізінің көлемі жайлы,
Арал теңізі жайлы ұғымдар сонау ерте дүние әдебиеттерінде де кездеседі.
Ендеше қазіргі кезде әлем елдері назарын өзіне аударып отырған осы су
айдынын зерттеу сол ерте заманан бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді деуге
болады. Міне, сондықтан да көне зерттеулер мен қазіргі жаңа мәліметтерді
салыстыру арқылы Арал теңізі бассейнімен оның жағалауының даму эволюциясын,
сондай-ақ ғасырлар бойы өзгеру сипатын анықтау қиын емес. Мысалы, ежелгі
заманның өзінде Арал теңізі көп елдерге мәлім болған. Өйткені, сол ЫХ-Х
ғасырлардағы араб ғалымдары – Ибн Хордадбех, Ибн Руста, Әл-Масуди, Әл-
Истахри келтірген мәліметтер аса құнды саналады. Демек, бұл еңбектерден сол
кездегі Аралдың көлемі мен жағаларының пішіні туралы мағлұмат алуға
болады[15].
3.1 Ерте темір дәуіріндегі тайпалық одақтар мен көне мемлекеттік
құрылымдар.
Біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырдың 40-жылдар аяғында грек тарихшысы
Геродоттың Тарих деп аталатын еңбегінде және басқа қол жазбаларда біздің
заманымыздан бұрынғы I мың жылдың орта шенінде Орта Азия мен Қазақстан
жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер одақтары
болғаны айтылады. Ол одақтар массагеттер, каспийші- лер, есседондар,
кейініректе алаңдар, сарматтардан тұрған. Персия патшасы I Дарийдің
Накширустамдағы (Персополға жақын) тас жазуларында Сақ тайпалары үш
топқа:сақ-хаумаваргаларға (хаома сусынын дайындайтын сақтар), Сақ-
тиграхаудаларға (төбесі шошақ бас киімдері бар сақтар), Сақ-парадараяндарға
(теңіздің арғы бетіндегі сақтар) бөлінеді делінген. Бірінші топтоғы сақтар
Ферғана жерінде мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта
аймағы және Жетісу жерін жайлап, үскифтер немесе Арал теңізі және
Сырдарияның арғы жағындағылар болған[16].
Геродоттың айтуынша: Сақтар скиф тайпалары, бастарына тік тұратын төбесі
шошақ тығыз киізден іселінген бөрік және шалбар киген. Олар садақ, қысқа
семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер.
Сақ әулетінің іргесін қалаушы Алып Ер Тұлға (Афрасиаб) болған деген
деректер бар. Сақтар көк тәңіріне табынған. Археологиялық қазбаларға
қарағанда, сақ тайпалары темірден зат жасай білседе, мыс пен қоланы
пайдалануды артық көрген. Оларда жабайы аңдардың суреттері салынған қоладан
құйылған үлкен тай қазандар болған. Сақтардың дүние жүзіне аңдарды
өрнектеумен әйгілі болған даналық өнері жалпы адамзаттық мәдениетті
дамытуға елеулі әсерін тигізді[17].
Сақ тайпаларында көпке дейін матриархаттық ел билеу тәртібі сақталып,
әйелдер ерекше жағдайда болған. Мәселен, олардың көсемдерігнің бірі-тамаша
сұлу, әрі жігерлі, елге әйгілі патша ханум Заррине ел билеп, қалаларды
салуға және жорықтарға қатысқан.
Сақ тайпалары көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен байланысты.
Оның себебі, біріншіден, бұл тұста климат жағдайы өзгеріп, құрғақшылық
болып, күн ысып, өзен, көл сулары тартылып, шөп шықпайтын шөлейт жерлер
пайда бола бастаған еді. Екіншіден, бұл жерлер бұрынғы теңіздің табаны
болғандықтан оның біраз бөлігі құнарсыз, сусыз, сортаң болып келді. Мұндай
жерлерге өсімдік, шөп шықпайды, егін егуге де болмайды. Сондықтан бұл
жердегі адамдар мал өсірумен шұғылданып, оны өзінің тұрақты кәсібіне
айналдырды. Малдың жайылымына қарай олар көшіп қонып жүрді.
Сақтардың мал шаруашылығын негізгі бағыты қой шаруашылығы еді. Оның еті мен
сүті ғана емес, сонымен бірге киіз басу, арқан есу үшін жүні де іске асты.
Сақтардың тұрмысында жылқы да үлкен рөль атқарады. Өйткені ол мінсе көлік,
жесе тамақ, ім-шсе сүті сусын қымыз.
Сақтардың заманында жылжымалы арба да болған. Иппократ скифтер- дің
тұрмысын суреттей келіп, былай деп көрсетеді: Арбалар өте шағын, төрт
доңғалақты. Басқа бір алты доңғалақты арбалар киізбен жабылатын үйге ұқсас
екі және үш қабат киіз жабылған арбалар жасалып, олар жаңбыр мен желден
пана болды... бұл арбаларда балаларымен әйелдер отырып, ал ерлер қашанда ат
үстінде жүретін. Оңтүстік Қазақстан жеріндегі (Сырдария аңғары, Арыс,
Келес т.б. өзендер бойы) сақ тайпалары егіншілікпен де айналысқан. Олар
тары, арпа, бидай еккен. Кейбір жерлерде (Сырдария) суармалы егін
шаруашылығы дамыған[17,18].
Сақ тайпалары мал шаруашылығы мен егіншіліктен басқа аңшылық пен балық
аулау кәсіптерімен де шұғылданған. Олар тау теке, арқар, қабан, бұғы,
бұлан, дуадақ аулайтын. Жартастағы суреттер таулы-далалық тайпалардың аңды
салт атпен қоршалып аулайтыны бейнеленген.
Б.з.б. I мың жылдықтың орта шенінде, яғни сақ заманында өндірістің
мамандырылған түрлері болды. Бұлар руданы өндіру және өңдеу, темір
ұсталығы, темірді құю және зергерлік істер еді. Сақтар темірден үзеңгі,
ауыздық жасауды үйреніп, соғыс құралдарын, қару-жарақтарды, жебенің
ұштарын, қысқа семсерлер-ақинақ, қанжар, ұзын семсерлер, найза, түрлі
балталар жасады. Металл өңдеумен бірге қолөнердің тұрмыстық ыдыс-аяқ жасау,
тас қашау, суйек ою, тері илеу, жіп иіру және
тоқымашылықтың түрлері де болды. Темірден пышақ, металдан ыдыс, балта,
темір ілгектер, шоттар, қашаулар т.б. заттар жасалынды.
Сақтар Алтай, Сібір, Шығыс және Батыс Еуропа халықтарымен тығыз байланыс
жасап тұрды. Бұл жөніндегі қазылған ескі молалардан табылған заттар
сақтардың өмірі туралы көптеген мағлұматтар береді. Сақтардың әлеуметтік
қоғамы жөніндегі айтқанда, олардың басты үш топқа бөлінгенін көрсетуге
болады. Бірінші-әскери топтар, екіншілері-ауқатты бай топтар, діни адамдар,
жрецтер, үшіншілері-жай қатардағы сақтар, бұлар кедейлер, оларға соқа және
екі өгіз тән болған. 2-сурет
Cақ тайпалары мекендеген аймақ
Сақтардың ауыл шаруашылығы
Мал шаруашылығымен де егін өсірумен де айналысқан.
Жылқы өсірген. Екі тұқымы болғаны анықталды. Оның бірер басы үлкен, аяғы
жуан, денесі шомбал, жатаған жылқы, ал екіншісі шоқтығы биік бойшаң,
сымбатты жылқы, оны қарулы жауынгерлер мінетін болған[17].
Қой бағумен де айналысқан. Сақтарда маңдай алды дөңестев ірі қойлар көп
тараған. Олар қазақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Облыс: Қызылорда
Аудан: Қармақшы
Кент: Төретам
4-бағыт
Қазақстанның тарихи ескерткіштері
және болашақ дамуы бар маршруттары
Тақырыбы: Аралдың ежелгі мәдениеті
Жұмысты орындаушы: Алтыруова Малика
Сыныбы: 11ә сынып оқушысы
Пәндік жетекшісі: Әбдіреева Жадыра
Қызметі: № 80 мектеп-гимназия мұғалімі
Ғылыми жетекші: Макинев Бақытжан
Тарих және тарихты оқыту әдістемесі кафедра меңгерушісі
2012 оқу жылы
АННОТАЦИЯ
ТАҚЫРЫБЫ: Аралдың ежелгі мәдениеті
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының ең басты
кезек күттірмейтін мәселелерінің бірі- Арал экологиялық дағдарысы — адам
әрекетінің әсерімен болған экологиялық дағдарыстың неғұрлым айқын мысалы,
Арал теңізі экологиялық жүйесінің құлдырауы,ежелгі мәдениет.
Ғылыми жұмыстың мақсаты: Аралдың ежелгі мәдениетіне талдау жасау.
Мақсатқа жету үшін алға қойылған міндеттері:
- Арал қаласының географиялық сипаттамасы
- Зерттеу әдістерін пайдалану ;
- Аралдың қоршаған табиғи ортаға экологиялық әсері ;
- Аралдың ежелгі мәдениеті;
Зерттеу объектісі:Аралдың ежелгі мәдениетіне тоқталу.
Зерттеудің барысы: Аралдың тұрғындарының әлеуметтік экономикалық деңгейі
қанағаттанарлығына қарамастан, тұрғындардың денсаулығы алаңдатарлық. Арнайы
түрде жүргізілген зерттеулер қандай да болмасын қазіргі кезде Арал
экологиялық дағдарысы — адам әрекетінің әсерімен болған экологиялық
дағдарыстың неғұрлым айқын көрінеді. Арал өңіріндегі ерте темір дәуірінің
сақталған археологиялық ескерткіштердің жинақталуы.
Соңғы ондаған жылдар бойында халық санының көбеюі, суармалы жерлер
аумағының 2-3 есе ұлғайтылуы, Арал алабында су тұтынудың едәуір артуы теңіз
деңгейінің апатты түрде төмендеуінің негізгі себебі болды. Әмудария мен
Сырдария сулары
қоршаған ортаға елеулі өзгерістер келтіретіін анықтап береді. Ол өзгерістер
төмендегідей:
1. Арал өңірінде табиғи процестер мен шаруашылық салаларының көне
дәуірден бері келе жатқан үйлесімді даму ырғағын бұзылуы;
2.Шаруашылық кешеннің өнімділігі жетілмей, елдің әлеуметтік-
экономикалық жағдайы төмендеуі.
3.Табиғи қорлар тиімді пайдаланбау ;
4.Өйткені мен бұрынғы Арал теңізі өз деңгейін сақтамауы;
Қорыта айтқанда, Қызылорда облысы, Арал ауданы,аудан өңірінде ірі
экологиялық жобалар жүзеге асырылуына байланысты табиғи кешендердің даму
бағытын антропогендік реттеу негізінде қорларды тиімді пайдалану,
шаруашылық салаларын экологиялық дамыту, жергілікті жердің тарихи-табиғи
ерекшеліктерін ескеру ұсынылады. Қызылорда облысының териториясында
орналасуы,аймақтың релъефі, жергілікті халық тұрмысы жөнінде ,ежелгі Арал
мәдениеті жөнінде нақты ұсыныс-пікірлер келтірілген.
Ендігі жерде қазақтың ұлан байтақ аумағы өзінің жаралы денесін
сауықтыра отырып, болашақ ұрпақтарының салауатты өмір сүруін қамтамасыз
етіп, өркениетті елдер қатарына қосылатынына кәміл сенетіндігі қамтылады.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 Арал қаласының географиялық сипаттамасы 5
1.1 Тарихы 5
1.2 Демографиясы,кен байлықтары 7
1.3 Табиғаты 8
1.4 Климаты 9
1.5 Шаруашылығы 9
1.6 Өсімдік жабынының сипаттамасы. 9
2 Зерттеу әдістері мен 10
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
.
3 Арал теңізі, Кайнозой дәуірінде 12
3.1 Ерте темір дәуіріндегі тайпалық одақтар мен көне мемлекеттік 13
құрылымдар.
3.2 Арал өңіріндегі антропогендік факторлар 13
3.3 Зерттеулер жүргізу ,Аралдың ежелгі мәдениеті 14
3.4 Аралдың қоршаған табиғи ортаға экологиялық әсері 17
Қорытынды 26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 27
Қосымша 28
Кіріспе
Қазіргі кездегі қоғамның дамуы айналадағы қоршаған ортаны
пайдаланумен
тікелей байланысты, яғни адамзат тіршілігіне қажетінің барлығын табиғаттан
алады. Бұл жағынан алғанда табиғат–табиғи қажеттілікті қамтамасыз ететін
таңғажайып құбылыс.
Ғылым мен техниканың жетілуі, өндірістің дамуы, жер асты қазба
байлықтарын кеңінен пайдалану, транспорт түрлерінің көбеюі қоршаған ортаға
түрлі химиялық зардаптарын тигізуде. Соңғы ондаған жылдар бойында халық
санының көбеюі, суармалы жерлер аумағының 2-3 есе ұлғайтылуы, Арал алабында
су тұтынудың едәуір артуы теңіз деңгейінің апатты түрде төмендеуінің
негізгі себебі болды.
Солардың бірі –Арал теңізі .
Арал десе алдымен ойға оралатыны: Қазақстанның атын аспандатып, әлемге
әйгілеген алып Арал ауданының кен байлықтарынан темір кентасы, тұздар
(миробилит, астраханит, ас тұзы), борат, мұнай, және кварц құмдары мен
құрылыстық тастар олардың аңызға айналған жетістіктері.
Жұмыста Арал өңірінің антропогендік факторлар, Аралдың ежелгі мәдениеті
талдау жасалынады. Қазіргі кезде Арал экологиялық дағдарысы — адам
қарекетінің әсерімен болған экологиялық дағдарыстың неғұрлым айқын мысалы,
Арал теңізі экологиялық жүйесінің құлдырауы.
Соңғы ондаған жылдар бойында халық санының көбеюі, суармалы жерлер
аумағының 2-3 есе ұлғайтылуы, Арал алабында су тұтынудың едәуір артуы теңіз
деңгейінің апатты түрде төмендеуінің негізгі себебі болды. Әмудария мен
Сырдария сулары ағымының күрт азаюы. 1901-1905 жылдары Орынбор - Ташкент
темір жолы Арал теңізі станциясы үстінен өтті. Ал Алтықұдық елді мекені
Арал теңізі станциясы болып аталды.
1909 жылы - Арал кеме жөндеу зауытының іргетасы қаланды.
1917 жылы - Арал ауданы Қазан төңкерісіне дейін Қазалы уезі қарамағында
болды.
1923 жылы - Қазалы уезі кеңесінің шешімімен Арал поселкесінде атқарушы
комитет құрылды.
1925 жылы - Сольтрест құрылды.
1929 жылы - Арал ауданы құрылды.
1930 жылы - Балық шаруашылығы саласы құрылып, Арал ауданында балық
шаруашылығымен айналысатын 25 колхоз, 15 зауыт, 75 балық қабылдау пункттері
жұмыс істеді. Балықшы қауымы жылына 450-500 мың тонна балық аулаған
болатын.
1940 жылы - Арал теңізі екіге бөлінді. Сонымен қатар, 12 шаруашылық
құрылысы да бөлініп, ал 4 зауыт Қарақалпақ АССР еншісіне берілді.
1941-1945 жылдары - Ұлы Отан соғысына қатысқан 8847 аралдық, оның ішінде 45
азаматша елді жаудан азат етті.
1949-1950 жылдары - Балық өнеркәсібінде 8 мың балықшы жұмыс істеді.
1950-1960 жылдары - Балық және мал шаруашылығын дамытуға айрықша үлес
қосқан 16 аралдық Социалистік Еңбек Ері атағын иемденді.
1957 жылы - бүкіл ұжымшар кеңшар болып қайта құрылды. Арал ауданында
Приарал, Арал, Қарақұм, Жіңішкеқұм совхоздарымен бірге Құланды
жылқы зауыты жұмыс істеді[1,2].
Арал ауданы 1929 жылы құрылған.Алғашқы кезде оның құрамына Қамыстыбас
және Арал болыстары кірді. 1938 жылғы 29 наурыздан бастап жұмысшы поселкесі
қалаға айналды, яғни Арал поселкасы Арал қаласы болып аталды[3,4]. Ауданның
орталығы Арал қаласы. Ауданда 2008 жылғы 1 қаңтарға 72145 адам
тұрады[5,6,7]. Оның 30622-сі Арал қаласының тұрғындары[8,9]. Территориясы
52,2 км2.
Ғылыми жұмыстың мақсаты: Арал қаласының ежелгі мәдениеті талдау жасау.
Мақсатқа жету үшін алға қойылған міндеттер:
- Арал қаласының географиялық сипаттамасы
- Зерттеу әдістерін пайдалану ;
- Аралдың қоршаған табиғи ортаға экологиялық әсері ;
- Аралдың ежелгі мәдениеті;
Зерттеу объектісі: Арал қаласының қазіргі кезеңі мен ежелгі мәдениеті.
1.Арал қаласының географиялық сипаттамасы
АРАЛ ТЕҢІЗІ – Өзбекстан мен Қазақстан (Қызылорда және Ақтөбе обл.) жерінде,
Тұран ойпатының шөлді белдемінде, Үстірттің шығыс шетінде орналасқан тұйық
көл. Алабындағы қарқынды антропогендік әрекеттерге дейін (1960 – 70 ж.)
дүн. жүз. теңіз деңгейінен 53,0 м биіктікте жатқан (кестені қ.). Осы
деңгейдегі айдынының ауд. 66,1 мың км2 (аралдарымен қоса), суының көл. 1064
км3, орташа тереңд. 16,1 м (ең терең жері 67 м), ұз. 428 км, ені 235 км, су
жинау алабының ауд. 69000 км2 болған. Алабындағы шарлашылық мақсаттарға
үздік өңдеу алу барысында 1998 ж. теңіз деңгейі 18 м-ге төмендеді (1997).
Нәтижесінде теңіз 2 суқоймаға – Үлкен Арал және Кіші Аралға бөлініп қалды
(қ. Арал апаты)[1,6]. А. т. көне замандардан белгілі. Ежел гректер мен
римдіктер теңізді Каспийдің сақ шығанағы есептесе, А. Македонский кезінде
, Окс теңізі (Окс — Сырдарияның грекше аТЫ) деп атаған. Кейін Птолемей оның
геогр. орнын анықтаған. А. т-нің Хорезм т., Жент ті Кердері т. сияқты
аттарында бар. Араб саяхатшылары Әбу Әли Ахмед ибн Русте (10 ғ.), Әбу Исхак
әл-Истахри (10 ғ.), ӘбуАбдал-лаһ Мүхаммед әл-Идриси (12 ғ.), Әбу-л-Фида (14
г.), сондай-ақ Әбілғазы жазбаларында А. т. туралы деректер кездеседі. Теңіз
табиғатын жан-жақты зерттеу Ресей империясының шығысты отарлау саясатын
жүргізу кезінде іске асырыла бастады[1]. 1848 – 49 ж. әскери теңізші әрі
зерттеуші А.И. Бутаковтың экспедициясы А. т-нің су айдынын алғаш рет толық
зерттеді, нәтижесінде 1850 ж. Аралдың алғашқы толық картасы жасалды.
Теңіздің морфометриялық сипаттамаларын тұңғыш рет (1874, 1889) И.А.
Стрельбицкий анықтады. 1874 ж. геодезист А.А. Тилло теңіз деңгейін өлшеп,
солт.-батыс жағасына қада орнатты. Теңіз суының хим. құрамы туралы
зерттеулердің нәтижесі 1870 – 73 ж. жарық көрді. 1900 – 03 ж. теңіздегі
және оның маңайындағы кешенді геогр. және гидрол. зерттеулер Л.С. Бергтің
басшылығымен жүргізілді[1,6]. Одан кейінгі жылдары теңізді зерттеумен
көптеген ғыл.-зерт. Және жобалау ин-ттары шұғылданды.
Қазақстанның, сонымен бірге бірқатар шетелдік ғыл.-зерт. мекемелері А. т-н
зерттеу мәселесімен айналысты. Бірнеше халықаралық қоғамдар, ұйымдар
құрылған. Арал ойысы жоғарғы плиоценде жер -қыртысының төменге майысуы
нәтижесінде қалыптасқан. Табанының бедері жота-жоталы жазық болып келеді.
Деңгейі күрт төмендегенге дейінгі теренд. 20 — 25 м, А. т-нде жалпы ауд.
шамамен 2235 км2 (айдынның 3,5%) болатын 1100 аралдар тобы болған, кейін
олардың бірқатары түбектерге айналып, құрлыққа қосылған. Кезіндегі ең ірі
аралдары: Көкарал, Барсакелмес, Возрождение (бұл аралда КСРО-ның бактериол.
қаруын сынау алаңы болған). Солт-нде биік және жайпақ жағалаулар кезектесіп
отырады. Олар терең шығанақтармен тілімделген; шығыс жағасы жазық және
құмды, шағын шығанақгар мен жаға маңы аралдары көптеп кездеседі, оңт.
жағасы Әмударияның атырауынан тұрады; батыс жағасының тілімденуі шамалы,
бұл тұстағы биікт. 250 м- ге жететін Үстірттің жарлауыт қабақтарынан
тұрады[11]. А. т-не Орталық Азияның 2 аса ірі өзені (Әмудария мен Сырдария)
құяды. Климаты континенттік, құрғақ ауаның орташа темп-расы жазда 24 –
26°С, қыста -7,0 – 13,5°С. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлш. шамамен 100 —
150 мм. Табиғи жағдайдағы теңіздің су тендестігінің құра-мы: кел бетіне
жауатын жауын-шашынның мөлш. 5,9 км3, өзен ағындысы 54,8 км3, көл бетінен
буланған ылғал 60,7 км3. 1970 ж. бастап көлге құятын өзен ағындысы жоққа
тән болғандықтан, булануға кеткен шығынды толтыруға 4 шамасы
жетпейді, сондықтан теңіз суы жылдан жылға тартылып келеді (1-картаны
қараңыз). Су деңгейінің маусымдық тербелісінің орташа мәні 25 см, көп
жылдық (ғасырлық) ауытқуы 3 м-ге дейін жеткен. Соңғы кезде маусымдық
құбылмалылық, болмаса су деңгейінің көпжылдық ауытқу көрсеткіші тек
төменге бағытталған (картаны қ.). Судың беткі қабатының темп-расы
жазда 26 – 30°С, қыста 0°С-тан төмен. Қыс бойы теңіз айдынын
толығымен мұз басады. Суының тұзд. табиғи жағдайда 9 — 14%о болатын,
соңғы он жыл ішінде (1988 – 98) 25 – 30%с-ге дейін өсті. Суы өте
мөлдір, 25 м-ге дейінгі тереңдікті көруге болатын еді. Теңіздегі
ағыстар сағат тілінің бағытьмен айналым жасайды. А. т-нде балықтан
арал шоқы-ры, сазан, қаяз, торта, т.б. бар. Соңғы кезде камбала
жерсіндірілген. Кеме байланысы шамамен 7 айға созылатын, казіргі
кезде тек иірімдерде ғана қатынайды. Маңызды айлақтары мен негізгі
экон. қ-лары бұрын Арал (Кіші Аралда) және құрлықта қалған Мойнақ
(Үлкен Аралда) қ-лары болған. А. т-нің жағалауында халық аз тұрады,
жергілікті халық балық аулау, мал ш-мен және көкөніс-бақша өсірумен
айналысады. Арал балық аулау ауданына А. т-не құятын өзендердің
атырау аумағы кіреді. Балық өндеу (тұздау) зауыттары бұрын
Әмударияның атырауында, Аван кентінде (Көкаралда), Бөген ауылында
(шығыс жағалау), бұрынғы Ұялы және Ұзын-қайыр аралдарында орналасқан
болатын. Алғаш Әмударияның атырау тұсы к. т. аталып (аралдардың өте
көп болуы себепті, картаны қараңыз), кейін теңіз түгелімен Арал
аталған.
1.1 Тарихы
Арал ауданы – Қызылорда облысындағы әкімшілік бөлінісі 1938 ж.
ұйымдастырылған. Аудандағы 58 елді мекен, 1 қалалық, 2 кенттік, 14
ауылдық округке біріктірілген. Аудан орталығы – Арал қаласы Жер
аумағы 55,1 мың км2. Тұрғыны 70,8 мың адам, орташа тығыздығы 1 км2-ге
1,2 адамнан келеді (2006). Арал ауданы облыстың солтүстік-батыс
бөлігінде, шөлейт белдемде орналасқан. Аудан жерінің ең биік жері –
Шевченко шығанағынан солтүстік-батыста жатқан тау (324 м). Аймақтары
мен елді мекендер Ірі елді мекендері: Арал қаласы (30,5 мың), Абай
(2,3), Сексеуілді (8,9), Жақсықылыш кенттері (5,0) және Шижаға (2,2),
т.б.
Жалпы білім беретін 45 мектеп болды. Мәдениет саласында 6 мәдениет
үйі, 16 клуб, 37 кітапхана, бір музей, бір кинотеатр тіркелген.
Аудандық Толқын газеті шығып тұрады. Н. Кенжеғұл атында мәдениет
үйінде Қазанғап атында халық аспаптар оркестрі, Сыдықовтар жанұясының
ансамблі, Көңілашар үгіт-көркемдік бригадасы жұмыс істейді.
Денсаулық сақтау саласында ауд. аурухана, балалар босанатын үй,
психоневрол. диспансер, кеңес беру диагностик. емхана, 2 аурухана, 31
фельдш.-акушерлік және фельдш. пункт, 12 отбасылық-дәрігерлік
амбулатория, тіс емдейтін Жансая және Аралстоммед ЖШС-тері, 4
дәріхана, ауд. санэпидстанса, лепропункт, т.б. медицина мекемелер
халыққа қызмет көрсетеді. Спорт саласында ауданда 192 спорт
ғимараттары тіркелген. Ауданда көптеген қоғамдық бірлестіктер
(Қайрат, Ана үміті, Байқоңыр, Арал теңізі, Ұстаз ұлағаты,
Көкжиек, т.б.) жұмыс істейді. А. а. аумағымен Орынбор–Ташкент т. ж.
(162 км) өтеді. Автомоб. жолының жалпы ұзындығы 502 км, оның ішінде
респ. маңызы бар жолдың ұзындығы 211 км. Байланыс кәсіпорындары мен
мекемелерінен 1 ауд. байланыс бөлімі, 18 пошта бөлімшесі, 1
телекоммуникация жүйесі елге қызмет көрсетеді. Ауданда ұзындығы 570,6
км су құбыры тартылған. Электр энергиясын Дәу летэнерго ЖШС-і
береді. Аудан өңірінен көптеген археол. және мәдени ескерткіштер
табылған.
1.2 Демография
Ауданның халқы көпұлтты. Мұнда 20-дан астам ұлт өкілдері тұрады. Халқының
99%-ын қазақтар құрайды. Одан басқа мұнда орыс, украин, кәріс, өзбек, т.б.
ұлт өкілдері тұрады. Халықтың басым бөлігі Сыр өзеннің атырауында және
Орынбор – Ташкент т.ж. бойында қоныстанған. Тұрғындарының 1 км2-ге
шаққандағы орташа тығызд. 6,2 адамнан келеді[1,6].
Кен байлықтар
Кен байлықтарынан темір кентасы, тұздар (миробилит, астраханит, ас тұзы),
борат, мұнай, және кварц құмдары мен құрылыстық тастар бар.
Халқы
Ауданның халқы көпұлтты. Мұнда 20-дан астам ұлт өкілдері тұрады. Халқының
99%-ын қазақтар құрайды. Одан басқа мұнда орыс, украин, кәріс, өзбек, т.б.
ұлт өкілдері тұрады. Халықтың басым бөлігі Сыр өзеннің атырауында және
Орынбор – Ташкент т.ж. бойында қоныстанған. Тұрғындарының 1 км2-ге
шаққандағы орташа тығызд. 6,2 адамнан келеді.
Тарихи-өлкетану музейі
Арал аудандық тарихи-өлкетану музейі 1988 жылдың 25 маусым күні ашылып,
халыққа қызмет көрсете бастады. Бүгінгі таңда музейде 8 мыңға тарта
жәдігерлер бар, олардың екі жарым мыңы көрме залдарына орналасқан. Музей
негізінен 6 көрме залдарынан тұрады.
Этнография және археология залына тартылған теңіз ұлтанынан табылған
ертедегі жәндіктердің қаңқалары, тасқа айналған денелері, бұрынғы ата-
бабаларымыздың ұстап- тұтынған мүліктері. Киім-кешектері аналарымыз бен қыз-
келіншектердің әшекей бұйымдары, ұлттық әуендік аспаптар, елге белгілі
Жетес бидің шәйнегі, тұтынған сандығы, атақты тігінші Жармағанбеттің
Зингер тігін машинасы, сауда-саттық, Орынбор- Ташкент теміржолының
салынуы жәйлі деректер, жәдігерлер мен Өмір бөгетінен табылған Алты
Алаштың мыс қазаны қойылған. Өлке тарихы залында балық кәсіпшілігіне
байланысты балықшылардың ау-құралдары, балықтың түрлері, Арал теңізінің
зерттелуіне байланысты материалдар, Арал теңізінің тартылуы, табиғат,
Қамбаш көлі, Барсакелмес аралы, Қарақұм көріністері, Лениннің Арал
балықшыларына жазған хаты, осыған орай Түркірыбтың аралдықтарға жіберген
станогінің макеті, 16 Социалистік Еңбек Ерлерінің материалдары бар.
Музейде 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғы-сына қатысқандардың
фотосуреттері мен құжаттары, қойылған. Сондай-ақ, ауданда Кеңес өкіметінің
орнауы, ұжымдастыру, тұз өнеркәсібі, мал шаруашылығы мен өнеркәсібінің
дамуы, Арал бекінісі көріністері орын алған.
Әдебиет пен өнерге арналған залда заманымыздың заңғар жазушысы
Ә.Нұрпейісов, ақын-жазушы З.Шүкіров, әйгілі шайыр Нұртуған Кенжеғұл-ұлының
көрмелерімен қатар ауданда әдебиет пен өнерді дамытуда есімі елге белгілі
ақын-жазушылардың, термеші- жыраулардың және басқа да өнер адамдарының
суреттері мен мәліметтері, шығармалары орналасқан. Сонымен бірге бұл залда
қолөнер шеберлері, зергер-мүсінші, тоқымашылар-дың қол туындылары бар.
Ескерткіштер тарихы мен имандылық, ина-баттылық және спорт көрмелері де осы
залға орналасқан.
Төртінші зал, негізінен әртүрлі тақырыпты қамтиды. Мұнда, Қазақстан-2030
стратегиялық бағдарламасы, Арал теңізінің, Көкарал бөгетінің проблемалары
және басқа да күнделікті тақырыптағы стенділерді қамтиды.
Ауданның тарихы залына орналасқан стенділер Аралдың 100 жылдығы тарихына
саяхат жасалады. Көзі қарақты көрермендер бұл залдан көптеген жәдігерлер
мен деректер табуына болады.
1.3Табиғат жағдайы
Табиғат жағдайының әр түрлілігі өзен алабын бірнеше бөліктерге бөлуде
анықтаушы факторлар болып табылады. Сырдария өзені алабы жазық аумағының
климаттық жағдайы жазда ауа температурасының жоғарылығымен, ұзақ жылы
кезеңмен сипатталады. Негізінен қыс, коктем мезгілінде жауатын атмосфералық
жауын-шашынның аздаған ғана мөлшері қолдан суландыруды қажет етеді. Соңғы
уақытқа дейін Арал теңізіне суы толық екі ірі өзен — Сырдария мен Әмудария
өзенінің суын бұрып әкету, суармалау мен суландыруға пайдалану бұл
өзендердің гидрологиялық режіміне әсер етіп қана қоймай, Арал теңізі
алабының экологиялық жағдайын тудырды. Арал маңының барлық аумағында жауын-
шашын жеткіліксіз.
Жазда мұнда бірнеше ай бойы жауын-шашын мүлде түспеуі мүмкін. Мұнда
оңтүстікте жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері — 90 мм, ал солтүстікте —
125 мм. Қазақстан аумағынан шыққан кезде Сырдария өзеніне Келес, Арыс
өзендерінің солтүстік жағасының салалары құяды. Оның барлық су жинау
алабының ауданы — 462000 км2.
АРАЛҚҰМ — Балқаш көлінід оңтүстігіндегі, Лепсі мен Басқан өзендерінің
аралығындағы қырқалы, төбешік құм. Абс. биікт. 400—500 м. Оңт.-шығыстан
солт.-батысқа қарай 50 км-ге созылып жатыр. Ені 18 км, жері 650 км2.
Қырқалардың биікт. 8—10 м, төбөшікті құмдардың биікт. 15-20 м. Құмда
жүзген, қоянсүйек, жусан, селеу, өзенге жақын жерлерде жыңғыл, баялыш,
бұйырғын, құрақ өседі. А. қысқы жайылым ретінде пайдаланылады.
АРАЛ МАҢЫ ҚАРАҢҰМЫ — Арал теңізі мен Шалқар көлі аралығындағы төбешік
құмдар. Шығысында Сарыарқамен шектеседі. Оңт.-батыстан солт.-шығысқа қарай
250 км-ге созылып жатыр, ені 200 өлг-дей: Абс. биікт. 53—145 м. Теңіз
жағалауындағы төбешік құмдардың биікт. 5-8 м. Төбешік құм мен бархан
арасында қырқалар да кездеседі. Сазды, құмды саз топырақта жусан, еркекшөп,
ақ сексеуіл, жүзгек өcеді. Климаты құрғақ әрі өте континенттілік. Жазда мал
жаюға пайдаланылады.
АРАЛ МАҢЫНДАҒЫ АРТЕЗИАН АЛАПТАРЫ — Арал теңізінің солтүстігін, шығысын,
оңтүстігін алып жатқан жер асты суы бар кең аймақ. Жалпы көлемі 150000 км2
Солт. Арал, Шығ. Арал артезиан алаптары бар. Солт. Арал артезиан алабының
арыны күпггі артезиан сулары бор жүйесі альб, сөноман ярустарының (70- 100
м тереңдікте) және палеогеннің (50-300 м тереңдікте) шөгінді жыныстарына
байланысты. Альбсеноман суының минералдануы 1-3 гл, ал палеогендікі — 2,5
гл. Бұл алаптың оңт.-шығысындағы судың минералда¬нуы 8-12 гл. Шығ. Арал
алабындағы артезиан сулары бор жүйесінің жоғарғы бөлімінің сулы
қабаттарында (100—300 м терсңдікте), судың мине¬ралдануы 1,5—2,5 гл-ден
аспайды. Алаптардағы су скважиналарының тәуліктік өніыі 1 ?0—2500 м3.
Артезиан суларының жалпы қоры 500 млрд. м3 шамасында. Елдг ауыз сумен
қамтамасыз етуде, мал жайылымын суландыруда, егіндік жерді суаруда бұл
ар¬тезиан суларының мәні зор[11,12].
1.4 Климаты
Арал ауданының климаты тым континенттік. Орташа ауа температурасы қаңтарда
– 13 – 15°С, шілдеде 24 – 35°С. Жауын-шашынның мөлшері 100 мм-ге жуық.
Аязсыз күндер саны 160 тәулік, қар жамылғысы жұқа (10 см), ол 80 күндей
жатады. Вегетация кезеңінің жылдық температура жиынтығы солтүстігінде
3400ӘС, оңтүстігінде 3800ӘС. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлш.
солтүстігінде 150 мм, оңтүстігінде 105 мм. Оның 80%-ға жуығы көктем мен күз
айларына келеді. Атмосфера қуаңшылықтың орташа мөлшері 50 тәулік. Аудан
өте құрғақ агроклиматтық ауданға жатады. Сондықтан гидротермиялық
коэффицент 0,3-ті құрайды, яғни ылғалдылығы өте төмен аймаққа жатады. Аудан
аумағында желдің басым бөлігі солтүстік-шығыс (22%) және оңтүстік-батыстан
(18%) соғады. Қыста солт-тен соғатын жел 24%-ды құраса, жаздағы жел 26%-ды
құрайды[1,6]. Желдің жылдық орташа жылдамд. 4 – 4,5 мс.
Жануарлар мен өсімдіктер
Аудан жерінде өсімдіктерден жусан, селеу, жыңғыл, сексеуіл, жиде, жыңғыл,
қамыс, т.б. өседі. Жануарлар дүниесінен құм қояны, сарышұнақ, қосаяқ,
түлкі, қасқыр, қарақұйрық мекендейді. Жан-жануарлары зоогеография тұрғыдан
Жерортатеңізі облысы, Иран-Тұран провинциясының Тұран округіне қарайды.
Мұнда, негізінен, ақ бөкен, құм қояны, қарсақ, борсық, қамыс мысығы (мәлін)
дала тышқандарының бірнеше түрлері мекендейді. Өзен-көлдерінде қаз,
үйректердің бірнеше түрі мен туыстары, т.б. құстар ұя салады, кейбіреулері
жыл бойы Сыр бойы мен теңіз жағалауында қалады. Ауданның өзен-көлдері
балыққа бай.
1.5 Шаруашылығы
Аудан негізінен қаракөл қойын, ірі қара жылқы және түйе өсіруге
маманданған. Қазір бұрынғы кеңшарлар негізінде ұжымдық шаруашылықтар мен
шаруа қожалықтары ұйымдастырылған. Аудан арқылы Орынбор – Ташкент темір
жолы, Қызылорда – Ақтөбе автомобиль жолдары өтеді. Арал ауданы елімізге
балық аулау және өңдеумен танымал. Теңіз жағалауындағы елді мекендердің
негізгі кәсіпшілігі – балық аулау болып саналады. Кейінгі 20 жыл ішінде
Арал теңізінің тартылуына байланысты балық ш. да біршама азайды. Ауданда
өнеркәсіп біршама дамыған. Бұрынғы кәсіпорындар мен мекемелер, өндіріс
орындары нарық экономикасына өтуіне байланысты жекешелендірілді. Олардың
негізінде аудан аумағында 300-ге жуық шаруашылық нысандары ұйымдастырылды
(2001). Салалық қатыстығына қарай а. ш-нда, орман ш-нда және аңшылық
бағытында 19 нысан, балық аулау ш-нда 37, кен өндіруде 1, өңдеу
өнеркәсібінде 13, электр энергиясын өндіру және оны тарату, газ және су
мекемелерінде 7, құрылыста 11, сауда, автомоб. жөндеу және үйге
пайдаланылатын бұйымдар жасау мекемелері 31, көлік және байланыс мекемелері
11, қаржылық іспен айналысатын мекемелер 2, мемлекет басқару мекемелері 39,
білім саласында 36, денсаулық сақтау және әлеум. қызмет көрсетуде 27, басқа
да коммунальдық, әлеум. және қоғамдық ұйымдар саны 51 (2001). Ірі өнеркәсіп
кәсіпорындарына Аралтұз, АҚ, Вагон жөндеу зауыты, Сексеуілді локомотив
жөндеу зауыты, Қамыстыбас балық питомнигі т.б. жатады. Ауданда 1995 жылға
дейін 25 ұжымшар, 16 балық зауыты, балық қабылдайтын 75 пункт,
механикаландырылған 4 машина ст-сы болған. Жылына 500 т балық ауланып
отырған. Еділ жағалауы өңіріне қуаңшылық пен аштық жылдарында (1930 – 40)
Арал өңірінен 14 вагон балық жөнелтілген. Арал т. суының тартылуы және
еліміздің нарық экономикасына өтуіне байланысты ауданның ауыл шаруашылық
біршама өзгерістерге ұшырады. Қазір аудандағы а. ш-на пайдаланылатын жердің
аум. 12,93 мың км2, оның ішінде ерекше қорғалатын жердің аум. 167,9 км2
(Барсакелмес қорығы), орман қорының аум. 6,37 мың км2, су қоры 22,3 мың
км2, мемлекет жер қоры 10,86 мың км2. Ауданда 2001 жылдың басында а. ш-нда
101 агроқұрылым болды. Оның ішінде 4 ЖШС, 2 АҚ, 5 ӨК, 90 шаруа қожалығы
болды. А. ш-на жарамды жердің аум. 2,03 млн. га, оның ішінде жыртылған жері
619 га, тыңайған жер 2715 га, шабындық 9442 га, жайылымы 2,02 млн. га, бау-
бақша 357 га. Аудан бойында 2000 ж. 930 т күріш жиналды. Ірі қара малдың
саны 21,14 мың бас, қой мен ешкі 90,33 мың бас, жылқы 11,7 мың бас, түйе
13,3 мың бас болды. Шағын кәсіпкерлік саласында (жалпы саны 98) 2001 жылдың
басында заңды тұлғалар бойынша өнеркәсіп саласында 5, балық ш-нда 31, а. ш-
нда 13, құрылыста 2, көлік және байланыста 2, саудада 23, басқа шаруашылық
нысандарының саны 22
1.6 Өсімдік жабынының сипаттамасы.
Бұл өлкенің топырақ-климат жағдайы екі түрлі – Сырдарияның ескі атыраулық
жазығы және оны айнала қоршап жатқан шөл және шөлейт дала. Осы аумақтан өзен
атырауының үлесіне 10 (он) пайызы тиеді. Аумақтағы өсімдік қауымдастығы
Сырдария өзені атырауының, саздақ жазықтардың, құмды даланың және тау
етегіндегі жазықтардың өсімдіктері болып төрт топқа бөлінеді. Өсімдік
топтарының құрамы әр аймақтың бедеріне байланысты қалыптасқан. Сырдария өзені
мен сулы өзектердің арналық қырқаларындағы ығалды (гидроморф) жерлерде өсетін
астық тұқымдастар мен аралас шөптер. Өнімділігі гектарына 15-20 центнер. Қазір
арналық қырқаның ауқымды бөлігі көкөніс-бақшалыққа немесе тастанды жерге
айналған. Жалпы Сыр бойының гидроморф жерлеріндегі өсімдік қауымдастығын
байырғы аймақтық өсімдіктер емес тез ауысып тұратын ортаға беймделген
плаккаттық топтар құрайды. Құмды алқаптарда эфемер-жусанды, эфемер-күйреуік
және эфемер-теріскенді топтар тараған. Саздақ шөл даланың фитоценозы Солтүстік
Арал өңірі мен Сырдария атырауының солтүстік жағындағы үштік-бор қыратында және
жаңа атырау (Қазалы оазисі) жазығында кездесетін төбелерде тараған. Сазды
жерлерде эфемерлер, итсигек пен изен аралас жусан өседі. Тау бөктерінің
өсімдіктері Қызылорда облысының аумағына кіретін Қаратаудың батыс беткейінде
тараған. Астық тұқымдастар, эфемерлер, сұр жусан және аралас шөптер. Арал өңірі
ежелден ормансыз өлке. Мұнда орманды өзен
атырауының сыртындағы субаэралдық аймақта өсетін сексеуіл және атыраулық ығалды
жерлердегі сиректеу ағаштар (терек, тал, қарағаш, тораңғыл) аралас жиделі тоғай
құрайды.
Топырақ жабынына экологиялық сипаттама.
Сырдарияның атырауында топырақ пайда болатын аллювийлік шөгінділер. Мұнда
литоморфопедогенездің тұтастығы топырақ құрылу процесінің гидрологиялық
режимімен және гидрогеологиялық процестермен тығыз байланысты. Атыраулық
жағдайда биологиялық факторлардың маңызы үлкен, ал кейде басты рөл атқарады.
Сырдарияның төменгі ағысында осы өңірге тән климат, өсімдік, гидрология және
гидрогеология жағдайында пайда болған әртүрлі топырақтар екі үлкен топқа
жатады: атыраулық ығалды (гидроморф) және шөлейт бөлігінде (субаэрал) қуаң
топырақтар. Өлкенің топырақтары көптүрлі болғанымен, құмды және таудың
топырағын қоспағанда, бәріне тән ортақ белгілері бар: құрамында карбонат көп
(10-25 пайыз), топырақ профилі қабаттасып жатады (тегі су шөгіндісі
болғандықтан), топырақта макроқұрылым жоқ, бірақ суға тез езілмейтін
микроқұрылым бар, гидроморф түрдің беткі қабатында (0-15 см) және шөлейт дала
топырағының профилінде (орта тұсында 20-150 см) тұзы көптеу, микробиологиялық
процестер тым күшті, сондықтан органикалық заттар тез шіриді де қордаланып
жиналмайды. Өлкеде шаруашылық маңызы бар барлық топырақ түрлерін олардың
генетикалық тегіне, тұздану дәрежесіне және механикалық құрамына қарай үш
категорияға және он мелиоративтік топқа бөледі. Жеңіл-желпі мелиоративтік
шараларды қажет ететін (аздап суарылады) бірінші категорияға топырақ түрлерінің
үш тобы жатады. Орта дәрежеде және түпкілікті мелиоративтік жұмыстарды қажет
ететін екінші категорияны топырақ түрлерінің төрт тобы құрайды, ал жер бетінің
бедеріне қарай суармалы егіншілікке жарамайтын үшінші категориядағы жерлерді
8,9 және 10 топтар құрайды.
2 Зерттеу әдістері мен құралдары
АРАЛ ТЕҢІЗІ – Өзбекстан мен Қазақстан (Қызылорда және Ақтөбе обл.) жерінде,
Тұран ойпатының шөлді белдемінде, Үстірттің шығыс шетінде орналасқан тұйық
көл. Алабындағы қарқынды антропогендік әрекеттерге дейін (1960 – 70 ж.)
дүн. жүз. теңіз деңгейінен 53,0 м биіктікте жатқан (кестені қ.). Осы
деңгейдегі айдынының ауд. 66,1 мың км2 (аралдарымен қоса), суының көл. 1064
км3, орташа тереңд. 16,1 м (ең терең жері 67 м), ұз. 428 км, ені 235 км, су
жинау алабының ауд. 69000 км2 болған. Алабындағы шарлашылық мақсаттарға
үздік өңдеу алу барысында 1998 ж. теңіз деңгейі 18 м-ге төмендеді (1997).
Нәтижесінде теңіз 2 суқоймаға – Үлкен Арал және Кіші Аралға бөлініп қалды
(қ. Арал апаты).
Арал ауданы – Қызылорда облысындағы әкімшілік бөлінісі 1938 ж.
ұйымдастырылған. Аудандағы 58 елді мекен, 1 қалалық, 2 кенттік, 14 ауылдық
округке біріктірілген. Аудан орталығы – Арал қаласы Жер аумағы 55,1 мың
км2. Тұрғыны 70,8 мың адам, орташа тығыздығы 1 км2-ге 1,2 адамнан келеді
(2006). Арал
ауданы облыстың солтүстік-батыс бөлігінде, шөлейт белдемде орналасқан.
Аудан жерінің ең биік жері – Шевченко шығанағынан солтүстік-батыста жатқан
тау (324 м). Аймақтары мен елді мекендер Ірі елді мекендері: Арал қаласы
(30,5 мың), Абай (2,3), Сексеуілді (8,9), Жақсықылыш кенттері (5,0) және
Шижаға (2,2), т.б.
Жалпы білім беретін 45 мектеп болды. Мәдениет саласында 6 мәдениет үйі, 16
клуб, 37 кітапхана, бір музей, бір кинотеатр тіркелген. Аудандық Толқын
газеті шығып тұрады. Н. Кенжеғұл атында мәдениет үйінде Қазанғап атында
халық аспаптар оркестрі, Сыдықовтар жанұясының ансамблі, Көңілашар үгіт-
көркемдік бригадасы жұмыс істейді. Денсаулық сақтау саласында ауд.
аурухана, балалар босанатын үй, психоневрол. диспансер, кеңес беру
диагностик. емхана, 2 аурухана, 31 фельдш.-акушерлік және фельдш. пункт, 12
отбасылық-дәрігерлік амбулатория, тіс емдейтін Жансая және Аралстоммед
ЖШС-тері, 4 дәріхана, ауд. санэпидстанса, лепропункт, т.б. медицина
мекемелер халыққа қызмет көрсетеді. Спорт саласында ауданда 192 спорт
ғимараттары тіркелген. Ауданда көптеген қоғамдық бірлестіктер (Қайрат,
Ана үміті, Байқоңыр, Арал теңізі, Ұстаз ұлағаты, Көкжиек, т.б.)
жұмыс істейді. А. а. аумағымен Орынбор–Ташкент т. ж. (162 км) өтеді.
Автомоб. жолының жалпы ұзындығы 502 км, оның ішінде респ. маңызы бар жолдың
ұзындығы 211 км. Байланыс кәсіпорындары мен мекемелерінен 1 ауд. байланыс
бөлімі, 18 пошта бөлімшесі, 1 телекоммуникация жүйесі елге қызмет
көрсетеді. Ауданда ұзындығы 570,6 км су құбыры тартылған. Электр энергиясын
Дәу летэнерго ЖШС-і береді. Аудан өңірінен көптеген археол. және мәдени
ескерткіштер табылған[15]. Арал ауданы
1-ші сурет Арал ауданы
Арал өңіріндегі ерте темір дәуірінің сақтанған археологиялық
ескерткіштердің жинақталуы.
Арал өңіріне Әмудария мен сырдарияның Арал теңізіне құятын төменгі ағысының
аралығы жатады.
3. Арал теңізі, Кайнозой дәуірінде
Арал теңізі, Кайнозой дәуірінің орта шетінде, яғни бұдан 21 млн. 1200 жыл
бұрын Каспий теңізіне қосылып жатқан. Бұған теңіздің терістік бетіндегі
қазіргі Сарышығанақ, Ақеспе тұсынан 80 метр тереңдіктен Олигоцен уақытында
өмір сүрген қызыл балықтың, ірі ұлудың, киттің омыртқа сүйектерінің тасқа
айнала бастаған күйінде табылуы дәлел болмақ. Бұл теңіздің кезінде
мұхитпен қосылып жатқандығын көрсетеді. Сондай-ақ Арал маңынан акуланың
тісі мен сүйегі табылды. ХІХ ғасырдың орта кезіндегі Арал-Каспий ойпатының
пайда болуы жөніндегі болжамдардан Арал бассейнінің геологиялық ерте
кезеңде Жерорта теңізімен тұтасып жатқан су айдыны екенін, оның кейінгі
Альпілік дәуірлерде жер қыртысының көтерілуіне байланысты ұсақ су
айдындарына бөлінгенін білеміз. Сондай-ақ, Арал теңізінің көлемі жайлы,
Арал теңізі жайлы ұғымдар сонау ерте дүние әдебиеттерінде де кездеседі.
Ендеше қазіргі кезде әлем елдері назарын өзіне аударып отырған осы су
айдынын зерттеу сол ерте заманан бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді деуге
болады. Міне, сондықтан да көне зерттеулер мен қазіргі жаңа мәліметтерді
салыстыру арқылы Арал теңізі бассейнімен оның жағалауының даму эволюциясын,
сондай-ақ ғасырлар бойы өзгеру сипатын анықтау қиын емес. Мысалы, ежелгі
заманның өзінде Арал теңізі көп елдерге мәлім болған. Өйткені, сол ЫХ-Х
ғасырлардағы араб ғалымдары – Ибн Хордадбех, Ибн Руста, Әл-Масуди, Әл-
Истахри келтірген мәліметтер аса құнды саналады. Демек, бұл еңбектерден сол
кездегі Аралдың көлемі мен жағаларының пішіні туралы мағлұмат алуға
болады[15].
3.1 Ерте темір дәуіріндегі тайпалық одақтар мен көне мемлекеттік
құрылымдар.
Біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырдың 40-жылдар аяғында грек тарихшысы
Геродоттың Тарих деп аталатын еңбегінде және басқа қол жазбаларда біздің
заманымыздан бұрынғы I мың жылдың орта шенінде Орта Азия мен Қазақстан
жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер одақтары
болғаны айтылады. Ол одақтар массагеттер, каспийші- лер, есседондар,
кейініректе алаңдар, сарматтардан тұрған. Персия патшасы I Дарийдің
Накширустамдағы (Персополға жақын) тас жазуларында Сақ тайпалары үш
топқа:сақ-хаумаваргаларға (хаома сусынын дайындайтын сақтар), Сақ-
тиграхаудаларға (төбесі шошақ бас киімдері бар сақтар), Сақ-парадараяндарға
(теңіздің арғы бетіндегі сақтар) бөлінеді делінген. Бірінші топтоғы сақтар
Ферғана жерінде мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта
аймағы және Жетісу жерін жайлап, үскифтер немесе Арал теңізі және
Сырдарияның арғы жағындағылар болған[16].
Геродоттың айтуынша: Сақтар скиф тайпалары, бастарына тік тұратын төбесі
шошақ тығыз киізден іселінген бөрік және шалбар киген. Олар садақ, қысқа
семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер.
Сақ әулетінің іргесін қалаушы Алып Ер Тұлға (Афрасиаб) болған деген
деректер бар. Сақтар көк тәңіріне табынған. Археологиялық қазбаларға
қарағанда, сақ тайпалары темірден зат жасай білседе, мыс пен қоланы
пайдалануды артық көрген. Оларда жабайы аңдардың суреттері салынған қоладан
құйылған үлкен тай қазандар болған. Сақтардың дүние жүзіне аңдарды
өрнектеумен әйгілі болған даналық өнері жалпы адамзаттық мәдениетті
дамытуға елеулі әсерін тигізді[17].
Сақ тайпаларында көпке дейін матриархаттық ел билеу тәртібі сақталып,
әйелдер ерекше жағдайда болған. Мәселен, олардың көсемдерігнің бірі-тамаша
сұлу, әрі жігерлі, елге әйгілі патша ханум Заррине ел билеп, қалаларды
салуға және жорықтарға қатысқан.
Сақ тайпалары көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен байланысты.
Оның себебі, біріншіден, бұл тұста климат жағдайы өзгеріп, құрғақшылық
болып, күн ысып, өзен, көл сулары тартылып, шөп шықпайтын шөлейт жерлер
пайда бола бастаған еді. Екіншіден, бұл жерлер бұрынғы теңіздің табаны
болғандықтан оның біраз бөлігі құнарсыз, сусыз, сортаң болып келді. Мұндай
жерлерге өсімдік, шөп шықпайды, егін егуге де болмайды. Сондықтан бұл
жердегі адамдар мал өсірумен шұғылданып, оны өзінің тұрақты кәсібіне
айналдырды. Малдың жайылымына қарай олар көшіп қонып жүрді.
Сақтардың мал шаруашылығын негізгі бағыты қой шаруашылығы еді. Оның еті мен
сүті ғана емес, сонымен бірге киіз басу, арқан есу үшін жүні де іске асты.
Сақтардың тұрмысында жылқы да үлкен рөль атқарады. Өйткені ол мінсе көлік,
жесе тамақ, ім-шсе сүті сусын қымыз.
Сақтардың заманында жылжымалы арба да болған. Иппократ скифтер- дің
тұрмысын суреттей келіп, былай деп көрсетеді: Арбалар өте шағын, төрт
доңғалақты. Басқа бір алты доңғалақты арбалар киізбен жабылатын үйге ұқсас
екі және үш қабат киіз жабылған арбалар жасалып, олар жаңбыр мен желден
пана болды... бұл арбаларда балаларымен әйелдер отырып, ал ерлер қашанда ат
үстінде жүретін. Оңтүстік Қазақстан жеріндегі (Сырдария аңғары, Арыс,
Келес т.б. өзендер бойы) сақ тайпалары егіншілікпен де айналысқан. Олар
тары, арпа, бидай еккен. Кейбір жерлерде (Сырдария) суармалы егін
шаруашылығы дамыған[17,18].
Сақ тайпалары мал шаруашылығы мен егіншіліктен басқа аңшылық пен балық
аулау кәсіптерімен де шұғылданған. Олар тау теке, арқар, қабан, бұғы,
бұлан, дуадақ аулайтын. Жартастағы суреттер таулы-далалық тайпалардың аңды
салт атпен қоршалып аулайтыны бейнеленген.
Б.з.б. I мың жылдықтың орта шенінде, яғни сақ заманында өндірістің
мамандырылған түрлері болды. Бұлар руданы өндіру және өңдеу, темір
ұсталығы, темірді құю және зергерлік істер еді. Сақтар темірден үзеңгі,
ауыздық жасауды үйреніп, соғыс құралдарын, қару-жарақтарды, жебенің
ұштарын, қысқа семсерлер-ақинақ, қанжар, ұзын семсерлер, найза, түрлі
балталар жасады. Металл өңдеумен бірге қолөнердің тұрмыстық ыдыс-аяқ жасау,
тас қашау, суйек ою, тері илеу, жіп иіру және
тоқымашылықтың түрлері де болды. Темірден пышақ, металдан ыдыс, балта,
темір ілгектер, шоттар, қашаулар т.б. заттар жасалынды.
Сақтар Алтай, Сібір, Шығыс және Батыс Еуропа халықтарымен тығыз байланыс
жасап тұрды. Бұл жөніндегі қазылған ескі молалардан табылған заттар
сақтардың өмірі туралы көптеген мағлұматтар береді. Сақтардың әлеуметтік
қоғамы жөніндегі айтқанда, олардың басты үш топқа бөлінгенін көрсетуге
болады. Бірінші-әскери топтар, екіншілері-ауқатты бай топтар, діни адамдар,
жрецтер, үшіншілері-жай қатардағы сақтар, бұлар кедейлер, оларға соқа және
екі өгіз тән болған. 2-сурет
Cақ тайпалары мекендеген аймақ
Сақтардың ауыл шаруашылығы
Мал шаруашылығымен де егін өсірумен де айналысқан.
Жылқы өсірген. Екі тұқымы болғаны анықталды. Оның бірер басы үлкен, аяғы
жуан, денесі шомбал, жатаған жылқы, ал екіншісі шоқтығы биік бойшаң,
сымбатты жылқы, оны қарулы жауынгерлер мінетін болған[17].
Қой бағумен де айналысқан. Сақтарда маңдай алды дөңестев ірі қойлар көп
тараған. Олар қазақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz