ОҚО Мақтарал ауданы Тоған ЖШС жер алқабын суғару жүйесін жетілдіру туралы ақпарат
Нормативтік сілтемелер 8
Анықтамалар 9
Белгілер мен қысқартулар 10
Төлқұжат 11
Кіріспе 12
1 Жалпы бөлім 13
1.1 ОҚО Мақтарал ауданы Тоған шаруа қожалығының орналасуы 13
2 Технологиялық бөлім 13
2.1 Суғару территориясын ұйымдастыру 14
2.2 Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі 15
2.2.1 Ауыл шаруашылық дақылдарын пайдаланатын су мөлшері 15
2.3 Суару нормасы 15
2.4 Суару мерзімі 16
2.5 Суару режимінің жинақталмаған графигі 17
2.6 Гидромодульдің жинақталған графигі 19
2.7 Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың негізгі әдістері 25
2.7.1 Жүйектеп суару әдісі 26
2.7.2 Тақталап жайып суару әдісі 27
2.7.3 Су бас жағынан жіберілетін тақталарды суару техникасының элементтерін есептеу 30
3 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау бөлімі 58
3.1 Өрт қауіпсіздігі 58
4 Қоршаған ортаны қорғау бойынша бөлім 64
5 Экономика бойынша бөлім 67
5.1 Электроэнергияның құны 68
6 Бизнес.жоспарлау 71
6.1 Аннотация 72
6.2 Резюме 74
6.3 Кәсіпорынның сипаттамасы 74
6.4 Өнімнің сипаттамасы 74
6.5 Менеджмент 74
6.6 Маркетинг жоспары 75
6.7 Өндірістік жоспары 75
6.8 Ұйымдастырушылық жоспар 76
6.9 Қаржылық жоспар 77
6.9.1 Шығындарды болжау 79
6.9.2 Пайда мен залалды болжау 80
6.10 Жобаның тәуекелділігін талдау 80
Резюме 82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 83
Анықтамалар 9
Белгілер мен қысқартулар 10
Төлқұжат 11
Кіріспе 12
1 Жалпы бөлім 13
1.1 ОҚО Мақтарал ауданы Тоған шаруа қожалығының орналасуы 13
2 Технологиялық бөлім 13
2.1 Суғару территориясын ұйымдастыру 14
2.2 Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі 15
2.2.1 Ауыл шаруашылық дақылдарын пайдаланатын су мөлшері 15
2.3 Суару нормасы 15
2.4 Суару мерзімі 16
2.5 Суару режимінің жинақталмаған графигі 17
2.6 Гидромодульдің жинақталған графигі 19
2.7 Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың негізгі әдістері 25
2.7.1 Жүйектеп суару әдісі 26
2.7.2 Тақталап жайып суару әдісі 27
2.7.3 Су бас жағынан жіберілетін тақталарды суару техникасының элементтерін есептеу 30
3 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау бөлімі 58
3.1 Өрт қауіпсіздігі 58
4 Қоршаған ортаны қорғау бойынша бөлім 64
5 Экономика бойынша бөлім 67
5.1 Электроэнергияның құны 68
6 Бизнес.жоспарлау 71
6.1 Аннотация 72
6.2 Резюме 74
6.3 Кәсіпорынның сипаттамасы 74
6.4 Өнімнің сипаттамасы 74
6.5 Менеджмент 74
6.6 Маркетинг жоспары 75
6.7 Өндірістік жоспары 75
6.8 Ұйымдастырушылық жоспар 76
6.9 Қаржылық жоспар 77
6.9.1 Шығындарды болжау 79
6.9.2 Пайда мен залалды болжау 80
6.10 Жобаның тәуекелділігін талдау 80
Резюме 82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 83
Қазіргі кезде ауыл шаруашылығында суды тиімді пайдалану және егін алқаптарында арнайы суару технологияларын пайдаланып, олардың тиімділігін арттыру негізінде мәселелердің бірі болып отыр.
Осы орайда егілген егіннің агротехнологиялық ерекшеліктеріне байланысты олардың суару режимін, су беру мөлшерін ғылыми белгіленген әдіспен реттеп отырмаса, артық су егін алқабына өзеннің кері әсерін тигізетіні рас.
Мәселен, жаппай егілген егінді алқап бойынша суғарған кезде оның біркелкі жайылуын іске асыру өте қиын. Ол үшін жер беті белгіленген мөлшерінде тегіс болуы тиіс. Бұл әдістің тағы бір кемшілігі – топырақ байланысын және құнарлығын бұзады, жер бетін лаймен қаптап қатырып тастайды, қажетті суды ысырап етеді және суармалы жерлердің тұздылығын арттырып, егінге зиян келтіреді.
Табиғатта, қоғам тарихында, адам өмірінде, тіршіліктің әр саласында судың ерекше орын алатыны белгілі. Халық шаруашылығына қажетті су көзі өнеркәсіпті дамытуда, жер суаруда, барлық техникалық процесстерді асыруда да пайдаланылады. Өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын және халықты сапалы сумен қамтамасыз ету бірінші кезекте шешілуі тиіс маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының Елбасы Н.Назарбаев еліміздегі жүріп жатқан аграрлық реформаға баса көңіл аударуда. Су ресурстарын тиімді пайдалану, оны болашақ ұрпақтар үшін сақтау қажеттілігі әрбір қоғамның міндеті екенін Қазақстан халқына арнаған жолдауында, су секторына қарасты бас қосуларда баса айтқан болатын. Шын мәнінде Қазақстанда ауыл шаруашылығына пайдаланатын жерлердің сапасы нашар. Қазақстан аграрлы мемлекет ретінде танылуы тиіс.
Ауыл шаруашылығында су негізінен суармалы егіншілікте, мал жайылымдарымен фермаларын суландыру үшін және күнделікті тұрмыстық мақсатта қолданады.
Егін алқабын суарудың тиімді тәсілдерінің бірі беткейлеп суару болып табылады. Суару әдісінің бұл түрі әсіресе орман және далалы аймақтарда қолдануға болатын ең қолайлы және экономикалық тұрғыдан тиімді болып саналады. Суару ылғалдану жағдайын табиғи түрге жақындатып, атмосфераның жерге жақын төменгі қабатын және оның температурасын төмендетіп, микроклимтқа жақсы әсер тигізеді.
Ауыл шаруашылығына қызмет ететін салалардың ішінде суармалы егіншіліктің алатынорны өте зор. Соңғы жылдары суармалы жерлердің көдемі артып, олардың өндірілетін өнімнің сыбағалы салмағының жыл сайын өсіп келе жатқаны байқалады.
Қазіргі уақытта республикадағы суармалы жерлерде күріш пен мақтаның барлық өнімі, көкөніс өнімінің үштен екі бөлігі, техникалық дақылдар екііден бір бөлігі, т.б. өндіріледі.
Осы орайда егілген егіннің агротехнологиялық ерекшеліктеріне байланысты олардың суару режимін, су беру мөлшерін ғылыми белгіленген әдіспен реттеп отырмаса, артық су егін алқабына өзеннің кері әсерін тигізетіні рас.
Мәселен, жаппай егілген егінді алқап бойынша суғарған кезде оның біркелкі жайылуын іске асыру өте қиын. Ол үшін жер беті белгіленген мөлшерінде тегіс болуы тиіс. Бұл әдістің тағы бір кемшілігі – топырақ байланысын және құнарлығын бұзады, жер бетін лаймен қаптап қатырып тастайды, қажетті суды ысырап етеді және суармалы жерлердің тұздылығын арттырып, егінге зиян келтіреді.
Табиғатта, қоғам тарихында, адам өмірінде, тіршіліктің әр саласында судың ерекше орын алатыны белгілі. Халық шаруашылығына қажетті су көзі өнеркәсіпті дамытуда, жер суаруда, барлық техникалық процесстерді асыруда да пайдаланылады. Өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын және халықты сапалы сумен қамтамасыз ету бірінші кезекте шешілуі тиіс маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының Елбасы Н.Назарбаев еліміздегі жүріп жатқан аграрлық реформаға баса көңіл аударуда. Су ресурстарын тиімді пайдалану, оны болашақ ұрпақтар үшін сақтау қажеттілігі әрбір қоғамның міндеті екенін Қазақстан халқына арнаған жолдауында, су секторына қарасты бас қосуларда баса айтқан болатын. Шын мәнінде Қазақстанда ауыл шаруашылығына пайдаланатын жерлердің сапасы нашар. Қазақстан аграрлы мемлекет ретінде танылуы тиіс.
Ауыл шаруашылығында су негізінен суармалы егіншілікте, мал жайылымдарымен фермаларын суландыру үшін және күнделікті тұрмыстық мақсатта қолданады.
Егін алқабын суарудың тиімді тәсілдерінің бірі беткейлеп суару болып табылады. Суару әдісінің бұл түрі әсіресе орман және далалы аймақтарда қолдануға болатын ең қолайлы және экономикалық тұрғыдан тиімді болып саналады. Суару ылғалдану жағдайын табиғи түрге жақындатып, атмосфераның жерге жақын төменгі қабатын және оның температурасын төмендетіп, микроклимтқа жақсы әсер тигізеді.
Ауыл шаруашылығына қызмет ететін салалардың ішінде суармалы егіншіліктің алатынорны өте зор. Соңғы жылдары суармалы жерлердің көдемі артып, олардың өндірілетін өнімнің сыбағалы салмағының жыл сайын өсіп келе жатқаны байқалады.
Қазіргі уақытта республикадағы суармалы жерлерде күріш пен мақтаның барлық өнімі, көкөніс өнімінің үштен екі бөлігі, техникалық дақылдар екііден бір бөлігі, т.б. өндіріледі.
1. Атақұлов Т.А., Кененбаев Т.С. ауыл шаруашылық мелиорациялары. Алматы: Казмемагру. 2003-200 б
2. Атақұлов Т.А. Рациональное использование земельных и водных ресурсов В осточного и Южно-восточного Казахстана при орощении. – Алматы,1995
3. Мұстафаев Ж.С., Рявцев А.Д., Сағаев Ә.Ә Қозыкеева Ә.Т., Қалманова Г.Қ. Суландыру жүйесін пайдалану. – Тараз, 2007.-321 бет
4. Бекбергенов К.Ж., Ауылшаруышылық мелиорациясы. – Алматы: Қайнар, 1994.-272 бет
5. Вольковский П.А. Рекомендации по регулированию водного режима на осушительных систем двустороннего действия. – М.:Колос,1992
6. Вольковский П.А.,Розова А.А. Практикум по сельскохозяйственной мелиорации. – М.:Колос,1982
7. Дементьев В.Г.Орощение. – М.:Колос,1980
8. Қорғасбаев Ж.К., Атақұлов Т.А. Мелиорация жұмыстарын ұйымдастыру. Алматы,1992
9. Можаев Н.Н және басқалар.Өсімдік шаруашылығы. – Ақмола: Жаңа Арқа.1993
10. Ясинецский В.Г Организация,планирование и основы управление водохозяйственным строительством. – М.: Колос,1982
11. Мустафаев Ж.С. және басқалары. Мелиорация негізі. Алматы,2003
12. Исабаев С.И. Кенжеғалиев Ғ.Ғ . Ауыл шаруашылығы дақылдарын суару тәртібін есептеуге арналған методикалық нұсқау. Жамбыл,1991
13. Қозыкеева А.Т. Мелиорация негізінен практикумы. – Тараз: ТарМУ.2003
14. Ясинецский В.Г., Фенин Н.К Организация и технология гидромелиоративных работ. 3-е изд., перераб. и доп. – М.:Агропромиздат, 1986.-352с
15. Производство гидромелиоративных работ/ В.Г.Ясинецский, Г.П.Ачкасов, Е.С.Иванов. - М: Агропромиздат,1987.-143с
16. Моисеев И.С. Шайтанов В.Я., Якобсон А.Г. Справочник гидроэнергостроителя. – М.: Стройиздат,1985
17. Производство гидротехических работ/ Под ред. А.И. Чуракова. – М.: Стройиздат,1985
18. Қорғасбаев Ж.К.,Баженов М.Г. Орошение и сельскохозяйственное водоснабжение. – Алматы: Рауан,1992
19. Ачкасов Г.П.,Иванов Е.С. Технология и организация ремонта мелиоративных гидротехнических сооружений.М.: Агропромиздат,1989
20. Иванов Е.С. Организация строительного производства гидротехнических работ. – М: Агропромиздпт, 1985 г
21. Гончаров С.М и др. Сельскохозяйчтвенные гидротехнические мелиорации. – Львов: Высшая школа, 1988-251 с
22. Бадаев Л.И., Донский В.М. Техническая эксплуатация гидромелиоративных систем Спрвочник. М.: Колос, 1992-312с
23. Практикум по сельскохозяйственным и гидротехническим мелиорациям / Под ред. Маркова Е.С./-М.: Агропромиздат,1986.-368 с
24. Сель скохозяйственные гидротехнические мелиорации. /Богушевский А.А и др Под ред. Маркова Е.С./-М.: Колос,1981.-375 с
25. Багров М.Н ,Кружинин И.П Оросительные системы и их эксплуатация. – М. Колос,1982-240 с
26. Правовые основы водного хозяйство Республики Казахстана – Астана. 2004-292с
27. Натальчук М.Ф Внутрихозяйственная эксплуатация оросительных систем. М.: Колос, 1981-164 с
28. Мелиорация и водное хозяйство. Том 6 Орошение: Справочник. – М.: Агропромиздат, 1990-366с
29. Механизация полива: справочник. – М.: Агропромиздат,1990-326с
30. Золотницкий Н.Д., Пчелинцев В.А.Охрана труда в строительстве.-М.: Высшая школа, 1983.- 406 с
31. Охрана окружающей среды и рациональное использование природных ресурсов Республика Казахстан . Госкомстат РК .Алматы 1996
32. Вода: контроль химической,бактериальной и рационной безопасности по международным стандартам: Справ изд. /Под ред С.АПодлепы. М., 1992.- 389с.
33. Уркумбаев М.Ф Бизнес план в дипломной работе. – Шымкент: ЮКГУ, 2006. - 106с.
2. Атақұлов Т.А. Рациональное использование земельных и водных ресурсов В осточного и Южно-восточного Казахстана при орощении. – Алматы,1995
3. Мұстафаев Ж.С., Рявцев А.Д., Сағаев Ә.Ә Қозыкеева Ә.Т., Қалманова Г.Қ. Суландыру жүйесін пайдалану. – Тараз, 2007.-321 бет
4. Бекбергенов К.Ж., Ауылшаруышылық мелиорациясы. – Алматы: Қайнар, 1994.-272 бет
5. Вольковский П.А. Рекомендации по регулированию водного режима на осушительных систем двустороннего действия. – М.:Колос,1992
6. Вольковский П.А.,Розова А.А. Практикум по сельскохозяйственной мелиорации. – М.:Колос,1982
7. Дементьев В.Г.Орощение. – М.:Колос,1980
8. Қорғасбаев Ж.К., Атақұлов Т.А. Мелиорация жұмыстарын ұйымдастыру. Алматы,1992
9. Можаев Н.Н және басқалар.Өсімдік шаруашылығы. – Ақмола: Жаңа Арқа.1993
10. Ясинецский В.Г Организация,планирование и основы управление водохозяйственным строительством. – М.: Колос,1982
11. Мустафаев Ж.С. және басқалары. Мелиорация негізі. Алматы,2003
12. Исабаев С.И. Кенжеғалиев Ғ.Ғ . Ауыл шаруашылығы дақылдарын суару тәртібін есептеуге арналған методикалық нұсқау. Жамбыл,1991
13. Қозыкеева А.Т. Мелиорация негізінен практикумы. – Тараз: ТарМУ.2003
14. Ясинецский В.Г., Фенин Н.К Организация и технология гидромелиоративных работ. 3-е изд., перераб. и доп. – М.:Агропромиздат, 1986.-352с
15. Производство гидромелиоративных работ/ В.Г.Ясинецский, Г.П.Ачкасов, Е.С.Иванов. - М: Агропромиздат,1987.-143с
16. Моисеев И.С. Шайтанов В.Я., Якобсон А.Г. Справочник гидроэнергостроителя. – М.: Стройиздат,1985
17. Производство гидротехических работ/ Под ред. А.И. Чуракова. – М.: Стройиздат,1985
18. Қорғасбаев Ж.К.,Баженов М.Г. Орошение и сельскохозяйственное водоснабжение. – Алматы: Рауан,1992
19. Ачкасов Г.П.,Иванов Е.С. Технология и организация ремонта мелиоративных гидротехнических сооружений.М.: Агропромиздат,1989
20. Иванов Е.С. Организация строительного производства гидротехнических работ. – М: Агропромиздпт, 1985 г
21. Гончаров С.М и др. Сельскохозяйчтвенные гидротехнические мелиорации. – Львов: Высшая школа, 1988-251 с
22. Бадаев Л.И., Донский В.М. Техническая эксплуатация гидромелиоративных систем Спрвочник. М.: Колос, 1992-312с
23. Практикум по сельскохозяйственным и гидротехническим мелиорациям / Под ред. Маркова Е.С./-М.: Агропромиздат,1986.-368 с
24. Сель скохозяйственные гидротехнические мелиорации. /Богушевский А.А и др Под ред. Маркова Е.С./-М.: Колос,1981.-375 с
25. Багров М.Н ,Кружинин И.П Оросительные системы и их эксплуатация. – М. Колос,1982-240 с
26. Правовые основы водного хозяйство Республики Казахстана – Астана. 2004-292с
27. Натальчук М.Ф Внутрихозяйственная эксплуатация оросительных систем. М.: Колос, 1981-164 с
28. Мелиорация и водное хозяйство. Том 6 Орошение: Справочник. – М.: Агропромиздат, 1990-366с
29. Механизация полива: справочник. – М.: Агропромиздат,1990-326с
30. Золотницкий Н.Д., Пчелинцев В.А.Охрана труда в строительстве.-М.: Высшая школа, 1983.- 406 с
31. Охрана окружающей среды и рациональное использование природных ресурсов Республика Казахстан . Госкомстат РК .Алматы 1996
32. Вода: контроль химической,бактериальной и рационной безопасности по международным стандартам: Справ изд. /Под ред С.АПодлепы. М., 1992.- 389с.
33. Уркумбаев М.Ф Бизнес план в дипломной работе. – Шымкент: ЮКГУ, 2006. - 106с.
Аннотация
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: ОҚО Мақтарал ауданы Тоған ЖШС жер алқабын
суғару жүйесін жетілдіру.
Жұмыстың мақсаты: ОҚО Мақтарал ауданы Тоған ЖШС жер алқабын суғару
жүйесін жетілдіру.
Жұмыста жалпы бөлім: егіс алқабының мелиорациялық жағдайы, суғарылатын
аймақтың табиғи жағдайлары мен суғару көздері сипаттамасы, суғару алқабын
суғару әдістерін жетілдіруін ұйымдастыру, ауыл шаруашылық дақылдарын суғару
режимі мен суғару тәсілдері, суғару элементтерінін есептері, суғару
алқабындағы гидротехникалық құрылымдар көрсетілді.
Егіс алқабын суғару әдістерін жетілдіру еңбекті қорғау және қоршаған
ортаны қорғау туралы ақпараттар қамтылған. Суғару жүйесінін әдістерін
жетілдіруін ұйымдастыра отырып, экономикалық тиімділігін және шаруашылық
құрылысының техникалық мүмкіндіктері жөнінде қорытынды жасалады.
Дипломдық жұмыста түсініктеме жазба беттен, кестеден, суреттен,
графикалық бөлімнен тұрады.
Сөздің кілті: жүйектеп суғару, беткейлеп суғару, мелиорация, су
жинағыш, су жинағыш қашыртқы жүйелер, суғару көзі, суару нормасы,
гидромодуль, гидротехникалық құрылымдар.
Дипломдық жұмысты орындаған: Тойчибаев Бабыр Бахтиярович. Жетекшісі:
Муташева Гаухар. Орындалған мерзімі: 20.05.2013 жыл.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 8
Анықтамалар 9
Белгілер мен қысқартулар 10
Төлқұжат 11
Кіріспе 12
1 Жалпы бөлім 13
1.1 ОҚО Мақтарал ауданы Тоған шаруа қожалығының орналасуы 13
2 Технологиялық бөлім 13
2.1 Суғару территориясын ұйымдастыру 14
2.2 Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі 15
2.2.1Ауыл шаруашылық дақылдарын пайдаланатын су мөлшері 15
2.3 Суару нормасы 15
2.4 Суару мерзімі 16
2.5 Суару режимінің жинақталмаған графигі 17
2.6 Гидромодульдің жинақталған графигі 19
2.7 Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың негізгі әдістері 25
2.7.1Жүйектеп суару әдісі 26
2.7.2Тақталап жайып суару әдісі 27
2.7.3Су бас жағынан жіберілетін тақталарды суару техникасының 30
элементтерін есептеу
3 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау бөлімі 58
3.1 Өрт қауіпсіздігі 58
4 Қоршаған ортаны қорғау бойынша бөлім 64
5 Экономика бойынша бөлім 67
5.1 Электроэнергияның құны 68
6 Бизнес-жоспарлау 71
6.1 Аннотация 72
6.2 Резюме 74
6.3 Кәсіпорынның сипаттамасы 74
6.4 Өнімнің сипаттамасы 74
6.5 Менеджмент 74
6.6 Маркетинг жоспары 75
6.7 Өндірістік жоспары 75
6.8 Ұйымдастырушылық жоспар 76
6.9 Қаржылық жоспар 77
6.9.1Шығындарды болжау 79
6.9.2Пайда мен залалды болжау 80
6.10 Жобаның тәуекелділігін талдау 80
Резюме 82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 83
Нормативтік сілтемелер
- СниП 2.06.04-82 Гидротехникалық құрылымдарға жүктемелер және әсерлер
- СНиП 3.0101-85 Организация строительного производства
- СНиП 2.06.03-85 Мелиративные системы и сооружения
- BS 8800: 1996 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігі саласындағы менеджмент
жүйесін басқару
- IL O-OSH 2001 (ГОСТ 12.0.230- 2007) Еңбек қауіпсіздігін басқару
жүйесі
- СНИП П-30-76 Су пайдалану нормасы
- ГОСТ 2874 – 82 Ауыз су сапасы туралы
- СНИП 31-74 Шаруашылықпен ауыз суына және техникаға қажетті су
нормасы
- ҚР ҚН ж Е 4.0.1-0.2-2001 Сумен жабдықтау, сыртқы тораптар және
ғимараттар
- ҚР ҚН ж Е 23695-94 Санитарлық техникалық болат құралдартехникалық
шарттар
- ҚР ҚН ж Е 2.03-10-2002 Су басу және су астында қалу қауіпі бар
аймақтарды инженерлік қорғау
- СНиП 2.03.03-85 Мелиоративтік құрылғылар мен жүйелер
- СниП 2.01.14.83 Есептңк гидрогеологиялық сипаттамаларын анықтау
- СниП 2.02.02-85 Негізгі гидротехникалық құрылымдар
- СниП 2.06.01-86 Гидротехникалық құрылымда.
Анықтамалар
Ауыл шаруашылық мелиорациясы – ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және
тұрақты өнім алу үшін, қолайсыз табиғи жағдайларды түбегейлі жақсарту
жолында қолданылатын ұйымдастыру-шаруашылық және техникалық шаралар жүйесі.
Суару жүйесінен өтетін судың брутто мөлшері деп – бас каналдың бас
жағынан өтетін судың, ал одан өтетін судың нетто мөлшері деп – ауыл
шаруашылық дақылдарын суару үшін танаптарға нақтылы жіберілетін суды айтады
Жерді мелиорациялау – гидротехникалық және культуртехникалық
жұмыстардан, топырақтың су және жел эрозиясымен күресуден, ащы топырақтарды
әктеуден және сорланған топырақтарды гипстеуден, агролесомелиорациялық және
тағы баска шаралардан тұрады.
Суару нормасы – бір гектар жерді 1 рет суаруға қажетті су мөлшері.
ЖПК – жерді пайдалану коэффициенті.
Гидромодуль – белгілі бірлік жер көлемінің үлесіне суғару нормасының 1
секундта берілетін су мөлшері.
Шаруашылық алқаптарын ұйымдастыру – белгіленген шекарасы бар шаруашылық
ішіндегі жерді пайдалану мен шаруашылықтағы пайдаланатын жерді әр түрлі
бөлуді айтады.
Су жинайтын аудан – жер бетіндегі немесе жер астындағы судың жиналатын
орны.
Суды қорғау шаралары – табиғи су көздерін тиімді пайдалану, таза
сақтау, қалдықтармен ластамау шараларының жүйесі.
Пайдалы әсер коэффициенті (ПӘК) – қуатты өзгертіп пайдалану кезіндегі
жүйенің (машина, құрылғы) тиімділігін көрсететін шама.
Су алатын құрылым – өзеннен , көлден, су қоймалардан және т.б. су алуға
қызмет ететін гидротехникалық құрылыс.
Сумен қамтамасыз ету – суды тұтынушыларға беру.
Су қоймасы – суды қорғау және ағысын реттеу мақсатында су ағысын бекіту
арқылы жасалған суат.
Белгілер мен қысқартулар
АӨК – агроөнеркәсіп кешен;
СШК – су шаруашылық кешені;
ҚСД – қалыпты су деңгейі;
ӨКД – өлі көлем деңгейі;
МК – магистральді канал;
ҚӨ – құбыр өсі;
АӨК – агро өнеркәсіп кешені;
ҚМШ – қалдықтардың мүмкіндік шегі;
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
ШМК – шекті мүмкіндік концентрациясы;
Га – гектар;
м3га – текше метргектар;
лс – литрсекунд;
м- метр;
см – сантиметр;
мм – миллиметр;
сағ – сағат;
мсағ – метрсағат;
м3сек – текше метрсекунд
Төлқұжат
Суармалы аудан 360 га
Нысанның орналасқан орны ОҚО, Мақтаарал ауданы
Тоған ЖШС жер алқабын
суғару жүйесін жетілдіру
Жобаның негізгі мақсаты ОҚО, Мақтаарал ауданы
Тоған ЖШС жер алқабын
суғару жүйесін жетілдіру
Суару тәсілі Тақталап және жүйектеп
Суғарылған жерлерді пайдалану Көп жылдық шоп -0,5
Қызылша -0,25
Жемдік жүгері – 0,125
Жаздық бидай – 0,125
Суғару мерзімі Дақылдардың өсу дәурі
Шаруашылық каналдың мөлшері Qнтмх = 451 лc
Учаскелік каналдың мөлшері Q уч.н.т = 187.2 лс
Шаруашылық каналдың ПӘК-і 0,93
Магистрал каналдың ПӘК-і 0,87
Шаруашылық каналдың мөлшері Q р.б=534 лс
Учаскелік каналдың мөлшері Q мк.бр=225 лс
Капиталдық шығындардың үлес 4,8 тенге м3
Судың өзіндік құны 6,7
Жылдық экономикалық тиімділігі 567630
Нысанның өтелу мерзімі 2,5
Кіріспе
Қазіргі кезде ауыл шаруашылығында суды тиімді пайдалану және егін
алқаптарында арнайы суару технологияларын пайдаланып, олардың тиімділігін
арттыру негізінде мәселелердің бірі болып отыр.
Осы орайда егілген егіннің агротехнологиялық ерекшеліктеріне
байланысты олардың суару режимін, су беру мөлшерін ғылыми белгіленген
әдіспен реттеп отырмаса, артық су егін алқабына өзеннің кері әсерін
тигізетіні рас.
Мәселен, жаппай егілген егінді алқап бойынша суғарған кезде оның
біркелкі жайылуын іске асыру өте қиын. Ол үшін жер беті белгіленген
мөлшерінде тегіс болуы тиіс. Бұл әдістің тағы бір кемшілігі – топырақ
байланысын және құнарлығын бұзады, жер бетін лаймен қаптап қатырып
тастайды, қажетті суды ысырап етеді және суармалы жерлердің тұздылығын
арттырып, егінге зиян келтіреді.
Табиғатта, қоғам тарихында, адам өмірінде, тіршіліктің әр саласында
судың ерекше орын алатыны белгілі. Халық шаруашылығына қажетті су көзі
өнеркәсіпті дамытуда, жер суаруда, барлық техникалық процесстерді асыруда
да пайдаланылады. Өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын және халықты сапалы сумен
қамтамасыз ету бірінші кезекте шешілуі тиіс маңызды мәселелердің бірі болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Елбасы Н.Назарбаев еліміздегі жүріп жатқан
аграрлық реформаға баса көңіл аударуда. Су ресурстарын тиімді пайдалану,
оны болашақ ұрпақтар үшін сақтау қажеттілігі әрбір қоғамның міндеті екенін
Қазақстан халқына арнаған жолдауында, су секторына қарасты бас қосуларда
баса айтқан болатын. Шын мәнінде Қазақстанда ауыл шаруашылығына
пайдаланатын жерлердің сапасы нашар. Қазақстан аграрлы мемлекет ретінде
танылуы тиіс.
Ауыл шаруашылығында су негізінен суармалы егіншілікте, мал
жайылымдарымен фермаларын суландыру үшін және күнделікті тұрмыстық мақсатта
қолданады.
Егін алқабын суарудың тиімді тәсілдерінің бірі беткейлеп суару болып
табылады. Суару әдісінің бұл түрі әсіресе орман және далалы аймақтарда
қолдануға болатын ең қолайлы және экономикалық тұрғыдан тиімді болып
саналады. Суару ылғалдану жағдайын табиғи түрге жақындатып, атмосфераның
жерге жақын төменгі қабатын және оның температурасын төмендетіп,
микроклимтқа жақсы әсер тигізеді.
Ауыл шаруашылығына қызмет ететін салалардың ішінде суармалы
егіншіліктің алатынорны өте зор. Соңғы жылдары суармалы жерлердің көдемі
артып, олардың өндірілетін өнімнің сыбағалы салмағының жыл сайын өсіп келе
жатқаны байқалады.
Қазіргі уақытта республикадағы суармалы жерлерде күріш пен мақтаның
барлық өнімі, көкөніс өнімінің үштен екі бөлігі, техникалық дақылдар
екііден бір бөлігі, т.б. өндіріледі.
Жерді мелиорациялау (латын тілінен аударғанда жақсарту деген мағынада)
- гидротехникалық және культуртехникалық жұмыстардан, топырақтың су
және жел эрозиясымен күресуден, ащы топырақтарды әкетуден және сорланған
топырақтарды гипстеуден, агролесомелиорациялық және табиғи басқа шаралардан
тұрады.
Бұлардың негізгі гидротехнткалық мелиорация суару, суландыру және
құрғату және культуртехникалық шаралар (жерді бұтақтардан тазарту, ағаш
түптерін тамырлармен жұлу, төмпешіктерді тегістеу, тастарды жинап алу және
топырақты алғаш рет баптау) болып саналады.
Жыл сайын көп жұмыстарды біріктіретін мелиорациялық жүйелер іске
қосылып келеді. Суару аймақтарында жабық суару жүйелер салынып, сорланған
жерлерде жабық дренаждар жасалуда. Суарылатын жерлердің 50 пайызы
жаңбырлатқыш машиналармен жасалады. Құрылатын аймақтарда жабық құрғату
жүйелері кеңінен орын алады, кейбір республикалармен облыстарда топырақтың
су режимін екі жақты реттейтін жүйелер салынуда.
Елімізде азық-түлік және ауыл шаруашлығы өнімін молайтуда мелиорация
жұмыстарының алатн орны өте зор, өйткені барлық егістің 60 проценті қуаң
және ылғалдығы жеткіліксіз аймақтарда, ал 30проценттен көбі су мол жерлерде
орналасқан.
Мұндай жағдайларда топырақ құнарлығының табиғи потенциялын толығынан
пайдаланудың көзі тек қана мелиорациялық шараларды қолданғанда мүмкін
болады. Қазіргі уақытта мелиорация еліміздің барлық аймақтарындағы ауыл
шаруашылығын одан әрі өркендету жұмыстарының құрамды бөлігі болып саналады.
Ауыл шаруашылық мелиорация дегеніміз – ауыл шаруашылық дақылдарынан мол
және тұрақты өнім алу үшін, қолайсыз табиғи жағдайларды түбегейлі жақсарту
жолында қолданылатын ұйымдастыру – шаурушылық және техникалық шаралар
жүйесі.
Гидротехникалық мелиорация ылғал жеткіліксіз болғанда топырақты суару
және құрғату арқылы, топырақтың су, ауа және жылылық режимдерін жақсартады.
Сонымен бірге мұндай жерлерден мол және тұрақты өнім алу үшін,
өсімдіктердің қоректену режимінде қамтамасыз ету керек. Ол үшін
мелиорацияланатын жерлерде минералды және органикалық тыңайтқыштар сіңіру
мен бірге, агротехниканы да дұрыс қолдана білу қажет.
Елімізде бірқатар шаруашылықтар суарылатын жерлердің әрбір гектарынан 6-
7 тонна күріш, 10-12 тонна жүгері, 4,5-5 тонна шитті мақта, 40-50 тонна
көкөніс, 15-17 тонна көп жылдық шөптер өндіріледі.
Қазақстанда суарылатын жердің көлемі қазіргі уақытта 2,3 млн гектарға
жетті. Суарылатын негізгі алқаптар Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Семей,
Талдықорған, оңтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарының оңтүстік
аудандарында орналасқан.
Мелиорация ауыл шаруашылық өнімдерін арттырып қана қоймай, сондай ақ
ауа райының әр түрлі болған жағдайының өзінде тұрақты өнім алудың негізін
жасайды.
Культуртехникалық мелиорация көбіне ылғалы артық, бұталарман
төбешіктері көбірек және тастары мол жерлерде жүргізіледі.
Қазақстандағы жер қоры 272000000 гектар жер. Қазіргі таңда ауыл
шаруашылығында қолданылатын жердің көлемі 2,3 млн.гектар жер. 2,3-ң 1,6-1,7
млн гектары ғана айналыста.
Кеңес өкіметінің аграрлық саясатына сәкес әрбір бес жылдық сайын
елімізде мелиоративтік жұмыстардың одан әрі өрістеуіне үлкен көңіл бөлініп
келді және ауыл шаруашылығын өркендетудің нақты шаралары белгіленіп, таяу
жылдардың ішінде жүргізілетін мелиоративтік шаралардың бағыты, аумағы және
техникасы көрсетілді.
Осы шаралардан кейін еліміздегі мелиорацияланған жер көлемі көбейе
бастады. Оныншы бесжылдықта оның көлемі 32 млн гектар шамасында, оның
ішінде суарылатын жер көлемі -18,3 млн гектар және құрғатылған жер көлемі –
13,4 млн гектар болды.
Он бірінші бесжылдықтың аяғында суарылатын жер көлемі 20,8 млн
гектарға дейін көбейтіліп, құрғатылған жердің көлемі 15,5 млн гектарға
жеткізілді. Мелиорацияланған жерлерден қазіргі уақытта елімізде барлық
мақта және күріштің 75, көкөніс және жүзіммен жемістің жартысы, құнарлы
және шырынды мал азығының 25 өндіріледі.
1 Жалпы бөлім
1.1 ОҚО Мақтарал ауданы Тоған шаруа қожалығының орналасуы
Мақтарал өңірі өзінің табиғи-климаттық жағынан, жыл мерзімінің әр
мезгіліне бір келкі келмейтін аз жауын-шашынды, қысы суық, жазы ыстық
келетін жартылай шөлейт аймаққа жатады. Ауа-райын сипаттауда Жетісай
метео-орталығының мәліметтері пайдаланылды. (№ 2.1 кесте).
Аймақта абсолюттік ең жоғарғы ауа температурасы (жазда) + 41,0°С болса,
ең төменгі абсолюттік ауа температурасы (қыста)-12,0°С . 2012 жылы ең
төменгі ауа температурасы -9,7°С, орташа ауа температурасы +13,0°С, бұл
орташа көпыждықтан 1,4°С көп.
Жауған жауын-шашын жағынан суарылмайтын жерден өнім ала-алмайтын
жағдайда. Ағымдағы жылы орташа жауын-шашын көлемі 205,9 мм, бұл орташа
көпжылдық жауын-шашын мөлшерінен 55,1 мм-ге аз (сурет1.1).
Сурет 1.1 ОҚО Мақтарал ауданы 2012 жылғы атмосфералық жауын-
шашын графигі
Орташа түскен жауын-шашын көлемі жыл мезгілінде біріңғай емес: жазда –
6,3 мм, күзде – 59,1 мм, қыста 76,8 мм, көктемде- 93,0 мм аралығында. Қысы
қысқа, тұрақты емес, көпжылдық орташа ауа температурасы қаңтар айында –
2,9°С, ал 2012 жылы қаңтар айында орташа ауа температурасы – 9,7°С, орташа
топырақтағы тоң қабаты 8,0 см.
Көктем ерте түседі, күн көзі тез жыли бастап, сәуір айында орташа ауа
температурасы +14,3°С, 2012 жылы сәуір айындағы орташа ауа температурасы
+21,0°С. Жазы құрғақ ыстық, ұзақ. шілде айындағы орташа (көпжылдық) ауа
температура +25,6 °С, ал 2012 жылы +28,7 °С (сурет 2.2).
Сурет 1.2 ОҚО Мақтарал ауданы 2012 жалғы ауаның температурасы
Күз кеш түседі, қараша айынан бастап ауа температурасы күрт төмендей
бастауымен сипатталады.
Көп жылдық бақылау көрсеткендей орташа суықсыз күндер 191 күнге тең
келеді, ал 2012 жылы 244 күнге тең келді.
Аймақта желдің әсері әлсіз, орташа жыл бойындағы желдің жылдамдығы 1,75
мсек тең. Негізінен аймақтағы желдің бағыты солтүстік-шығыс және солтүстік
бағыттан.
Суармалы жердегі ауа-райының ең негізгі көрсеткіші болып табылатын
судың буға айналу көрсеткіші ол аймақта орташа 1300-1500 мм-ге тең, бұл
дегеніміз жылдық жауын-шашын көлемінен 4-5 есе көп деген сөз (Кесте 2.1).
Жауын-шашын мен судың буға айналу мөлшерінің айырмашылығы аймақтың өте
құрғақ аймаққа жататынын көрсетеді. Жоғары тұздылықты жер асты суларының
жер бетіне жақын болуы топырақ құрылымдарына өзінің кері әсерін тигізуде,
яғни буға айналған су құрамындағы тез ерігіш тұздар топырақ қабатының
бетінде қалып отырады.
Жоғарыда келтірілген ауа-райының көрсеткіштеріне сүйенсек, Мақтарал
өңірінде жер өңдеу, жерден өнім алу, жерді суару арқылы ғана мүмкін екенін
көреміз.
Аудандағы суармалы жерлерінің 26 пайызында боз топырақтар дамып жатыр.
Қазіргі кезде ауданда олардың тек қана шалғынды боз түрі кедеседі. Табиғи
судың жетіспеушілігінен дақылдар өсіру үшін қолайсыз, ашық боз топырақтың
дамып жатқан көлемі биыл байқалмайды.
Боз топырақтардың арасында дақылдар өсіру үшін қолайлы, шалғынды-боз
түрінің дамып жатқан көлемі өткен жылмен салыстырғанда 30 пйыздан биыл
аудан бойынша 26 пайызға дейінтөмендеді. Адандағы топырақтардың ішінде
дамып жатқан көлемі бойынша олар алдына шалғынды топырақтың боз тәрізді
шалғындық түрін жіберді (1 кесте). Шалғынды-боз топырақ Қарғалы ауыл
округінен басқа Сырдария өзенінің оң жағалауында орналасқан ауыл
округтерінің барлығында кездеседі.
Кесте 1 - Топырақ жамылғысының құрылымы мен бірнеше жылдарға өзгеруі
Топырақтардың Топырақтар құрылымының бірнеше жылдардағы өзгеруі,
мелиоративтік га
түрлері
2000ж 2005ж 2008ж 2009ж 2010ж
Ашық боз 16175 11503,5
602020 13684,7
Тақыр тәрізді 961029 506916 27458,5
шөлдік
Шалғынды-боз 2227576 1551052,8876027 966830 844960
Шалғынды-шөлдік 490015 944129 642020
Боз шалғындық 676721 658220 1041842
8553 1237642,1
Аллювиалды-шалғын 20556,5
дық
Суармалы шалғынды2270,8 1230,4 8203 46715 22507
БАРЛЫҒЫ 29377 29377 32474 32377
32377
Гумус бойынша топырақтар ауыл шаруашылық дақылдар үшін қолайсыз
гумустың орта мөлщері 0,7- 0,8 пайыз. Түйіршік құрамы әр-түрлі. Арыс
өзенінің бойында орналасқан суармалы жерлеріндегі топырақтардың түйіршік
құрамы негізінде ауыр және сазды.
Сырдария өзенінің бойында орналасқан суармалы жерлердің топырақтарының
түйіршік құрамы көп қабатты. Топырақ кесіндісінде құм, құмдақ, жеңіл орта
сазды қабаттар кездеседі.
Сазды қабаттар басымдау рН бойынша топырақтар бейтарапты мен сілті
топырақтарына кіреді – олардың рН мөлшері 6,8 бен 7,8-дің арасында
өзгереді.
Сілті топырақтар басымдау. рН бойынша сондай қолайлы жерлерде мақта,
жоңышқа, братидай, қара бидай, қант қызылшасын, бұршақ, жүгері және басқа
ауыл шаруашылық дақылдарды игеруге болады.
Мелиоративтік тәртіптер бойынша топырақ көлемінің бірнеше жылдардағы
өзгеруі. Суреттің мәлметтері бойынша аудандағы жағдай бұрынғысынша жаман
емес.
Қайта тұздану процесстерінің жиі өтуіне байланысты ауыл шаруашылық
дақылдар өсіру үшін ең қолайсыз гидроморфты режимінде дамитын
топырақтардың көлемі есептеу жылы өскенімен, дақылдар үшін ең қолайлы болып
саналатын мезогидроморфты режимінде дамитын топырақтардың көлемі де күрт
өсті.
Суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайының басты көрсеткіші
топырақтардың тұздану дәрежесі. Сорланған топырақтар аз өнімді, ауыл
шаруашылық дақылдарының өнімін төмендетеді. Сол себептен шаруашылықтардың
сорланған жерлерінде күрделі мелиоративтік жұмыс
Тұз тексеру мәлметтері бойынша, тұздардың басым түрі хлоридті-
сульфаттық болды.
Олардың мәлметтері бойынша иондардың мөлшерімен тұздану дәрежесінің
арасында заңдылық белгіленеді. Тұзданбаған қабаттарында HCO иондары
басымдау, тұздарын сәйкес Са(HCO).Тұздану дәрежесінің өсуімен SO, CA. Mg
және NA иондарының мөлшері жоғарылайды – тұздардан гипс (CaSO), глаубер
тұзы (NaSO), ас тұзы (NaCI) және ащы тұзы (MgSO). Мақтарал ауданы
топырақтарында тұздану дәрежесі өсуімен иондардан хлордың мөлшері күрт
өседі.
Сол себептен тұздардың ішінде дақылдар үшін өте улы ас тұздың мөлшері
басымды. Улы тұздардың мөлшері усыз тұздармен салыстырғанда тұзданбаған
топырақтарда 1-3 есе жоғарылау, ал тұздардың өсуімен топырақтарда улы
тұздардың усыз тұздардың арақатынастағы усыз гипстің мөлшерінің күрт өсуіне
байланысты онша өзгермейді.
2 Технологиялық бөлім
2.1 Суғару территориясын ұйымдастыру
2.1.1 Жоспарланатын жалпы іс шаралар схемасы
Шаруашылық ішіндегі жер көлемін ұйымдастыру үшін табиғи және әкімшілік
шекаралардың орналасуын, шойын және тас жолдардың, электр тарату
сызықтарының, суару және су жинағыш – қашыртқы жүйелерінің орналасуын
ескеріп және суарылатын жердің топырақтық – мелиоративтік жағдайларын
ескеру қажет.
Ауданның табиғи- шаруашылық жағдайларына сәкестендіріліп әрбір танап
көп жылдық шөптер мен жоңышқаның егістері және т.б. орналастырылады.
Ауыспалы егіс өлшемдері шаруашылықтың келешекте даму жоспары мен қажетіне
сәйкес анықталады [16].
Суармалы егіс еңбекті дұрыстап ұйымдастыруды, жоғары агротехниканы және
жер мен суды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету керек. Бір мезгілде
суарылатын жердің көлемі отамалы дақылдарды суарғаннан кейін тәулік
ішінде культивацияланатын жердің көлеміне сәйкес болуы керек.
Суармалы егіс танаптары өлшемі жағынан біркелкі болуы керек, олардың
бірінен-бірінің өлшем айырмашылықтары 10 дейін және жер бедерінің өте
күрделі болған жағдайында 15-20 деін ғана мүмкін болады.
Суармалы егіс танаптарын орналастырғанда топырақтың сорлануын, ыза
судың тереңдігін және оның минералдылығын, топырақтың су сіңіргіштігін, жер
беті бедерін, каналдардың орналасуын, учаскелердің кескін үйлесімін ескеру
қажет.
Суармалы егістің әр танабы топырақ және гидрогеологиялық жағдайларына
қарай біркелкі болып, өзенін, кескіні жағынан ауыл шаруашылық жұмыстарын
механикаландыруға ыңғайлы және өлшемдері жеткілікті болуы керек. Суару
учаскесінің ең жақсы сыртқы пішіні болып қабырғалар қатынасы 1: 2 немесе
1:3 тең тік бұрыштар саналады [17].
Жобаланатын нысан учаскесін суару үшін төмендегідей негізгі іс
шараларды қарастырамыз:
- магистралды каналдан шаруашылық таратқыштар шығады, олардан су
уақытша құлақ арықтар бойынша суғару танабы мен жүйектерге беріледі;
- суғарылатын жерді тікесінен тегістеу жұмыстары жүргізіледі;
- суғару жүесіне гидротехникалық құрылымадарды орналастырамыз;
- тұзданған жерлерді шаю жұмыстарын жүргіземіз;
- артық суларды қашыртқы канал бойынша Шұбардың құрғақ арнасына
шығарылады;
- ауыспалы танап шекаралары мен барлық суғару алаңы бойына орман
жолақтары отырғызылады;
Гидрологиялық және инженерлік геологиялық шешімдер қорытындысына сай
жер асты суының жату тереңдігі 7 ден 30 м дейін жер бетінен.
Сондықтанда жумыс құрылысында коллекторлы-дренаждық жүйе суғару
аймағында қарастырылмайды.
2.1.2 Суғару алаңын орнластыру
Суғару алаңын орналастыру және оны уаыспалы егіс танаптарына тарату бас
жоспарды көрсетілген. Жоспарланған жердің тұрақты суармалы желілері Р-1, Р-
2, Р-3 шаруашылық таратқыштан және алы участік каналдардан У-1, У-2, У-3, У-
4, У-5, У-6, тұрады. Р-1, Р-2, Р-3, шаруашылық канал Сырдария өзенінен
өздігінен ағу арқылы келіп түсетін су қабылдағыштан суды алады. Р-1, Р-2, Р-
3 канал трапециялды түрде біріккен және П-60х120 плиталарымен беттелген, ал
қалған каналдарда төсеніштер жоқ.
Каналдардың негізгі гидравликалық элементтері каналдарың бойлық
профльдерінде көрсетілген. Келешекті суару жерлері 1000 га өседі деп, Р-1,
Р-2, Р-3 шаруашылық каналдарының мөлшері 1м3с деп қабылданды.
Суарылатын массивтің жобаланған көлемі 6-далалық ауыспалы егістік 360 га
нетто көлемін білдіреді.
2.1.3 Жем-шөп ауыспалы егістері
Жемшөп дақылдары — ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру үшін өсірілетін
дақылдар. Жемшөп дақылдарына тамыр жемістілер мен түйнек жемістілер, бақша
дақылдары; сүрлемдік және жемдік астық дақылдары жатады. Бұлар жайылым
ретінде, жасыл азық, пішен, пішендеме, шөп ұны, сүрлем, дән, т.б. түрінде
пайдаланылады.
Жемшөп дақылдарын егістік және жемшөптік ауыспалы егісте, сондай-ақ,
ауыспалы егістен тыс телімге де өсіреді. Жемшөптік өсімдіктерден бұршақ
және астық тұқымдасқа жататын бір жылдық және көп жылдық шөптер өсіріледі.
Азықтық тамыр жемістілерден — азықтық сәбіз, азықтық қызылша; ал азықтық
түйнекжемістілерден картоптың жемге арналған сорттары, жер алмұрты; азықтық
бақша дақылдарынан азықтық қарбыз, кәді, асқабақ; сүрлемдік дақылдардан
жүгері, күнбағыс, азықтық орамжапырақ, жер алмұрты егіледі.
Жасыл азыққа дәнді бұршақ дақылдары (асбұршақ, қытайбұршақ, жасымық)
және дәнді дақылдар (қара бидай, сұлы, арпа, тары) өсіріледі. Жемдік астық
алу үшін дәнді бұршақ дақылдарын (сиыржоңышқа, асбұршақ, егістік бұршақ,
азықтық бөрібұршақ) және дәнді дақылдарды (сұлы, арпа, жүгері, т.б.)
пайдаланады.
Қазақстанның барлық аудандарында жемшөп дақылдары сол жердің ауа райына,
топырақ ерекшелігіне қарай өсіріледі.
2.2 Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі
Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және суару нормасының
мөлшерінің жинағын суару режимі деп атайды. Суару режимін жобалағанда
дақылдың өсіп-өну дәуірі кезінде пайдаланылатын суының ауыспалы егістегі әр
дақыл үшін суару және суармалау нормаларының мөлшерін және суару мерзімі
мен оның санын анықтау, гидромодуль графигін жасап, суару режимін су
көздерінің режимімен сәйкестендіреді.
Жобаланған суару режимі топырақта қолайлы су, ауа, қорек және жылу
режимдерін қамтамасыз етіп, ыза судың деңгейін көтермей және топырақтың
сорлануына жол бермеуі керек.
2.2.1 Ауыл шаруашылық дақылдарын пайдаланатын су мөлшері
Ауыл аруашылық дақылдарының пайдаланылатын су мөлшері олардың даму
кезеңінің ұзақтығына, сыртқы жағдайларға (күн, температура, су, қорек және
ауа режимдері) және дақылдардың түрі мен сорттарының биологиялық
ерекшеліктеріне байланысты болады.
Мысалы, астық тұқымдас дақылдардың дамуында мынандай өте қиын мезгілдері
болады: көктеу, түптену, масақтану, гүлдену және пісу. Өсімдіктердің даму
кезеңінің әр шағында су пайдалану мөлшері әр түрлі болады.
Мысалы, астық тұқымдас дақылдар суды түптену және масақтану кезеңінде
көп пайдаланса, ал мақта егісі суды гүлдену кезеңінде мол пайдаланылады.
Дақылдардың пісу кезеңінде суды пайдалануы азайып, ал оның аяқ шенінде
мүлде тоқтайды.
Өсімдіктердің суды пайдалану мөлшері тіпті әр тәулік ішінде де өзгеріп
тұрады және ол судың тапшылығымен ауа температурысының және өсімдіктерге
жарық түсу мөлшерінің көбейетін мерзімі – түс кезінде өте мол болады. Өсу
мезгілінде өсімдіктердегі физиологиялық процестер өте қарқынды болады. Ал
бұған керісінше, түнде жоғарыда келтірілген көрсеткіштердің төмендеуіне
байланысты су пайдалану мөлшері өте аз болады.
Өсімдіктердің суды пайдалану және оның тиімділігін транспирациялық
коэффициент, су пайдалану және буланудың жалпы мөлшері арқылы байымдайды.
Транспирациялық коэффициент деп өсімдіктердің 1 тонна құрғақ зат жасау
үшін жұмсайтын (сабақтары, тамырлары, дәндері т.б.) суының мөлшерін айтады.
Әдетте бұл мөлшер текше метр есебімен саналады.
Ал суды пайдалану коэффициенті деп топырақ бетінен буланатын және 1
центнер товарлы өнім (дән, шитті мақта, жеміс, картоп, шөп) жасау үшін
жұмсалатын судың мөлшерін айтады. Бұл мөлшерде текшеметр есебімен саналады.
Бұл коэффициенттің мөлшері мына теңдік арқылы анықталады:
Е= К ∙ У
(1)
мұндағы Е – пайдаланылатын судың жалпы мөлшері, текшеметр есебімен;
К – су пайдалану коэффициенті, центрнеріне текшеметр есебімен;
У – өнім, центрнер есебімен.
Транспирациялық крэффициент пен су пайдалану коэффициентінің мөлшері
әрбір жекеленген дақылдар үшін де өте тұрақсыз болады. Оның мөлшері
өсімдіктердің өсуі үшін қажет факторлардың қолайлы үйлестірілген жағдайында
аз болып, ал бұл үйлестірілу бұзылған жағдайда көбейіп кетеді.
Шаруашылық жағдайында топырақ құнарлығымен дақылдарды баптау
агротехникасы жоғары болған сайын және өнім неғұрлым молайған сайын,
соғұрлым бұл коффициенттер мөлшері азая береді.
Жалпы булану коэффициенті деп топырақ пен өсімдіктер бетінен буланған
сумен оның өсу дәуірі кезіндегі ауа дымқылдығы тапшылығының тәулік
бойындағы орташа мөлшерінің қосындысының арақатынасын айтады.
Орта есеппен бұл коэффициенттің мөлшері маусым-тамыз айларында мынандай
болады: жүгері үшін – 0,38, күздік бидай үшін – 0,40, жаздық астықты
дақылдар үшін – 0,40, қант қызылшасы және томат үшін – 0,42, жоңышқа үшін
– 0,45 егілген көпжылдық ағаштар үшін – 0,40.
Пайдаланатын судың жалпы мөлшеріне суару әдістерімен оны жүргізу
техникасы да бірқатар әсерін тигізеді. Түзеткіш коэффициенттердің орташа
шамасы (УкрНИИГ и М мәліметтері бойынша) төмендегі мөлшерде болады: қысқа
бороздалармен суарғанда – 1,1; жіберілетін судың мөлшері тұрақты болғанда
және ұзын бороздалармен суарғанда – 1,1 – 1,2; ал ағатын судың мөлшері
тұрақсыз болғанда – 1,1; егістікті тақталап суарғанда – 1,1 – 1,25 және
жаңбырлатып суарғанда – 1,1.
Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимін жобалағанда осы ұсыныстарды
қолдануға болады, бірақ жалпы булану коэффициенттерінің мөлшері аймақтар
үшін анықталған сайын олар дәлелдене түсуі керек. Суармалау нормасының
мөлшері А.Н.Костяковтың формуласы арқылы анықталады:
Мор= Е – 10MР – (W0 – Wк) –q1 м3га;
(2)
мұндағы Е – жалпы булану, гектарына текшеметр есебімен (м3га);
µ – жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;
p - өсімдіктердің өсу дәуірі кезіндегі жауын-шашын, мм
есебімен;
W0 және Wк – топырақтың есептелген қабатындағы егінді сепкен
және оны орған күнгі судың қоры, гектарына текшеметр есебімен(м3га).;
q - дақылдар пайдалана алатын ыза судың мөлшері, гектарына
текшеметр есебімен.
Ал енді өсімдіктердің өсу дәуірінің сыртында жүргізілетін суару
жұмыстарының мерзімі мен мөлшері олардың мақсатына, топырақтың сулық-
физикалық қасиетттері мен тұз режиміне және қолданылатын агротехникалық
шаралар жүйесіне байланысты анықталады.
Мұнда жобаланатын массив пен егілетін дақылдардың ерекшеліктері тәжірибе
негізінде анықталған коэффициенттер арқылы есепке алынады [3].
Суармалау нормасының мөлшері Средазгипроводхлопок институты формуласы
арқылы анықталады:
M = 10∙K1∙ K2 (E – P) м3га;
(3)
мұндағы К1 – егілетін дақылдардың ерекшеліктерін ескеретін коэффициент;
К2 - гидромодульдық аудан (гидрогеологиялық және топырақтық –
мелиортивтік жағдай, биіктік-белдеулік аймақ, ыза судың қорлануы
және қайтуы, суару техникасы, егістіктің еңісі үлкен болған жағдайда
олардан суды ағызып жіберу жағдайы) еске алатын коэффициент;
Е – сәуір-қыркүйек айларындағы булану мөлшері, мм есебімен;
Р - өсу мерзіміндегі жауын-шашын мөлшері, мм есебімен.
Буланудың мөлшері Н.Н.Ивановтың формуласына (Молчановтың) коэффициентін
енгізу арқылы анықталады:
Е = 0,0018∙ 0,8(25+t)2∙ (100– а)
(4)
мұндағы t және а – ауаның орта температурасы және оның салыстырмалы
дымқылдығы, % есебімен.
Суармалау нормасының мөлшерін анықтау үшін басқада бірқатар формулалар
бар, олар жобалау жұмыстарында көп қолданбай келеді.
2.3 Суару нормасы
Суару нормасы деп 1 гектар жерді 1 рет суаруға қажет болатын судың
мөлшерін айтады. Әдетте суару нормасы 1 гектарға текше метр мөлшерімен
белгіленеді (м3га). Суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын
суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын суару нормасының
мөлшері мен оларды суару мезгілдері ғылыми мекемелердің ұсыныстарына сәйкес
белгіленеді.
Мұндай ұсыныстардың болмаған жағдайында өсімдіктерді өсу кезінде суару
нормасын мына формула арқылы анықтайды:
m =100 ∙ H ∙ λ (γ - β) м3га;
(5)
мұндағы Н – топырақтың есепке алынған қабатының қалындығы, метр
есебімен;
α – есепке алынған топырақ қабатының көлем салмағы, гсм3
есебімен;
γ – есепке алынған топырақ қабатының суарғаннан кейінгі
дымқылдығы (құрғақ топырақ салмағынан % есебімен) , ол ең кем ылғал
сыйымдылық мөлшеріне тең;
β – топырақтың суару алдындағы дымқылдығы, құрғақ топырақ
салмағынан % есебімен.
Есептегенде оны топырақ дымқылдығының мүмкін болған кем мөлшеріне тең
деп санайды.
Кезекті суару арқылы топыраққа жіберілетін судың мөлшері бұл деңгейден
көбірек болған жағдайда оның әдеттегі аэрация жағдайы бұзылуымен бірге,
өсімдіктердің қоректену режимі де бұзылып, артық су ыза суға қосылады.
Бороздалап және тақталап суарғанда суару нормасының шамасы 400
м3га аз болған жағдайда, егістікті бір келкі суару үшін топырақтың су
өткізгіштік қасиетіне және жер бедерінің шамасына сәйкес суару нормасының
мөлшерін 400 – 600 м3га дейін көбейту керек.
Жаңбырлатып суарғанда суару нормасының мөлшерін сергіту үшін суарғанда
50– 100 м3га көшеттерді кезінде және өсімдіктерді сепкеннен кейін суару
нормасы – 100 – 150м3га, ал өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде суару
нормасының мөлшері – 300 – 800 м3га шамасында болады.
Сіңіре суару нормасы мына формула арқылы анықталады:
me = 100 ∙ H ∙ a (γ- ß) – 10(µA – Ε) –q;
(6)
мұндағы me – сіңіре суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен;
Н – топырақтың дымқылданатын қабатының тереңдігі, дәнді
дақылдар, жүгері және қант қызыолшасы үшін 1 – 1,5м, жоңышқа, жеміс
ағаштары және жүзім үшін – 2м, ал көкіністер үшін – 1 метрге тең;
A – топырақ қабатының көлем салмағы, тм3;
ß және γ – топырақтың суарғанға дейінгі және одан кейінгі
дымқылдылығы, құрғақ топырақ салмағынан % есебімен;
µ - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті, әдетте, 0,5-0,8
шамасында болады;
А - жауын-шашынның сіңіре суару мен егу аралығындағы мөлшері,
ортада құрғақ жыл үшін, мм есебімен;
Е – осы мерзімдегі булану мөлшері, формула арқылы анықталады,
мм есебімен;
q – есептелген топырақ қабатына қыл түтіктер арқылы ыза судың
көтерілу мөлшері, гектарына текше метр есебімен.
Сіңіре суару нормасын ыза судың деңгейі өте төмен жатқан жағдайда жеңіл
және орта топырақтар үшін 1000 – 1500 м3га, ал ауыр топырақтар үшін – 1500
– 2000 м3га шамасында жобалайды.
Суарудың саны мен мерзімі. Суармалау нормасы барлық суарулардың
қосындысынан тұрады.
М = E ·m
(7)
Ал суару нормасының мөлшері бір шамада болғанда суару саны:
n = Мm
(8)
мұндағы М – суармалау нормасы, гектарына текшеметр есебімен (м3га);
M – суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен, (м3га).
Суармалау нормасы деп - бір гектар егістікке дақылдардың өсу дәуірі
мезгілінде жіберілетін судың жалпы мөлшерін айтады.
Егерде сіңіре суару жүргізілсе, онда өсімдік өсу дәуірі кезіндегі суару
саны төмендегі шамаға тең болады:
n = М- mв m
(9)
мұндағы mв – сіңіре суару нормасының мөлшері, м3га.
2.4 Суару мерзімі
Әрбір дақылдар үшін оларды өсірудің нақтылы жағдайында топырақ
дымқылдылығының қолайлы режимін жасап, ең жоғарғы өнім алуда қамтамасыз
етуі керек.
Жалпы топырақтың су балансының тапылығы әдетте егісті сепкенде
(отырғызғанға) дейін жүргізілетін сіңіре суару және егер алдындағы суару
нормасының мөлшерін есепке ала отырып есептелінеді:
Бұл жұмыстар күздік бидай үшін – 5 – 10 күн бұрын; тұқымдық жүгері
және көк шөп үшін – 8 – 12 күн бұрын; жазғы тұқым отырғызылатын картоп
үшін – 8 – 12 күн бұрын; аңыздық жүгері үшін – 5 – 10 күн бұрын; жаздық
бидай және қант қызыласы үшін – кеш күзде; жоңышқа үшін – күзді күні, оның
соңғы рет орып алғаннан кейін; томат көшеттері үшін – оларды отырғызу
кезінде.
Сіңіре және себер алдындағы суарудың мерзімі дақылды себу мерзіміне
жақын болған жағдайда суару нормасы азайып, оның тиімділігі жоғарылай
түседі. Суару мен себу аралығы мерзіміндетопырақ құрғап үлгеріп, себу
(отырғызу) жұмыстары қолайлы уақытта жүргізілуі керек.
Сондықтан, жазғытұрым ерте себілетін дақылдар үшін далалық аудандарда
себу алдындағы суару оны мезгілінде себуді қиындатады.
Өсу дәуірі кезіндегі бірінші және соңғы суарудың мерзімін белгілегенде
дақылдардың биологиялық ерекшелерін естен шығармау керек.
Мысалы, жүгеріні, ерте 6- 7 жапырақ пайда болған кезінде суару оның
одан әрі өсіп-өнуін кідіртеді; сондықтан құрғақшылық жағдайдың өзінде де
оларды 9-10 жапырақ пайда болмай тұрып суаруды бастауға болмайды.
Қант қызылшасының тамыр-жемісінде қанттың мардымды жиналатын кезінде
суды пайдалануы, алдыңғы кезеңмен салыстырғанда өте азаяды, сондықтан оны
суаруды қантты мардымды жинау кезеңінің орта шенінен кейін тоқтатқан жөн.
Мақта егісінде де осындай жағдай байқалады. Қауақшасының ашылуын тездету
үшін бұл дақылдың пісер кезінде алқап топырағын құрғатыңқыраған жөн. Ал
енді жоңышқаны суару мерзімін оның ору саны және мерзімімен сәйкес белгілеу
керек.
Күзде сіңіріле суарылатын алқаптарда топырақтың жазғытұрым су қоры
мөлшерін ауа температурасының 50С-дан өткен күні оның су сыйымдылығына тең
деп санауға болады, өйткені, осы уақытқа дейін топырақтың жоғарғы қабатының
дымқылдылығының кемуі жалпы булану коэффициентінің жоғарылаған шамасымен
ескеріледі.
Дақылдарды суару режимі су балансы тапшылығының итегралды ирек сызығы
арқылы анықталады.
Топырақ дымқылдығы мөлшерін оның мүмкін болған кем мөлшерінен төмен
түсіріп алмау үшін және гидромодуль графигін жинақтаудың жеңілдету үшін
суару нормасын максималды мөлшерде есептеудің қажеті жоқ. Әдетте, суару
нормасының есепті мөлшерін оның формула арқылы анықталған максималды
мөлшерін 10-20% кемітеді. Суару нормасының ең кем мөлшері дақылдарды
бороздалап суарғанда 500 – 600 м3га, ал жаңбырлатып суарғанда – 300 м3га
шамасында болады.
А.Н.Костяков бойынша суару мерзімінің ұзақтығы суару нормасының өзінің
орта мөлшерінен 10 – 15% үйлеспеуімен шектеледі.
Біздің мысалымызда бірінші суару су балансының тапшылығының мөлшері 60
мм тең суару нормасынан 10 – 15% кем болғанда (ΣΔw=54-51 мм)
басталып, су балансы тапылығы суару нормасынан 10 – 15% көп
болғанда (ΣΔw =66-69 мм) аяқталады. Су балансы тапшылығының интегралды
ирек сызығы бойынша жүгеріні суару 21.VI–де басталып 25.VI–де бітеді, яғни
ол 5 тәулік бойы суарылады [4].
Ал екінші суару 10.VII (ΣΔw=114-111 мм) басталып, 14.VII (ΣΔw =126-
129 мм) күні аяқталады. Сондай-ақ үшінші сұрау 24.VII – 28.VII
аралығында жүргізіліп, төртінші суару–18.VII–23.VII күндерінде жүргізіледі.
Кесте 1.
Суару мерзімдерін жылжытқанда суару нормаларының мөлшері де өзгереді.
Суару кеш болған сайын су балансы тапшылығы көбейіп, суару нормасының
мөлшері де көбейеді.
Ал суару ерте басталған жағдайда су балансы тапшылығының кемуінің
салдарынан суару нормасының мөлшері де азаяды.
Суару жүйесін пайдалану кезінде дақылдарды суарудың кезекті суару
мерзімін анықтау үшін метерологиялық станциялардың мәліметтеріне сәйкес су
балансының тапшылығының интегралды ирек сызығын әр күн сайын сызып отыру
орынды болады.
Топырақ ылғалының алғашқы қорының мөлшері мен суару нормасы белгілі
болғанда, суару мерзімін анықтау өте оңай болады.
Кесте 2 - Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі
Дақыл Суару Ай
түрі мөлшері Көрсеткіш Жылдық
м3га мөлшері
IV V VI
1 Жинамалы темір бетонды блоктар 1006
2 Монолитті бетон және темір бетон 236
3 Монолитті темір бетонды үшін тн 5,752
арматура
4 Гравилік дайындау 1,335
5 Металды инструкциялар тн 0,180
6 Орман шаруашылығы материалдар 7,5
2.8.3 Сорланған жерлерге мелиорациялық ұсыныстар
Суармалы жерлерді тиімді пайдалану үшін төмендегі негізгі жағдайларды
есепке алу керек:
- аймақтың агротехникасымен минералды және органикалық тыңайтқыштардың
топыраққа енгізу әдісін сақтау. Тыңайтқыштар топырақты шағын элементтермен
байытқаннан басқа оның тұздануы дәрежесін төмендетеді. Олар, әсіресе
минералды тыңайтқыштар, жердің бетін жауып дақылдарға берілген суды
буландырмайды. Су буланса оның тұздары топырақтың үстіңгі игеру қабатында
қалып қояды. Бұдан басқа суды буландырмау көктемде ауыл шаруашылық
дақылдардың дәндерін жиі себу керек.
Бір біріне жақын өсіп өсіп жатқан өсімдіктер суды топырақтан
буландырмайды. Сонымен тұздар сумен бірге төменгі қабаттарына кетіп қалады.
Өсімдіктерден ең жақсы суды жоңышқа буландырмайды. Мақта өндіріліп жатқан
жерлерде жоңышқаны ауыспалыегістік жүйесімен енгізу қажет. Егістікте мақта
бес рет егілсе жоңышқа үш рет егіледі.
Тыңайтқыштардан көң ең жақсы болып саналады. Жерлердің әр гектарына 15-
20 тонна беру қажет. Топырақты азотпен және фосформен толық қамтамасыз ету
үшін көңнің әр тоннасына 20 кг суперфосфат немесе 10 кг фосфориттік ұн қосу
керек.
Топырақтың рН есепке алғанда айданның суармалы жерлеріне
азоттықтыңайтқыштардан аммонидің сульфатын немесе аммиактың селитра беру
жөн, фосфорлық тыңайтқыштардан – хлорлы немесе күкіртті-қышқыл калий.
- аудандағы суармалы жерлерге орналастырылған құбырлы құдықтардың жұмыс
істеу тәтібін сақтау;
- су және қашыртқы жүйелерінің техникалық жағдайын жақсарту;
- сорланған жерлерге арналған тұз тарату ұсыныстарын орындау;
Тұздарды тарату үшін сор шаю жұмыстарын жүргізу қажет. Олардың
тиімділігі технология ақтау мен оны уақытысында қолдану, сор шаю
мөлшерінен, жерлердің дайындығы сапасынан және дренаждық жүйелерінің жұмыс
істеуіне байлаысты.
Шамалы тұзданған топырақтарда сор шаю жұмыстарды көктемгі дымқылдықпен
өткізу керек. Орта, күті және өте күшті тұзданған жерлерде сор шаю
жұмыстардың өткізу қолайлы уақыты қараша мен желтоқсан айлары, себебі осы
айларда жер асты суларының деңгейң төмен, булануы да төмен, тұздардың
еруімен шайылуы жоғары.
Тұздардың еруі мен шайылуы жоғары болғаны олардың құрамы мен
топырақтардың температурасына байланысты.
Топырақтың тұздарымен тиімді күресу үшін сор шаю жұмыстарды басқа
әдістермен бірге өткізу қажет. Көктемде дақылдардың дәндерін иі отырғызу,
егістіктердің айналасына талдар отырғызу керек. Осы жұмыстар істелмесе
егістіктерде ашық жерлер пайда болады.
Ашық жерден өсімдіктерге беріліп жатқан сулар буланып топырақтың
үсіңгі қабатында тұздарды қалдырады. Топырақтардың үсіңгі қабатындағы
тұздар жиналу мүмкінділігін болғызбау үшін суару кезінде суармалы сулардың
мөлшерін өсіру қажет. Суармалау мөлшерлері (кестеде ) көрсетілген.
Кесте 9 - Сор шаю тәртібін құру үшін суарудың суармалау мөлшерін
көбейту туралы ұсыныстар
РеттікТұздану дәрежесі Сор шаю тәртібін құру үшін суарудың
№ көбейту суармалау мөлшері
1 Тұзданбаған 5-10
2 Шамалы тұзданған 10-15
3 Орта тұзданған 15-20
Тұз теңдестіктерін есептеу нәтижелері топыраққа тұздардың көбісі
суармалы сулармен түсетінін көрсетеді. Кестеде әр түрлі минерализациядағы
суармалы сулардың пайдалануы жөніндей шаралар келтірілген. Бұл шараларды
дұрыс орындау суару кезінде топырақтың тұздарын айтады.
Кесте 10- Суару судың әр түрлі тұз мөлшеріне жасалған алдын
ала сор шаю
шаралары
Суару судағы тұз Алдын-ала сор шаю Сор шаю суармалау
мөлшері, г (тұзданбаған топырақ тәртібін құру үшін
үшін) суардың өсіру мөлшері
1 1-2 жылда бір рет 10-15
1-2 Жылда 1-2 рет 20-25
2-3 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: ОҚО Мақтарал ауданы Тоған ЖШС жер алқабын
суғару жүйесін жетілдіру.
Жұмыстың мақсаты: ОҚО Мақтарал ауданы Тоған ЖШС жер алқабын суғару
жүйесін жетілдіру.
Жұмыста жалпы бөлім: егіс алқабының мелиорациялық жағдайы, суғарылатын
аймақтың табиғи жағдайлары мен суғару көздері сипаттамасы, суғару алқабын
суғару әдістерін жетілдіруін ұйымдастыру, ауыл шаруашылық дақылдарын суғару
режимі мен суғару тәсілдері, суғару элементтерінін есептері, суғару
алқабындағы гидротехникалық құрылымдар көрсетілді.
Егіс алқабын суғару әдістерін жетілдіру еңбекті қорғау және қоршаған
ортаны қорғау туралы ақпараттар қамтылған. Суғару жүйесінін әдістерін
жетілдіруін ұйымдастыра отырып, экономикалық тиімділігін және шаруашылық
құрылысының техникалық мүмкіндіктері жөнінде қорытынды жасалады.
Дипломдық жұмыста түсініктеме жазба беттен, кестеден, суреттен,
графикалық бөлімнен тұрады.
Сөздің кілті: жүйектеп суғару, беткейлеп суғару, мелиорация, су
жинағыш, су жинағыш қашыртқы жүйелер, суғару көзі, суару нормасы,
гидромодуль, гидротехникалық құрылымдар.
Дипломдық жұмысты орындаған: Тойчибаев Бабыр Бахтиярович. Жетекшісі:
Муташева Гаухар. Орындалған мерзімі: 20.05.2013 жыл.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 8
Анықтамалар 9
Белгілер мен қысқартулар 10
Төлқұжат 11
Кіріспе 12
1 Жалпы бөлім 13
1.1 ОҚО Мақтарал ауданы Тоған шаруа қожалығының орналасуы 13
2 Технологиялық бөлім 13
2.1 Суғару территориясын ұйымдастыру 14
2.2 Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі 15
2.2.1Ауыл шаруашылық дақылдарын пайдаланатын су мөлшері 15
2.3 Суару нормасы 15
2.4 Суару мерзімі 16
2.5 Суару режимінің жинақталмаған графигі 17
2.6 Гидромодульдің жинақталған графигі 19
2.7 Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың негізгі әдістері 25
2.7.1Жүйектеп суару әдісі 26
2.7.2Тақталап жайып суару әдісі 27
2.7.3Су бас жағынан жіберілетін тақталарды суару техникасының 30
элементтерін есептеу
3 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау бөлімі 58
3.1 Өрт қауіпсіздігі 58
4 Қоршаған ортаны қорғау бойынша бөлім 64
5 Экономика бойынша бөлім 67
5.1 Электроэнергияның құны 68
6 Бизнес-жоспарлау 71
6.1 Аннотация 72
6.2 Резюме 74
6.3 Кәсіпорынның сипаттамасы 74
6.4 Өнімнің сипаттамасы 74
6.5 Менеджмент 74
6.6 Маркетинг жоспары 75
6.7 Өндірістік жоспары 75
6.8 Ұйымдастырушылық жоспар 76
6.9 Қаржылық жоспар 77
6.9.1Шығындарды болжау 79
6.9.2Пайда мен залалды болжау 80
6.10 Жобаның тәуекелділігін талдау 80
Резюме 82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 83
Нормативтік сілтемелер
- СниП 2.06.04-82 Гидротехникалық құрылымдарға жүктемелер және әсерлер
- СНиП 3.0101-85 Организация строительного производства
- СНиП 2.06.03-85 Мелиративные системы и сооружения
- BS 8800: 1996 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігі саласындағы менеджмент
жүйесін басқару
- IL O-OSH 2001 (ГОСТ 12.0.230- 2007) Еңбек қауіпсіздігін басқару
жүйесі
- СНИП П-30-76 Су пайдалану нормасы
- ГОСТ 2874 – 82 Ауыз су сапасы туралы
- СНИП 31-74 Шаруашылықпен ауыз суына және техникаға қажетті су
нормасы
- ҚР ҚН ж Е 4.0.1-0.2-2001 Сумен жабдықтау, сыртқы тораптар және
ғимараттар
- ҚР ҚН ж Е 23695-94 Санитарлық техникалық болат құралдартехникалық
шарттар
- ҚР ҚН ж Е 2.03-10-2002 Су басу және су астында қалу қауіпі бар
аймақтарды инженерлік қорғау
- СНиП 2.03.03-85 Мелиоративтік құрылғылар мен жүйелер
- СниП 2.01.14.83 Есептңк гидрогеологиялық сипаттамаларын анықтау
- СниП 2.02.02-85 Негізгі гидротехникалық құрылымдар
- СниП 2.06.01-86 Гидротехникалық құрылымда.
Анықтамалар
Ауыл шаруашылық мелиорациясы – ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және
тұрақты өнім алу үшін, қолайсыз табиғи жағдайларды түбегейлі жақсарту
жолында қолданылатын ұйымдастыру-шаруашылық және техникалық шаралар жүйесі.
Суару жүйесінен өтетін судың брутто мөлшері деп – бас каналдың бас
жағынан өтетін судың, ал одан өтетін судың нетто мөлшері деп – ауыл
шаруашылық дақылдарын суару үшін танаптарға нақтылы жіберілетін суды айтады
Жерді мелиорациялау – гидротехникалық және культуртехникалық
жұмыстардан, топырақтың су және жел эрозиясымен күресуден, ащы топырақтарды
әктеуден және сорланған топырақтарды гипстеуден, агролесомелиорациялық және
тағы баска шаралардан тұрады.
Суару нормасы – бір гектар жерді 1 рет суаруға қажетті су мөлшері.
ЖПК – жерді пайдалану коэффициенті.
Гидромодуль – белгілі бірлік жер көлемінің үлесіне суғару нормасының 1
секундта берілетін су мөлшері.
Шаруашылық алқаптарын ұйымдастыру – белгіленген шекарасы бар шаруашылық
ішіндегі жерді пайдалану мен шаруашылықтағы пайдаланатын жерді әр түрлі
бөлуді айтады.
Су жинайтын аудан – жер бетіндегі немесе жер астындағы судың жиналатын
орны.
Суды қорғау шаралары – табиғи су көздерін тиімді пайдалану, таза
сақтау, қалдықтармен ластамау шараларының жүйесі.
Пайдалы әсер коэффициенті (ПӘК) – қуатты өзгертіп пайдалану кезіндегі
жүйенің (машина, құрылғы) тиімділігін көрсететін шама.
Су алатын құрылым – өзеннен , көлден, су қоймалардан және т.б. су алуға
қызмет ететін гидротехникалық құрылыс.
Сумен қамтамасыз ету – суды тұтынушыларға беру.
Су қоймасы – суды қорғау және ағысын реттеу мақсатында су ағысын бекіту
арқылы жасалған суат.
Белгілер мен қысқартулар
АӨК – агроөнеркәсіп кешен;
СШК – су шаруашылық кешені;
ҚСД – қалыпты су деңгейі;
ӨКД – өлі көлем деңгейі;
МК – магистральді канал;
ҚӨ – құбыр өсі;
АӨК – агро өнеркәсіп кешені;
ҚМШ – қалдықтардың мүмкіндік шегі;
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
ШМК – шекті мүмкіндік концентрациясы;
Га – гектар;
м3га – текше метргектар;
лс – литрсекунд;
м- метр;
см – сантиметр;
мм – миллиметр;
сағ – сағат;
мсағ – метрсағат;
м3сек – текше метрсекунд
Төлқұжат
Суармалы аудан 360 га
Нысанның орналасқан орны ОҚО, Мақтаарал ауданы
Тоған ЖШС жер алқабын
суғару жүйесін жетілдіру
Жобаның негізгі мақсаты ОҚО, Мақтаарал ауданы
Тоған ЖШС жер алқабын
суғару жүйесін жетілдіру
Суару тәсілі Тақталап және жүйектеп
Суғарылған жерлерді пайдалану Көп жылдық шоп -0,5
Қызылша -0,25
Жемдік жүгері – 0,125
Жаздық бидай – 0,125
Суғару мерзімі Дақылдардың өсу дәурі
Шаруашылық каналдың мөлшері Qнтмх = 451 лc
Учаскелік каналдың мөлшері Q уч.н.т = 187.2 лс
Шаруашылық каналдың ПӘК-і 0,93
Магистрал каналдың ПӘК-і 0,87
Шаруашылық каналдың мөлшері Q р.б=534 лс
Учаскелік каналдың мөлшері Q мк.бр=225 лс
Капиталдық шығындардың үлес 4,8 тенге м3
Судың өзіндік құны 6,7
Жылдық экономикалық тиімділігі 567630
Нысанның өтелу мерзімі 2,5
Кіріспе
Қазіргі кезде ауыл шаруашылығында суды тиімді пайдалану және егін
алқаптарында арнайы суару технологияларын пайдаланып, олардың тиімділігін
арттыру негізінде мәселелердің бірі болып отыр.
Осы орайда егілген егіннің агротехнологиялық ерекшеліктеріне
байланысты олардың суару режимін, су беру мөлшерін ғылыми белгіленген
әдіспен реттеп отырмаса, артық су егін алқабына өзеннің кері әсерін
тигізетіні рас.
Мәселен, жаппай егілген егінді алқап бойынша суғарған кезде оның
біркелкі жайылуын іске асыру өте қиын. Ол үшін жер беті белгіленген
мөлшерінде тегіс болуы тиіс. Бұл әдістің тағы бір кемшілігі – топырақ
байланысын және құнарлығын бұзады, жер бетін лаймен қаптап қатырып
тастайды, қажетті суды ысырап етеді және суармалы жерлердің тұздылығын
арттырып, егінге зиян келтіреді.
Табиғатта, қоғам тарихында, адам өмірінде, тіршіліктің әр саласында
судың ерекше орын алатыны белгілі. Халық шаруашылығына қажетті су көзі
өнеркәсіпті дамытуда, жер суаруда, барлық техникалық процесстерді асыруда
да пайдаланылады. Өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын және халықты сапалы сумен
қамтамасыз ету бірінші кезекте шешілуі тиіс маңызды мәселелердің бірі болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Елбасы Н.Назарбаев еліміздегі жүріп жатқан
аграрлық реформаға баса көңіл аударуда. Су ресурстарын тиімді пайдалану,
оны болашақ ұрпақтар үшін сақтау қажеттілігі әрбір қоғамның міндеті екенін
Қазақстан халқына арнаған жолдауында, су секторына қарасты бас қосуларда
баса айтқан болатын. Шын мәнінде Қазақстанда ауыл шаруашылығына
пайдаланатын жерлердің сапасы нашар. Қазақстан аграрлы мемлекет ретінде
танылуы тиіс.
Ауыл шаруашылығында су негізінен суармалы егіншілікте, мал
жайылымдарымен фермаларын суландыру үшін және күнделікті тұрмыстық мақсатта
қолданады.
Егін алқабын суарудың тиімді тәсілдерінің бірі беткейлеп суару болып
табылады. Суару әдісінің бұл түрі әсіресе орман және далалы аймақтарда
қолдануға болатын ең қолайлы және экономикалық тұрғыдан тиімді болып
саналады. Суару ылғалдану жағдайын табиғи түрге жақындатып, атмосфераның
жерге жақын төменгі қабатын және оның температурасын төмендетіп,
микроклимтқа жақсы әсер тигізеді.
Ауыл шаруашылығына қызмет ететін салалардың ішінде суармалы
егіншіліктің алатынорны өте зор. Соңғы жылдары суармалы жерлердің көдемі
артып, олардың өндірілетін өнімнің сыбағалы салмағының жыл сайын өсіп келе
жатқаны байқалады.
Қазіргі уақытта республикадағы суармалы жерлерде күріш пен мақтаның
барлық өнімі, көкөніс өнімінің үштен екі бөлігі, техникалық дақылдар
екііден бір бөлігі, т.б. өндіріледі.
Жерді мелиорациялау (латын тілінен аударғанда жақсарту деген мағынада)
- гидротехникалық және культуртехникалық жұмыстардан, топырақтың су
және жел эрозиясымен күресуден, ащы топырақтарды әкетуден және сорланған
топырақтарды гипстеуден, агролесомелиорациялық және табиғи басқа шаралардан
тұрады.
Бұлардың негізгі гидротехнткалық мелиорация суару, суландыру және
құрғату және культуртехникалық шаралар (жерді бұтақтардан тазарту, ағаш
түптерін тамырлармен жұлу, төмпешіктерді тегістеу, тастарды жинап алу және
топырақты алғаш рет баптау) болып саналады.
Жыл сайын көп жұмыстарды біріктіретін мелиорациялық жүйелер іске
қосылып келеді. Суару аймақтарында жабық суару жүйелер салынып, сорланған
жерлерде жабық дренаждар жасалуда. Суарылатын жерлердің 50 пайызы
жаңбырлатқыш машиналармен жасалады. Құрылатын аймақтарда жабық құрғату
жүйелері кеңінен орын алады, кейбір республикалармен облыстарда топырақтың
су режимін екі жақты реттейтін жүйелер салынуда.
Елімізде азық-түлік және ауыл шаруашлығы өнімін молайтуда мелиорация
жұмыстарының алатн орны өте зор, өйткені барлық егістің 60 проценті қуаң
және ылғалдығы жеткіліксіз аймақтарда, ал 30проценттен көбі су мол жерлерде
орналасқан.
Мұндай жағдайларда топырақ құнарлығының табиғи потенциялын толығынан
пайдаланудың көзі тек қана мелиорациялық шараларды қолданғанда мүмкін
болады. Қазіргі уақытта мелиорация еліміздің барлық аймақтарындағы ауыл
шаруашылығын одан әрі өркендету жұмыстарының құрамды бөлігі болып саналады.
Ауыл шаруашылық мелиорация дегеніміз – ауыл шаруашылық дақылдарынан мол
және тұрақты өнім алу үшін, қолайсыз табиғи жағдайларды түбегейлі жақсарту
жолында қолданылатын ұйымдастыру – шаурушылық және техникалық шаралар
жүйесі.
Гидротехникалық мелиорация ылғал жеткіліксіз болғанда топырақты суару
және құрғату арқылы, топырақтың су, ауа және жылылық режимдерін жақсартады.
Сонымен бірге мұндай жерлерден мол және тұрақты өнім алу үшін,
өсімдіктердің қоректену режимінде қамтамасыз ету керек. Ол үшін
мелиорацияланатын жерлерде минералды және органикалық тыңайтқыштар сіңіру
мен бірге, агротехниканы да дұрыс қолдана білу қажет.
Елімізде бірқатар шаруашылықтар суарылатын жерлердің әрбір гектарынан 6-
7 тонна күріш, 10-12 тонна жүгері, 4,5-5 тонна шитті мақта, 40-50 тонна
көкөніс, 15-17 тонна көп жылдық шөптер өндіріледі.
Қазақстанда суарылатын жердің көлемі қазіргі уақытта 2,3 млн гектарға
жетті. Суарылатын негізгі алқаптар Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Семей,
Талдықорған, оңтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарының оңтүстік
аудандарында орналасқан.
Мелиорация ауыл шаруашылық өнімдерін арттырып қана қоймай, сондай ақ
ауа райының әр түрлі болған жағдайының өзінде тұрақты өнім алудың негізін
жасайды.
Культуртехникалық мелиорация көбіне ылғалы артық, бұталарман
төбешіктері көбірек және тастары мол жерлерде жүргізіледі.
Қазақстандағы жер қоры 272000000 гектар жер. Қазіргі таңда ауыл
шаруашылығында қолданылатын жердің көлемі 2,3 млн.гектар жер. 2,3-ң 1,6-1,7
млн гектары ғана айналыста.
Кеңес өкіметінің аграрлық саясатына сәкес әрбір бес жылдық сайын
елімізде мелиоративтік жұмыстардың одан әрі өрістеуіне үлкен көңіл бөлініп
келді және ауыл шаруашылығын өркендетудің нақты шаралары белгіленіп, таяу
жылдардың ішінде жүргізілетін мелиоративтік шаралардың бағыты, аумағы және
техникасы көрсетілді.
Осы шаралардан кейін еліміздегі мелиорацияланған жер көлемі көбейе
бастады. Оныншы бесжылдықта оның көлемі 32 млн гектар шамасында, оның
ішінде суарылатын жер көлемі -18,3 млн гектар және құрғатылған жер көлемі –
13,4 млн гектар болды.
Он бірінші бесжылдықтың аяғында суарылатын жер көлемі 20,8 млн
гектарға дейін көбейтіліп, құрғатылған жердің көлемі 15,5 млн гектарға
жеткізілді. Мелиорацияланған жерлерден қазіргі уақытта елімізде барлық
мақта және күріштің 75, көкөніс және жүзіммен жемістің жартысы, құнарлы
және шырынды мал азығының 25 өндіріледі.
1 Жалпы бөлім
1.1 ОҚО Мақтарал ауданы Тоған шаруа қожалығының орналасуы
Мақтарал өңірі өзінің табиғи-климаттық жағынан, жыл мерзімінің әр
мезгіліне бір келкі келмейтін аз жауын-шашынды, қысы суық, жазы ыстық
келетін жартылай шөлейт аймаққа жатады. Ауа-райын сипаттауда Жетісай
метео-орталығының мәліметтері пайдаланылды. (№ 2.1 кесте).
Аймақта абсолюттік ең жоғарғы ауа температурасы (жазда) + 41,0°С болса,
ең төменгі абсолюттік ауа температурасы (қыста)-12,0°С . 2012 жылы ең
төменгі ауа температурасы -9,7°С, орташа ауа температурасы +13,0°С, бұл
орташа көпыждықтан 1,4°С көп.
Жауған жауын-шашын жағынан суарылмайтын жерден өнім ала-алмайтын
жағдайда. Ағымдағы жылы орташа жауын-шашын көлемі 205,9 мм, бұл орташа
көпжылдық жауын-шашын мөлшерінен 55,1 мм-ге аз (сурет1.1).
Сурет 1.1 ОҚО Мақтарал ауданы 2012 жылғы атмосфералық жауын-
шашын графигі
Орташа түскен жауын-шашын көлемі жыл мезгілінде біріңғай емес: жазда –
6,3 мм, күзде – 59,1 мм, қыста 76,8 мм, көктемде- 93,0 мм аралығында. Қысы
қысқа, тұрақты емес, көпжылдық орташа ауа температурасы қаңтар айында –
2,9°С, ал 2012 жылы қаңтар айында орташа ауа температурасы – 9,7°С, орташа
топырақтағы тоң қабаты 8,0 см.
Көктем ерте түседі, күн көзі тез жыли бастап, сәуір айында орташа ауа
температурасы +14,3°С, 2012 жылы сәуір айындағы орташа ауа температурасы
+21,0°С. Жазы құрғақ ыстық, ұзақ. шілде айындағы орташа (көпжылдық) ауа
температура +25,6 °С, ал 2012 жылы +28,7 °С (сурет 2.2).
Сурет 1.2 ОҚО Мақтарал ауданы 2012 жалғы ауаның температурасы
Күз кеш түседі, қараша айынан бастап ауа температурасы күрт төмендей
бастауымен сипатталады.
Көп жылдық бақылау көрсеткендей орташа суықсыз күндер 191 күнге тең
келеді, ал 2012 жылы 244 күнге тең келді.
Аймақта желдің әсері әлсіз, орташа жыл бойындағы желдің жылдамдығы 1,75
мсек тең. Негізінен аймақтағы желдің бағыты солтүстік-шығыс және солтүстік
бағыттан.
Суармалы жердегі ауа-райының ең негізгі көрсеткіші болып табылатын
судың буға айналу көрсеткіші ол аймақта орташа 1300-1500 мм-ге тең, бұл
дегеніміз жылдық жауын-шашын көлемінен 4-5 есе көп деген сөз (Кесте 2.1).
Жауын-шашын мен судың буға айналу мөлшерінің айырмашылығы аймақтың өте
құрғақ аймаққа жататынын көрсетеді. Жоғары тұздылықты жер асты суларының
жер бетіне жақын болуы топырақ құрылымдарына өзінің кері әсерін тигізуде,
яғни буға айналған су құрамындағы тез ерігіш тұздар топырақ қабатының
бетінде қалып отырады.
Жоғарыда келтірілген ауа-райының көрсеткіштеріне сүйенсек, Мақтарал
өңірінде жер өңдеу, жерден өнім алу, жерді суару арқылы ғана мүмкін екенін
көреміз.
Аудандағы суармалы жерлерінің 26 пайызында боз топырақтар дамып жатыр.
Қазіргі кезде ауданда олардың тек қана шалғынды боз түрі кедеседі. Табиғи
судың жетіспеушілігінен дақылдар өсіру үшін қолайсыз, ашық боз топырақтың
дамып жатқан көлемі биыл байқалмайды.
Боз топырақтардың арасында дақылдар өсіру үшін қолайлы, шалғынды-боз
түрінің дамып жатқан көлемі өткен жылмен салыстырғанда 30 пйыздан биыл
аудан бойынша 26 пайызға дейінтөмендеді. Адандағы топырақтардың ішінде
дамып жатқан көлемі бойынша олар алдына шалғынды топырақтың боз тәрізді
шалғындық түрін жіберді (1 кесте). Шалғынды-боз топырақ Қарғалы ауыл
округінен басқа Сырдария өзенінің оң жағалауында орналасқан ауыл
округтерінің барлығында кездеседі.
Кесте 1 - Топырақ жамылғысының құрылымы мен бірнеше жылдарға өзгеруі
Топырақтардың Топырақтар құрылымының бірнеше жылдардағы өзгеруі,
мелиоративтік га
түрлері
2000ж 2005ж 2008ж 2009ж 2010ж
Ашық боз 16175 11503,5
602020 13684,7
Тақыр тәрізді 961029 506916 27458,5
шөлдік
Шалғынды-боз 2227576 1551052,8876027 966830 844960
Шалғынды-шөлдік 490015 944129 642020
Боз шалғындық 676721 658220 1041842
8553 1237642,1
Аллювиалды-шалғын 20556,5
дық
Суармалы шалғынды2270,8 1230,4 8203 46715 22507
БАРЛЫҒЫ 29377 29377 32474 32377
32377
Гумус бойынша топырақтар ауыл шаруашылық дақылдар үшін қолайсыз
гумустың орта мөлщері 0,7- 0,8 пайыз. Түйіршік құрамы әр-түрлі. Арыс
өзенінің бойында орналасқан суармалы жерлеріндегі топырақтардың түйіршік
құрамы негізінде ауыр және сазды.
Сырдария өзенінің бойында орналасқан суармалы жерлердің топырақтарының
түйіршік құрамы көп қабатты. Топырақ кесіндісінде құм, құмдақ, жеңіл орта
сазды қабаттар кездеседі.
Сазды қабаттар басымдау рН бойынша топырақтар бейтарапты мен сілті
топырақтарына кіреді – олардың рН мөлшері 6,8 бен 7,8-дің арасында
өзгереді.
Сілті топырақтар басымдау. рН бойынша сондай қолайлы жерлерде мақта,
жоңышқа, братидай, қара бидай, қант қызылшасын, бұршақ, жүгері және басқа
ауыл шаруашылық дақылдарды игеруге болады.
Мелиоративтік тәртіптер бойынша топырақ көлемінің бірнеше жылдардағы
өзгеруі. Суреттің мәлметтері бойынша аудандағы жағдай бұрынғысынша жаман
емес.
Қайта тұздану процесстерінің жиі өтуіне байланысты ауыл шаруашылық
дақылдар өсіру үшін ең қолайсыз гидроморфты режимінде дамитын
топырақтардың көлемі есептеу жылы өскенімен, дақылдар үшін ең қолайлы болып
саналатын мезогидроморфты режимінде дамитын топырақтардың көлемі де күрт
өсті.
Суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайының басты көрсеткіші
топырақтардың тұздану дәрежесі. Сорланған топырақтар аз өнімді, ауыл
шаруашылық дақылдарының өнімін төмендетеді. Сол себептен шаруашылықтардың
сорланған жерлерінде күрделі мелиоративтік жұмыс
Тұз тексеру мәлметтері бойынша, тұздардың басым түрі хлоридті-
сульфаттық болды.
Олардың мәлметтері бойынша иондардың мөлшерімен тұздану дәрежесінің
арасында заңдылық белгіленеді. Тұзданбаған қабаттарында HCO иондары
басымдау, тұздарын сәйкес Са(HCO).Тұздану дәрежесінің өсуімен SO, CA. Mg
және NA иондарының мөлшері жоғарылайды – тұздардан гипс (CaSO), глаубер
тұзы (NaSO), ас тұзы (NaCI) және ащы тұзы (MgSO). Мақтарал ауданы
топырақтарында тұздану дәрежесі өсуімен иондардан хлордың мөлшері күрт
өседі.
Сол себептен тұздардың ішінде дақылдар үшін өте улы ас тұздың мөлшері
басымды. Улы тұздардың мөлшері усыз тұздармен салыстырғанда тұзданбаған
топырақтарда 1-3 есе жоғарылау, ал тұздардың өсуімен топырақтарда улы
тұздардың усыз тұздардың арақатынастағы усыз гипстің мөлшерінің күрт өсуіне
байланысты онша өзгермейді.
2 Технологиялық бөлім
2.1 Суғару территориясын ұйымдастыру
2.1.1 Жоспарланатын жалпы іс шаралар схемасы
Шаруашылық ішіндегі жер көлемін ұйымдастыру үшін табиғи және әкімшілік
шекаралардың орналасуын, шойын және тас жолдардың, электр тарату
сызықтарының, суару және су жинағыш – қашыртқы жүйелерінің орналасуын
ескеріп және суарылатын жердің топырақтық – мелиоративтік жағдайларын
ескеру қажет.
Ауданның табиғи- шаруашылық жағдайларына сәкестендіріліп әрбір танап
көп жылдық шөптер мен жоңышқаның егістері және т.б. орналастырылады.
Ауыспалы егіс өлшемдері шаруашылықтың келешекте даму жоспары мен қажетіне
сәйкес анықталады [16].
Суармалы егіс еңбекті дұрыстап ұйымдастыруды, жоғары агротехниканы және
жер мен суды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету керек. Бір мезгілде
суарылатын жердің көлемі отамалы дақылдарды суарғаннан кейін тәулік
ішінде культивацияланатын жердің көлеміне сәйкес болуы керек.
Суармалы егіс танаптары өлшемі жағынан біркелкі болуы керек, олардың
бірінен-бірінің өлшем айырмашылықтары 10 дейін және жер бедерінің өте
күрделі болған жағдайында 15-20 деін ғана мүмкін болады.
Суармалы егіс танаптарын орналастырғанда топырақтың сорлануын, ыза
судың тереңдігін және оның минералдылығын, топырақтың су сіңіргіштігін, жер
беті бедерін, каналдардың орналасуын, учаскелердің кескін үйлесімін ескеру
қажет.
Суармалы егістің әр танабы топырақ және гидрогеологиялық жағдайларына
қарай біркелкі болып, өзенін, кескіні жағынан ауыл шаруашылық жұмыстарын
механикаландыруға ыңғайлы және өлшемдері жеткілікті болуы керек. Суару
учаскесінің ең жақсы сыртқы пішіні болып қабырғалар қатынасы 1: 2 немесе
1:3 тең тік бұрыштар саналады [17].
Жобаланатын нысан учаскесін суару үшін төмендегідей негізгі іс
шараларды қарастырамыз:
- магистралды каналдан шаруашылық таратқыштар шығады, олардан су
уақытша құлақ арықтар бойынша суғару танабы мен жүйектерге беріледі;
- суғарылатын жерді тікесінен тегістеу жұмыстары жүргізіледі;
- суғару жүесіне гидротехникалық құрылымадарды орналастырамыз;
- тұзданған жерлерді шаю жұмыстарын жүргіземіз;
- артық суларды қашыртқы канал бойынша Шұбардың құрғақ арнасына
шығарылады;
- ауыспалы танап шекаралары мен барлық суғару алаңы бойына орман
жолақтары отырғызылады;
Гидрологиялық және инженерлік геологиялық шешімдер қорытындысына сай
жер асты суының жату тереңдігі 7 ден 30 м дейін жер бетінен.
Сондықтанда жумыс құрылысында коллекторлы-дренаждық жүйе суғару
аймағында қарастырылмайды.
2.1.2 Суғару алаңын орнластыру
Суғару алаңын орналастыру және оны уаыспалы егіс танаптарына тарату бас
жоспарды көрсетілген. Жоспарланған жердің тұрақты суармалы желілері Р-1, Р-
2, Р-3 шаруашылық таратқыштан және алы участік каналдардан У-1, У-2, У-3, У-
4, У-5, У-6, тұрады. Р-1, Р-2, Р-3, шаруашылық канал Сырдария өзенінен
өздігінен ағу арқылы келіп түсетін су қабылдағыштан суды алады. Р-1, Р-2, Р-
3 канал трапециялды түрде біріккен және П-60х120 плиталарымен беттелген, ал
қалған каналдарда төсеніштер жоқ.
Каналдардың негізгі гидравликалық элементтері каналдарың бойлық
профльдерінде көрсетілген. Келешекті суару жерлері 1000 га өседі деп, Р-1,
Р-2, Р-3 шаруашылық каналдарының мөлшері 1м3с деп қабылданды.
Суарылатын массивтің жобаланған көлемі 6-далалық ауыспалы егістік 360 га
нетто көлемін білдіреді.
2.1.3 Жем-шөп ауыспалы егістері
Жемшөп дақылдары — ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру үшін өсірілетін
дақылдар. Жемшөп дақылдарына тамыр жемістілер мен түйнек жемістілер, бақша
дақылдары; сүрлемдік және жемдік астық дақылдары жатады. Бұлар жайылым
ретінде, жасыл азық, пішен, пішендеме, шөп ұны, сүрлем, дән, т.б. түрінде
пайдаланылады.
Жемшөп дақылдарын егістік және жемшөптік ауыспалы егісте, сондай-ақ,
ауыспалы егістен тыс телімге де өсіреді. Жемшөптік өсімдіктерден бұршақ
және астық тұқымдасқа жататын бір жылдық және көп жылдық шөптер өсіріледі.
Азықтық тамыр жемістілерден — азықтық сәбіз, азықтық қызылша; ал азықтық
түйнекжемістілерден картоптың жемге арналған сорттары, жер алмұрты; азықтық
бақша дақылдарынан азықтық қарбыз, кәді, асқабақ; сүрлемдік дақылдардан
жүгері, күнбағыс, азықтық орамжапырақ, жер алмұрты егіледі.
Жасыл азыққа дәнді бұршақ дақылдары (асбұршақ, қытайбұршақ, жасымық)
және дәнді дақылдар (қара бидай, сұлы, арпа, тары) өсіріледі. Жемдік астық
алу үшін дәнді бұршақ дақылдарын (сиыржоңышқа, асбұршақ, егістік бұршақ,
азықтық бөрібұршақ) және дәнді дақылдарды (сұлы, арпа, жүгері, т.б.)
пайдаланады.
Қазақстанның барлық аудандарында жемшөп дақылдары сол жердің ауа райына,
топырақ ерекшелігіне қарай өсіріледі.
2.2 Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі
Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және суару нормасының
мөлшерінің жинағын суару режимі деп атайды. Суару режимін жобалағанда
дақылдың өсіп-өну дәуірі кезінде пайдаланылатын суының ауыспалы егістегі әр
дақыл үшін суару және суармалау нормаларының мөлшерін және суару мерзімі
мен оның санын анықтау, гидромодуль графигін жасап, суару режимін су
көздерінің режимімен сәйкестендіреді.
Жобаланған суару режимі топырақта қолайлы су, ауа, қорек және жылу
режимдерін қамтамасыз етіп, ыза судың деңгейін көтермей және топырақтың
сорлануына жол бермеуі керек.
2.2.1 Ауыл шаруашылық дақылдарын пайдаланатын су мөлшері
Ауыл аруашылық дақылдарының пайдаланылатын су мөлшері олардың даму
кезеңінің ұзақтығына, сыртқы жағдайларға (күн, температура, су, қорек және
ауа режимдері) және дақылдардың түрі мен сорттарының биологиялық
ерекшеліктеріне байланысты болады.
Мысалы, астық тұқымдас дақылдардың дамуында мынандай өте қиын мезгілдері
болады: көктеу, түптену, масақтану, гүлдену және пісу. Өсімдіктердің даму
кезеңінің әр шағында су пайдалану мөлшері әр түрлі болады.
Мысалы, астық тұқымдас дақылдар суды түптену және масақтану кезеңінде
көп пайдаланса, ал мақта егісі суды гүлдену кезеңінде мол пайдаланылады.
Дақылдардың пісу кезеңінде суды пайдалануы азайып, ал оның аяқ шенінде
мүлде тоқтайды.
Өсімдіктердің суды пайдалану мөлшері тіпті әр тәулік ішінде де өзгеріп
тұрады және ол судың тапшылығымен ауа температурысының және өсімдіктерге
жарық түсу мөлшерінің көбейетін мерзімі – түс кезінде өте мол болады. Өсу
мезгілінде өсімдіктердегі физиологиялық процестер өте қарқынды болады. Ал
бұған керісінше, түнде жоғарыда келтірілген көрсеткіштердің төмендеуіне
байланысты су пайдалану мөлшері өте аз болады.
Өсімдіктердің суды пайдалану және оның тиімділігін транспирациялық
коэффициент, су пайдалану және буланудың жалпы мөлшері арқылы байымдайды.
Транспирациялық коэффициент деп өсімдіктердің 1 тонна құрғақ зат жасау
үшін жұмсайтын (сабақтары, тамырлары, дәндері т.б.) суының мөлшерін айтады.
Әдетте бұл мөлшер текше метр есебімен саналады.
Ал суды пайдалану коэффициенті деп топырақ бетінен буланатын және 1
центнер товарлы өнім (дән, шитті мақта, жеміс, картоп, шөп) жасау үшін
жұмсалатын судың мөлшерін айтады. Бұл мөлшерде текшеметр есебімен саналады.
Бұл коэффициенттің мөлшері мына теңдік арқылы анықталады:
Е= К ∙ У
(1)
мұндағы Е – пайдаланылатын судың жалпы мөлшері, текшеметр есебімен;
К – су пайдалану коэффициенті, центрнеріне текшеметр есебімен;
У – өнім, центрнер есебімен.
Транспирациялық крэффициент пен су пайдалану коэффициентінің мөлшері
әрбір жекеленген дақылдар үшін де өте тұрақсыз болады. Оның мөлшері
өсімдіктердің өсуі үшін қажет факторлардың қолайлы үйлестірілген жағдайында
аз болып, ал бұл үйлестірілу бұзылған жағдайда көбейіп кетеді.
Шаруашылық жағдайында топырақ құнарлығымен дақылдарды баптау
агротехникасы жоғары болған сайын және өнім неғұрлым молайған сайын,
соғұрлым бұл коффициенттер мөлшері азая береді.
Жалпы булану коэффициенті деп топырақ пен өсімдіктер бетінен буланған
сумен оның өсу дәуірі кезіндегі ауа дымқылдығы тапшылығының тәулік
бойындағы орташа мөлшерінің қосындысының арақатынасын айтады.
Орта есеппен бұл коэффициенттің мөлшері маусым-тамыз айларында мынандай
болады: жүгері үшін – 0,38, күздік бидай үшін – 0,40, жаздық астықты
дақылдар үшін – 0,40, қант қызылшасы және томат үшін – 0,42, жоңышқа үшін
– 0,45 егілген көпжылдық ағаштар үшін – 0,40.
Пайдаланатын судың жалпы мөлшеріне суару әдістерімен оны жүргізу
техникасы да бірқатар әсерін тигізеді. Түзеткіш коэффициенттердің орташа
шамасы (УкрНИИГ и М мәліметтері бойынша) төмендегі мөлшерде болады: қысқа
бороздалармен суарғанда – 1,1; жіберілетін судың мөлшері тұрақты болғанда
және ұзын бороздалармен суарғанда – 1,1 – 1,2; ал ағатын судың мөлшері
тұрақсыз болғанда – 1,1; егістікті тақталап суарғанда – 1,1 – 1,25 және
жаңбырлатып суарғанда – 1,1.
Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимін жобалағанда осы ұсыныстарды
қолдануға болады, бірақ жалпы булану коэффициенттерінің мөлшері аймақтар
үшін анықталған сайын олар дәлелдене түсуі керек. Суармалау нормасының
мөлшері А.Н.Костяковтың формуласы арқылы анықталады:
Мор= Е – 10MР – (W0 – Wк) –q1 м3га;
(2)
мұндағы Е – жалпы булану, гектарына текшеметр есебімен (м3га);
µ – жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;
p - өсімдіктердің өсу дәуірі кезіндегі жауын-шашын, мм
есебімен;
W0 және Wк – топырақтың есептелген қабатындағы егінді сепкен
және оны орған күнгі судың қоры, гектарына текшеметр есебімен(м3га).;
q - дақылдар пайдалана алатын ыза судың мөлшері, гектарына
текшеметр есебімен.
Ал енді өсімдіктердің өсу дәуірінің сыртында жүргізілетін суару
жұмыстарының мерзімі мен мөлшері олардың мақсатына, топырақтың сулық-
физикалық қасиетттері мен тұз режиміне және қолданылатын агротехникалық
шаралар жүйесіне байланысты анықталады.
Мұнда жобаланатын массив пен егілетін дақылдардың ерекшеліктері тәжірибе
негізінде анықталған коэффициенттер арқылы есепке алынады [3].
Суармалау нормасының мөлшері Средазгипроводхлопок институты формуласы
арқылы анықталады:
M = 10∙K1∙ K2 (E – P) м3га;
(3)
мұндағы К1 – егілетін дақылдардың ерекшеліктерін ескеретін коэффициент;
К2 - гидромодульдық аудан (гидрогеологиялық және топырақтық –
мелиортивтік жағдай, биіктік-белдеулік аймақ, ыза судың қорлануы
және қайтуы, суару техникасы, егістіктің еңісі үлкен болған жағдайда
олардан суды ағызып жіберу жағдайы) еске алатын коэффициент;
Е – сәуір-қыркүйек айларындағы булану мөлшері, мм есебімен;
Р - өсу мерзіміндегі жауын-шашын мөлшері, мм есебімен.
Буланудың мөлшері Н.Н.Ивановтың формуласына (Молчановтың) коэффициентін
енгізу арқылы анықталады:
Е = 0,0018∙ 0,8(25+t)2∙ (100– а)
(4)
мұндағы t және а – ауаның орта температурасы және оның салыстырмалы
дымқылдығы, % есебімен.
Суармалау нормасының мөлшерін анықтау үшін басқада бірқатар формулалар
бар, олар жобалау жұмыстарында көп қолданбай келеді.
2.3 Суару нормасы
Суару нормасы деп 1 гектар жерді 1 рет суаруға қажет болатын судың
мөлшерін айтады. Әдетте суару нормасы 1 гектарға текше метр мөлшерімен
белгіленеді (м3га). Суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын
суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын суару нормасының
мөлшері мен оларды суару мезгілдері ғылыми мекемелердің ұсыныстарына сәйкес
белгіленеді.
Мұндай ұсыныстардың болмаған жағдайында өсімдіктерді өсу кезінде суару
нормасын мына формула арқылы анықтайды:
m =100 ∙ H ∙ λ (γ - β) м3га;
(5)
мұндағы Н – топырақтың есепке алынған қабатының қалындығы, метр
есебімен;
α – есепке алынған топырақ қабатының көлем салмағы, гсм3
есебімен;
γ – есепке алынған топырақ қабатының суарғаннан кейінгі
дымқылдығы (құрғақ топырақ салмағынан % есебімен) , ол ең кем ылғал
сыйымдылық мөлшеріне тең;
β – топырақтың суару алдындағы дымқылдығы, құрғақ топырақ
салмағынан % есебімен.
Есептегенде оны топырақ дымқылдығының мүмкін болған кем мөлшеріне тең
деп санайды.
Кезекті суару арқылы топыраққа жіберілетін судың мөлшері бұл деңгейден
көбірек болған жағдайда оның әдеттегі аэрация жағдайы бұзылуымен бірге,
өсімдіктердің қоректену режимі де бұзылып, артық су ыза суға қосылады.
Бороздалап және тақталап суарғанда суару нормасының шамасы 400
м3га аз болған жағдайда, егістікті бір келкі суару үшін топырақтың су
өткізгіштік қасиетіне және жер бедерінің шамасына сәйкес суару нормасының
мөлшерін 400 – 600 м3га дейін көбейту керек.
Жаңбырлатып суарғанда суару нормасының мөлшерін сергіту үшін суарғанда
50– 100 м3га көшеттерді кезінде және өсімдіктерді сепкеннен кейін суару
нормасы – 100 – 150м3га, ал өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде суару
нормасының мөлшері – 300 – 800 м3га шамасында болады.
Сіңіре суару нормасы мына формула арқылы анықталады:
me = 100 ∙ H ∙ a (γ- ß) – 10(µA – Ε) –q;
(6)
мұндағы me – сіңіре суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен;
Н – топырақтың дымқылданатын қабатының тереңдігі, дәнді
дақылдар, жүгері және қант қызыолшасы үшін 1 – 1,5м, жоңышқа, жеміс
ағаштары және жүзім үшін – 2м, ал көкіністер үшін – 1 метрге тең;
A – топырақ қабатының көлем салмағы, тм3;
ß және γ – топырақтың суарғанға дейінгі және одан кейінгі
дымқылдылығы, құрғақ топырақ салмағынан % есебімен;
µ - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті, әдетте, 0,5-0,8
шамасында болады;
А - жауын-шашынның сіңіре суару мен егу аралығындағы мөлшері,
ортада құрғақ жыл үшін, мм есебімен;
Е – осы мерзімдегі булану мөлшері, формула арқылы анықталады,
мм есебімен;
q – есептелген топырақ қабатына қыл түтіктер арқылы ыза судың
көтерілу мөлшері, гектарына текше метр есебімен.
Сіңіре суару нормасын ыза судың деңгейі өте төмен жатқан жағдайда жеңіл
және орта топырақтар үшін 1000 – 1500 м3га, ал ауыр топырақтар үшін – 1500
– 2000 м3га шамасында жобалайды.
Суарудың саны мен мерзімі. Суармалау нормасы барлық суарулардың
қосындысынан тұрады.
М = E ·m
(7)
Ал суару нормасының мөлшері бір шамада болғанда суару саны:
n = Мm
(8)
мұндағы М – суармалау нормасы, гектарына текшеметр есебімен (м3га);
M – суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен, (м3га).
Суармалау нормасы деп - бір гектар егістікке дақылдардың өсу дәуірі
мезгілінде жіберілетін судың жалпы мөлшерін айтады.
Егерде сіңіре суару жүргізілсе, онда өсімдік өсу дәуірі кезіндегі суару
саны төмендегі шамаға тең болады:
n = М- mв m
(9)
мұндағы mв – сіңіре суару нормасының мөлшері, м3га.
2.4 Суару мерзімі
Әрбір дақылдар үшін оларды өсірудің нақтылы жағдайында топырақ
дымқылдылығының қолайлы режимін жасап, ең жоғарғы өнім алуда қамтамасыз
етуі керек.
Жалпы топырақтың су балансының тапылығы әдетте егісті сепкенде
(отырғызғанға) дейін жүргізілетін сіңіре суару және егер алдындағы суару
нормасының мөлшерін есепке ала отырып есептелінеді:
Бұл жұмыстар күздік бидай үшін – 5 – 10 күн бұрын; тұқымдық жүгері
және көк шөп үшін – 8 – 12 күн бұрын; жазғы тұқым отырғызылатын картоп
үшін – 8 – 12 күн бұрын; аңыздық жүгері үшін – 5 – 10 күн бұрын; жаздық
бидай және қант қызыласы үшін – кеш күзде; жоңышқа үшін – күзді күні, оның
соңғы рет орып алғаннан кейін; томат көшеттері үшін – оларды отырғызу
кезінде.
Сіңіре және себер алдындағы суарудың мерзімі дақылды себу мерзіміне
жақын болған жағдайда суару нормасы азайып, оның тиімділігі жоғарылай
түседі. Суару мен себу аралығы мерзіміндетопырақ құрғап үлгеріп, себу
(отырғызу) жұмыстары қолайлы уақытта жүргізілуі керек.
Сондықтан, жазғытұрым ерте себілетін дақылдар үшін далалық аудандарда
себу алдындағы суару оны мезгілінде себуді қиындатады.
Өсу дәуірі кезіндегі бірінші және соңғы суарудың мерзімін белгілегенде
дақылдардың биологиялық ерекшелерін естен шығармау керек.
Мысалы, жүгеріні, ерте 6- 7 жапырақ пайда болған кезінде суару оның
одан әрі өсіп-өнуін кідіртеді; сондықтан құрғақшылық жағдайдың өзінде де
оларды 9-10 жапырақ пайда болмай тұрып суаруды бастауға болмайды.
Қант қызылшасының тамыр-жемісінде қанттың мардымды жиналатын кезінде
суды пайдалануы, алдыңғы кезеңмен салыстырғанда өте азаяды, сондықтан оны
суаруды қантты мардымды жинау кезеңінің орта шенінен кейін тоқтатқан жөн.
Мақта егісінде де осындай жағдай байқалады. Қауақшасының ашылуын тездету
үшін бұл дақылдың пісер кезінде алқап топырағын құрғатыңқыраған жөн. Ал
енді жоңышқаны суару мерзімін оның ору саны және мерзімімен сәйкес белгілеу
керек.
Күзде сіңіріле суарылатын алқаптарда топырақтың жазғытұрым су қоры
мөлшерін ауа температурасының 50С-дан өткен күні оның су сыйымдылығына тең
деп санауға болады, өйткені, осы уақытқа дейін топырақтың жоғарғы қабатының
дымқылдылығының кемуі жалпы булану коэффициентінің жоғарылаған шамасымен
ескеріледі.
Дақылдарды суару режимі су балансы тапшылығының итегралды ирек сызығы
арқылы анықталады.
Топырақ дымқылдығы мөлшерін оның мүмкін болған кем мөлшерінен төмен
түсіріп алмау үшін және гидромодуль графигін жинақтаудың жеңілдету үшін
суару нормасын максималды мөлшерде есептеудің қажеті жоқ. Әдетте, суару
нормасының есепті мөлшерін оның формула арқылы анықталған максималды
мөлшерін 10-20% кемітеді. Суару нормасының ең кем мөлшері дақылдарды
бороздалап суарғанда 500 – 600 м3га, ал жаңбырлатып суарғанда – 300 м3га
шамасында болады.
А.Н.Костяков бойынша суару мерзімінің ұзақтығы суару нормасының өзінің
орта мөлшерінен 10 – 15% үйлеспеуімен шектеледі.
Біздің мысалымызда бірінші суару су балансының тапшылығының мөлшері 60
мм тең суару нормасынан 10 – 15% кем болғанда (ΣΔw=54-51 мм)
басталып, су балансы тапылығы суару нормасынан 10 – 15% көп
болғанда (ΣΔw =66-69 мм) аяқталады. Су балансы тапшылығының интегралды
ирек сызығы бойынша жүгеріні суару 21.VI–де басталып 25.VI–де бітеді, яғни
ол 5 тәулік бойы суарылады [4].
Ал екінші суару 10.VII (ΣΔw=114-111 мм) басталып, 14.VII (ΣΔw =126-
129 мм) күні аяқталады. Сондай-ақ үшінші сұрау 24.VII – 28.VII
аралығында жүргізіліп, төртінші суару–18.VII–23.VII күндерінде жүргізіледі.
Кесте 1.
Суару мерзімдерін жылжытқанда суару нормаларының мөлшері де өзгереді.
Суару кеш болған сайын су балансы тапшылығы көбейіп, суару нормасының
мөлшері де көбейеді.
Ал суару ерте басталған жағдайда су балансы тапшылығының кемуінің
салдарынан суару нормасының мөлшері де азаяды.
Суару жүйесін пайдалану кезінде дақылдарды суарудың кезекті суару
мерзімін анықтау үшін метерологиялық станциялардың мәліметтеріне сәйкес су
балансының тапшылығының интегралды ирек сызығын әр күн сайын сызып отыру
орынды болады.
Топырақ ылғалының алғашқы қорының мөлшері мен суару нормасы белгілі
болғанда, суару мерзімін анықтау өте оңай болады.
Кесте 2 - Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі
Дақыл Суару Ай
түрі мөлшері Көрсеткіш Жылдық
м3га мөлшері
IV V VI
1 Жинамалы темір бетонды блоктар 1006
2 Монолитті бетон және темір бетон 236
3 Монолитті темір бетонды үшін тн 5,752
арматура
4 Гравилік дайындау 1,335
5 Металды инструкциялар тн 0,180
6 Орман шаруашылығы материалдар 7,5
2.8.3 Сорланған жерлерге мелиорациялық ұсыныстар
Суармалы жерлерді тиімді пайдалану үшін төмендегі негізгі жағдайларды
есепке алу керек:
- аймақтың агротехникасымен минералды және органикалық тыңайтқыштардың
топыраққа енгізу әдісін сақтау. Тыңайтқыштар топырақты шағын элементтермен
байытқаннан басқа оның тұздануы дәрежесін төмендетеді. Олар, әсіресе
минералды тыңайтқыштар, жердің бетін жауып дақылдарға берілген суды
буландырмайды. Су буланса оның тұздары топырақтың үстіңгі игеру қабатында
қалып қояды. Бұдан басқа суды буландырмау көктемде ауыл шаруашылық
дақылдардың дәндерін жиі себу керек.
Бір біріне жақын өсіп өсіп жатқан өсімдіктер суды топырақтан
буландырмайды. Сонымен тұздар сумен бірге төменгі қабаттарына кетіп қалады.
Өсімдіктерден ең жақсы суды жоңышқа буландырмайды. Мақта өндіріліп жатқан
жерлерде жоңышқаны ауыспалыегістік жүйесімен енгізу қажет. Егістікте мақта
бес рет егілсе жоңышқа үш рет егіледі.
Тыңайтқыштардан көң ең жақсы болып саналады. Жерлердің әр гектарына 15-
20 тонна беру қажет. Топырақты азотпен және фосформен толық қамтамасыз ету
үшін көңнің әр тоннасына 20 кг суперфосфат немесе 10 кг фосфориттік ұн қосу
керек.
Топырақтың рН есепке алғанда айданның суармалы жерлеріне
азоттықтыңайтқыштардан аммонидің сульфатын немесе аммиактың селитра беру
жөн, фосфорлық тыңайтқыштардан – хлорлы немесе күкіртті-қышқыл калий.
- аудандағы суармалы жерлерге орналастырылған құбырлы құдықтардың жұмыс
істеу тәтібін сақтау;
- су және қашыртқы жүйелерінің техникалық жағдайын жақсарту;
- сорланған жерлерге арналған тұз тарату ұсыныстарын орындау;
Тұздарды тарату үшін сор шаю жұмыстарын жүргізу қажет. Олардың
тиімділігі технология ақтау мен оны уақытысында қолдану, сор шаю
мөлшерінен, жерлердің дайындығы сапасынан және дренаждық жүйелерінің жұмыс
істеуіне байлаысты.
Шамалы тұзданған топырақтарда сор шаю жұмыстарды көктемгі дымқылдықпен
өткізу керек. Орта, күті және өте күшті тұзданған жерлерде сор шаю
жұмыстардың өткізу қолайлы уақыты қараша мен желтоқсан айлары, себебі осы
айларда жер асты суларының деңгейң төмен, булануы да төмен, тұздардың
еруімен шайылуы жоғары.
Тұздардың еруі мен шайылуы жоғары болғаны олардың құрамы мен
топырақтардың температурасына байланысты.
Топырақтың тұздарымен тиімді күресу үшін сор шаю жұмыстарды басқа
әдістермен бірге өткізу қажет. Көктемде дақылдардың дәндерін иі отырғызу,
егістіктердің айналасына талдар отырғызу керек. Осы жұмыстар істелмесе
егістіктерде ашық жерлер пайда болады.
Ашық жерден өсімдіктерге беріліп жатқан сулар буланып топырақтың
үсіңгі қабатында тұздарды қалдырады. Топырақтардың үсіңгі қабатындағы
тұздар жиналу мүмкінділігін болғызбау үшін суару кезінде суармалы сулардың
мөлшерін өсіру қажет. Суармалау мөлшерлері (кестеде ) көрсетілген.
Кесте 9 - Сор шаю тәртібін құру үшін суарудың суармалау мөлшерін
көбейту туралы ұсыныстар
РеттікТұздану дәрежесі Сор шаю тәртібін құру үшін суарудың
№ көбейту суармалау мөлшері
1 Тұзданбаған 5-10
2 Шамалы тұзданған 10-15
3 Орта тұзданған 15-20
Тұз теңдестіктерін есептеу нәтижелері топыраққа тұздардың көбісі
суармалы сулармен түсетінін көрсетеді. Кестеде әр түрлі минерализациядағы
суармалы сулардың пайдалануы жөніндей шаралар келтірілген. Бұл шараларды
дұрыс орындау суару кезінде топырақтың тұздарын айтады.
Кесте 10- Суару судың әр түрлі тұз мөлшеріне жасалған алдын
ала сор шаю
шаралары
Суару судағы тұз Алдын-ала сор шаю Сор шаю суармалау
мөлшері, г (тұзданбаған топырақ тәртібін құру үшін
үшін) суардың өсіру мөлшері
1 1-2 жылда бір рет 10-15
1-2 Жылда 1-2 рет 20-25
2-3 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz