Майкененің өсіп-дамуына себу тәсілі мен мөлшерінің әсері
Кіріспе
1 Аналитикалық бөлім
1.1 Майкененің халық шаруашылығындағы маңызы, таралуы өнімі
1.2 Ботаникалық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері.
1.3 Өсіру технологиясының ерекшеліктері
1.4 Майкененің себу тәсілі және мөлшері
1.5 Күтіп баптау шаралары
2 Тәжірибелік бөлім
2.1 Аймақтың топырақ.климат жағдайларының ерекшеліктері
2.2 Ізденістің бағдарламасы және жүргізілу әдістемелері
3 Зерттеу нәтижелері
3.1 Майкененің өсіп.дамуының себу тәсілі мен мөлшерінің әсері
3.2 Майкене өсімдігінің фитосинтетикалық әрекетінің себу тәсілі мен мөлшерімен байланысты
3.3 Майкененің тұқым өнімділігі мен май шығымдылығының қоректік алаңша көлемімен байланыстылығы
4 Тіршілік қауіпсіздігі
5 Қоршаған ортаны қорғау
6 Экономика
7 Бизнес.жоспар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Аналитикалық бөлім
1.1 Майкененің халық шаруашылығындағы маңызы, таралуы өнімі
1.2 Ботаникалық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері.
1.3 Өсіру технологиясының ерекшеліктері
1.4 Майкененің себу тәсілі және мөлшері
1.5 Күтіп баптау шаралары
2 Тәжірибелік бөлім
2.1 Аймақтың топырақ.климат жағдайларының ерекшеліктері
2.2 Ізденістің бағдарламасы және жүргізілу әдістемелері
3 Зерттеу нәтижелері
3.1 Майкененің өсіп.дамуының себу тәсілі мен мөлшерінің әсері
3.2 Майкене өсімдігінің фитосинтетикалық әрекетінің себу тәсілі мен мөлшерімен байланысты
3.3 Майкененің тұқым өнімділігі мен май шығымдылығының қоректік алаңша көлемімен байланыстылығы
4 Тіршілік қауіпсіздігі
5 Қоршаған ортаны қорғау
6 Экономика
7 Бизнес.жоспар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының агросаясаты өсімдік шаруашылығы саласын әртараптандыруға бағытталған, яғни астық дақылдары егіс көлемі мен құрылымын қайта қарау арқылы оңтайландыру, қысқа ротациялы ауыспалы егістерді өндіріске енгізу және дәстүрлі дақылдарға балама ретінде тағамдық, техникалық және мал азықтық маңыздылығы жоғары перспективалы дақылдарды ұсыну болып табылады.
ҚР Агроөнеркәсіп кешенінің 2011-2015 жылдардағы даму бағдарламасында, республиканың оңтүстік-шығыс өңірлерінің тәлімі және суармалы жерлерінде дәстүрлі майлы дақылдармен қатар, болашағы зор майлы дақылдар түрлерін өндіріске енгізу көзделіп отыр. Олар өздерінің жоғары өнімділігімен, май шығымдылығымен ерекшеленеді. Олардың майын азық-түлікке, техникалық мақсаттарға және биожағармай өндірісінде пайдалануға болады.
Республикада майлы дақылдар мен жемістерін өңдеу өндірісін өзіндік шикізатымен қамтамасыз ету жоғары өнімді және шаруашылықтық құнды белгілерге ие басқадай майлы дақылдар түрлерінің сорттары мен будандарының ғылыми жобаларын жасаумен тікелей байланысты, сонымен қатар олардың қор үнемдеуші, экологиялық таза жоғары өнім қалыптастыратын тиімдітехнологияларын өндіріске енгізу ауадай қажет.
Сонымен қатар еліміздегі тамақ және өсімдік майы өнеркәсібінің майлы тұқымға қажетін толық қамтамасыз етуде майлы дақылдардың егіс көлемін кеңейтумен қатар, олардың жергілікті топырақ-климат жағдайына бейімді сорттарын шығару және оларды өндіріске енгізу керек. Күттірмейтін көкейтесті проблемалар қатарынан орын алады. Әсіресе, майлы дақылдардың отандық селекция сорттарының сорттық өсіру технологиясын нақтылы өңір жағдайына бейімдеу және тауар өндірушілер мен фермерлерді өте қымбат импорттық тұқымдарға және өңдеу мекемелерін шетел шикізатына тәуелділігін азайтуға, сонымен қатар, елде тіркелмеген генетикалық модификацияланған материалдар ағынына тосқауыл қоюға мүмкіндік жасалады.
Майлы дақылдарды жер шарында жылына 140 млн гектарға өсіреді. Дүниежүзінде өндірілетін өсімдік майының құрылымы негізінен майбұршақ майынан, оның үлесі-30%, пальма-27%, рапс-14,6%, күнбағыс майы үлесі-9,4% құрайды, ал мақсары майының үлесі 2% жуық.
Өсімдік шаруашылығын әртараптандыруда майлы дақылдарға жетекші орын беріледі, сондықтан перспективалы майлы дақылдар түрлерін өндіріске енгізудің ғылыми-практикалық маңызы зор. Осындай дақылдар қатарына майкенені жатқызуға болады.
Республика егіс көлемін ықшамдауда майлы дақылдар үлесі артуда. Әсіресе перспективалы майлы дақыл-майкененің себу тәсілі мен мөлшерін жергілікті топырақ-климат жағдайына бейімдеудің ғылыми-практикалық маңызы зор.
Көрсетілген мақсатты орындауда төмендегідей міндеттер қойылды.
- Майкене дақылының себу тәсілі мен мөлшерінің өсімдіктің өсіп жетілуіне әсерін зерттеу,
- Дақыл өнімділігінің және оның құрылымының қоректік алаңша аумағымен байланыстылығын анықтау
- Майкенені қолайлы тәсілмен және мөлшермен себудің экономикалық тиімділігін дәлелдеу.
ҚР Агроөнеркәсіп кешенінің 2011-2015 жылдардағы даму бағдарламасында, республиканың оңтүстік-шығыс өңірлерінің тәлімі және суармалы жерлерінде дәстүрлі майлы дақылдармен қатар, болашағы зор майлы дақылдар түрлерін өндіріске енгізу көзделіп отыр. Олар өздерінің жоғары өнімділігімен, май шығымдылығымен ерекшеленеді. Олардың майын азық-түлікке, техникалық мақсаттарға және биожағармай өндірісінде пайдалануға болады.
Республикада майлы дақылдар мен жемістерін өңдеу өндірісін өзіндік шикізатымен қамтамасыз ету жоғары өнімді және шаруашылықтық құнды белгілерге ие басқадай майлы дақылдар түрлерінің сорттары мен будандарының ғылыми жобаларын жасаумен тікелей байланысты, сонымен қатар олардың қор үнемдеуші, экологиялық таза жоғары өнім қалыптастыратын тиімдітехнологияларын өндіріске енгізу ауадай қажет.
Сонымен қатар еліміздегі тамақ және өсімдік майы өнеркәсібінің майлы тұқымға қажетін толық қамтамасыз етуде майлы дақылдардың егіс көлемін кеңейтумен қатар, олардың жергілікті топырақ-климат жағдайына бейімді сорттарын шығару және оларды өндіріске енгізу керек. Күттірмейтін көкейтесті проблемалар қатарынан орын алады. Әсіресе, майлы дақылдардың отандық селекция сорттарының сорттық өсіру технологиясын нақтылы өңір жағдайына бейімдеу және тауар өндірушілер мен фермерлерді өте қымбат импорттық тұқымдарға және өңдеу мекемелерін шетел шикізатына тәуелділігін азайтуға, сонымен қатар, елде тіркелмеген генетикалық модификацияланған материалдар ағынына тосқауыл қоюға мүмкіндік жасалады.
Майлы дақылдарды жер шарында жылына 140 млн гектарға өсіреді. Дүниежүзінде өндірілетін өсімдік майының құрылымы негізінен майбұршақ майынан, оның үлесі-30%, пальма-27%, рапс-14,6%, күнбағыс майы үлесі-9,4% құрайды, ал мақсары майының үлесі 2% жуық.
Өсімдік шаруашылығын әртараптандыруда майлы дақылдарға жетекші орын беріледі, сондықтан перспективалы майлы дақылдар түрлерін өндіріске енгізудің ғылыми-практикалық маңызы зор. Осындай дақылдар қатарына майкенені жатқызуға болады.
Республика егіс көлемін ықшамдауда майлы дақылдар үлесі артуда. Әсіресе перспективалы майлы дақыл-майкененің себу тәсілі мен мөлшерін жергілікті топырақ-климат жағдайына бейімдеудің ғылыми-практикалық маңызы зор.
Көрсетілген мақсатты орындауда төмендегідей міндеттер қойылды.
- Майкене дақылының себу тәсілі мен мөлшерінің өсімдіктің өсіп жетілуіне әсерін зерттеу,
- Дақыл өнімділігінің және оның құрылымының қоректік алаңша аумағымен байланыстылығын анықтау
- Майкенені қолайлы тәсілмен және мөлшермен себудің экономикалық тиімділігін дәлелдеу.
1. Перспективные масличные культуры в Казахстане. Инф.листок КАЗНИИНТИ Астана, 2004-6с.
2. Күрішбаев А.К. Республика егіншілігіне жүйелі даму қажет. 11жаршы, Алматы, 2004,лвс-Б-3-4.
3. Күрішбаев А.К. «ҚР астық өндірісінің жай-күйі және проблемалары» 11//жаршы, Алматы, 2003, № 11, Б-3-6.
4. Данилова И.М. Каждый год с высоким урожаем. // Масличные культуры.-1982.- №6.- С.29-30.
5. Свиридова А.А., Никитенко В.В. Главное соблюдать технологию. // Масличные культуры.-1982.- №6.- С.30-31.
6. Тутушкин М.И. Клещевина на юге Украины/ М.И.Тутушкин.- Херсон, 1968.-122с.
7. Йокиг Р.С. Сроки посева и площади питания клещевины сорта Червонная в условиях южной степи Украины рекомендации, Ставрополь.-1974г, 25с.
8. Котляр Н.М. Внедряем новую технологию выращивания клещевины. // Масличные культуры.-1983.-№5.- С.14-15.
9. Кондратьев В.И. Сроки сева клещевины //. Зерновые хозяйство.-1997.- №5, С.41-43.
10. Машкин В.А.кн Губарев Н.В. Сроки посева клещевины в Краснодарском крае/ Бюллетень НТИ по масличным культура. Рост и развития клещевины. М. Колос, 1980.- С.52-58.
11. Иванов В.К. и др. Рекомендации по выпащиванию высоких и устойчивых урожаев клещевины на орошаемых землях // Москва. Колос. 1969.-15с.
12. Мошкин В.А. Клещевина. Москва. Колос. 1980.-.35с.
13. Игнатьев Б.К., Губарев Н.В. Сроки посева клещевины в Краснодарском крае-Бюллетень НТИ по масличным культурам //1974. С.25-26.
14. Губарев Н.В. Совершенствование некоторых приемов возделывания клещевины в зоне неустойчивого увлажнения Краснодарского края. Ставрополь. 1974, 120с.
15. Минковский А.Н. Методические рекомендации по внедрению полевых опытов с клещевиной в Запарожье. 1993.- .23с.
16. Никитин Д.И. и др. Рекомендации по возделыванию масличных культур (подсолнечник, соя, клещевина).- Запорожье. 1998.- 21с.
17. Салатенко В.А. Влияние площади питания на урожай семян клещевины. В кн. Физиология и биохимия культурных растений. 1977. т 9. Выпуск 4.-С.424-431
18. Никитин Д.Н., Подкуйченко Г.В., Минковский А.Е. Методические рекомендации по возделыванию клещевины. Киев. -1990.-30с.
19. Минковский А.Г. Состояние и перспективы производства клещевины на юге Украины. Земледелие. -2000.- №1.- С.50-54.
20. Иванов В.К., Монолов М.И. Клещевина на юге Украины.// Вестник с-х.науки.-1964.-№2.- С.13-15
21. Минеев В.Г. Достижения агрохимии и сельскохозяйственное производство. М., «Знание», 1979-48с.
22. Ничипорович А.А. Фотосинтетическая деятельность растений как основа их продуктивности в биосфере и земледелии //Фотосинтез и продукционный процесс. –М.: Наука, 1988-528с.
23. Тооминг Х.Г. Оптимизация фотосинтетической деятельности на ценотическом уровне//Фотосинтез и продукциональный процесс. –М.: Наука, 1988-С.164-176
24. Мырзахметов Т.М. Основные тенденции развития зернового хозяйства Казахстана//Аналитический обзор. Алмалыбак: КазГосИНТИ, 1998-36с.
25. Елешев Р.Е., Агроэкологические проблемы современной агрохимии //Экологические пробл. применения удобрений и воспроизводство почв. Плодор.:Сб. Науч. Тр. –А., 1994 – С.96-101
26. Елешев Р.Е., Бекетов Ш.У., Даулеталиева Ш.Р. Агроэкологическая роль органических удобрений и повышении плодородия темно-каштановых почв и продуктивность зерновых севооборотов // Экологические пробл. применения удобрений и воспроизводство почвенного плодородия: Сб. Тр. КазСХИ.-Алматы: КазСХИ, 1994-С.39-48
27. Елешев Р.Е., Бекетов Ш.У., Даулеталиева Ш.Р. Агроэкологическая роль органических удобрений в повышении плодородия темно-каштановых почв и продуктивность зерновых севооборотов // Экологические пробл. применения удобрений и воспроизводство почвенного плодородия: Сб.тр.КазСХИ.-Алматы:КазСХИ, 1994 – С.39-48
28. Сулейменова М.Ш. Фотосинтетическая деятельность культур орошаемого земледелия /Материалы международной научно-практической конференции. Проблемы стабилизации и развития сельского хозяйство Казахстана, Сибири и Монголии. Книга 2. А. 2000 – С.79-80
29. Кондратьев В.И. Сроки сева клещевины //Зерновое хозяйство. №5.1997 -.41-43
30. Искаков К.А. Масличные культуры. – Костанай, 2000 – С.19-20
31. Земляной С.С., Гонгалская Н.А. Изучение продуктивности различных масличных культур //Материалы региональной научно-практической конференции «Современные проблемы развития крестьянских и фермерских хозяйств», -Кокшетау, КГУ им Ш.Ш.Уалиханова, 2001 – С.158-159
32. Ракицкий И.А., Удобрение масличных культур // Вестник селькохозяйственной науки Казахстана, №8. 2006 – С.16-18
33. Гришанов И.Н. и др. Урожайность масличных культур // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. -№5. 2009-С.11-12
34. Елешев Р.Е., Нургасенов Т.Н., Умбетов А.К. и др. Адаптивная технология возделывания масличных культур на орошаемых землях юго-востоке Казахстане, рекомендации. –Алматы. 2011. –20с.
35. Нургасенов Т.Н., Каракальчев А.С., Арыстангулов С.С. Основные приемы возделывания клещевины в условиях предгорной зоны Алматинской области. //Известия НАН РК. -2012. -№3. С.31-35
36. Елешев Р.Е., Нургасенов Т.Н., Умбетов А.К. и др. Адаптивная технология возделывания масличных культур на орошаемых землях юго-востоке Казахстане, рекомендации.- Алматы. 2011.-20с.
37. Нургасенов Т.Н., Каракальчев А.С., Арыстангулов С.С. Основные приемы возделывания клещевины в условиях предгорной зоны Алматинской области. // Известия НАН РК.-2012.-№3.-С.31-35.
2. Күрішбаев А.К. Республика егіншілігіне жүйелі даму қажет. 11жаршы, Алматы, 2004,лвс-Б-3-4.
3. Күрішбаев А.К. «ҚР астық өндірісінің жай-күйі және проблемалары» 11//жаршы, Алматы, 2003, № 11, Б-3-6.
4. Данилова И.М. Каждый год с высоким урожаем. // Масличные культуры.-1982.- №6.- С.29-30.
5. Свиридова А.А., Никитенко В.В. Главное соблюдать технологию. // Масличные культуры.-1982.- №6.- С.30-31.
6. Тутушкин М.И. Клещевина на юге Украины/ М.И.Тутушкин.- Херсон, 1968.-122с.
7. Йокиг Р.С. Сроки посева и площади питания клещевины сорта Червонная в условиях южной степи Украины рекомендации, Ставрополь.-1974г, 25с.
8. Котляр Н.М. Внедряем новую технологию выращивания клещевины. // Масличные культуры.-1983.-№5.- С.14-15.
9. Кондратьев В.И. Сроки сева клещевины //. Зерновые хозяйство.-1997.- №5, С.41-43.
10. Машкин В.А.кн Губарев Н.В. Сроки посева клещевины в Краснодарском крае/ Бюллетень НТИ по масличным культура. Рост и развития клещевины. М. Колос, 1980.- С.52-58.
11. Иванов В.К. и др. Рекомендации по выпащиванию высоких и устойчивых урожаев клещевины на орошаемых землях // Москва. Колос. 1969.-15с.
12. Мошкин В.А. Клещевина. Москва. Колос. 1980.-.35с.
13. Игнатьев Б.К., Губарев Н.В. Сроки посева клещевины в Краснодарском крае-Бюллетень НТИ по масличным культурам //1974. С.25-26.
14. Губарев Н.В. Совершенствование некоторых приемов возделывания клещевины в зоне неустойчивого увлажнения Краснодарского края. Ставрополь. 1974, 120с.
15. Минковский А.Н. Методические рекомендации по внедрению полевых опытов с клещевиной в Запарожье. 1993.- .23с.
16. Никитин Д.И. и др. Рекомендации по возделыванию масличных культур (подсолнечник, соя, клещевина).- Запорожье. 1998.- 21с.
17. Салатенко В.А. Влияние площади питания на урожай семян клещевины. В кн. Физиология и биохимия культурных растений. 1977. т 9. Выпуск 4.-С.424-431
18. Никитин Д.Н., Подкуйченко Г.В., Минковский А.Е. Методические рекомендации по возделыванию клещевины. Киев. -1990.-30с.
19. Минковский А.Г. Состояние и перспективы производства клещевины на юге Украины. Земледелие. -2000.- №1.- С.50-54.
20. Иванов В.К., Монолов М.И. Клещевина на юге Украины.// Вестник с-х.науки.-1964.-№2.- С.13-15
21. Минеев В.Г. Достижения агрохимии и сельскохозяйственное производство. М., «Знание», 1979-48с.
22. Ничипорович А.А. Фотосинтетическая деятельность растений как основа их продуктивности в биосфере и земледелии //Фотосинтез и продукционный процесс. –М.: Наука, 1988-528с.
23. Тооминг Х.Г. Оптимизация фотосинтетической деятельности на ценотическом уровне//Фотосинтез и продукциональный процесс. –М.: Наука, 1988-С.164-176
24. Мырзахметов Т.М. Основные тенденции развития зернового хозяйства Казахстана//Аналитический обзор. Алмалыбак: КазГосИНТИ, 1998-36с.
25. Елешев Р.Е., Агроэкологические проблемы современной агрохимии //Экологические пробл. применения удобрений и воспроизводство почв. Плодор.:Сб. Науч. Тр. –А., 1994 – С.96-101
26. Елешев Р.Е., Бекетов Ш.У., Даулеталиева Ш.Р. Агроэкологическая роль органических удобрений и повышении плодородия темно-каштановых почв и продуктивность зерновых севооборотов // Экологические пробл. применения удобрений и воспроизводство почвенного плодородия: Сб. Тр. КазСХИ.-Алматы: КазСХИ, 1994-С.39-48
27. Елешев Р.Е., Бекетов Ш.У., Даулеталиева Ш.Р. Агроэкологическая роль органических удобрений в повышении плодородия темно-каштановых почв и продуктивность зерновых севооборотов // Экологические пробл. применения удобрений и воспроизводство почвенного плодородия: Сб.тр.КазСХИ.-Алматы:КазСХИ, 1994 – С.39-48
28. Сулейменова М.Ш. Фотосинтетическая деятельность культур орошаемого земледелия /Материалы международной научно-практической конференции. Проблемы стабилизации и развития сельского хозяйство Казахстана, Сибири и Монголии. Книга 2. А. 2000 – С.79-80
29. Кондратьев В.И. Сроки сева клещевины //Зерновое хозяйство. №5.1997 -.41-43
30. Искаков К.А. Масличные культуры. – Костанай, 2000 – С.19-20
31. Земляной С.С., Гонгалская Н.А. Изучение продуктивности различных масличных культур //Материалы региональной научно-практической конференции «Современные проблемы развития крестьянских и фермерских хозяйств», -Кокшетау, КГУ им Ш.Ш.Уалиханова, 2001 – С.158-159
32. Ракицкий И.А., Удобрение масличных культур // Вестник селькохозяйственной науки Казахстана, №8. 2006 – С.16-18
33. Гришанов И.Н. и др. Урожайность масличных культур // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. -№5. 2009-С.11-12
34. Елешев Р.Е., Нургасенов Т.Н., Умбетов А.К. и др. Адаптивная технология возделывания масличных культур на орошаемых землях юго-востоке Казахстане, рекомендации. –Алматы. 2011. –20с.
35. Нургасенов Т.Н., Каракальчев А.С., Арыстангулов С.С. Основные приемы возделывания клещевины в условиях предгорной зоны Алматинской области. //Известия НАН РК. -2012. -№3. С.31-35
36. Елешев Р.Е., Нургасенов Т.Н., Умбетов А.К. и др. Адаптивная технология возделывания масличных культур на орошаемых землях юго-востоке Казахстане, рекомендации.- Алматы. 2011.-20с.
37. Нургасенов Т.Н., Каракальчев А.С., Арыстангулов С.С. Основные приемы возделывания клещевины в условиях предгорной зоны Алматинской области. // Известия НАН РК.-2012.-№3.-С.31-35.
Ф. 7.04-08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТҰЯҚОВА ПЕРИЗАТ ӘЗІМБАЙҚЫЗЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Майкененің өсіп-дамуына себу тәсілі мен мөлшерінің әсері
5В080100 – Агрономия
Шымкент, 2016
Ф. 7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ауылшаруашылығы ғылымдары жоғары мектебі
Агротехнология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедрамеңгерушісі
б.ғ.к., Г.И.Елибаева
(ғылыми дәрежесі, атағы, аты-жөні)
____ __________ 2016ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Майкененің өсіп-дамуына себу тәсілі мен мөлшерінің әсері
Мамандығы: 5В080100 –Агрономия
Орындаған Тұяқова
П.Ә.
Ғылыми жетекшісі Алимбекова Н.А.
Шымкент, 2016
Ф.7.04 -10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ауылшаруашылығы ғылымдары жоғары мектебі
Агротехнология кафедрасы
Мамандығы 5В080100 –Агрономия
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
Агротехнология
Г.И.Елибаева
_______ 201 ж.
Дипломдық жұмысты(ж о б а н ы) орындауға
ТАПСЫРМА№___
Студент Тұяқова Перизат ӘзімбайқызыАП-12-1к1_________
(Т.А.Ә)
(тобы)
Жұмыстың тақырыбы:Майкененің өсіп-дамуына себу тәсілі мен мөлшерінің әсері
Университет бойынша _____________________бұйрығымен бекітілген
Жұмысты аяқтау мерзімі ___________________________________ _________
Жұмысты орындауға берілген мәліметтер _____________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Дипломдық жұмысты орындауға қатысты сұрақтар тізімі
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
______
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
№ Бөлім Кеңес берушінің аты
рс жөні, қолы
1 2 3
1 Аналитикалық бөлім
2 Технологиялық бөлім
3 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
4 Қоршаған ортаны қорғау
5 Экономика
6 Бизнес-жоспарлау
Графикалық материалдар тізімі (міндетті сызбаларды көрсету)____________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
__________________________
Ұсынылған негізгі әдебиеттер
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
________________
Тапсырманың берілген күні __________ 201___ж.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жетекшісі ____________ _______________
( қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент _____________ ____________
( қолы)
Ф. 7.04 - 11
Диплом жобасын (жұмысын) жазудың
КҮНТІЗБЕЛІК КЕСТЕСІ
№ Бөлім Орын Орындалу Тапсырма Тапсырма Кеңесшінің
рс далу % мерзімі берілген ны орындау қолы
мерзімі мерзімі
1 Кіріспе 5
2 Аналитикалық бөлім 15
3 Технологиялық бөлім 40
4 Тіршілік 5
қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау
5 Қоршаған ортаны 5
қорғау
6 Экономика 10
7 Бизнес-жоспарлау 10
8 Қорытынды 5
9 Пайдаланылған 5
әдебиеттер тізімі
Барлығы 100
Жұмыстың ғылыми жетекшісі _____________________
(қолы, күні)
Бітіруші түлек
_______________________
(қолы, күні)
Норма бақылау ____________
(аты-жөні, қолы, күні)
Ф.7.15-11
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТА (ЖОБАДА)
КЕЛІСІМ ПАРАҒЫ
Тақырыбы: : Майкененің өсіп-дамуына себу тәсілі мен мөлшерінің әсері
__________________________ ______________________
(А.Ж.Т., қолы)
Кеңесшілер:
Еңбекті қорғау және тіршілік Экономика бойынша
қауіпсіздігі бойынша
___________________________________ _______________
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
_________________________ _________________________
(күні, қолы)
(күні, қолы)
Қоршаған ортаны қорғау Бизнес жоспар
бойынша
бойынша
_________________________ _________________________
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
_________________________ _________________________
(күні, қолы)
(күні, қолы)
Норма бақылау
_________________________
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
________________________
(күні, қолы)
АННОТАЦИЯ
Дипломдық жұмыста кіріспе, негізгі бөлімдер, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер келтірілген. Жұмыс негізінен алты бөлімнен тұрады:
аналитикалық бөлім, ғылыми зерттеу бөлімі, тіршілік қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық, бизнес жоспар
бөлімдері. Аналитикалық бөлімінде жұмыстың тақырыбына сай әдебиетке шолу
және зерттеудің қойылу мақсаты баяндалады.
Дипломдық жұмыстың тір шілік қаіупсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау
бөлімдерінде зертханадағы жүргізілген жұмыстардың техника және экология
қауіпсіздігі баяндалған. Экономикалық бөлімде жұмыстың экономикалық
тиімділігі, қажетті қаражат мөлшері мен шығымдары есептелген. Бизнес
жоспарлау бөлімінде кәсіпорынға сипаттама беріліп, оны жүзеге асыру
тәуекелділігі баяндалған.
Беттер___Кесте ___Сурет ___Әдебиет ___
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Аналитикалық бөлім
1.1 Майкененің халық шаруашылығындағы маңызы, таралуы өнімі
1.2 Ботаникалық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері.
1.3 Өсіру технологиясының ерекшеліктері
1.4 Майкененің себу тәсілі және мөлшері
1.5 Күтіп баптау шаралары
2 Тәжірибелік бөлім
2.1 Аймақтың топырақ-климат жағдайларының ерекшеліктері
2.2 Ізденістің бағдарламасы және жүргізілу әдістемелері
3 Зерттеу нәтижелері
3.1 Майкененің өсіп-дамуының себу тәсілі мен мөлшерінің
әсері
3.2 Майкене өсімдігінің фитосинтетикалық әрекетінің себу
тәсілі мен мөлшерімен байланысты
3.3 Майкененің тұқым өнімділігі мен май шығымдылығының
қоректік алаңша көлемімен байланыстылығы
4 Тіршілік қауіпсіздігі
5 Қоршаған ортаны қорғау
6 Экономика
7 Бизнес-жоспар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
ҚР СТ 1.5-2004 Стандарттардың мазмұны, оны түзу, рәсімдеуге қойылатын
жалпы талаптар.
МЖМБС 2.102-68 КҚБЖ (ЕСКД). Конструкторлық құжаттардың түрлері мен
комплекстері.
МЖМБС 2.104-2006 КҚБЖ (ЕСКД). Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.201-80 КҚБЖ (ЕСКД). Бұйымдар мен конструкторлық құжаттарды
белгілеу.
МЖМБС 2.301-68 КҚБЖ (ЕСКД). Форматтар.
МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД). Сызбалық шрифттер.
МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД). Әріптік белгілеулер.
МЖМБС 2.601-2006 КҚБЖ (ЕСКД). Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД). Схемалар. Түрлері мен типтері. Орындауға
қойлатын жалпы талаптар.
МЖМБС 7.1-2003. Библиографиялық жазу. Библиографиялық сипаттама. Жалпы
талаптар мен орындау ережелері.
СТ ОҚМУ 4.02-2008 Университет стандарты. Сапа менеджменті жүйесі
құжаттарын түзу, мазмұндау мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар.
СТ ОҚМУ 7.11-2010 Университет стандарттары. Оқу-әдістемелік
процестерді басқару.
ҚҮ ОҚМУ 4.03-2008 Құжаттамалы үрдіс. Құжаттарды басқару.
ӘН ОҚМУ 7.14-2008 Дипломдық жұмысты жобалауды ұйымдастыру
АНЫҚТАМАЛАР
Егістің ылғалмен қамтылуы- танаптағы екпе дақылдардың топырақ ылғалына
талабын қамтамасыз етуі.
Тәлімі егіншілік- ауа райының қолайсыз жағдайындаөсірілетін дақылдар
өнімі көктемгі жауын-шашынға негізделген суарылмайтын егіншілік саласы
Дақыл-белгілі бір мақсатта пайдалану үшін мәдени егісте өсірілетін
өсімдік түріЖалпы өнім-белгілі бір уақыт аралығындағы өндірілген өнім
көлемі
Ауыспалы егіс-екпе дақылдар мен жердің ғылыми негізде егіс
танаптарындағы белгілі уақыт аралығындағы алмасып отыруы
Аңызақ – далалы-шөлейт аймақтарда жазғытұрым жиі кездесетін және
өсімдік тіршілігіне өте қолайсыз құрғақ та ыстық жел.
Қарашірік – құнарлықты анықтайтын және топырақтың жоғарғы қабатындағы
қара қоңыр түсті органикалық зат.
Құрғақшылық – ауаның шамадан тыс температурасы мен аңызақ желдің
салдарынан туындайтын жайсыз құбылыс.
Өнімді ылғал қоры – өнімге тікелей әсері бар топырақтағы өсімдіктер
пайдаланатын ылғал мөлшері.
Өсу кезеңі – өсімдік өскіндері жер бетіне шыққаннан бастап толық
піскенге дейінгі аралық.
Өсімдік зиянкестері – өсімдіктерді зақымдаушы зиянкес жәндіктер мен
насекомдар тобы.
Сүрі жер – ауыспалы егістегі ылғал жинайтын және арамшөптермен күрес
жүргізілетін танап.
Сыдыра жырту – топырақты қайырмасыз құралдармен жыртып өңдеу.
Сыртқы орта – тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта факторларының
жиынтығы.
Өсімдік аурулары – зиянды саңырауқұлақ қоздырғышының әсерінен дамитын
өсімдік кеселі.
Тұқымның өнгіштігі – белгілі бір жағдайда тұқымның өніп шығу қасиеті.
Тыңайтқыштың әсерлі заты – тыңайтқыш құрамындағы өсімдік сіңіре алатын
элемент мөлшері.
Фенология – табиғаттағы маусымдық құбылысты және оның ауа райы
ерекшелігімен байланысын зерттейтін ғылым саласы.
Физиология – тірі ағзада жүретін алуан түрлі құбылыстар мен зат
алмасуы жайлы ғылым.
Технология- нақты топырақ-климат жағдайында тиімді мөлшерде және
сапалы өнім алу мақсатында арнайы ғылыми-зерттеу нәтижесінде әзірленген
белгілі бір дақылды өсіру тәсілдерінің жиынтығы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР- Қазақстан Республикасы
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
АҚ – акционерлік қоғам
ЖШС- жауапкершілігі шектеуші серіктестік
г- грамм
га- гектар
кг- килограмм
л-литр
м-метр
мин-минут
мг-миллиграмм
мм-миллиметр
мл-миллилитр
см-сантиметр
ц-центнер
%- пайыз
м3- шаршы метр
млн – миллион
цга – гектарына центнер
кв.км- шаршы километр
°С- градус Цельсий
КІРІСПЕ
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының агросаясаты өсімдік
шаруашылығы саласын әртараптандыруға бағытталған, яғни астық дақылдары егіс
көлемі мен құрылымын қайта қарау арқылы оңтайландыру, қысқа ротациялы
ауыспалы егістерді өндіріске енгізу және дәстүрлі дақылдарға балама ретінде
тағамдық, техникалық және мал азықтық маңыздылығы жоғары перспективалы
дақылдарды ұсыну болып табылады.
ҚР Агроөнеркәсіп кешенінің 2011-2015 жылдардағы даму бағдарламасында,
республиканың оңтүстік-шығыс өңірлерінің тәлімі және суармалы жерлерінде
дәстүрлі майлы дақылдармен қатар, болашағы зор майлы дақылдар түрлерін
өндіріске енгізу көзделіп отыр. Олар өздерінің жоғары өнімділігімен, май
шығымдылығымен ерекшеленеді. Олардың майын азық-түлікке, техникалық
мақсаттарға және биожағармай өндірісінде пайдалануға болады.
Республикада майлы дақылдар мен жемістерін өңдеу өндірісін өзіндік
шикізатымен қамтамасыз ету жоғары өнімді және шаруашылықтық құнды
белгілерге ие басқадай майлы дақылдар түрлерінің сорттары мен будандарының
ғылыми жобаларын жасаумен тікелей байланысты, сонымен қатар олардың қор
үнемдеуші, экологиялық таза жоғары өнім қалыптастыратын
тиімдітехнологияларын өндіріске енгізу ауадай қажет.
Сонымен қатар еліміздегі тамақ және өсімдік майы өнеркәсібінің майлы
тұқымға қажетін толық қамтамасыз етуде майлы дақылдардың егіс көлемін
кеңейтумен қатар, олардың жергілікті топырақ-климат жағдайына бейімді
сорттарын шығару және оларды өндіріске енгізу керек. Күттірмейтін
көкейтесті проблемалар қатарынан орын алады. Әсіресе, майлы дақылдардың
отандық селекция сорттарының сорттық өсіру технологиясын нақтылы өңір
жағдайына бейімдеу және тауар өндірушілер мен фермерлерді өте қымбат
импорттық тұқымдарға және өңдеу мекемелерін шетел шикізатына тәуелділігін
азайтуға, сонымен қатар, елде тіркелмеген генетикалық модификацияланған
материалдар ағынына тосқауыл қоюға мүмкіндік жасалады.
Майлы дақылдарды жер шарында жылына 140 млн гектарға өсіреді.
Дүниежүзінде өндірілетін өсімдік майының құрылымы негізінен майбұршақ
майынан, оның үлесі-30%, пальма-27%, рапс-14,6%, күнбағыс майы үлесі-9,4%
құрайды, ал мақсары майының үлесі 2% жуық.
Өсімдік шаруашылығын әртараптандыруда майлы дақылдарға жетекші орын
беріледі, сондықтан перспективалы майлы дақылдар түрлерін өндіріске
енгізудің ғылыми-практикалық маңызы зор. Осындай дақылдар қатарына
майкенені жатқызуға болады.
Республика егіс көлемін ықшамдауда майлы дақылдар үлесі артуда.
Әсіресе перспективалы майлы дақыл-майкененің себу тәсілі мен мөлшерін
жергілікті топырақ-климат жағдайына бейімдеудің ғылыми-практикалық маңызы
зор.
Көрсетілген мақсатты орындауда төмендегідей міндеттер қойылды.
- Майкене дақылының себу тәсілі мен мөлшерінің өсімдіктің өсіп
жетілуіне әсерін зерттеу,
- Дақыл өнімділігінің және оның құрылымының қоректік алаңша аумағымен
байланыстылығын анықтау
- Майкенені қолайлы тәсілмен және мөлшермен себудің экономикалық
тиімділігін дәлелдеу.
1АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Майкененің халық шаруашылығындағы маңызы, таралуы өнімі
Майкене-жоғары майлы өсімдік. Тұқымында жалпы 47-50% кеппейтін май
болады, ал ядросында 64-71% болса, жаңа сорттар құрамындағы майдың мөлшері
73-74% жетеді.
Майкене тұқымында өте улы зат-рицин болады және оның құрамында циан
тобы мен рицинин (алкалоид) кіреді.
Өсімдік майы өзіні жабысқақтылығымен және төменгі температурада (-160С
дейін) қатаймайтын қасиеттерімен құнды. Сондықтан, оны машиналардың тез
қозғалатын бөліктерін майлауға пайдаланады. Майкене майы соңғы кезде
авацияда және космонавтикада сұранысқа ие. Сонымен қатар, тұқымын ыстықтай
сығымдау немесе еріткіш қосып экстракциялау арқылы майкене майын өндіреді,
оны тері илеу, мақта-мата, лак-бояу, сабын қайнату және өндірістің басқа
салаларында кеңінен пайдаланады, ал суықтай сығымдау арқылы медицинада
қолданылатын кастор майы алынады. Екі тәсілмен алынған майлардың
айырмашылығы, егер майкене майында аздаған мөлшерде улы зат сақталса, ол
кастор майында кездеспейді.
Күнжарасынан казеин желімін алады және тыңайтқыш ретінде пайдаланады,
себебі оның құрамында 7,5% азот болады.
Соңғы жылдыры май сығу зауыттарында майкене күнжарасын
залалсыздандырып, малға азық ретінде қолданады. 100кг күнжарасында 92
азықтық өлшем және 2,6кг қортырмалы протеин бар.
Жапырағын жібек құрттарын қоректендіруге пайдаланады, сабағынан арқан,
жіп есіледі [1].
Майкененің отаны-Африка елдері, атап айтқанда Эфиопия мемлекеті. Оны
ертеректе Египетте өсірген, одан Азияға, Америкаға содан кейін Европаға
таралған. Дүние жүзілік егіс көлемі 1,5млн гектарға жуық. Ең көп егісі
Индия, Бразилия және Қытайда. ТМД елдерінде Солтүстік Кавказда, Украинада
және Ресейдің Кубань Ростов облыстарында және Орта Азияда өсіріледі. Егіс
көлемі 100 мың гектарға жуық, ал Қазақстанда мүлдем жоқтың қасы, тек қана
жабайы түрлері кездеседі. Стратегиялық маңызды дақыл бола тұра, қажетті
деңгейде өсірілмеу себебі, тұқымын жинау қиыншылығы, яғни арнайы
комбаиндардың болмауы кедергі болуда.
Тұқымның орташа өнімділігі 8-10цга, ал суармалы жерлерде 15-20цга
түсім жинауға болады [1,2].
1.2 Ботаникалық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері
Майкене Ricinus туыстығына, сүттіген тұқымдастығына жатады. Тропикалық
және субтропикалық белдеулердің көпжылдық өсімдігі, ал біздің елімізде бір
жылдық өсімдік ретінде өсіріледі, себебі қыстың суығына шыдамайды.
Майкене атауы латынша Ricinus –кене деген сөзден шыққан, себебі
дақыл тұқымының пішіні кене пішініне ұқсас. Кәдімгі майкененің бірнеше
түрлері бар, олар майлы (касторник), дәрілік (рицина) және жабайы рай
ағашы.
Кәдімгі майкене төрт түртармаққа бөлінеді:қан-қызыл, маньчжуриялық,
занзибарлық және персиялық. ТМД елдерінде персиялық және қан-қызыл
түртармақтары таралған.
Майкене өсімдігі-кіндік тамырлы, тамыр жүйесі жақсы жетілген,
топырақтың 3-4м тереңдігіне және жан-жағына 1,5-2м жайылып тарайды. Сабағы
тік, ортасы қуыс, күшті бұтақтанған, биіктігі 1-3 м жетеді, ал көпжылдық
жабайы түрлері 10м дейін барады. Сабағының түсі жасыл немесе қызыл-қоңыр.
Жапырақтары ірі, ұзын сағақты, ұзыннан тілінген 7-11бөліктерден тұрады.
Негізгі сабақта 5-20 аралығында ірі жапырақтар болады, сағағының ұзындығы
20-60см. Жапырақтары кезектесіп орналасады, алақаны тықыр, қалқан тәрізді,
ені 30-80см.
Гүл шоғыры-шашақгүл ұзындығы 60-80см. Бір өсімдікте 2-12 дейін
гүлшоғырлар болады. Шашақгүлдің жоғарғы жағында аналық гүлдер, ал төменгі
бөлігінде аталық гүлдері жиналған. Біздің елімізде бір өсімдікте тек қана 3-
5 шашақгүл ғана пісіп жетіледі, ал отанында 100-150 дейін піседі.
Әрбір шашақгүлдерде 50-200 дана гүлдер бар. Гүлдері ұсақ, жай бес
ескекті гүл серігінен тұрады, дара жынысты. Аталық гүлдерде аталықтар көп,
ал аналық-үш ұялы жатын, үш қос ескекті тозаңдардан тұрады. Майкене-айқас
тозаңданатын өсімдік. Жемісі-үш ұялы шар тәріздес қауашақ, әрбір ұяда бір-
бірден тұқым орналасады. Сырты тегіс, кейде тікенді. Алдымен орталық
шашақгүлдегі қауашақтар піседі, содан соң бүйіріндегілері, піскен кезде қан-
қызыл түртармақтың қауашақтары жарылып тұқымдары шашылады, ал персиялық
түртармақ қауашағы жарылмайды. Тұқымы-сопақша жұмыртқа пішінді, қабығы
әлсіз. Тұқымының сырты ала, түсі сұрдан-қара қоңырға дейін. 1000 тұқым
салмағы 200-500г.
Майкене-жылу сүйгіш өсімдік. Тұқымы 12-130С өне бастайды, көгі жаппай
16-180С пайда болады. Өсіп, жетілуіне қолайлы температура 25-300С.
Өсімдік барлық өсу кезеңдерінде аз уақыттағы үсітерден (-20С) зардап
шегеді.
Вегетация кезеңінің ұзақтығы 110-150 күн және өсу дәуіріндегі қажетті
белсенді температуралар жиынтығы (100С жоғары)-2500-32000С тең.
Ылғалға талабы жоғары. Жоғары өнімді ылғалды жылдары немесе суармалы
жерлерде береді. Қуаңшылық жылдары өсімдіктің жапырақтары түсіп, гүлдері
мен қауашақтары жетілмейді. Ылғалдың жетіспеуі өнімділікпен май
шығымдылығына да кері әсерін тигізеді.
Жарық сүйгіш өсімдік. Топырақ құнарлылығына қатаң талаптар қояды. Ең
жақсы топырақ типтері-қоректік заттарға бай қара және сұр топырақты жерлер.
Топырақ ертіндісінің қолайлы реакциясы 6,0-7,3. Майкене үшін қолайсыз ауыр
сазды, бастапқы және тұзданған жерлер.
Cорттары:Донская крупнокистная, ВНИИМК 165 улучшенная, Херсонская 10,
Краснодарская 3, Хортицская және т.б [3,4].
1.3 Өсіру технологиясының ерекшеліктері
Майкенені күздік бидайдан, жүгеріден және дәнді бұршақ дақылдарынан
кейін орналастыру керек. Майкененің өзі де жаздық астық дақылдарына жақсы
алғы егіс болып саналады. Фузариоз ауруымен залалдану қаупін ескере отыра,
майкенені бастапқы орнына 8 жылдан кейін ғана қайтаруға болады.
Майкененің қоректік заттарға да талабы жоғары. Ол 1ц тұқым
қалыптастыру үшін, топырақтан 7,2кг азот, 1,7кг фосфор және 5,0кг калий
жұмсайды. Дақыл үшін жақсы тыңайтқыш болып көң саналады және оны 20тга
мөлшерінде шашу тұқым өнімділікті 20-25% жоғарылатады. Бүкілодақтық майлы
дақылдар ғылыми зерттеу институтының деректері бойынша, майкене
плантациясына N60-90P90K30кг әсерлі затпен минералды тыңайтқыштар беру
тұқым өнімділігін 16-20% көтерді.
Топырақ өңдеу. Майкене өсірілетін танапты күзде алғы дақылды
жинағаннан кейін, сыдыра жыртып, содан соң 25-27см тереңдікке сүдігер
тартады. Ерте көктемде танап тырмаланып және қажетіне қарай
культивацияланады.
Дақылды индустриалды технологиямен өсіруде арамшөптермен күресу үшін,
тиімділігі жоғары топырақ гербицидін трефланды (6-8кгга) себер алдындағы
культивацияға салады.
Егістік материалға қатаң талаптар қойылады. Себуге ірі және біркелкі
сортқа тән тұқым іріктеп алынады. Тұқымдық материалдың тазалығы 98% және
өнгіштігі 85% төмен болмау керек. Себер алдында тұқымдық материалды
ауруларға қарсы дәрілейді.
Майкенені үсік шалу қаупі өткеннен соң, топырақтың 10см қабаты 120С
жылынғанда себе бастайды. Ерте немесе кеш себу өнімділікті төмендетеді.
Республиканың оңтүстік-шығысындағы майкене себудің қолайлы күнтізбектік
мерзімі мамыр айының бірінші онкүндігінің соңы (Т.Н.Нұрғасенов және т.б.,
2010).
Майкенені шаршы ұялы (70х70см) және пунктирлі тәсілмен 70см
қатараралықпен СУПН-8, СПЧ-6МФ сепкіштерімен себеді. Т.Н.Нұрғасенов және
т.б (2010), республиканың оңтүстік-шығысының суармалы жерлерінде майкенені
90х60 см нобаймен себуді ұсынады.
Себу мөлшері ірі тұқымды сорттарды 20-25кгга және ұсақ тұқымдыларды-
10-12кгга. Себу тереңдігі 6-10см. Гектардағы өсімдіктер жиілігі 45-60 мың
дана аралығында болу керек [1,2,3,4,5,6].
1.4 Майкененің себу тәсілі және мөлшері
Жоғары өнім алуға бағытталған кешенді шараларға майкене өсімдігіне
оңтайлы қоректік алаңша таңдау болып саналады.
Майкене дақылының өсімдігі жиілігінің артуына байланысты, бүйір
шашақтарының өнімділігінің төмендеуі, барлық аймақтардың тәлімі жерлерінде
майкенені шаршы-ұялы әдіспен себуде гектарда 40-50 мың дана өсімдік
қалдыру керек.
Ізденушілер.(1982) пікірлерінше, майкене өсімдігінің тұқым себу
мөлшерін дақылдың зертханалық өнгіштігіне байланысты қояды, 10 ұзынша
метрге 5-6 өнгіш тұқым себіледі, сонда өнімді жинау алдында гектарда 45-50
мың өсімдік қалуы керек.
Майкененің ВНИИМК 165 және Донская крупнокистная сорттары үшін
гектарға 50-60 мың дана тұқым себу қажет. Егістік өнгіштікті және
өсімдіктердің вегетация кезіндегі зақымдануын ескере отыра, себу мөлшері
оңтайлы өсімдіктер жиілігінен 25-30% артық болуы керек.
Майкененің негізгі себу тәсілі-пунктирлі, қатараралық ені 70см,
ондай егіс пневматикалық СУПН-8 және СПЧ-6 сепкіштеріменорындалады.
Сепкішті белгіленген себу мөлшеріне себу дискілері мен олардың айналу
жылдамдықтарын өзгерту арқылы қол жеткізіледі.
Украинаның (1982) Херсон облысында майкененің Донская крупнокистная
сортын гектарына 20-22кг тұқыммен себуді ұсынады, осындай жағдайда тұқымды
жинау алдында гектардағы өсімдіктер жиілігі 43-45 мың данадан кем болмау
керек. Себу тәсілі-пунктирлі, себу мерзімін топырақтың тұқым сіңіру қабаты
100С жылынғанда бастайды [7].
Майкененің ең жақсы себу тәсілі-70х70см. Суармалы жерлерде майкененің
өсіп-дамуына қажетті су және қоректік режимдер жасалып, гектардағы
өсімдіктер жиілігі 60 мың данаға жетеді, немесе әрбір ұяда 3 өсімдіктен
болады.
Ізденушілер (1969) пікірінше, гектардағы өсімдіктер жиілігін
қамтамасыз ету үшін, әрбір ұяға 3-4 дана тұқым салу керек [8].
Арамшөптермен ластанған жерлерде майкенені шаршы-ұялы әдіспен
(70х70см) себу пайдалы, себебі қатараралық культиватормен өңделеді. Дақылды
пунктирлі әдіспен сепкенде бір ұзынша метрге 5-6 дана тұқым себіледі, ал
шаршы-ұялы әдісте 3-4 дана тұқым әрбір ұяға салынады. Тұқым сіңіру
тереңділігі 7-10см.
Майкенені (1975) СПЧ-6М және СПУН-8 сепкіштерімен сепкенде диаметрі
6мм 14 ойықты дискілер таңдалады [9].
Суармалы егіншілікте майкене өсімдігінің қоректік алаңшасы сорттың
биологиялық ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Әлсіз бұтақтанған
және бір шашақты сорттарды суғару жағдайында гектарына 50-60мың өсімдіктер
жиілілігімен себеді [10].
Бүкілодақтық майлы дақылдар ҒЗИ Армавир тәжірибе станциясында 1973-
1974 жылдары жүргізілген тәжірибелерінде ВНИИМК 165 жақсартылған сортының
өнімділігі 20 мың өсімдігі себілген нұсқада дұрыс болған, ал 60 мың
себілген танаптарда өнімділік төмендеген[11].
Кейбір ізденушілердің пайымдауынша майкененің себу тәсілі өнімділікке
айтарлықтай өзгеріс әкелмейді, бірақта фотосинтездің өнімділігін жоғарлату
үшін өсімдіктерді алаңшада біркелкі орналастыру қажет. Херсон АШИ мен
Украина суармалы егіншілігі ҒЗИ тәжірибелерінде шаршы-ұялы және пунктирлі
тәсілмен майкенені сепкенде өнімділік бірдей болған.
Зерттеу тәжірибелерінде Армавирдің оңтүстік әлсіз сілтілі қара
топырақты жерлерінде майкененің ВНИИМК 165 жақсартылған сортының
өнімділігі суғару, тыңайтқыш және қоректік алаңшамен тікелей байланысты
болған. Жеке суғарудан алынған қосымша өнімділік 2,9-6,1цгаболса,
тыңайтқыштан-2,0-5,6; ал оңтайлы өсімдіктер жиілігі-1,0-2,2цга өнім
қалыптастырса, ал осы үш элемент бірігіп-7,5-9,5цга өнім берген.
Максималды өнімділік (21,8цга) N60P90 нұсқадан [12].
1973-1977 жылдары Қырғыстан, Өзбекстан және Қазақстанға жүргізілген
өндірістік тәжірибелер көрсеткендей, аталған өңірлер майкене өсіруге
қолайлы[13].
Топырақ құнарлылығын толық пайдалану және топырақ ылғалдылығын
өнімділік түзуге тиімді жұмсау үшін өсімдіктерді оңтайлы қоректік алаңшада
орналастырудың маңызы зор. Майкененің өнімділігіне өсімдіктердің гектардағы
жиілігі үлкен әсерін тигізеді, себебі өнімділік тек қана орталық шашақта
қалыптасып қоймайды, сонымен бірге бүйір шашақтарындағы қорапшалар мол
болады және өсімдіктердің оңтайлы жиілігі комбаинмен жинауға ыңғайлы болады
[14].
Бүкілодақтық майлы дақылдар институтында майкененің қоректік алаңшасын
зерттеу жұмыстары 1926 жылдан басталған, онда қатараралық ені 71-107см мен
өсімдіктер жиілігі 8-26 мың данага зерттелді.
Авторлардың анықтауынша, майкененің гектардағы өсімдіктер жиілігі 26
мың дана болу керек.
1932 жылдан бастап Бүкілодақтық майлы дақылдар ҒЗИ майкенені танаптағы
жиілігін арттыру тәжірибелер жүргізіле бастаған-48 мың данага. Зерттеулер
көрсеткендей, жиі себілген нұсқаларда майкене ерте піседі, себебі негізгі
өнімділік орталық шашақта қалыптасады екен. Байқаулар көрсеткендей,
майкененің өнімділігінің бүйір шашақтары арқылы артуы егер өсімдіктер өте
сирек орналасқан жағдайда байқалады. Бірақта аталған ерекшеліктер дақылдың
жетіспеушілік қасиеттеріне жатқызуға болады, себебі бүйір бұтақтарының көп
болуы және олардың әртүрлі мерзімде пісуі, өнімді механизациялық тәсілмен
жинауға кедергі жасайды. Сондықтан әлсіз бұтақтанатын ВНИИМК 165 сорты үшін
өсімдіктердің қоректену алаңшасын ықшауда тек қана өнімділікті орталық
алаңшадан алуды ұсынады, яғни жинау алдында дақылдың вегетативтік массасы
минималды жағдайда болуы керек [15,16].
Ресейдің Ростов және Ставрополь өлкелерінде майкене өнімділігі
негізінен орталық шашағында қалыптастырылады, сондықтан өсімдіктер жиілігін
60 мың данаға жеткізу тиімділігімен ерекшеленеді.
Майкененің себу тәсілі өнімділікке және комбаинмен жинауға әсерін
тигізеді. Сондықтан кейбір авторлар майкенені шаршы ұялы тәсілмен себу
қажеттілік деп дәлелдейді, себебі арамшөптермен күресуде бұл тәсіл
пайдалы.
Ізденушілердің тәжірибелерінде майкене өнімділігіне ұялы әдіспен
себудің кері әсерін дәлелдеген, бірдей қоректік алаңша аумағында әрбір ұяда
2-3 өсімдіктер қайыру бір өсімдікке қарағанда өнімділікті төмендеткен.
Егіншіліктің жоғары мәдениеті жағдайында және танаптарға гербицидтер
пайдалануда пунктирлі тәсілмен себудің тиімділігі байқалды.
Украинаның оңтүстік аудандарында жаздың екінші жартысында ылғал мол
түсетін жерлерде гектардағы өсімдіктер санын 30-40 мыңға дейін азайту, ауа-
райы қолайлы жылдары майкененің бүйір бұтақтарынан мол тұқым жинауға
мүмкіндік жасайды [17].
Майкене өсіру агротехникалық шаралар жүйесінде жетекші орынды себу
мерзіміне беріледі. Зерттеу тәжірибе нәтижелеріне сүйене отыра, оңтүстік
Украина жағдайында дақылды сәуірдің аяғында – мамырдың басында себу
керектігін айтады. Себебі майкене тұқымы топырақтың 10 см қабаты 10-120С
жылынған кезде өне бастайды, бірақ та осы мерзімде топырақтың үстіңгі
қабаты кебеді, сондықтан дақылды қолайлы мерзімде ылғалды топыраққа егудің
маңызы зор.
1958-1964 жылдары жүргізілген Херсон ауылшаруашылығы институтының
ғалымдарының зерттеулері көрсеткендей , майкененің себу мерзімі өнімділік
деңгейіне тікелей әсерін тигізген. Олар зерттеулерінде майкенені үш
мерзімде сепкен (1-5-60С; 2-10-120С; 3-18-200С). тәжірибе нәтижелері
көрсеткендей, жақсы жылынған топырақта тұқымның өну үрдісі жылдамдайды.
Егер, тұқымды суық топыраққа (+5-60С) егуде майкене көгін 18-24 тәулікте,
ал жақсы жылынған топырақта (18-200С) -11-16 күннен кейін пайда болады екен
[18].
Ерте себілген егістегі өсімдіктер көгі сирек болады. Себебі, суық
топырақта ұзақ жатқан тұқым саңырауқұлақ ауруларымен зақымданып, оның өну
энергиясы мен егістік өнгіштігі төмендейді. Сонымен бірге, ерте себілген
майкене өркені көктем соңындағы үсіктен өліп қалуы мүмкін. Себебі, дақылдың
көгі -10С көтере алмайды. Ерте мерзімде себілген майкене танабы
арамшөптермен күшті ластанады, әсіресе, қыстайтын және ерте жаздық
арамшөптер топтарымен. Сондықтан дақылды ерте себу арқылы өнімді ерте
жинауға бағытталған шаралар қажетті жетістіктерге жеткізбейді. Қолайлы
мерзімде себілген дақыл өнімділігі ерте себілген танаптан 10-20% жоғары
болады. Сонымен қатар қолайлы мерзімде себілген майкене топырақ
ылғалдылығын тиімді пайдаланады және өсімдік биометриясына айтарлықтай әсер
етпейді [19].
Бүкілодақтық майлы дақылдар ғылыми-зерттеу институтында (Краснодар
қаласы) майкененің себу мезгілі бойынша алғашқы тәжірибелері 1926-1935
жылдары жүргізіледі және Солтүстік Кавказда, Украинаның оңтүстігінде өсіру
тәжірибелері бұл өсімдіктің вегетация кезеңінің ұзақтығымен ерте мезгілді
себу қажеттігін көрсетті.
Майкенені себудің оңтайлы мерзімі сәуірдің ортасы болып саналады және
оны далалық жұмыстар басталғаннан кейін 10-15 күнен кейін жүргізеді. Өте
ерте себу ұсынылмайды, себебі майкене үсікке өте сезімтал, ал тұқымдары
көктеп, өсу үшін салыстырмалы жоғары температураны талап етеді. Егер
көктемде тұқымды себуден кейін ауаның орташа тәуліктік температурасы 15-
200С құраса, өскіндер 18-20 күні көрінеді. Бірақ температураның баяу
көтерілуінен өскіндердің көрінуі тек 25-30-шы күндері байқалады. Осы уақыт
аралығында алқапта арамшөптер қаулап, жоюға көп еңбек жұмсалады. Сол
себептен, майкенені себу жиі негізгі жаздық арам-шөптер көрінгеннен кейін
немесе кеш мерзімде жүзеге асырылады.
Херсон АШИ мен Запорожье облысының ауылшаруашылық тәжірибе
станцияларының зерттеулері майкенені ластанған алқаптарда орташа мерзімді
себудің дұрыстығын көрсетті (топырақтың 10-120С дейін қызған кезінде) [20].
Қосымша сүдігерді культивациялаумен үйлестіре себу алқаптың
арамшөптерден жақсы тазартуға мүмкіндік береді және бірінші кезекте жаздық
арамшөптерді құртады. Себудің ластануы ерте мезгілмен салыстырғанда күрт
төмендеді. Бұл тәжірибелерде ең жоғарғы өнім орташа себу мерзімінде алынды,
Украинаның оңтүстік жағдайында сәуірдің аяғында – мамырдың басында
басталады.
Бұрын алынған ВНИИМК қарама-қайшы нәтижелерінің салдарынан майкенені
себу мерзімі бойынша себу алдында культивациялау аясында қосымша
тәжірибелер жүргізілді. Майкенені себу топырақтың тұқымды сіңіру
тереңдігінің 6-8-ден 14-160С дейін қызғанда жүргізіледі [21].
Украинаның оңтүстік жағдайында майкенені себуге топырақ 10 см
тереңдікте 8-100С шамасында жылынғанда бастайды. Бұл сәуір айының екінші
онкүндігіне сәйкес келеді.
Тұқым себу мөлшерін зертханалық өнгіштігіне қарап анықтайды, 10 метр
жерге 5-6 өнетін тұқым тастаған жөн, себебі жинау науқанында 1 гектарда 45-
50 мың өсімдік қалуы тиіс.
В.С.Пустовойта атындағы Бүкілодақтық майлы дақылдар ҒЗИ
зерттеушілерінің (1982) мәліметтері бойынша майкенені, топырақ тұқым себу
тереңдігі 10-120С жылынғанда бастау керек [22].
Майкененің аз бұтақтанатын сорттары ВНИИМК 165 и Донская Крупнокистная
үшін қолайлы орналасу жиілігі 50-60 мың болса, жақсы бұтақтанатын сорттары
ерте будан және орташа бұталы будан Краснодарский үшін бұл көрсеткіш 1
гектарға 30-40 мың дана өсімдікке сәйкес келеді. Егістік өнгіштігін және
өсіп даму кезеңінде өсімдіктердің зақымдануын ескере отырып, себу мөлшерін
қолайлы орналасу жиілігінен 25-30 %-ға артық себу керек.
Майкенені себудің негізгі әдісі – пневматикалық сеялкалар СУПН -8 және
СПЧ -6 арқылы жүзеге асатын, қатар аралығы 70 см болатын пунктирлі әдіс.
Берілген себу мөлшерін орындау үшін сеялканың сепкіш дискілерін дұрыс
таңдап, олардың айналу жылдамдығын реттейді.
Кубаньда майкенені себуге топырақ 10 тереңдікте 8-100С-қа жылынғанда,
сәуірдің 20-22 кіріседі. 1 м2 егістік өнгіштігін ескеріп, ВНИИМК 165
сортының 8-9 тұқымын себеді.
Краснодар өлкесінің Щербиновск ауданында майкенені топырақ 11-120С
жылынғанда, сәуірдің 25-29 аралығында сепкен жақсы. Себу мөлшерін аз
бұтақтанатын ВНИИМК 360 сортын жинау науқанында 1 гектарға 70 мың өсімдік
сақталатындай етіп есептейді. Ол үшін диаметрі 6 мм 22 тұқым түсу тесіктері
бар себу дискілерін, себу аппаратының валында 22-тісті, ал тегістегіш
дөңгелектерінде 11-тісті ауысатын жұлдызшалары бар СПЧ-6 сеялкасын
пайдаланылады. Херсонск облысында крупнокистная сорты үщін себу мөлшерін 20-
22 кгга ұсынады. Себебі, жинау науқанына қарсы 1 гектарда 43-45 мың
өсімдік сақталып қалу керек. Себу әдісі – пунктирлі, себу мерзімі –
топырақтың тұқым себу тереңдігі 100С жылынғанда, сәуірдің екінші
онкүндігіне сәйкес келеді. Майкенені жақсы жылынған топыраққа сепкен жөн.
Херсонск АШИ-ның зертханасында ерте себу кезеңінде, яғни топырақ
температурасы +5 - +60С болған жағдайда, тұқым тек 30-35 күні ғана өніп жер
бетіне шығады және олардың өте сирек орналасуы байқалады, ал топырақ
температурасы +10- +120С-қа жеткен кезде себу, біркелкі тұқым өнгіштігін 20-
22 күні қалыптастырады және орналасу жиілігі жақсы.
Украинаның оңтүстігі сияқты Кавказдың солтүстігінде де майкенені
топырақ 10 см тереңдікте +10- +120С температураға жылынғанда себеді.
Егер топырақ беті жақсы ылғалданған болса, майкене тұқымын 8-10 см
тереңдікте себеді [23].
Егер майкене егістігі арам шөптерден таза болса, ерте себу кезінде
топырақ температурасы 8-100С болған жағдайда да жақсы өнім алуға болады.
Шайылуға бейім, сонымен қатар дұрыс тегістелмеген аңыздар мен егістік
жерлерінде, күздік дақылдардың немесе қыстап шыққан арам шөптер
қалдықтарымен ластанған топырақтарда тұқым себу тереңдігінде ерте және
себер алды культивациялау өткізеді.
Майкенені себу мерзімінен кешеуілдеткен дұрыс емес, өйткені топырақ
беті тез кеуіп кететіндіктен, бұл тұқымның біркелкі өніп шығуына кедергі
келтіреді және өсімдіктердің орналасу жиілігі сирек болады. Краснодар
өлкесінің Кущевск сортсынау учаскесінің төрт жылдық мәліметтеріне сүйенсек,
майкененің максимальді өнімділігін сәуір айының екінші онкүндігінде (9,4
цга) берді. Тұқым себу мерзімін мамыр айының бірінші онкүндігіне дейін
кешеуілдеткен жағдайда, өнімділік көрсеткіші 7,7 цга немесе 18% төмендеп
кетті. Дәл осындай көрсеткіш Херсон АШИ-да алынған [24].
Ерте біржылдық арам-шөптердің негізгі массасы сүдігерлі ерте көктемде
қопсытпағанда, топырақ 10-120С дейін жылығанда шығатыны анықталынды. Осы
мезгілде себу егу алдында культивациялауда арам-шөптерді жоюға және аз
ластануда майкененің бірдей көктеуіне мүмкіндік береді.
Арам-шөптердің кеш өскіндері 120С жоғары температурада көрінеді.
Топырақтың жоғары ылғалдылығында олар жаз бойы шығады, сондықтан тіптен кеш
себу ұсынылмайды, себебі өнімнің түсімін азайтады. Зерттеу жүргізілген
жылдары кеш себу кездерінде майкененің тұқымының орташа өнімі оңтайлы себу
мерзімімен салыстырғанда 1,5-2 цга болды.
Кеш себу мерзімінде өнімнің күрт төмендеуі Краснодар өлкесіндегі
сортты алқап тәжірибелерінен де байқалған. Майкененің ең жоғарғы өнімі,
өңірдің солтүстік, орталық аймақтарында зерттеу жүргізілген барлық жылдары
ерте себу кезінде алынды (5 сәуірден – 20 сәуірге дейін).
Алынған мәліметтер майкенені себудің оңтайлы мерзімі, топырақтың
тұқымды сіңіру тереңдігі 10-120С дейін жылыған кезеңі деп қорытынды жасауға
мүмкіндік береді. Арамшөптерден таза алқаптарда себу ерте басталады
(топырақтың 8-100С дейін қызған кезінде). Майкенені қысқа мерзімде себу
керек, себуді кешіктіру өнімнің азаюына әкеліп соғады.
Майкене өскіндерін дер кезінде және жаппай көктерін алу үшін тұқымды
оңтайлы сіңіру тереңдігінің маңызы зор. ВНИИМК тәжірибелерінен (Максимова,
1938), ылғалды жылдары майкене тұқымын 6-8 см тереңдікте сіңіру, ал құрғақ
жылдары -8-10 см сіңіру жақсы нәтиже беретіндігі анықталды [25].
Майкененің қарқынды өскіндерін иемденетіні белгілі, қара топырақтарда
14 см дейінгі тереңдікте өскіндер беруге қабілетті, дегенмен олар топырақ
бетіне көп кешігіп шығады. Орта Азияның тығыздалған топырақтарында тәжірибе
көрсеткендей, сіңіру тереңдігі 5-6 см артық болмауы керек.
Дақылдың өнімділігін арттыруды қамтамасыз ететін майлы дақылды
ауыспалы егісте өсірудің қор жинағыш технологияларын қарастыруға арналған
зерттеулерді көптеген жақын және алыс шетелдердің ғалымдары жүргізген.
Жоғары дамыған елдердің ғылыми әдебиеттері мен химияландырудың
практикалық тәжірибелерін талдау, минералдық тыңайтқыштар қазіргі
егіншіліктің сапалық деңгейін анықтайтынын дәлелдейді. Тыңайтқыштар
суармалы және құрғақ жерлердегі, сондай-ақ климаты жайлы аудандарда
ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін арттырудың ең күшті факторы болып
табылады [26].
Әлемнің әртүрлі елдерінде тыңайтқыштарды ауылшаруашылық дақылдарына
қолдануда көптеген зерттеулер жүргізілуде. Әртүрлі дақылдар мен сорттарына
тыңайтқыштың қолданылатын түрлері, мөлшері, қолдану тәсілдері мен түрлері,
олардың топырақтың құнарлылық көрсеткіштеріне, өнімнің түсімі мен сапасына,
қоршаған ортаның экологиялық жағдайларына әсері зерттелуде.
Жүргізілген зерттеу нәтижелері тыңайтқыштарды тиімді қолдану тек жан-
жақты талдау мен олардың нақты табиғи-климаттық жағдайдағы әсерінің
ерекшелігін есепке алуда мүмкін екендігін дәлелдеді. Сондықтан,
тыңайтқыштарды қолдануда практикалық мәселелерін шешуде тиімділігіне әсер
ететін факторларды ескеру қажет: температуралық және су құбылымдары,
топырақтағы органикалық заттар қоры, дақыл мен сортының биологиялық
ерекшелігі, топырақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТҰЯҚОВА ПЕРИЗАТ ӘЗІМБАЙҚЫЗЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Майкененің өсіп-дамуына себу тәсілі мен мөлшерінің әсері
5В080100 – Агрономия
Шымкент, 2016
Ф. 7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ауылшаруашылығы ғылымдары жоғары мектебі
Агротехнология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедрамеңгерушісі
б.ғ.к., Г.И.Елибаева
(ғылыми дәрежесі, атағы, аты-жөні)
____ __________ 2016ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Майкененің өсіп-дамуына себу тәсілі мен мөлшерінің әсері
Мамандығы: 5В080100 –Агрономия
Орындаған Тұяқова
П.Ә.
Ғылыми жетекшісі Алимбекова Н.А.
Шымкент, 2016
Ф.7.04 -10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ауылшаруашылығы ғылымдары жоғары мектебі
Агротехнология кафедрасы
Мамандығы 5В080100 –Агрономия
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
Агротехнология
Г.И.Елибаева
_______ 201 ж.
Дипломдық жұмысты(ж о б а н ы) орындауға
ТАПСЫРМА№___
Студент Тұяқова Перизат ӘзімбайқызыАП-12-1к1_________
(Т.А.Ә)
(тобы)
Жұмыстың тақырыбы:Майкененің өсіп-дамуына себу тәсілі мен мөлшерінің әсері
Университет бойынша _____________________бұйрығымен бекітілген
Жұмысты аяқтау мерзімі ___________________________________ _________
Жұмысты орындауға берілген мәліметтер _____________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Дипломдық жұмысты орындауға қатысты сұрақтар тізімі
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
______
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
№ Бөлім Кеңес берушінің аты
рс жөні, қолы
1 2 3
1 Аналитикалық бөлім
2 Технологиялық бөлім
3 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
4 Қоршаған ортаны қорғау
5 Экономика
6 Бизнес-жоспарлау
Графикалық материалдар тізімі (міндетті сызбаларды көрсету)____________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
__________________________
Ұсынылған негізгі әдебиеттер
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
________________
Тапсырманың берілген күні __________ 201___ж.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жетекшісі ____________ _______________
( қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент _____________ ____________
( қолы)
Ф. 7.04 - 11
Диплом жобасын (жұмысын) жазудың
КҮНТІЗБЕЛІК КЕСТЕСІ
№ Бөлім Орын Орындалу Тапсырма Тапсырма Кеңесшінің
рс далу % мерзімі берілген ны орындау қолы
мерзімі мерзімі
1 Кіріспе 5
2 Аналитикалық бөлім 15
3 Технологиялық бөлім 40
4 Тіршілік 5
қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау
5 Қоршаған ортаны 5
қорғау
6 Экономика 10
7 Бизнес-жоспарлау 10
8 Қорытынды 5
9 Пайдаланылған 5
әдебиеттер тізімі
Барлығы 100
Жұмыстың ғылыми жетекшісі _____________________
(қолы, күні)
Бітіруші түлек
_______________________
(қолы, күні)
Норма бақылау ____________
(аты-жөні, қолы, күні)
Ф.7.15-11
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТА (ЖОБАДА)
КЕЛІСІМ ПАРАҒЫ
Тақырыбы: : Майкененің өсіп-дамуына себу тәсілі мен мөлшерінің әсері
__________________________ ______________________
(А.Ж.Т., қолы)
Кеңесшілер:
Еңбекті қорғау және тіршілік Экономика бойынша
қауіпсіздігі бойынша
___________________________________ _______________
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
_________________________ _________________________
(күні, қолы)
(күні, қолы)
Қоршаған ортаны қорғау Бизнес жоспар
бойынша
бойынша
_________________________ _________________________
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
_________________________ _________________________
(күні, қолы)
(күні, қолы)
Норма бақылау
_________________________
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
________________________
(күні, қолы)
АННОТАЦИЯ
Дипломдық жұмыста кіріспе, негізгі бөлімдер, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер келтірілген. Жұмыс негізінен алты бөлімнен тұрады:
аналитикалық бөлім, ғылыми зерттеу бөлімі, тіршілік қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық, бизнес жоспар
бөлімдері. Аналитикалық бөлімінде жұмыстың тақырыбына сай әдебиетке шолу
және зерттеудің қойылу мақсаты баяндалады.
Дипломдық жұмыстың тір шілік қаіупсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау
бөлімдерінде зертханадағы жүргізілген жұмыстардың техника және экология
қауіпсіздігі баяндалған. Экономикалық бөлімде жұмыстың экономикалық
тиімділігі, қажетті қаражат мөлшері мен шығымдары есептелген. Бизнес
жоспарлау бөлімінде кәсіпорынға сипаттама беріліп, оны жүзеге асыру
тәуекелділігі баяндалған.
Беттер___Кесте ___Сурет ___Әдебиет ___
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Аналитикалық бөлім
1.1 Майкененің халық шаруашылығындағы маңызы, таралуы өнімі
1.2 Ботаникалық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері.
1.3 Өсіру технологиясының ерекшеліктері
1.4 Майкененің себу тәсілі және мөлшері
1.5 Күтіп баптау шаралары
2 Тәжірибелік бөлім
2.1 Аймақтың топырақ-климат жағдайларының ерекшеліктері
2.2 Ізденістің бағдарламасы және жүргізілу әдістемелері
3 Зерттеу нәтижелері
3.1 Майкененің өсіп-дамуының себу тәсілі мен мөлшерінің
әсері
3.2 Майкене өсімдігінің фитосинтетикалық әрекетінің себу
тәсілі мен мөлшерімен байланысты
3.3 Майкененің тұқым өнімділігі мен май шығымдылығының
қоректік алаңша көлемімен байланыстылығы
4 Тіршілік қауіпсіздігі
5 Қоршаған ортаны қорғау
6 Экономика
7 Бизнес-жоспар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
ҚР СТ 1.5-2004 Стандарттардың мазмұны, оны түзу, рәсімдеуге қойылатын
жалпы талаптар.
МЖМБС 2.102-68 КҚБЖ (ЕСКД). Конструкторлық құжаттардың түрлері мен
комплекстері.
МЖМБС 2.104-2006 КҚБЖ (ЕСКД). Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.201-80 КҚБЖ (ЕСКД). Бұйымдар мен конструкторлық құжаттарды
белгілеу.
МЖМБС 2.301-68 КҚБЖ (ЕСКД). Форматтар.
МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД). Сызбалық шрифттер.
МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД). Әріптік белгілеулер.
МЖМБС 2.601-2006 КҚБЖ (ЕСКД). Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД). Схемалар. Түрлері мен типтері. Орындауға
қойлатын жалпы талаптар.
МЖМБС 7.1-2003. Библиографиялық жазу. Библиографиялық сипаттама. Жалпы
талаптар мен орындау ережелері.
СТ ОҚМУ 4.02-2008 Университет стандарты. Сапа менеджменті жүйесі
құжаттарын түзу, мазмұндау мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар.
СТ ОҚМУ 7.11-2010 Университет стандарттары. Оқу-әдістемелік
процестерді басқару.
ҚҮ ОҚМУ 4.03-2008 Құжаттамалы үрдіс. Құжаттарды басқару.
ӘН ОҚМУ 7.14-2008 Дипломдық жұмысты жобалауды ұйымдастыру
АНЫҚТАМАЛАР
Егістің ылғалмен қамтылуы- танаптағы екпе дақылдардың топырақ ылғалына
талабын қамтамасыз етуі.
Тәлімі егіншілік- ауа райының қолайсыз жағдайындаөсірілетін дақылдар
өнімі көктемгі жауын-шашынға негізделген суарылмайтын егіншілік саласы
Дақыл-белгілі бір мақсатта пайдалану үшін мәдени егісте өсірілетін
өсімдік түріЖалпы өнім-белгілі бір уақыт аралығындағы өндірілген өнім
көлемі
Ауыспалы егіс-екпе дақылдар мен жердің ғылыми негізде егіс
танаптарындағы белгілі уақыт аралығындағы алмасып отыруы
Аңызақ – далалы-шөлейт аймақтарда жазғытұрым жиі кездесетін және
өсімдік тіршілігіне өте қолайсыз құрғақ та ыстық жел.
Қарашірік – құнарлықты анықтайтын және топырақтың жоғарғы қабатындағы
қара қоңыр түсті органикалық зат.
Құрғақшылық – ауаның шамадан тыс температурасы мен аңызақ желдің
салдарынан туындайтын жайсыз құбылыс.
Өнімді ылғал қоры – өнімге тікелей әсері бар топырақтағы өсімдіктер
пайдаланатын ылғал мөлшері.
Өсу кезеңі – өсімдік өскіндері жер бетіне шыққаннан бастап толық
піскенге дейінгі аралық.
Өсімдік зиянкестері – өсімдіктерді зақымдаушы зиянкес жәндіктер мен
насекомдар тобы.
Сүрі жер – ауыспалы егістегі ылғал жинайтын және арамшөптермен күрес
жүргізілетін танап.
Сыдыра жырту – топырақты қайырмасыз құралдармен жыртып өңдеу.
Сыртқы орта – тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта факторларының
жиынтығы.
Өсімдік аурулары – зиянды саңырауқұлақ қоздырғышының әсерінен дамитын
өсімдік кеселі.
Тұқымның өнгіштігі – белгілі бір жағдайда тұқымның өніп шығу қасиеті.
Тыңайтқыштың әсерлі заты – тыңайтқыш құрамындағы өсімдік сіңіре алатын
элемент мөлшері.
Фенология – табиғаттағы маусымдық құбылысты және оның ауа райы
ерекшелігімен байланысын зерттейтін ғылым саласы.
Физиология – тірі ағзада жүретін алуан түрлі құбылыстар мен зат
алмасуы жайлы ғылым.
Технология- нақты топырақ-климат жағдайында тиімді мөлшерде және
сапалы өнім алу мақсатында арнайы ғылыми-зерттеу нәтижесінде әзірленген
белгілі бір дақылды өсіру тәсілдерінің жиынтығы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР- Қазақстан Республикасы
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
АҚ – акционерлік қоғам
ЖШС- жауапкершілігі шектеуші серіктестік
г- грамм
га- гектар
кг- килограмм
л-литр
м-метр
мин-минут
мг-миллиграмм
мм-миллиметр
мл-миллилитр
см-сантиметр
ц-центнер
%- пайыз
м3- шаршы метр
млн – миллион
цга – гектарына центнер
кв.км- шаршы километр
°С- градус Цельсий
КІРІСПЕ
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының агросаясаты өсімдік
шаруашылығы саласын әртараптандыруға бағытталған, яғни астық дақылдары егіс
көлемі мен құрылымын қайта қарау арқылы оңтайландыру, қысқа ротациялы
ауыспалы егістерді өндіріске енгізу және дәстүрлі дақылдарға балама ретінде
тағамдық, техникалық және мал азықтық маңыздылығы жоғары перспективалы
дақылдарды ұсыну болып табылады.
ҚР Агроөнеркәсіп кешенінің 2011-2015 жылдардағы даму бағдарламасында,
республиканың оңтүстік-шығыс өңірлерінің тәлімі және суармалы жерлерінде
дәстүрлі майлы дақылдармен қатар, болашағы зор майлы дақылдар түрлерін
өндіріске енгізу көзделіп отыр. Олар өздерінің жоғары өнімділігімен, май
шығымдылығымен ерекшеленеді. Олардың майын азық-түлікке, техникалық
мақсаттарға және биожағармай өндірісінде пайдалануға болады.
Республикада майлы дақылдар мен жемістерін өңдеу өндірісін өзіндік
шикізатымен қамтамасыз ету жоғары өнімді және шаруашылықтық құнды
белгілерге ие басқадай майлы дақылдар түрлерінің сорттары мен будандарының
ғылыми жобаларын жасаумен тікелей байланысты, сонымен қатар олардың қор
үнемдеуші, экологиялық таза жоғары өнім қалыптастыратын
тиімдітехнологияларын өндіріске енгізу ауадай қажет.
Сонымен қатар еліміздегі тамақ және өсімдік майы өнеркәсібінің майлы
тұқымға қажетін толық қамтамасыз етуде майлы дақылдардың егіс көлемін
кеңейтумен қатар, олардың жергілікті топырақ-климат жағдайына бейімді
сорттарын шығару және оларды өндіріске енгізу керек. Күттірмейтін
көкейтесті проблемалар қатарынан орын алады. Әсіресе, майлы дақылдардың
отандық селекция сорттарының сорттық өсіру технологиясын нақтылы өңір
жағдайына бейімдеу және тауар өндірушілер мен фермерлерді өте қымбат
импорттық тұқымдарға және өңдеу мекемелерін шетел шикізатына тәуелділігін
азайтуға, сонымен қатар, елде тіркелмеген генетикалық модификацияланған
материалдар ағынына тосқауыл қоюға мүмкіндік жасалады.
Майлы дақылдарды жер шарында жылына 140 млн гектарға өсіреді.
Дүниежүзінде өндірілетін өсімдік майының құрылымы негізінен майбұршақ
майынан, оның үлесі-30%, пальма-27%, рапс-14,6%, күнбағыс майы үлесі-9,4%
құрайды, ал мақсары майының үлесі 2% жуық.
Өсімдік шаруашылығын әртараптандыруда майлы дақылдарға жетекші орын
беріледі, сондықтан перспективалы майлы дақылдар түрлерін өндіріске
енгізудің ғылыми-практикалық маңызы зор. Осындай дақылдар қатарына
майкенені жатқызуға болады.
Республика егіс көлемін ықшамдауда майлы дақылдар үлесі артуда.
Әсіресе перспективалы майлы дақыл-майкененің себу тәсілі мен мөлшерін
жергілікті топырақ-климат жағдайына бейімдеудің ғылыми-практикалық маңызы
зор.
Көрсетілген мақсатты орындауда төмендегідей міндеттер қойылды.
- Майкене дақылының себу тәсілі мен мөлшерінің өсімдіктің өсіп
жетілуіне әсерін зерттеу,
- Дақыл өнімділігінің және оның құрылымының қоректік алаңша аумағымен
байланыстылығын анықтау
- Майкенені қолайлы тәсілмен және мөлшермен себудің экономикалық
тиімділігін дәлелдеу.
1АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Майкененің халық шаруашылығындағы маңызы, таралуы өнімі
Майкене-жоғары майлы өсімдік. Тұқымында жалпы 47-50% кеппейтін май
болады, ал ядросында 64-71% болса, жаңа сорттар құрамындағы майдың мөлшері
73-74% жетеді.
Майкене тұқымында өте улы зат-рицин болады және оның құрамында циан
тобы мен рицинин (алкалоид) кіреді.
Өсімдік майы өзіні жабысқақтылығымен және төменгі температурада (-160С
дейін) қатаймайтын қасиеттерімен құнды. Сондықтан, оны машиналардың тез
қозғалатын бөліктерін майлауға пайдаланады. Майкене майы соңғы кезде
авацияда және космонавтикада сұранысқа ие. Сонымен қатар, тұқымын ыстықтай
сығымдау немесе еріткіш қосып экстракциялау арқылы майкене майын өндіреді,
оны тері илеу, мақта-мата, лак-бояу, сабын қайнату және өндірістің басқа
салаларында кеңінен пайдаланады, ал суықтай сығымдау арқылы медицинада
қолданылатын кастор майы алынады. Екі тәсілмен алынған майлардың
айырмашылығы, егер майкене майында аздаған мөлшерде улы зат сақталса, ол
кастор майында кездеспейді.
Күнжарасынан казеин желімін алады және тыңайтқыш ретінде пайдаланады,
себебі оның құрамында 7,5% азот болады.
Соңғы жылдыры май сығу зауыттарында майкене күнжарасын
залалсыздандырып, малға азық ретінде қолданады. 100кг күнжарасында 92
азықтық өлшем және 2,6кг қортырмалы протеин бар.
Жапырағын жібек құрттарын қоректендіруге пайдаланады, сабағынан арқан,
жіп есіледі [1].
Майкененің отаны-Африка елдері, атап айтқанда Эфиопия мемлекеті. Оны
ертеректе Египетте өсірген, одан Азияға, Америкаға содан кейін Европаға
таралған. Дүние жүзілік егіс көлемі 1,5млн гектарға жуық. Ең көп егісі
Индия, Бразилия және Қытайда. ТМД елдерінде Солтүстік Кавказда, Украинада
және Ресейдің Кубань Ростов облыстарында және Орта Азияда өсіріледі. Егіс
көлемі 100 мың гектарға жуық, ал Қазақстанда мүлдем жоқтың қасы, тек қана
жабайы түрлері кездеседі. Стратегиялық маңызды дақыл бола тұра, қажетті
деңгейде өсірілмеу себебі, тұқымын жинау қиыншылығы, яғни арнайы
комбаиндардың болмауы кедергі болуда.
Тұқымның орташа өнімділігі 8-10цга, ал суармалы жерлерде 15-20цга
түсім жинауға болады [1,2].
1.2 Ботаникалық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері
Майкене Ricinus туыстығына, сүттіген тұқымдастығына жатады. Тропикалық
және субтропикалық белдеулердің көпжылдық өсімдігі, ал біздің елімізде бір
жылдық өсімдік ретінде өсіріледі, себебі қыстың суығына шыдамайды.
Майкене атауы латынша Ricinus –кене деген сөзден шыққан, себебі
дақыл тұқымының пішіні кене пішініне ұқсас. Кәдімгі майкененің бірнеше
түрлері бар, олар майлы (касторник), дәрілік (рицина) және жабайы рай
ағашы.
Кәдімгі майкене төрт түртармаққа бөлінеді:қан-қызыл, маньчжуриялық,
занзибарлық және персиялық. ТМД елдерінде персиялық және қан-қызыл
түртармақтары таралған.
Майкене өсімдігі-кіндік тамырлы, тамыр жүйесі жақсы жетілген,
топырақтың 3-4м тереңдігіне және жан-жағына 1,5-2м жайылып тарайды. Сабағы
тік, ортасы қуыс, күшті бұтақтанған, биіктігі 1-3 м жетеді, ал көпжылдық
жабайы түрлері 10м дейін барады. Сабағының түсі жасыл немесе қызыл-қоңыр.
Жапырақтары ірі, ұзын сағақты, ұзыннан тілінген 7-11бөліктерден тұрады.
Негізгі сабақта 5-20 аралығында ірі жапырақтар болады, сағағының ұзындығы
20-60см. Жапырақтары кезектесіп орналасады, алақаны тықыр, қалқан тәрізді,
ені 30-80см.
Гүл шоғыры-шашақгүл ұзындығы 60-80см. Бір өсімдікте 2-12 дейін
гүлшоғырлар болады. Шашақгүлдің жоғарғы жағында аналық гүлдер, ал төменгі
бөлігінде аталық гүлдері жиналған. Біздің елімізде бір өсімдікте тек қана 3-
5 шашақгүл ғана пісіп жетіледі, ал отанында 100-150 дейін піседі.
Әрбір шашақгүлдерде 50-200 дана гүлдер бар. Гүлдері ұсақ, жай бес
ескекті гүл серігінен тұрады, дара жынысты. Аталық гүлдерде аталықтар көп,
ал аналық-үш ұялы жатын, үш қос ескекті тозаңдардан тұрады. Майкене-айқас
тозаңданатын өсімдік. Жемісі-үш ұялы шар тәріздес қауашақ, әрбір ұяда бір-
бірден тұқым орналасады. Сырты тегіс, кейде тікенді. Алдымен орталық
шашақгүлдегі қауашақтар піседі, содан соң бүйіріндегілері, піскен кезде қан-
қызыл түртармақтың қауашақтары жарылып тұқымдары шашылады, ал персиялық
түртармақ қауашағы жарылмайды. Тұқымы-сопақша жұмыртқа пішінді, қабығы
әлсіз. Тұқымының сырты ала, түсі сұрдан-қара қоңырға дейін. 1000 тұқым
салмағы 200-500г.
Майкене-жылу сүйгіш өсімдік. Тұқымы 12-130С өне бастайды, көгі жаппай
16-180С пайда болады. Өсіп, жетілуіне қолайлы температура 25-300С.
Өсімдік барлық өсу кезеңдерінде аз уақыттағы үсітерден (-20С) зардап
шегеді.
Вегетация кезеңінің ұзақтығы 110-150 күн және өсу дәуіріндегі қажетті
белсенді температуралар жиынтығы (100С жоғары)-2500-32000С тең.
Ылғалға талабы жоғары. Жоғары өнімді ылғалды жылдары немесе суармалы
жерлерде береді. Қуаңшылық жылдары өсімдіктің жапырақтары түсіп, гүлдері
мен қауашақтары жетілмейді. Ылғалдың жетіспеуі өнімділікпен май
шығымдылығына да кері әсерін тигізеді.
Жарық сүйгіш өсімдік. Топырақ құнарлылығына қатаң талаптар қояды. Ең
жақсы топырақ типтері-қоректік заттарға бай қара және сұр топырақты жерлер.
Топырақ ертіндісінің қолайлы реакциясы 6,0-7,3. Майкене үшін қолайсыз ауыр
сазды, бастапқы және тұзданған жерлер.
Cорттары:Донская крупнокистная, ВНИИМК 165 улучшенная, Херсонская 10,
Краснодарская 3, Хортицская және т.б [3,4].
1.3 Өсіру технологиясының ерекшеліктері
Майкенені күздік бидайдан, жүгеріден және дәнді бұршақ дақылдарынан
кейін орналастыру керек. Майкененің өзі де жаздық астық дақылдарына жақсы
алғы егіс болып саналады. Фузариоз ауруымен залалдану қаупін ескере отыра,
майкенені бастапқы орнына 8 жылдан кейін ғана қайтаруға болады.
Майкененің қоректік заттарға да талабы жоғары. Ол 1ц тұқым
қалыптастыру үшін, топырақтан 7,2кг азот, 1,7кг фосфор және 5,0кг калий
жұмсайды. Дақыл үшін жақсы тыңайтқыш болып көң саналады және оны 20тга
мөлшерінде шашу тұқым өнімділікті 20-25% жоғарылатады. Бүкілодақтық майлы
дақылдар ғылыми зерттеу институтының деректері бойынша, майкене
плантациясына N60-90P90K30кг әсерлі затпен минералды тыңайтқыштар беру
тұқым өнімділігін 16-20% көтерді.
Топырақ өңдеу. Майкене өсірілетін танапты күзде алғы дақылды
жинағаннан кейін, сыдыра жыртып, содан соң 25-27см тереңдікке сүдігер
тартады. Ерте көктемде танап тырмаланып және қажетіне қарай
культивацияланады.
Дақылды индустриалды технологиямен өсіруде арамшөптермен күресу үшін,
тиімділігі жоғары топырақ гербицидін трефланды (6-8кгга) себер алдындағы
культивацияға салады.
Егістік материалға қатаң талаптар қойылады. Себуге ірі және біркелкі
сортқа тән тұқым іріктеп алынады. Тұқымдық материалдың тазалығы 98% және
өнгіштігі 85% төмен болмау керек. Себер алдында тұқымдық материалды
ауруларға қарсы дәрілейді.
Майкенені үсік шалу қаупі өткеннен соң, топырақтың 10см қабаты 120С
жылынғанда себе бастайды. Ерте немесе кеш себу өнімділікті төмендетеді.
Республиканың оңтүстік-шығысындағы майкене себудің қолайлы күнтізбектік
мерзімі мамыр айының бірінші онкүндігінің соңы (Т.Н.Нұрғасенов және т.б.,
2010).
Майкенені шаршы ұялы (70х70см) және пунктирлі тәсілмен 70см
қатараралықпен СУПН-8, СПЧ-6МФ сепкіштерімен себеді. Т.Н.Нұрғасенов және
т.б (2010), республиканың оңтүстік-шығысының суармалы жерлерінде майкенені
90х60 см нобаймен себуді ұсынады.
Себу мөлшері ірі тұқымды сорттарды 20-25кгга және ұсақ тұқымдыларды-
10-12кгга. Себу тереңдігі 6-10см. Гектардағы өсімдіктер жиілігі 45-60 мың
дана аралығында болу керек [1,2,3,4,5,6].
1.4 Майкененің себу тәсілі және мөлшері
Жоғары өнім алуға бағытталған кешенді шараларға майкене өсімдігіне
оңтайлы қоректік алаңша таңдау болып саналады.
Майкене дақылының өсімдігі жиілігінің артуына байланысты, бүйір
шашақтарының өнімділігінің төмендеуі, барлық аймақтардың тәлімі жерлерінде
майкенені шаршы-ұялы әдіспен себуде гектарда 40-50 мың дана өсімдік
қалдыру керек.
Ізденушілер.(1982) пікірлерінше, майкене өсімдігінің тұқым себу
мөлшерін дақылдың зертханалық өнгіштігіне байланысты қояды, 10 ұзынша
метрге 5-6 өнгіш тұқым себіледі, сонда өнімді жинау алдында гектарда 45-50
мың өсімдік қалуы керек.
Майкененің ВНИИМК 165 және Донская крупнокистная сорттары үшін
гектарға 50-60 мың дана тұқым себу қажет. Егістік өнгіштікті және
өсімдіктердің вегетация кезіндегі зақымдануын ескере отыра, себу мөлшері
оңтайлы өсімдіктер жиілігінен 25-30% артық болуы керек.
Майкененің негізгі себу тәсілі-пунктирлі, қатараралық ені 70см,
ондай егіс пневматикалық СУПН-8 және СПЧ-6 сепкіштеріменорындалады.
Сепкішті белгіленген себу мөлшеріне себу дискілері мен олардың айналу
жылдамдықтарын өзгерту арқылы қол жеткізіледі.
Украинаның (1982) Херсон облысында майкененің Донская крупнокистная
сортын гектарына 20-22кг тұқыммен себуді ұсынады, осындай жағдайда тұқымды
жинау алдында гектардағы өсімдіктер жиілігі 43-45 мың данадан кем болмау
керек. Себу тәсілі-пунктирлі, себу мерзімін топырақтың тұқым сіңіру қабаты
100С жылынғанда бастайды [7].
Майкененің ең жақсы себу тәсілі-70х70см. Суармалы жерлерде майкененің
өсіп-дамуына қажетті су және қоректік режимдер жасалып, гектардағы
өсімдіктер жиілігі 60 мың данаға жетеді, немесе әрбір ұяда 3 өсімдіктен
болады.
Ізденушілер (1969) пікірінше, гектардағы өсімдіктер жиілігін
қамтамасыз ету үшін, әрбір ұяға 3-4 дана тұқым салу керек [8].
Арамшөптермен ластанған жерлерде майкенені шаршы-ұялы әдіспен
(70х70см) себу пайдалы, себебі қатараралық культиватормен өңделеді. Дақылды
пунктирлі әдіспен сепкенде бір ұзынша метрге 5-6 дана тұқым себіледі, ал
шаршы-ұялы әдісте 3-4 дана тұқым әрбір ұяға салынады. Тұқым сіңіру
тереңділігі 7-10см.
Майкенені (1975) СПЧ-6М және СПУН-8 сепкіштерімен сепкенде диаметрі
6мм 14 ойықты дискілер таңдалады [9].
Суармалы егіншілікте майкене өсімдігінің қоректік алаңшасы сорттың
биологиялық ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Әлсіз бұтақтанған
және бір шашақты сорттарды суғару жағдайында гектарына 50-60мың өсімдіктер
жиілілігімен себеді [10].
Бүкілодақтық майлы дақылдар ҒЗИ Армавир тәжірибе станциясында 1973-
1974 жылдары жүргізілген тәжірибелерінде ВНИИМК 165 жақсартылған сортының
өнімділігі 20 мың өсімдігі себілген нұсқада дұрыс болған, ал 60 мың
себілген танаптарда өнімділік төмендеген[11].
Кейбір ізденушілердің пайымдауынша майкененің себу тәсілі өнімділікке
айтарлықтай өзгеріс әкелмейді, бірақта фотосинтездің өнімділігін жоғарлату
үшін өсімдіктерді алаңшада біркелкі орналастыру қажет. Херсон АШИ мен
Украина суармалы егіншілігі ҒЗИ тәжірибелерінде шаршы-ұялы және пунктирлі
тәсілмен майкенені сепкенде өнімділік бірдей болған.
Зерттеу тәжірибелерінде Армавирдің оңтүстік әлсіз сілтілі қара
топырақты жерлерінде майкененің ВНИИМК 165 жақсартылған сортының
өнімділігі суғару, тыңайтқыш және қоректік алаңшамен тікелей байланысты
болған. Жеке суғарудан алынған қосымша өнімділік 2,9-6,1цгаболса,
тыңайтқыштан-2,0-5,6; ал оңтайлы өсімдіктер жиілігі-1,0-2,2цга өнім
қалыптастырса, ал осы үш элемент бірігіп-7,5-9,5цга өнім берген.
Максималды өнімділік (21,8цга) N60P90 нұсқадан [12].
1973-1977 жылдары Қырғыстан, Өзбекстан және Қазақстанға жүргізілген
өндірістік тәжірибелер көрсеткендей, аталған өңірлер майкене өсіруге
қолайлы[13].
Топырақ құнарлылығын толық пайдалану және топырақ ылғалдылығын
өнімділік түзуге тиімді жұмсау үшін өсімдіктерді оңтайлы қоректік алаңшада
орналастырудың маңызы зор. Майкененің өнімділігіне өсімдіктердің гектардағы
жиілігі үлкен әсерін тигізеді, себебі өнімділік тек қана орталық шашақта
қалыптасып қоймайды, сонымен бірге бүйір шашақтарындағы қорапшалар мол
болады және өсімдіктердің оңтайлы жиілігі комбаинмен жинауға ыңғайлы болады
[14].
Бүкілодақтық майлы дақылдар институтында майкененің қоректік алаңшасын
зерттеу жұмыстары 1926 жылдан басталған, онда қатараралық ені 71-107см мен
өсімдіктер жиілігі 8-26 мың данага зерттелді.
Авторлардың анықтауынша, майкененің гектардағы өсімдіктер жиілігі 26
мың дана болу керек.
1932 жылдан бастап Бүкілодақтық майлы дақылдар ҒЗИ майкенені танаптағы
жиілігін арттыру тәжірибелер жүргізіле бастаған-48 мың данага. Зерттеулер
көрсеткендей, жиі себілген нұсқаларда майкене ерте піседі, себебі негізгі
өнімділік орталық шашақта қалыптасады екен. Байқаулар көрсеткендей,
майкененің өнімділігінің бүйір шашақтары арқылы артуы егер өсімдіктер өте
сирек орналасқан жағдайда байқалады. Бірақта аталған ерекшеліктер дақылдың
жетіспеушілік қасиеттеріне жатқызуға болады, себебі бүйір бұтақтарының көп
болуы және олардың әртүрлі мерзімде пісуі, өнімді механизациялық тәсілмен
жинауға кедергі жасайды. Сондықтан әлсіз бұтақтанатын ВНИИМК 165 сорты үшін
өсімдіктердің қоректену алаңшасын ықшауда тек қана өнімділікті орталық
алаңшадан алуды ұсынады, яғни жинау алдында дақылдың вегетативтік массасы
минималды жағдайда болуы керек [15,16].
Ресейдің Ростов және Ставрополь өлкелерінде майкене өнімділігі
негізінен орталық шашағында қалыптастырылады, сондықтан өсімдіктер жиілігін
60 мың данаға жеткізу тиімділігімен ерекшеленеді.
Майкененің себу тәсілі өнімділікке және комбаинмен жинауға әсерін
тигізеді. Сондықтан кейбір авторлар майкенені шаршы ұялы тәсілмен себу
қажеттілік деп дәлелдейді, себебі арамшөптермен күресуде бұл тәсіл
пайдалы.
Ізденушілердің тәжірибелерінде майкене өнімділігіне ұялы әдіспен
себудің кері әсерін дәлелдеген, бірдей қоректік алаңша аумағында әрбір ұяда
2-3 өсімдіктер қайыру бір өсімдікке қарағанда өнімділікті төмендеткен.
Егіншіліктің жоғары мәдениеті жағдайында және танаптарға гербицидтер
пайдалануда пунктирлі тәсілмен себудің тиімділігі байқалды.
Украинаның оңтүстік аудандарында жаздың екінші жартысында ылғал мол
түсетін жерлерде гектардағы өсімдіктер санын 30-40 мыңға дейін азайту, ауа-
райы қолайлы жылдары майкененің бүйір бұтақтарынан мол тұқым жинауға
мүмкіндік жасайды [17].
Майкене өсіру агротехникалық шаралар жүйесінде жетекші орынды себу
мерзіміне беріледі. Зерттеу тәжірибе нәтижелеріне сүйене отыра, оңтүстік
Украина жағдайында дақылды сәуірдің аяғында – мамырдың басында себу
керектігін айтады. Себебі майкене тұқымы топырақтың 10 см қабаты 10-120С
жылынған кезде өне бастайды, бірақ та осы мерзімде топырақтың үстіңгі
қабаты кебеді, сондықтан дақылды қолайлы мерзімде ылғалды топыраққа егудің
маңызы зор.
1958-1964 жылдары жүргізілген Херсон ауылшаруашылығы институтының
ғалымдарының зерттеулері көрсеткендей , майкененің себу мерзімі өнімділік
деңгейіне тікелей әсерін тигізген. Олар зерттеулерінде майкенені үш
мерзімде сепкен (1-5-60С; 2-10-120С; 3-18-200С). тәжірибе нәтижелері
көрсеткендей, жақсы жылынған топырақта тұқымның өну үрдісі жылдамдайды.
Егер, тұқымды суық топыраққа (+5-60С) егуде майкене көгін 18-24 тәулікте,
ал жақсы жылынған топырақта (18-200С) -11-16 күннен кейін пайда болады екен
[18].
Ерте себілген егістегі өсімдіктер көгі сирек болады. Себебі, суық
топырақта ұзақ жатқан тұқым саңырауқұлақ ауруларымен зақымданып, оның өну
энергиясы мен егістік өнгіштігі төмендейді. Сонымен бірге, ерте себілген
майкене өркені көктем соңындағы үсіктен өліп қалуы мүмкін. Себебі, дақылдың
көгі -10С көтере алмайды. Ерте мерзімде себілген майкене танабы
арамшөптермен күшті ластанады, әсіресе, қыстайтын және ерте жаздық
арамшөптер топтарымен. Сондықтан дақылды ерте себу арқылы өнімді ерте
жинауға бағытталған шаралар қажетті жетістіктерге жеткізбейді. Қолайлы
мерзімде себілген дақыл өнімділігі ерте себілген танаптан 10-20% жоғары
болады. Сонымен қатар қолайлы мерзімде себілген майкене топырақ
ылғалдылығын тиімді пайдаланады және өсімдік биометриясына айтарлықтай әсер
етпейді [19].
Бүкілодақтық майлы дақылдар ғылыми-зерттеу институтында (Краснодар
қаласы) майкененің себу мезгілі бойынша алғашқы тәжірибелері 1926-1935
жылдары жүргізіледі және Солтүстік Кавказда, Украинаның оңтүстігінде өсіру
тәжірибелері бұл өсімдіктің вегетация кезеңінің ұзақтығымен ерте мезгілді
себу қажеттігін көрсетті.
Майкенені себудің оңтайлы мерзімі сәуірдің ортасы болып саналады және
оны далалық жұмыстар басталғаннан кейін 10-15 күнен кейін жүргізеді. Өте
ерте себу ұсынылмайды, себебі майкене үсікке өте сезімтал, ал тұқымдары
көктеп, өсу үшін салыстырмалы жоғары температураны талап етеді. Егер
көктемде тұқымды себуден кейін ауаның орташа тәуліктік температурасы 15-
200С құраса, өскіндер 18-20 күні көрінеді. Бірақ температураның баяу
көтерілуінен өскіндердің көрінуі тек 25-30-шы күндері байқалады. Осы уақыт
аралығында алқапта арамшөптер қаулап, жоюға көп еңбек жұмсалады. Сол
себептен, майкенені себу жиі негізгі жаздық арам-шөптер көрінгеннен кейін
немесе кеш мерзімде жүзеге асырылады.
Херсон АШИ мен Запорожье облысының ауылшаруашылық тәжірибе
станцияларының зерттеулері майкенені ластанған алқаптарда орташа мерзімді
себудің дұрыстығын көрсетті (топырақтың 10-120С дейін қызған кезінде) [20].
Қосымша сүдігерді культивациялаумен үйлестіре себу алқаптың
арамшөптерден жақсы тазартуға мүмкіндік береді және бірінші кезекте жаздық
арамшөптерді құртады. Себудің ластануы ерте мезгілмен салыстырғанда күрт
төмендеді. Бұл тәжірибелерде ең жоғарғы өнім орташа себу мерзімінде алынды,
Украинаның оңтүстік жағдайында сәуірдің аяғында – мамырдың басында
басталады.
Бұрын алынған ВНИИМК қарама-қайшы нәтижелерінің салдарынан майкенені
себу мерзімі бойынша себу алдында культивациялау аясында қосымша
тәжірибелер жүргізілді. Майкенені себу топырақтың тұқымды сіңіру
тереңдігінің 6-8-ден 14-160С дейін қызғанда жүргізіледі [21].
Украинаның оңтүстік жағдайында майкенені себуге топырақ 10 см
тереңдікте 8-100С шамасында жылынғанда бастайды. Бұл сәуір айының екінші
онкүндігіне сәйкес келеді.
Тұқым себу мөлшерін зертханалық өнгіштігіне қарап анықтайды, 10 метр
жерге 5-6 өнетін тұқым тастаған жөн, себебі жинау науқанында 1 гектарда 45-
50 мың өсімдік қалуы тиіс.
В.С.Пустовойта атындағы Бүкілодақтық майлы дақылдар ҒЗИ
зерттеушілерінің (1982) мәліметтері бойынша майкенені, топырақ тұқым себу
тереңдігі 10-120С жылынғанда бастау керек [22].
Майкененің аз бұтақтанатын сорттары ВНИИМК 165 и Донская Крупнокистная
үшін қолайлы орналасу жиілігі 50-60 мың болса, жақсы бұтақтанатын сорттары
ерте будан және орташа бұталы будан Краснодарский үшін бұл көрсеткіш 1
гектарға 30-40 мың дана өсімдікке сәйкес келеді. Егістік өнгіштігін және
өсіп даму кезеңінде өсімдіктердің зақымдануын ескере отырып, себу мөлшерін
қолайлы орналасу жиілігінен 25-30 %-ға артық себу керек.
Майкенені себудің негізгі әдісі – пневматикалық сеялкалар СУПН -8 және
СПЧ -6 арқылы жүзеге асатын, қатар аралығы 70 см болатын пунктирлі әдіс.
Берілген себу мөлшерін орындау үшін сеялканың сепкіш дискілерін дұрыс
таңдап, олардың айналу жылдамдығын реттейді.
Кубаньда майкенені себуге топырақ 10 тереңдікте 8-100С-қа жылынғанда,
сәуірдің 20-22 кіріседі. 1 м2 егістік өнгіштігін ескеріп, ВНИИМК 165
сортының 8-9 тұқымын себеді.
Краснодар өлкесінің Щербиновск ауданында майкенені топырақ 11-120С
жылынғанда, сәуірдің 25-29 аралығында сепкен жақсы. Себу мөлшерін аз
бұтақтанатын ВНИИМК 360 сортын жинау науқанында 1 гектарға 70 мың өсімдік
сақталатындай етіп есептейді. Ол үшін диаметрі 6 мм 22 тұқым түсу тесіктері
бар себу дискілерін, себу аппаратының валында 22-тісті, ал тегістегіш
дөңгелектерінде 11-тісті ауысатын жұлдызшалары бар СПЧ-6 сеялкасын
пайдаланылады. Херсонск облысында крупнокистная сорты үщін себу мөлшерін 20-
22 кгга ұсынады. Себебі, жинау науқанына қарсы 1 гектарда 43-45 мың
өсімдік сақталып қалу керек. Себу әдісі – пунктирлі, себу мерзімі –
топырақтың тұқым себу тереңдігі 100С жылынғанда, сәуірдің екінші
онкүндігіне сәйкес келеді. Майкенені жақсы жылынған топыраққа сепкен жөн.
Херсонск АШИ-ның зертханасында ерте себу кезеңінде, яғни топырақ
температурасы +5 - +60С болған жағдайда, тұқым тек 30-35 күні ғана өніп жер
бетіне шығады және олардың өте сирек орналасуы байқалады, ал топырақ
температурасы +10- +120С-қа жеткен кезде себу, біркелкі тұқым өнгіштігін 20-
22 күні қалыптастырады және орналасу жиілігі жақсы.
Украинаның оңтүстігі сияқты Кавказдың солтүстігінде де майкенені
топырақ 10 см тереңдікте +10- +120С температураға жылынғанда себеді.
Егер топырақ беті жақсы ылғалданған болса, майкене тұқымын 8-10 см
тереңдікте себеді [23].
Егер майкене егістігі арам шөптерден таза болса, ерте себу кезінде
топырақ температурасы 8-100С болған жағдайда да жақсы өнім алуға болады.
Шайылуға бейім, сонымен қатар дұрыс тегістелмеген аңыздар мен егістік
жерлерінде, күздік дақылдардың немесе қыстап шыққан арам шөптер
қалдықтарымен ластанған топырақтарда тұқым себу тереңдігінде ерте және
себер алды культивациялау өткізеді.
Майкенені себу мерзімінен кешеуілдеткен дұрыс емес, өйткені топырақ
беті тез кеуіп кететіндіктен, бұл тұқымның біркелкі өніп шығуына кедергі
келтіреді және өсімдіктердің орналасу жиілігі сирек болады. Краснодар
өлкесінің Кущевск сортсынау учаскесінің төрт жылдық мәліметтеріне сүйенсек,
майкененің максимальді өнімділігін сәуір айының екінші онкүндігінде (9,4
цга) берді. Тұқым себу мерзімін мамыр айының бірінші онкүндігіне дейін
кешеуілдеткен жағдайда, өнімділік көрсеткіші 7,7 цга немесе 18% төмендеп
кетті. Дәл осындай көрсеткіш Херсон АШИ-да алынған [24].
Ерте біржылдық арам-шөптердің негізгі массасы сүдігерлі ерте көктемде
қопсытпағанда, топырақ 10-120С дейін жылығанда шығатыны анықталынды. Осы
мезгілде себу егу алдында культивациялауда арам-шөптерді жоюға және аз
ластануда майкененің бірдей көктеуіне мүмкіндік береді.
Арам-шөптердің кеш өскіндері 120С жоғары температурада көрінеді.
Топырақтың жоғары ылғалдылығында олар жаз бойы шығады, сондықтан тіптен кеш
себу ұсынылмайды, себебі өнімнің түсімін азайтады. Зерттеу жүргізілген
жылдары кеш себу кездерінде майкененің тұқымының орташа өнімі оңтайлы себу
мерзімімен салыстырғанда 1,5-2 цга болды.
Кеш себу мерзімінде өнімнің күрт төмендеуі Краснодар өлкесіндегі
сортты алқап тәжірибелерінен де байқалған. Майкененің ең жоғарғы өнімі,
өңірдің солтүстік, орталық аймақтарында зерттеу жүргізілген барлық жылдары
ерте себу кезінде алынды (5 сәуірден – 20 сәуірге дейін).
Алынған мәліметтер майкенені себудің оңтайлы мерзімі, топырақтың
тұқымды сіңіру тереңдігі 10-120С дейін жылыған кезеңі деп қорытынды жасауға
мүмкіндік береді. Арамшөптерден таза алқаптарда себу ерте басталады
(топырақтың 8-100С дейін қызған кезінде). Майкенені қысқа мерзімде себу
керек, себуді кешіктіру өнімнің азаюына әкеліп соғады.
Майкене өскіндерін дер кезінде және жаппай көктерін алу үшін тұқымды
оңтайлы сіңіру тереңдігінің маңызы зор. ВНИИМК тәжірибелерінен (Максимова,
1938), ылғалды жылдары майкене тұқымын 6-8 см тереңдікте сіңіру, ал құрғақ
жылдары -8-10 см сіңіру жақсы нәтиже беретіндігі анықталды [25].
Майкененің қарқынды өскіндерін иемденетіні белгілі, қара топырақтарда
14 см дейінгі тереңдікте өскіндер беруге қабілетті, дегенмен олар топырақ
бетіне көп кешігіп шығады. Орта Азияның тығыздалған топырақтарында тәжірибе
көрсеткендей, сіңіру тереңдігі 5-6 см артық болмауы керек.
Дақылдың өнімділігін арттыруды қамтамасыз ететін майлы дақылды
ауыспалы егісте өсірудің қор жинағыш технологияларын қарастыруға арналған
зерттеулерді көптеген жақын және алыс шетелдердің ғалымдары жүргізген.
Жоғары дамыған елдердің ғылыми әдебиеттері мен химияландырудың
практикалық тәжірибелерін талдау, минералдық тыңайтқыштар қазіргі
егіншіліктің сапалық деңгейін анықтайтынын дәлелдейді. Тыңайтқыштар
суармалы және құрғақ жерлердегі, сондай-ақ климаты жайлы аудандарда
ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін арттырудың ең күшті факторы болып
табылады [26].
Әлемнің әртүрлі елдерінде тыңайтқыштарды ауылшаруашылық дақылдарына
қолдануда көптеген зерттеулер жүргізілуде. Әртүрлі дақылдар мен сорттарына
тыңайтқыштың қолданылатын түрлері, мөлшері, қолдану тәсілдері мен түрлері,
олардың топырақтың құнарлылық көрсеткіштеріне, өнімнің түсімі мен сапасына,
қоршаған ортаның экологиялық жағдайларына әсері зерттелуде.
Жүргізілген зерттеу нәтижелері тыңайтқыштарды тиімді қолдану тек жан-
жақты талдау мен олардың нақты табиғи-климаттық жағдайдағы әсерінің
ерекшелігін есепке алуда мүмкін екендігін дәлелдеді. Сондықтан,
тыңайтқыштарды қолдануда практикалық мәселелерін шешуде тиімділігіне әсер
ететін факторларды ескеру қажет: температуралық және су құбылымдары,
топырақтағы органикалық заттар қоры, дақыл мен сортының биологиялық
ерекшелігі, топырақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz