Маркетинг- өнімнің бәсеке қабілеттігіне жетудің кешенді жүйесі
Кіріспе 5
1 Кәсіпорынның маркетингтік қызметін жетілдіру арқылы өнімнің бәсеке
қабілетін көтерудің теориялық аспектілері. 7
1.1 Өнімнің бәсеке қабілеттілігін көтеруде маркетингтің алатын орны және
оны бағалау параметрлері. 7
1.2 Кәсіпорындардың тауар қозғалысындағы маркетингтің қызметі. 20
1.3 Өнімнің бәсеке қабілеттілігін жетілдіру жолдары. 22
2 "Адал Агроөнеркәсіптік компания" ашық акционерлік қоғамның қызметіне баға беру. 34
2.1 "Адал Агроөнеркәсіптік компания" ашық акционерлік қоғамының өндірістік.шаруашылық қызметіне сипаттама. 34
2.2 Кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілетін көтеру шараларын талдау. 42
3 "Адал" ААҚ АӨК.те сүт өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру механизмін қалыптастыру жолдары 60
3.1 Сүт өнімдерінің сапасын арттыру . бәсекеге қабілетті өнім өндірудің негізі
60
3.2 Бәсекеге қабілетті өнімді шығарудың тиімді тетігі . кәсіпорынның маркетингтік жүйесін жетілдіру 70
Қорытынды 80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 83
1 Кәсіпорынның маркетингтік қызметін жетілдіру арқылы өнімнің бәсеке
қабілетін көтерудің теориялық аспектілері. 7
1.1 Өнімнің бәсеке қабілеттілігін көтеруде маркетингтің алатын орны және
оны бағалау параметрлері. 7
1.2 Кәсіпорындардың тауар қозғалысындағы маркетингтің қызметі. 20
1.3 Өнімнің бәсеке қабілеттілігін жетілдіру жолдары. 22
2 "Адал Агроөнеркәсіптік компания" ашық акционерлік қоғамның қызметіне баға беру. 34
2.1 "Адал Агроөнеркәсіптік компания" ашық акционерлік қоғамының өндірістік.шаруашылық қызметіне сипаттама. 34
2.2 Кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілетін көтеру шараларын талдау. 42
3 "Адал" ААҚ АӨК.те сүт өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру механизмін қалыптастыру жолдары 60
3.1 Сүт өнімдерінің сапасын арттыру . бәсекеге қабілетті өнім өндірудің негізі
60
3.2 Бәсекеге қабілетті өнімді шығарудың тиімді тетігі . кәсіпорынның маркетингтік жүйесін жетілдіру 70
Қорытынды 80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 83
Маркетингтің тәжірибелік қолданылуы мемлекет бейнесі мен оның экономикасы, бәсекелестік жағдайы, салт-дәстүрі, халықтың тұтыну мөлшері және басқа да көптеген факторларына қарай ұлттық ерекшелігі болады. Осыған байланысты маркетингтің қалыптасуы және даму ерекшеліктерін республика аумағының экономикалық жағдайында салалық сипатта зерттеу маңызды мәселе. Рынокқа көшу - өзінше мақсат емес, яғни экономиканың тиімділігін көтеру және адамдардың өмір деңгейін, әл-ауқатын жақсарту. Рыноктың тиімді әрекет етуі үшін дамыған рыноктың инфрақұрылым (коммерциялық банктер, сақтандыру компаниялар, биржалар, аудиторлық ұйымдар) қажет болып, рыноктық қатынастардың қуатты катализаторы ретінде оның дамуы бастама сипатта болуы тиіс.
Қазақстан Республикасында меншіктік қатынастар мен толықтай халық шаруашылығы құрылымын қайта құру процесінде жүріп жатқан өзгерістер, өндірушінің еркіндігі және нарықтық ортаны игеру шарттарында кәсіпорынды басқару маркетинг концепциясы нарықта кәсіпорынның белсенді шабуылдық саясатының стратегиясы мен тактикасы болып, шаруашылық іскерлік нәтижелеріне әсер ететін өндірістік ресурстардың барлық түрлерін пайдаланудың тиімділік құралы ретінде қызмет етеді.
Қазақстанның қазіргі шаруашылық жағдайын дамыған елдерге тән рыноктық экономика моделіне қарай өтуі кезеңінде экономиканың жаңа құрылымын қалыптастыру үрдістері, ескі шаруашылық байланыстардың үзілуі және жаңа рыноктық қатынастардың құрылуымен байланысты әр түрлі меншік формасындағы шаруашылық субъектілердің жаңа экономикалық қатынастары пайда болады. Маркетинг, оның даму деңгейлерімен мен сипатты ерекшеліктері осы қатынастар, жалпы экономика және жекелей ішкі жүйелерінің даму деңгейлерімен тығыз байланысты болады. Біздің көзқарасымызша еліміздің кәсіпорындарында маркетингті дамытудың маңызды екі бағыты бар: фирманың ішкі жоспарлау негізі ретінде маркетингтік жоспарлау, кәсіпорынның инвестициялық проектілерінде көрініс алатын жаңа нарықтар мен жаңа өнімдерді игеруге байланысты маркетинг орны.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсатына кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда маркетингтік қызметті кешенді жүргізу жүйесін құру жолдарын анықтау болып саналады. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу көзделді:
кәсіпорын өнімінің бәсеке қабілетін анықтаудың теориялық аспектілерін қарастыру;
өнімнің бәсеке қабілетін көтеруде маркетингтік шаралар кешенін қалыптастыру;
“Адал” ААҚ АӨК –да өнімнің бәсеке қабілетін көтеру қызметін талдау;
кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау;
сүт өнімдерінің сапасын көтеру жұмыстарын талдау;
кәсіпорынға өнімнің бәсеке қабілетін көтерудегі маркетингтік шаралар кешенін ұсыну.
Қазақстан Республикасында меншіктік қатынастар мен толықтай халық шаруашылығы құрылымын қайта құру процесінде жүріп жатқан өзгерістер, өндірушінің еркіндігі және нарықтық ортаны игеру шарттарында кәсіпорынды басқару маркетинг концепциясы нарықта кәсіпорынның белсенді шабуылдық саясатының стратегиясы мен тактикасы болып, шаруашылық іскерлік нәтижелеріне әсер ететін өндірістік ресурстардың барлық түрлерін пайдаланудың тиімділік құралы ретінде қызмет етеді.
Қазақстанның қазіргі шаруашылық жағдайын дамыған елдерге тән рыноктық экономика моделіне қарай өтуі кезеңінде экономиканың жаңа құрылымын қалыптастыру үрдістері, ескі шаруашылық байланыстардың үзілуі және жаңа рыноктық қатынастардың құрылуымен байланысты әр түрлі меншік формасындағы шаруашылық субъектілердің жаңа экономикалық қатынастары пайда болады. Маркетинг, оның даму деңгейлерімен мен сипатты ерекшеліктері осы қатынастар, жалпы экономика және жекелей ішкі жүйелерінің даму деңгейлерімен тығыз байланысты болады. Біздің көзқарасымызша еліміздің кәсіпорындарында маркетингті дамытудың маңызды екі бағыты бар: фирманың ішкі жоспарлау негізі ретінде маркетингтік жоспарлау, кәсіпорынның инвестициялық проектілерінде көрініс алатын жаңа нарықтар мен жаңа өнімдерді игеруге байланысты маркетинг орны.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсатына кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда маркетингтік қызметті кешенді жүргізу жүйесін құру жолдарын анықтау болып саналады. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу көзделді:
кәсіпорын өнімінің бәсеке қабілетін анықтаудың теориялық аспектілерін қарастыру;
өнімнің бәсеке қабілетін көтеруде маркетингтік шаралар кешенін қалыптастыру;
“Адал” ААҚ АӨК –да өнімнің бәсеке қабілетін көтеру қызметін талдау;
кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау;
сүт өнімдерінің сапасын көтеру жұмыстарын талдау;
кәсіпорынға өнімнің бәсеке қабілетін көтерудегі маркетингтік шаралар кешенін ұсыну.
1. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов, Москва, Политиздат, 1962, Б.253.
2. Ricardo D. The Principles of Political Economy and Taxation. London, Dent J.M., 1955, Б.5.
3. Милль Дж.С. Принципы экономической науки. Москва, Политиздат, 1953, Б.352.
4. Маркс К. Капитал. Критика политической экономии. Под ред. Энгельс Ф. Т.3, Москва, Политиздат, 1978, Б.197.
5. Хайек Ф. Конкуренция как процедура открытия // МЭ и МО, 1989, № 12, Б.6-13.
6. Портер М. Международная конкуренция. Пер. с англ. Под ред. и предисловием Щеткина В.Д., Москва, Международные отношения, 1955, 896 б.
7. Юданов А.Ю. Конкуренция: теория и практика. Учебно-практическое пособие. Москва, 1998, 384 б.
8. Азоев Г.Л., Челенков А.П. Конкурентные преимущества фирмы. Москва, Новости, 2000, 256 б.
9. Фатхутдинов Р.А. Конкурентоспособность: экономика, стратегия, управление. Учебное пособие. Москва, ИНФРА-М, 2000, 312 б.
10. Кныш М.И. Конкурентные стратегии. Учебное пособие. СПб., 2000, 284 б.
11. Каренов Р.С. Терминология рыночной экономики и бизнеса. Алматы, Ғылым, 1994, Б.148.
12. Турсумбаев Б.М., Петренко И.Я., Исмуратов С.Б. Основы организации бизнеса. Учебник. Челябинск, Южно-Уральское кн. издательство, 1995, Б.345-351.
13. Қалиев Г.Ә., Темірұлы Е. Нарықтық экономиканың анықтамалығы. Алматы. "Бастау" ғылыми-баспа орталығы, 1993, 316 б.
14. Қазақстан Республикасының "Бәсеке және монополистік қызметті шектеу туралы" Заңы // Егемен Қазақстан, 2001, 27 қаңтар.
15. Ваксманн А.А. и др. Терминология системы разработки и постановки продукции на производстве. Справочник. Москва, Изд-во стандартов, 1985, Б.56.
16. Моисеева Н.К., Анискина Ю.Г. Современное предприятие: конкурентоспособность, маркетинг, обновление. Москва, Политиздат, 1993, 221 б.
17. Татьянченко М.А., Литвиненко А.Н. Методологические вопросы оценки экономических аспектов конкурентоспособности товара машинотехнической продукции. БИКИ, 1981, Приложение №1, Б.36-69.
18. Трубилин А. Конкурентоспособность – главный фактор эффективности производства // АПК: управление, экономика, 2002, №12, Б.39-47.
19. Шувалов А.И. Некоторые аспекты оценки конкурентоспособности изделий. Обновление продукции и конкурентоспособность. Москва, Знание, 1991, Б.44-46.
20. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Издание 2-е, пер.и доп. Москва, Финансы и статистика, 2000, 304 б.
21. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело. Москва, Внешторгиздат. 1990, Б.35.
22. Горбашко Е.А. Обеспечение конкурентоспособности промышленной продукции. Учебное пособие. СПб., Изд-во Санкт-Петербургского Университета экономики и финансов, 1994, 178 б.
23. Маштабей В.Я., Желудкова Л.А. и др. Пути повышения конкурентоспособности экспортной продукции. Киев, Наукова думка, 1988, 264 б.
24. Тихонов Р.М. Конкурентоспособность промышленной продукции. Москва, Изд-во стандартов, 1985, 176 б.
25. Белый Е., Барашков С. Конкурентоспособность и качество продукции: два уровня управления // Маркетинг, 2002, №4, Б.29-33.
26. Мамыров Н.К., Саханова А.Н и др. Государство и бизнес. Менеджмент государственного сектора. Книга 3. Учебник. Алматы, Экономика, 2002, 736 б.
27. Ахметжанов С.Б. Конкурентоспособность пищевой промышленности Казахстана: теория, проблемы и механизм обеспечения. Отв.ред.докт.экон.наук. проф. Кенжегузин М.Б. Алматы, 2001, 291 б.
28. Нурмаганбетов К.Р. Регулирование производственно-хозяйственной деятельности предприятий в условиях конкурентного рынка. Автореферат дис. докт.экон.наук Алматы, 1997, 44 б.
29. Азгельдов Г.Г. Конкурентоспособность и квалиметрия // Электронная техника (экономика и системы управления, серия 9), Вып.4. (77), 1990, Б.6-11.
30. Сухачев Ю.А., Серов Г.В. Оценка конкурентоспособности продукта. Москва, 1992, 33 б.
31. Ахмадалиев Т.М. Управление конкурентоспособностью промышленной продукции. СПб., Изд-во СПбУЭ, 1994, 168 б.
32.Porter M.E. Competitive Strategy: Techniques for Analysing Industries and Competitors. N.Y. Free Press, 1980, XX, 396 б.
33. Иванов Ю.Б. Системы факторов конкурентоспособности предприятия. Уфа, УНЦ РАН, 1995, 32 б.
34. Долинская М.Г., Соловьев И.А. Маркетинг и конкурентоспособность промышленной продукции. Москва, Изд-во стандартов, 1991, 128 б.
35. Завьялов П.С., Демидов В.Е. Фориула успеха: маркетинг. Москва, Международные отношения, 1991, 416 б.
36. Бобровников Г.Н., Клебанов А.И. Прогнозирование управления техническим уровнем и качеством продукции. Москва, Изд-во стандартов, 1984, 232 б.
37. Бобровников Г.Н. Создание конкурентоспособной промышленной продукции. Москва, АНХСССР, 1988, 157 б.
38. Нечаев С.Ю., Дехтярева В.К., Лобанов В.В. Конкурентоспособность и технический уровень тракторов на капиталистическом рынке. Москва, ЦНИИТЭИ тракторсельхозмаш, 1987, Б.44.
39. Синько В. Конкуренция и конкурентоспособность: основные понятия // Стандарты и качество, 2000, №4, Б.54-59.
40. Голубков Е.П., Голубкова Е.Н., Сескерин В.Д. Маркетинг. Выбор лучшего решения. Москва, Экономика, 1993, 224 б.
41. Дерманов В.К. Япония и США: проблемы торговой конкуренции. Москва. Международные отношения, 1985, 192 б.
42. Electronic Business, 1999, VI, №6, Б.38-44.
43. Осипов Ю.М. Основы предпринимательского дела. Благородный бизнес. "Ассоциация Гуманитарное знание", МП "Тритон", 1992, Б.29.
44. Шкардун В.Д., Стерхова С.А. Комплексный метод оценки конкурентоспособности нового товара // Маркетинг и маркетинговые исследования в России, 2001, №4, Б.15-25.
45. Юрашев В. Количественные показатели контроля конкурентоспособности торговой марки // Маркетинг, 2002, №6, Б.55-58.
46. Гончарова Н.П., Перерва П.Г. Маркетинг инновационного процесса. Киев, Национальная Академия Наук Украины, Вира-Р, 1998, 264 б.
47. Чкалова О. Оценка конкурентной среды торговых предприятий // Маркетинг, 2002, №4, Б.35-44.
48. Дуданова И.И. Подходы к оценке конкурентоспособности товарной продукции на региональных продовольственных рынках // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий, 1998, №12, Б.23-27.
49. Есентугелова А. Стратегия безопасного экономического развития Казахстана в условиях глобализации // Аль-Пари, 2002, №1, Б.3-7.
50. Что представляет собой ISO // Менеджмент качества, 2003, №1, Б.44-45.
2. Ricardo D. The Principles of Political Economy and Taxation. London, Dent J.M., 1955, Б.5.
3. Милль Дж.С. Принципы экономической науки. Москва, Политиздат, 1953, Б.352.
4. Маркс К. Капитал. Критика политической экономии. Под ред. Энгельс Ф. Т.3, Москва, Политиздат, 1978, Б.197.
5. Хайек Ф. Конкуренция как процедура открытия // МЭ и МО, 1989, № 12, Б.6-13.
6. Портер М. Международная конкуренция. Пер. с англ. Под ред. и предисловием Щеткина В.Д., Москва, Международные отношения, 1955, 896 б.
7. Юданов А.Ю. Конкуренция: теория и практика. Учебно-практическое пособие. Москва, 1998, 384 б.
8. Азоев Г.Л., Челенков А.П. Конкурентные преимущества фирмы. Москва, Новости, 2000, 256 б.
9. Фатхутдинов Р.А. Конкурентоспособность: экономика, стратегия, управление. Учебное пособие. Москва, ИНФРА-М, 2000, 312 б.
10. Кныш М.И. Конкурентные стратегии. Учебное пособие. СПб., 2000, 284 б.
11. Каренов Р.С. Терминология рыночной экономики и бизнеса. Алматы, Ғылым, 1994, Б.148.
12. Турсумбаев Б.М., Петренко И.Я., Исмуратов С.Б. Основы организации бизнеса. Учебник. Челябинск, Южно-Уральское кн. издательство, 1995, Б.345-351.
13. Қалиев Г.Ә., Темірұлы Е. Нарықтық экономиканың анықтамалығы. Алматы. "Бастау" ғылыми-баспа орталығы, 1993, 316 б.
14. Қазақстан Республикасының "Бәсеке және монополистік қызметті шектеу туралы" Заңы // Егемен Қазақстан, 2001, 27 қаңтар.
15. Ваксманн А.А. и др. Терминология системы разработки и постановки продукции на производстве. Справочник. Москва, Изд-во стандартов, 1985, Б.56.
16. Моисеева Н.К., Анискина Ю.Г. Современное предприятие: конкурентоспособность, маркетинг, обновление. Москва, Политиздат, 1993, 221 б.
17. Татьянченко М.А., Литвиненко А.Н. Методологические вопросы оценки экономических аспектов конкурентоспособности товара машинотехнической продукции. БИКИ, 1981, Приложение №1, Б.36-69.
18. Трубилин А. Конкурентоспособность – главный фактор эффективности производства // АПК: управление, экономика, 2002, №12, Б.39-47.
19. Шувалов А.И. Некоторые аспекты оценки конкурентоспособности изделий. Обновление продукции и конкурентоспособность. Москва, Знание, 1991, Б.44-46.
20. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Издание 2-е, пер.и доп. Москва, Финансы и статистика, 2000, 304 б.
21. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело. Москва, Внешторгиздат. 1990, Б.35.
22. Горбашко Е.А. Обеспечение конкурентоспособности промышленной продукции. Учебное пособие. СПб., Изд-во Санкт-Петербургского Университета экономики и финансов, 1994, 178 б.
23. Маштабей В.Я., Желудкова Л.А. и др. Пути повышения конкурентоспособности экспортной продукции. Киев, Наукова думка, 1988, 264 б.
24. Тихонов Р.М. Конкурентоспособность промышленной продукции. Москва, Изд-во стандартов, 1985, 176 б.
25. Белый Е., Барашков С. Конкурентоспособность и качество продукции: два уровня управления // Маркетинг, 2002, №4, Б.29-33.
26. Мамыров Н.К., Саханова А.Н и др. Государство и бизнес. Менеджмент государственного сектора. Книга 3. Учебник. Алматы, Экономика, 2002, 736 б.
27. Ахметжанов С.Б. Конкурентоспособность пищевой промышленности Казахстана: теория, проблемы и механизм обеспечения. Отв.ред.докт.экон.наук. проф. Кенжегузин М.Б. Алматы, 2001, 291 б.
28. Нурмаганбетов К.Р. Регулирование производственно-хозяйственной деятельности предприятий в условиях конкурентного рынка. Автореферат дис. докт.экон.наук Алматы, 1997, 44 б.
29. Азгельдов Г.Г. Конкурентоспособность и квалиметрия // Электронная техника (экономика и системы управления, серия 9), Вып.4. (77), 1990, Б.6-11.
30. Сухачев Ю.А., Серов Г.В. Оценка конкурентоспособности продукта. Москва, 1992, 33 б.
31. Ахмадалиев Т.М. Управление конкурентоспособностью промышленной продукции. СПб., Изд-во СПбУЭ, 1994, 168 б.
32.Porter M.E. Competitive Strategy: Techniques for Analysing Industries and Competitors. N.Y. Free Press, 1980, XX, 396 б.
33. Иванов Ю.Б. Системы факторов конкурентоспособности предприятия. Уфа, УНЦ РАН, 1995, 32 б.
34. Долинская М.Г., Соловьев И.А. Маркетинг и конкурентоспособность промышленной продукции. Москва, Изд-во стандартов, 1991, 128 б.
35. Завьялов П.С., Демидов В.Е. Фориула успеха: маркетинг. Москва, Международные отношения, 1991, 416 б.
36. Бобровников Г.Н., Клебанов А.И. Прогнозирование управления техническим уровнем и качеством продукции. Москва, Изд-во стандартов, 1984, 232 б.
37. Бобровников Г.Н. Создание конкурентоспособной промышленной продукции. Москва, АНХСССР, 1988, 157 б.
38. Нечаев С.Ю., Дехтярева В.К., Лобанов В.В. Конкурентоспособность и технический уровень тракторов на капиталистическом рынке. Москва, ЦНИИТЭИ тракторсельхозмаш, 1987, Б.44.
39. Синько В. Конкуренция и конкурентоспособность: основные понятия // Стандарты и качество, 2000, №4, Б.54-59.
40. Голубков Е.П., Голубкова Е.Н., Сескерин В.Д. Маркетинг. Выбор лучшего решения. Москва, Экономика, 1993, 224 б.
41. Дерманов В.К. Япония и США: проблемы торговой конкуренции. Москва. Международные отношения, 1985, 192 б.
42. Electronic Business, 1999, VI, №6, Б.38-44.
43. Осипов Ю.М. Основы предпринимательского дела. Благородный бизнес. "Ассоциация Гуманитарное знание", МП "Тритон", 1992, Б.29.
44. Шкардун В.Д., Стерхова С.А. Комплексный метод оценки конкурентоспособности нового товара // Маркетинг и маркетинговые исследования в России, 2001, №4, Б.15-25.
45. Юрашев В. Количественные показатели контроля конкурентоспособности торговой марки // Маркетинг, 2002, №6, Б.55-58.
46. Гончарова Н.П., Перерва П.Г. Маркетинг инновационного процесса. Киев, Национальная Академия Наук Украины, Вира-Р, 1998, 264 б.
47. Чкалова О. Оценка конкурентной среды торговых предприятий // Маркетинг, 2002, №4, Б.35-44.
48. Дуданова И.И. Подходы к оценке конкурентоспособности товарной продукции на региональных продовольственных рынках // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий, 1998, №12, Б.23-27.
49. Есентугелова А. Стратегия безопасного экономического развития Казахстана в условиях глобализации // Аль-Пари, 2002, №1, Б.3-7.
50. Что представляет собой ISO // Менеджмент качества, 2003, №1, Б.44-45.
Маркетинг- өнімнің бәсеке қабілеттігіне жетудің кешенді жүйесі тақырыбына
жазылған
Жоспар
Кіріспе
5
1 Кәсіпорынның маркетингтік қызметін жетілдіру арқылы өнімнің бәсеке
қабілетін көтерудің теориялық аспектілері.
7
1.1 Өнімнің бәсеке қабілеттілігін көтеруде маркетингтің алатын орны және
оны бағалау параметрлері.
7
1.2 Кәсіпорындардың тауар қозғалысындағы маркетингтің қызметі.
20
1.3 Өнімнің бәсеке қабілеттілігін жетілдіру жолдары.
22
2 "Адал Агроөнеркәсіптік компания" ашық акционерлік қоғамның қызметіне баға
беру.
34
2.1 "Адал Агроөнеркәсіптік компания" ашық акционерлік қоғамының өндірістік-
шаруашылық қызметіне сипаттама.
34
2.2 Кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілетін көтеру шараларын талдау.
42
3 "Адал" ААҚ АӨК-те сүт өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру механизмін
қалыптастыру жолдары
60
3.1 Сүт өнімдерінің сапасын арттыру - бәсекеге қабілетті өнім өндірудің
негізі
60
3.2 Бәсекеге қабілетті өнімді шығарудың тиімді тетігі – кәсіпорынның
маркетингтік жүйесін жетілдіру
70
Қорытынды
80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
83
Кіріспе
Маркетингтің тәжірибелік қолданылуы мемлекет бейнесі мен оның
экономикасы, бәсекелестік жағдайы, салт-дәстүрі, халықтың тұтыну мөлшері
және басқа да көптеген факторларына қарай ұлттық ерекшелігі болады. Осыған
байланысты маркетингтің қалыптасуы және даму ерекшеліктерін республика
аумағының экономикалық жағдайында салалық сипатта зерттеу маңызды мәселе.
Рынокқа көшу - өзінше мақсат емес, яғни экономиканың тиімділігін көтеру
және адамдардың өмір деңгейін, әл-ауқатын жақсарту. Рыноктың тиімді әрекет
етуі үшін дамыған рыноктың инфрақұрылым (коммерциялық банктер, сақтандыру
компаниялар, биржалар, аудиторлық ұйымдар) қажет болып, рыноктық
қатынастардың қуатты катализаторы ретінде оның дамуы бастама сипатта болуы
тиіс.
Қазақстан Республикасында меншіктік қатынастар мен толықтай халық
шаруашылығы құрылымын қайта құру процесінде жүріп жатқан өзгерістер,
өндірушінің еркіндігі және нарықтық ортаны игеру шарттарында кәсіпорынды
басқару маркетинг концепциясы нарықта кәсіпорынның белсенді шабуылдық
саясатының стратегиясы мен тактикасы болып, шаруашылық іскерлік
нәтижелеріне әсер ететін өндірістік ресурстардың барлық түрлерін
пайдаланудың тиімділік құралы ретінде қызмет етеді.
Қазақстанның қазіргі шаруашылық жағдайын дамыған елдерге тән рыноктық
экономика моделіне қарай өтуі кезеңінде экономиканың жаңа құрылымын
қалыптастыру үрдістері, ескі шаруашылық байланыстардың үзілуі және жаңа
рыноктық қатынастардың құрылуымен байланысты әр түрлі меншік формасындағы
шаруашылық субъектілердің жаңа экономикалық қатынастары пайда болады.
Маркетинг, оның даму деңгейлерімен мен сипатты ерекшеліктері осы
қатынастар, жалпы экономика және жекелей ішкі жүйелерінің даму
деңгейлерімен тығыз байланысты болады. Біздің көзқарасымызша еліміздің
кәсіпорындарында маркетингті дамытудың маңызды екі бағыты бар: фирманың
ішкі жоспарлау негізі ретінде маркетингтік жоспарлау, кәсіпорынның
инвестициялық проектілерінде көрініс алатын жаңа нарықтар мен жаңа
өнімдерді игеруге байланысты маркетинг орны.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсатына кәсіпорын өнімінің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруда маркетингтік қызметті кешенді жүргізу жүйесін құру
жолдарын анықтау болып саналады. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді
шешу көзделді:
кәсіпорын өнімінің бәсеке қабілетін анықтаудың теориялық аспектілерін
қарастыру;
өнімнің бәсеке қабілетін көтеруде маркетингтік шаралар кешенін
қалыптастыру;
“Адал” ААҚ АӨК –да өнімнің бәсеке қабілетін көтеру қызметін талдау;
кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау;
сүт өнімдерінің сапасын көтеру жұмыстарын талдау;
кәсіпорынға өнімнің бәсеке қабілетін көтерудегі маркетингтік шаралар
кешенін ұсыну.
1. Кәсіпорынның маркетингтік қызметін жетілдіру арқылы өнімнің бәсеке
қабілетін көтерудің теориялық аспектілері
1.1 Өнімнің бәсеке қабілеттігін көтеруде маркетингтің алатын орны және оны
бағалау параметрлері
Маркетинг – бұл нарықты жан-жақты зерттеу негізінде тұтынушылардың
мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру жолымен бәсекелестік
қабілеттілігін арттыру арқылы пайда табуға бағытталған тұжырымдама және
біріккен қызмет. Бұл анықтама маркетингтің екі жақтылығын бөліп көрсетеді,
ол екі маңызды аспектілерден – тұжырымдамадан және іс-әрекеттен тұрады.
Қызметтік тұрғыдағы маркетинг – ол бұл кәсіпорынның қазіргі нарықтық
жағдайында фирманың маркетингтік қызметін ұйымдастыру және оның бәсекеге
қабілеттілігін жоғарылату үшін жүзеге асырылатын қызметтер жүйесі.
Тұжырымдама ретінде маркетинг қатаң бәсекелестік күрестен, сұраныс
ұсыныстан жоғары болуынан және тауарлар ассортиментінің жылдам жаңаруынан
туындаған. Осының нәтижесінде өндірушілер қатаң бәсекелестік жағдайында
өзінің тауарларына сұранысты тұрақтандыру және оны кеңейтумен айналысады.
Тұжырымдама маркетингінің қарастыратын сұрақтарының бірі - өнімнің
бәсеке қабілетіне жету мүмкіндіктері, оны бағалау әдіс тәсілдері.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігі – тауардың нарық талабына, яғни оның
сапалық, техникалық, эстетикалық сипаттамаларының және коммерциялық өткізу
жағдайының тұтынушылар талабына сай келуін бейнелейтін экономикалық
категория. Кез келген өнімнің бір ұқсас тауармен салыстыру нәтижесінде ғана
анықталады және ол салыстырмалы көрсеткіш болып табылады.
Өнімнің сапасына және бәсекеге қабілеттілігіне қазіргі әлемде барлық
фирмалар көп көңіл бөледі. Бұл мәселелерге әр елдің экономикалық және
әлеуметтік өміріне байланысты. Себебі сапа және бәсекеге қабілеттілігі
деген ұғым елдің, әр өндірушінің тауарлар мен қызметтерді өңдеу, өндіру,
өткізу мүмкіндіктерінің жиынтығын анықтаушы көрсеткіш болады.
Тауардың бәсекеге деген қабілеттілігі дамыған бәсекелестік рынокта
оның коммерциялық табысын көрсететін маңызды факторы болады. Тауарға
көзқарас, яғни тауарды тұтыну тұрғысынан бағалау, қоғамның даму дәрежесіне
және оның әлеуметтік статусына тікелей байланысты. Мысалы, дамушы елдердегі
төлем қабілетінің төмендігі мен тауар тапшылығы жағдайында тұтынушылар
алдымен өнімнің бағасына назар аударады, сапасына онша мән бере қоймайды.
Соған орай ол кезде өндіріс сапасы төмен болса да, арзан тауарды мол
өндіруге бағыт ұстайды. Ал сұраныстан сатып алу қабілеті жоғарылап, тауар
молшылығы жасалған кезеңде тұтынушыларды енді, негізінен, тауардың сапасы
қызықтырып, бағасы онша мәнді бола қоймайды. Соған байланысты шығыны көп
болса да, жоғары сапалы, тартымды тауар өндіруді тиімді етеді.
Тауар маркетингтік түсінік бойынша, тұтынушылардың барлық талаптарын
өз бойына жинаған және сол қасиеттерді тауар алушыларға жеткізе алатын,
оған қоса, қажет кезінде олардың талғам-талабына, мінез-құлқына сәйкес
сапалы да, тартымды болуға мүмкіндігі бар аса маңызды экономикалық
категория. Сонымен бірге белгілі бір тауарға басқа тауарлармен
салыстырғанда ерекше қасиетімен бағаланып, тауар бәсекесінде төзімділік
танытуы да қажет.
Кез келген өнімнің өтімді болуына өзіндік қасиеті ғана емес, сондай-ақ
оны түрлендіру, эстетикалық тартымдылығы, тұтынушы талғамына бейімдеу,
тауар сатылғаннан кейінгі қызмет көрсетуді жақсарту және бәсекелестердің
осал жақтарын есепке ала отыру, олардың өнімін сатудағы икемді не
икемсіздіктерін ұтымды пайдалана білуге үлкен көмегін тигізеді.
Тауардың бәсекеде жеңіске жетуі оның техникалық-экономикалық
көрсеткіштері мен тауар, өнім өндірудегі технологиясының сапасына және
қолдану қасиеттеріне байланысты болады. Ал соңғы кездері, әсіресе, тауардың
айналадағы ортаға зиянсыздығына, кейбір эргономикалық, жалпы гигиеналық,
антропометрикалық пен физиологиялық, психологиялық және басқа да талаптарға
сәйкестігіне баса назар аударылады. Бұған қоса, шетке шығарылатын тауарлар
міндетті стандарттық сапаға сәйкес келуі тиіс.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтағанда оның сату немесе сатып алу
бағасы қарастырылады. Яғни, нарықты және ақырғы тұтынушылардың сұранысын
зерттеудің сапасы, тауарды нарыққа жеткізу мен оны сатуды ынталандырып
отыру, жарнама және тауардың өмірлік циклін есепке алуға байланысты
жүргізілетін жұмыстың тиімділік дәрежесі, баға стратегиясын таңдап алудың
дұрыстығы, тауар өткізу мекемелері мен тауардың қозғалу бағыттарын белгілеу
кезінде тауардың бәсекелік артықшылығы мен кемшіліктерін анықтау.
Біздің елімізде көптеген шетелдегідей тауар бәсекеге қабілеттілігін
бағалайтын қабылданған әдістемелік құжат жоқ. Париждің сауда-өнеркәсіп
палатасының сарапшылары бәсекеге қабілеттілік белгілеріне өнімнің
жаңашылдық деңгейін, сапасын, жарнамасын, қаржылық жағдайды, өткізу
жүйелерін жатқызады. Ал, ағылшын экономистері бәсекеге қабілеттілікті
тауардың бағасы, салыстырмалы құны және пайдалылығы арқылы анықтайды.
Өнімнің бағасы, дизайны және сапасы нарыққа шығарылған ұқсас өнімге
бергісіз болса ғана өнім бәсекеге қабілетті деп есептеледі.
Бәсекеге қабілеттілікті: тауар, компания, өнім сапасы және тауар
өндірілетін елдер деңгейлерінде қарастыруға болады.
Елдер бойынша бәсекеге қабілеттілікті бүкіләлемдік экономикалық форум
(Женева), Бүкіләлемдік банк, басқару мәселелері бойынша Еуропалық форум
(Женева) бағалайды. Елдердің бәсекеге қабілеттілігін анықтау үшін 300
экономикалық, әлеуметтік және саяси сала критерийлері, сондай-ақ 100
критерий бойынша халықаралық сарапшылар ойлары пайдаланылды. Өнеркәсіп
саласының бәсекеге қабілеттілігін өткізу көлемінің шамамен 60%-ын құрайтын
жетекші кәсіпорындар анықтайды.
Бәсекеге қабілеттілік түсінігі тауар сапасы түсінігіне қарағанда
динамикалық және кең түрде қолданылатын түсінік. Ол кең шамада өзгеруі
мүмкін және оның деңгейі тек ұқсас тауармен салыстырғанда ғана анықталады.
Эталон немесе ұқсас тауар ретінде нарықта тұрақты үлкен көлемде
өткізілетін, тұтынушының талғамына сәйкес келетін және бәсекелестерде де
өндірілетін келешегі зор тауарлар таңдалып алынады.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау және болжау нақты кезеңдерден
тұратын күрделі жұмыс.
Бірінші кезеңде – бәсекеге қабілеттілік мақсаты белгіленеді. Нақты
жағдайларға байланысты бұл мақсаттарға нарықтағы өткізу келешектерін
бағалау, тауардың бәсекеге қабілеттілік көрсеткішін анықтау, оның деңгейін
көтеру үшін іс-шараларды жетілдіру жатады.
Екінші кезеңде – тауарға қойылатын талаптар сатып алушылардың
талаптары мен сұранысы туралы әр түрлі ақпараттарды талдау негізінде
айқындалады. Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың барлық көрсеткіштерін
нормативті, техникалық, экономикалық деп үш топқа бөлуге болады.
Алғашқыда тауар бәсекеге қабілеттілігінің нормативтік параметрлері
анықталады. Бәрінен бұрын тауардың патенттік тазалығы бағаланады. Содан
кейін стандарттар мен талаптарға тауар параметрінің сәйкес келуі
белгіленеді. Жоқ дегенде 1 нормативтік көрсеткіш белгіленген талапқа сай
келмейтін болса, бәсекеге қабілеттілікті бағалау үрдісі ары қарай
жүргізілмейді. Бәсекеге қабілеттіліктің нормативті параметрлерін бағалау
үшін 1 немесе 0-ге тең индексі енгізіледі. Тауар сапасы міндетті
стандарттарға, нормативтерге және шарттарға сай келсе, индекс 1-ге, ал
сәйкес келмесе 0-ге тең болуы мүмкін. Егер нормативтік көрсеткіштердің
біреуі 0-ге тең болса, онда жалпы көрсеткіш те 0-ге тең болады. Бұл
тауардың бәсекеге қабілеттілігі жоқ екенін көрсетеді.
Нормативтік параметр (Jнп) бойынша жалпы топтық көрсеткіш Jнп әр
көрсеткіштердің (qі) туындысын көрсетеді:
Jнп = П пgі І = 1
Тауардың техникалық мінездемесін санды түрде техникалық параметр
бірлігі шамасының (Теі) сондай эталон параметр шамасына, олардың
қуаттылығы, икемділігі, сыйымдылығы, өнімділігі, жанар-жағармай шығындары
бойынша салыстыру арқылы көрсетуге болады:
Теі = tнitэі · 100 %
Tнi - талданып жатқан (жаңа) тауардың і –ші параметр шамасы.
Тэі – ұқсас немесе эталон тауардың і-ші параметр шамасы.
Техникалық параметр бойынша (Jтп) топтық көрсеткішті белгілеу үшін әр
параметрдің мәнділігі есебінен бірлік көрсеткішті (Lі) жинақтау қажет:
Jтп = Σ Теі ∙ Lі
n – бәсекеге қабілеттілік бағаланатын техникалық параметр саны.
Параметрлердің 3-ші тобына экономикалық көрсеткіштерді (Jэп) анықтау
үшін талданып отырған тауар (Цп) мен эталон немесе ұқсас тауардың тұтыну
бағасын салыстыру қажет.
Jэп = Цпі Цпэ
Тауардың тұтыну бағасы сату нарық бағасы мен барлық шығындар түрінде
белгіленеді.
Нормативтік, техникалық және экономикалық параметрлер бойынша топтық
көрсеткіштер (индекстер) негізінде талданып жатқан тауардың кешенді
көрсеткіші (Кк) немесе бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші есептелінеді:
Кк = Jнп · JтпJэп ≥ 1
Есептелген коэффициент негізінде талданып отырған тауардың бәсекеге
қабілеттілігі жөнінде шешім қабылданады. Кк1 болған жағдайда талдаудан
тауар эталонына немесе ұқсас тауарға жол беріледі, Кк=1 болғанда тең
көрсеткіштікке ие болады, ал егер Кк1 болғанда осы тауарды өндіру және
нарыққа шығару жөнінде шешім қабылданады, ал Кк1 болса, онда бәсекеге
қабілеттіліктің қажетті деңгейіне жету мақсатында техникалық және
экономикалық параметрлерді көтеру үшін тиісті іс-шаралар жасау керек.
Мұндай бағалау тауарды жасау кезінде бәсекелес тауарға қарағанда көп
жағдайда тұтынушыны қанағаттандыратын сапа, сервис, өндіріс шығындары және
баға сипаттамаларын анықтауға мүмкіндік береді.
Бәсекеге қабілеттілікті анықтаудың бірден бір әдісі оның негізгі
параметрлерінің тізімін жасау және сол бойынша көпбалды жүйемен барлық
бәсекелесуші бұйымдарын бағалау болып табылады. Нәтижесінде әр таңдап
алынған параметрге бәсекеге қабілеттіліктің интегралды көрсеткіші
қалыптасады. Параметрлерді таңдау кезінде бәсекеге қабілеттілік нақты
тұтынушының мүддесін білдіретін көрсеткіштер үшін ғана анықталады. Таңдап
алған параметр дұрыстығы және оның мәні сарапшылар бағалауымен бекітіледі.
Бәсекеге қабілеттілікті бағалау объектісі ретінде ұқсас тауар анықталады.
Бәсекеге қабілеттілікті бағалау 3 кезеңде жүргізіледі.
Бірінші кезеңде оның параметрлері белгіленеді және олардың маңызы
анықталады. Осылай, кондитерлік өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау
үшін сарапшыларға оның органолептикалық, "дәмдік сапасы", өнім
қауіпсіздігі, бағасы, орауы және өндіруші имиджі деген көрсеткіштерінің
маңызы бағалауға ұысынылады. Бұл көрсеткіштер 1-ден 5-ке дейін аралықтағы
олардың маңыздылығын атқаратын шкаламен бағаланады. Көрсеткіштерді таңдау
тұтынушы мүддесі арқылы түсіндіріледі. Бұйым қауіпсіздігі сапа
сертификатымен бекітілген дәрігерлік-биологиялық талаптарға, шикізат пен
тамақ өнімдері сапасының санитарлық нормаларына сай келетін
сертификаттарымен анықталады. Мемлекеттік стандарт органдары тағам
бұйымдарының сапасын бағалау кезінде оргонолептикалық көрсеткіштерді
(формасы, түсі және сыртқы түрі, құрылымы және консистенциясы, дәмі және
иісі) қолданады.
Бәсекеге қабілеттілік параметрін бағалау 5 балды жүйе арқылы
жүргізілуі мүмкін. Сарапшылардан пікір сұрау арқылы параметрлердің мәнділік
коэффициенті анықталады. Кондитерлік тағамдардың бәсекеге қабілеттілігі
параметрлеріне сарапшылардың қойған бағалары 1-кестеде.
Зерттеудің екінші кезеңінде тұтынушылардан пікір сұрау жүргізіледі.
Үшінші кезеңде сұраныс нәтижесі талданып, өнім бәсекеге қабілеттілігі
бағаланады. Әр параметр бойынша бәсекеге қабілеттілік коэффициенті
есептеленеді.
1 кесте- Бәсекеге қабілеттілікті бағалау коэффициенттері
Параметрлер Орташа бал Маңыздылығын білдіретін
коэффициент
Өнім қауіпсіздігі 4,6 0,218
Баға 3,9 0,187
Буып-түю, орау 3,7 0,176
Өндіруші имиджі 4,0 0,189
Дәмдік сапасы 4,8 0,229
Барлығы: - 1,0
Тұрғындардың сұранымын қанағаттандыруда өнеркәсіп маңызды рөл атқарады
және ол әртүрлі салалар мен өндірістен тұрады.Сондықтан осы салаларға қарай
маркетингтің өз ерекшеліктері бар болуын тамақ өнеркәсібі мысалында
тоқтайық. Республиканың экономикасында анықталған орын ала отырып, бүгінгі
күні тамақ өнеркәсібі қалалар, облыста, экономикалық аудандар мен жалпы
республика өнеркәсібінің кешенді дамуына көмек көрсетеді. Қазақстанның
тамақ өнеркәсібінде 15-тен астам келесі салалар енеді: ет, сүт, балық, нан
пісіру, қант, май, сыра, арақ өндіруші және басқалар. Қазақстан
Республикасы тұрғындардың ұтымды тамақтануын әбден қамтамасыз ете алатын
салалар жиынтығына ие болып отыр. Шамалы ерекшеліктерден басқа,
Қазақстанның тамақ өнеркәсібі барлық жерді қамтыған. Жеке аудандарды
бірқатар салаларының болмауы топырақ-климаттық шарттарына байланысты және
осы аймақта шикізаттың өспеуімен түсіндіріледі.
1998 жылдан бастап тамақ өнеркәсібі жаңа топтастыру бойынша ауыл
шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу ретінде анықталып, тамақ өнімдерін өндіру
мен темекі бұйымдарын шығарудан тұрады. Тамақ саласында, басқа салалардағы
сияқты кәсіпорындардың күрделі қаржылық жағдайы, өзара төлемсіздігі,
кооперативтік байланыстардың үзілуі, технологиялық әлуетінің әлсіздігімен
түсіндірілетін өндірістің құлдырауы байқалады.
1992 жылы тамақ саласының өндірісі 1990 жылдың деңгейінің 13
бөлігіне, ал 1995 жылдың 23 бөлігіне қысқарды. Соңғы үш жыл бойы өндірісі
46 % деңгейінде қалды. Ал 1995 жылдан бастап тамақ өнеркәсібіндегі жағдай
біршама жақсарды, өнеркәсіптік өндірістегі оның үлесі 1995 жылдағы 13%-дан
1998 жылы 20,6%-ға дейін өсті.
Тауар мен оны тұтыну деңгейі және тауарды өндіру мен бөлу тәсілдері
экономиканы мемлекеттік басқарудың негізін қалайды.Сондықтан тауар саясатын
объективтік заңдылықтар бойынша маркетингтік жүйе арнасына салу –
экономиканың даму қарқынын жеделдетуге жағдай туғызады. Тауар тұтыну
қасиетіне ие және адамның тұрмыс тіршілігінде белгілі бір қажеттілікке
жарайтындары нарық арқылы тұтынуға жеткізілетін материалдық, заттық
игіліктерден, қызмет түрлерінің т.б. көптеген іс-әрекеттердің жемісінен
тұрады.
Тауарға қатысты қарым-қатынастарды қай жағынан алып қарасақ та, бұл
айналып келгенде еңбек бөлінісі нәтижесін сипаттайтын болады. Ол сала және
аймақ аралық өндіріс пен тұтыну, яғни сұраныс пен ұсыныс аралығындағы
салыстырмалы жағдайды реттеп отырумен қатар, оған әсер ету нәтижесінде
тауар төңірегіндегі әрекеттердің қайталануы жалғаса береді. Тауардың
тұтынушылық қасиеті – оның табиғи қасиеті. Сол себепті де тауардың тұтыну
құны, ең әуелі, өзінің табиғи құндылығымен, содан кейін ғана сол тауарды
өндіруге жұмсалған еңбектің көлемімен, сапасымен анықталады. Тауар
қасиетінің құндылығы оған жұмсалған еңбектің құндылығынан жоғары болуынан
кездесетін жайт. Сол үшін тауардың нарықтағы бағасы оған кеткен еңбектен
құралған бағадан әлдеқайда жоғары болуы мүмкін. Тауардың нақты тұтыну құны
оны қолданатын сала мен өндіріс үрдісінің бағытына байланысты анықталады.
Сондықтан тауардың құндылық қасиетіне орай тұтыну ортасын тауып отыру –
маркетингтік қызметтің аса жауапты екенін көрсетеді.
Тауар маркетингтік түсінік бойынша тұтынушылардың өз бойына жинаған
және сол қасиеттерді тауар алушыларға жеткізе алатын, оған қоса, қажет
кезінде олардың талғам талабына, мінез-құлқына сәйкес сапалы да тартымды
болуға мүмкіндігі бар аса маңызды экономикалық категория. Сонымен бірге,
белгілі бір тауар басқа тауарлармен слаыстырғанда ерекше бір қасиетімен
бағаланып тауар бәсекесінде төзімділік танытуы да қажет.
Тауардың бәсекеге төзімділігін бағалағанда оның сату немесе сатып алу
бағасы қарастырылады. Осыған қатысты мына жайттар ескерілгені жөн; нарықты
және ақырғы тұтынушылардың сұранысын зерттеудің сапасы, тауарды нарыққа
жеткізу мен оны сатуды ынталандырып отыру, жарнама және тауардың өмірлік
циклін есепке алуға байланысты жүргізілетін жұмыстың тиімділік дәрежесі,
баға стратегиясын таңдаудың дұрыстығы, тауар өткізу мекемелері мен тауардың
қозғалу бағыттарын белгілеу кезінде тауардың бәсекелік артықшылығы мен
кемшіліктерін анықтау. Экономикалық көрсеткіштер тұрғысынан қарағанда
тауардың бәсекеге төзімділігі оның қолданысқа түсуіне дейін жұмсалған
шығындарға қатысты алғанда пайдалы немесе пайдасыз екеніне қарап
анықталады. Тауардың өтімділігі мен бәсекелік дәрежесін оны өндіретін,
жеткізу және оны сатумен айналысатын фирмалардың, сондай-ақ коммерциялық
және сауда сомасындағы мамандарының имиджі айқындайтыны белгілі. Ал тауар
өндіретін фирманың беделі ең алдымен оның тауар таңбасының нарықта және
тұтынушылар арасында қалай бағаланып, қадірленуіне байланысты болады. Сол
сияқты тауар өндіруші фирманың тауарын сатуға, өткізуге жәрдемдесетін
әріптестерінің абырой-беделі, оған қоса олардың қарым-қатынастарының бейілі
өркенниеттілік дәрежесіне қарай қалыптасады. Сөйтіп мұндай қарым-қатынас
бүкіл халықтың мемлекеттік беделін көтеріп, мәдениеті мен экономикасын
дамытудың негізін құрайды.
Отандық кәсіпкерлік іс-әрекеттер мен бүкіл халықтар маркетинг
психологиясын игерген жағдайда ғана, тек қана дәстүрлік тауарлар негізінде
емес, сонымен қатар “ноу-хау” негізінде әлемдік нарықтарға шығу өзіндік
тауарды кеңінен дамыту, бәсекелестікті дамыту және бәсекелектікке қабілетті
мемлекет болу, республика кәсіпкерлерінің мәдени қызметін қалыптастыру,
дамудың ақпараттық-техникалық желісін құру, экономикамыздың барлық
саласының нарықтық инфрақұрылымын кеңейту және оңтайлау үшін жағдай
жасайды.
Бүгінгі экономика өзінің негізгі үш субъектісінің; өндірушінің,
тұтынушының және өкіметтің өзара іс-қимылымен сипатталады. Қандай да болсын
кәсіпорын өзінің серіктестерімен нарықтық қарым-қатынаста іс-әрекет етеді.
Мемлекетімізде тиімді нарықтық экономика құруда, бәсекелестік ортаның
қалыптасуына және дамуына, ғылыми-техникалық алға басуды жеделдетуде,
өтпелі кезеңде әлеуметтік қыспақты жұмсартуда шағын және орта бизнестің
маңызы, орны мен рөлі өте зор. Әлеуметтік тәжірибенің көрсетуінше шағын
және орта бизнес нарық конъюнктурасының өзгеруіне тез, шапшаң әсер етеді,
нарықтық экономикаға тиімді икемділік тудырады. Халықтың қаржылық және
өндірістік ресурстарын қалпына келтіруге айтарлықтай үлес қосады. Нарықтық
жағдайда өндірістік өнімнің өсу қарқыны халықтың жалпы сұранысымен тығыз
байланысты. Тауардың белгілі бір нарықты өте қарқынды өтуі үшін, ол
бәсекелестікке қабілеті жоғары тауар болып, ағысы бекітілген стандартқа
сәйкес келуі керек, осы шарт ұн мен ұн тағамдарын жасайтын кәсіпорындар
үшін өте маңызды.
Бәсекелестерді жаңа тауар жасау мен игеру, жаңа дизайн, өндіріс
шығынының жаңа деңгейі, жаңа баға, сату мен өткізу жүйесін жаңарту жағынан
басып озу маңызды стратегиялық міндет болып табылады. Бәсекелестікті жеңіп,
басып озу үшін осы заманға сай. Бәсеке қабілеті жоғары өнім шығару қажет.
Кәсіпорынның қосымша пайда табуы үшін жаңа бәсекелестікке қабілеті жоғары
тауар шығару процесі мыналардан тұрады:
1. Қосымша пайда түсіретін тауар жасау идеясын қалай, қайдан алу, іздеу;
2. ол үшін нарықты зерттеу (ерекшелігін, қаншалықты қажеттілігін,
ассортиментін, қасиетін, пайдасын );
3. өндіру (қолайлы өндіріс, аз шығынды);
4. тиімді баға белгілеу;
5. жарнама (тауар жөнінде ақпарат, тұтынушыны ынталандыру, сатып алуды
жеңілдету, сыйлықтар, конкурстар және т.б.):
6. өткізу, жеткізу кезеңдері – қолайлы өткізу нарығын таңдай, тиеу,
тасымалдау, қоймада тиімді сақтау-молшылық кезден тапшылық кезге дейін,
тапшылық безді пайдаланып бағаны өсіру арқылы шығынды төмендету.
7. сауда-көтерме сауда бөлшек, соңғы тұтынушы.
8. табыс деңгейін, қаржыны жоспарлау.
Егер табыс деңгейі шығыстан артып, күткен үмітті қанағаттандырарлық
болса, онда уақыт өткізбей түскен табыс үстіне табыс түсіру үшін,
өндірілген тауар көлемін, сату көлемін ұлғайту керек, яғни өндіру кезеңін
ары қарай тезірек жалғастырып кету керек; ал, егер, табыс деңгейі
қанағаттанарлықсыз болса, онда қосымша пайда табу мақсатында бәсекелестікке
қабілеті жоғары тауар шығару процесі – қайтадан, идея құру, нарықты зерттеу
кезеңдері арқылы өтеді. Бәсекелестік қабілеті жоғары тауар жасау тиімділігі
кәсіпорында тұрақты пайда мен тұрақты сұраныммен қамтамасыз етіп, тұрақты
пайдамен тұрақты сұранымның тепе-теңдігін сақтау, ұстау.
Өнімнің бәсеке қабілеттілігінің негізгі құрамы және оның сапасы. Тауар
сапасы мен тауар құндылығы екеуі бір ұғым деуге болады. Әйтсе де сапаға
қарағанда құндылық-субъективті, абстрактілігі түсінік. Тұтынушы көзқарасы
тұрғысынан өнім құндылығы тауар таңбасы оның жеке қабылдануы, психологиялық
тиімділігі, беделі, яғни маркетинг күшін көрсететін белгілермен анықталады.
Соңғы жылдары тауар таңбаларын құруға байланысты өнім шығарушылардың
қоғамдық беделінің мәні айтарлықтай күшейді. Бәсекелік артықшылықтарды
табыға және олармен қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін әдістер және мықты
бәсекеге қабілеттілік тетігі бенчмаркинг болып аталады. Бенчмаркинг ағылшын
тілінен аударғанда стандарт деген мағынаны көрсетеді. Ол бәсекеге қабілетті
фирмалардың ең жақсы бизнес процестерін зерттеп өзіне бейімдеу арқылы
бәсекеге қабілеттілігін арттыру. Кәсіпорындар мұны қолдана отырып, жақсы
әдістер мен жаңа технологияларды өз өндірістеріне енгізе алады. Қазақстанда
бенчмаркинг философиясы әлі танымал бола қойған жоқ. "Филипп Моррис","Соса-
Соlа", содай-ақ "PRG -Bottlers","ФудМастер","Асем-ай" компаниялары
бенчмаркингті қолдануға талпыныс жасауда, олар өз көрсеткіштерін жақсарту
мақсатында бизнес сипаттамасын басқа ірі компаниялармен салыстырып өзіндік
бағалау жүргізуде.
Маркетинг – жалпыға бірдей, міндетті түрде орындалуы тиіс нұсқаумен
жүргізілетін, бір жолғы немесе маусымдық науқанға жатпайды. Маркетинг заман
талабына сәйкес дүниеге келген, тауарлық қарым-қатынастарды басқару
жөніндегі жаңа идея. Ол өзінің дамуы барысында нарықтық экономика өрісіне
бейімделіп, оның басқару концепциясы ретінде әрекет ете бастайды.
Сондықтан маркетингтің жетілдірілуі, таралуы экономиканың объективті даму
заңдылығының бір көрінісі ретінде сипатталады. Маркетинг нақты бір салаға
тән емес. Өйткені ол өздігінен тауар өндірмейді, тауар өткізу тарату және
оны тұтынуға жеткізу процестеріне де жатпайды. Бірақ ол тауарлық
қатынастарға байланысты процестерді уақыт талабына сәйкес келетін ұтымды
үлгілер мен тәсілдер негізінде ұйымдастыру және жүзеге асыру шараларын
қарастыру арқылы тауар тағдырына ат салысады. Әрине, қандай сала болсын, өз
мамандары тұрғанда маркетингтің олардың тікелей жұмыс технологиялық
процестеріне араласуын орынсыз деп санайды және ол маркетинг міндетіне
жатпайды. Маркетингтің негізгі алатын басты проблемалары – экономикалық
конъюнктура мен нарық жағдайларын кеңінен және тереңдей зерттеу:
кәсіпорынның қатысы тұрғысынан өндірістік – тауар өткізу мүмкіндіктерін
талдау және жүйелі түрде қорыту негізінде оларды өскелең, өзгеріп тұратын
потенциалдық сұранысқа бейімдеу: тауарлық нарықты зерттеу мен оны
сегменттеу: инновациялық және жоспарлау жұмыстарын жүргізу, ғылыми-
техникалық жаңалықтардан және озат тәжірибелерден хабардар болу арқылы
өндірістің, тауар өткізу жүйелерінің, шаруашылық қызметінің жоғары табысты
болуына және бәсекеге төзімділігінің нығаюына күш салу.
Алдыңғы қатарлы елдердегі маркетинг жүйесі ассоцияцияларға
біріккенімен, олардың ресми түрде әрекет жасайтын арнайы басқару
орталықтары жоқ. Сондықтан олар фирмалардың жанынан ұйымдастырылған
маркетингтік құрамдардан тұрады, өздері айналысатын кәсіпорындарда
қабылданған маркетингтік бағдарламаны жүзеге асыру жолында жұмыс атқарады.
Маркетинг қызметін пайдалану және оның қажетті құрамын ұйымдастыру әр
мекеменің өзіне, оның кәсіптік шаруашылығының табыстылық дәрежесіне,
экономикалық әлеуетіне және келешекке стратегиялық болжамдарына тікелей
байланысты.
Маркетингтің тәжірибелік қолданылуы мемлекет бейнесі мен оның
экономикасы, бәсекелестік жағдайы, салт-дәстүрлі, халықтың тұтыну мөлшері
және басқа да көптеген факторларына қарай ұлттық ерекшелігі болады. Осыған
байланысты маркетингтің қалыптасуы және даму ерекшеліктерін республика
аумағының экономикалық жағдайында салалық сипатта зерттеу маңызды мәселе.
Рынокқа көшу - өзінше мақсат емес, яғни экономиканың тиімділігін көтеру
және адамдардың өмір деңгейін, әл-ауқатын жақсарту. Рыноктың тиімді әрекет
етуі үшін дамыған рыноктық инфрақұрылым қажет болып, рыноктық қатынастардың
қуатты катализаторы ретінде оның дамуы бастама сипатта болуы тиіс.
Қазақстан Республикасында меншіктік қатынастар мен толықтай халық
шаруашылығы құрылымын қайта құру процесінде жүріп жатқан өзгерістер,
өндірушінің еркіндігі және нарықтық ортаны игеру шарттарында кәсіпорынды
басқару маркетинг концепциясын нарықта кәсіпорынның белсенді шабуылдың
саясатының стратегиясы мен тактикасы болып, шаруашылық іскерлік
нәтижелеріне әсер ететін өндірістік ресурстардың барлық түрлерін
пайдаланудың тиімділік құралы ретінде қызмет етеді. Қазақстанның қазіргі
шаруашылық жағдайын дамыған елдерге тән рыноктың экономика моделіне қарай
өтуі кезеңінде экономиканың жаңа құрылымын қалыптастыру үрдістері, ескі
рыноктық қатынастардың құрылуымен байланысты әр түрлі меншік формасындағы
шаруашылық субъектілердің жаңа экономикалық қатынастары пайда болады.
Маркетинг, оның даму деңгейі мен сипатты ерекшеліктері осы қатынастар,
жалпы экономика және жекелей ішкі жүйелерінің даму деңгейлерімен тығыз
байланысты болады. Біздің көзқарасымызша еліміздің кәсіпорындарында
маркетингті дамытудың маңызды екі бағыты бар: фирманың ішкі жоспарлау
негізі ретінде маркетингтік жоспарлау; кәсіпорынның инвестициялық
проектілерінде көрініс алатын жаңа нарықтар мен жаңа өнімдерді игеруге
байланысты маркетинг орны.
1.2 Кәсіпорынның тауар қозғалысындағы маркетингтің қызметі
Бұйымның бәсекеге қабілеттілігі мемлекет тарапынан қабылданатын іс-
шараларды қажет етеді және жеке кәсіпорындарда үнемі қолдау тауып отыруы
қажет. Мемлекет бәсекеге қабілеттіліктің жетілуіне бәсекелік ортаны құру,
нормативтік-құқықтық тетік арқылы өнім өндіру мен өнімді өткізуді
қамтамасыз ету, мемлекеттік ғылыми-техникалық саясатты қалыптастыру, сондай-
ақ отандық өндірушілерді экономикалық қолдау арқылы әсер етуі мүмкін.
Қазақстанның ішкі нарықты қорғау шаралары туралы (1998ж), "Демпингке қарсы
шаралар туралы", "Тауарлар импортының ішкі нарығын қорғау шаралары туралы",
"Субсидиялар мен өтемақылық шаралар туралы" заңдарды қабылдау арқылы жүзеге
асып жатыр.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылдық 2 мамырында қабылдаған
2001-2005 жылдарға арналған республикалық сапа бағдарламасындағы іс-
шараларды өткізудің маңызын ерекше атап өткен жөн. Бұл бағдарламаның басты
мақсаты – тауарлар мен қызметтер сапасын көтеріп, сапа жүйесін кәсіпорынға
енгізу болып табылады.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін көтеруге жаңа тауар өндіру, жаңа
маркетинг технологиясын ендіру, белгіленген тауар таңбасын даярлау, өткізу
мен коммуникацияның тиімді жүйесін қолдану ықпал етеді.
Фирма бәсекеге қабілеттілігін көтеруде "жоғары гуманитарлық
технологиялар" маңызды рөл атқарады. Бұл дегеніміз – гуманитарлық ғылым
саласындағы ноу-хау жаңалықтары. Оларға маркетинг технологиясын,
маркетингтік зерттеу әдістерінің жиынтығын, қоғаммен және мемлекеттік
органдармен байланысты жатқызуға болады. Маркетингтік зерттеудің жаңа
әдістерін қолдана отырып, компания тұтынушы, нарық, сұраныс және олардың
параметрлері түсінігі ретінде айтарлықтай бәсекелік артықшылықтарға ие
болады.
Бәсекеге қабілеттілік параметрлер саны өнімнің күрделілігіне, түріне,
зерттеу мақсатына және басқа да сыртқы факторларға байланысты болады.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігін зерттеу жұмысы үзіліссіз және жүйелі
түрде, тауардың өміршеңдік кезеңінің фазаларына сәйкес жүргізілуі қажет.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігін анықтау үлгісі
1-сурет
Бәсекелік артықшылықтарды табуға және олармен қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін әдістер және мықты бәсекеге қабілеттілік тетігі
бенчмаркинг болып табылады. Бенчмаркинг ағылшын тілінен аударғанда стандарт
деген мағынаны көрсетеді. Ол бәсеке қабілетті фирманың ең жақсы бизнес
процестерін зерттеп өзіне бейімдеу арқылы бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
Кәсіпорындар мұны қолдана отырып, жақсы әдістер мен жаңа технологияларды өз
өндірістеріне енгізе алады. Жарнамаға кеткен шығындар және олардың
тиімділігі де бәсекеге қабілеттіліктің параметрі болып табылады. Дамыған
елдердегі сату көлеміндегі жарнама бюджеті 1%-дан 30%-ға дейін аутқиды, ал
отандық кәсіпорындардың көбіне бұл көрсеткіштер негізінен 1%-дан аспайды.
Тиімді маркетингтік ақпарат жүйесінің болуы да бәсекеге қабілеттілікті
көтеру факторларына жатады.
Қазақстандық көптеген кәсіпорындарда өндірушілер, бәсекелестер, баға
және басқа да көрсеткіштер туралы нарықтық ақпараттар әлі де жетіспейді.
Қолда бар ақпараттарға негізделген шешімдерді жылдам және дұрыс қабылдау
бәсекелестер алдындағы баға жетпес ерекшелік болып табылады.
1.3 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жетілдіру жолдары
Қазақстан Республикасында меншіктік қатынастар мен толықтай халық
шаруашылығы құрылымын қайта құру процесінде жүріп жатқан өзгерістер,
өндірушінің еркіндігі және нарықтық ортаны игеру шарттарында кәсіпорынды
басқару маркетинг концепциясын қолдануды талап етеді. Маркетинг концепциясы
нарықта кәсіпорынның белсенді шабуылдық саясатының стратегиясы мен
тактикасы болып, шаруашылық іскерлік нәтижелеріне әсер ететін өндірістік
ресурстардың барлық түрлерін пайдаланудың тиімділік құралы ретінде қызмет
етеді.
Қазақстанның қазіргі шаруашылық жағдайын дамыған елдерге тән рыноктық
экономика моделіне қарай өтуі кезеңінде экономиканың жаңа құрылымын
қалыптастыру үрдістері, ескі шаруашылық байланыстардың үзілуі және жаңа
рыноктық қатынастардың құрылуымен байланысты әр түрлі меншік формасындағы
шаруашылық субъектілердің жаңа экономикалық қатынастары пайда болады.
Маркетинг, оның даму деңгейі мен сипатты ерекшеліктері осы қатынастар,
жалпы экономика және жекелей ішкі жүйелерінің даму деңгейлерімен тығыз
байланысты болады. Біздің көзқарасымызша еліміздің кәсіпорындарында
маркетингті дамытудың маңызды екі бағыты бар: фирманың ішкі жоспарлау
негізі ретінде маркетингтік жоспарлау, кәсіпорынның инвестициялық
проектілерінде көрініс алатын жаңа нарықтар мен жаңа өнімдерді игеруге
байланысты маркетинг орны.
1998 жылдан бастап тамақ өнеркәсібі жаңа топтастыру бойынша ауыл
шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу ретінде анықталып, тамақ өнімдерін өндіру
мен темекі бұйымдарын шығарудан тұрады. Тамақ саласында, басқа салалардағы
сияқты кәсіпорындардың күрделі қаржылық жағдайы, өзара тиімсіздігі,
кооперативтік байланыстардың үзілуі, технологиялық потенциялының
әлсіздігімен түсіндірілетін өндірістің құлдырауы байқалады.
Соңғы жылдарда осы саладағы кәсіпорындар саны азайған жоқ, керісінше
1994 жылдан бастап олардың саны өздігінше баланстағы өндірістік бірліктері
есебінен көбейді. Сонымен қатар кәсіпорындар санының өсуі республика
көлемінде сала өнімі үлесін айтарлықтай арттырмады.
Тамақ өнеркәсібінің дағдарыстық жағдайын соңғы жылдар қатары бойы осы
салада есептелінетін номенклатурасы бойынша 1990 жылдағы өндіріс деңгейімен
салыстырғанда байқауға болады. Мәселен: етті өндіру субөнімдерін қосқанда
5,7 есе азайды, шұжық өнімдері – 9,7 есе, тоң майлары – 12,4 есе, сүт
тағамдары – 7,2 есе, қант – 2,2 есе, ұн – 1,3 есе қысқарды.
1990 жылы Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық жағдай
өндірістің құлдырауымен, халық өмірі деңгейінің төмендеуімен белгіленеді.
Экономикалық құлдыраудың негізгі себептері ретінде келесі жағдайлар
аталған:
- төлемдік дағдарыс;
- мемлекет жағынан экономиканы басқарудың төмендеуі;
- жоғары баға әсерінен өнімге деген сұраныстың азаюы;
- өндіріс технологиясының артта қалуы;
Тамақ өнімдері маркетингі өнеркәсіптің басқа салаларының маркетингіне
қарағанда бірқатар өзіндік ерекшелігі бар. Тамақ кәсіпорындары маркетингі
өзгешеліктері ең алдымен ауыл шаруашылық өнімі шикізат сапасында
қолданылуымен, яғни табиғи және экономикалық процестердің қабаттасуы; ауыл
шаруашылығында жұмыс кезеңі және өндіріс кезеңінің сәйкес келмеуі; өндіріс
және өнімді алу маусымдылығымен анықталады. Тамақ кәсіпорындары
маркетингінің мұндай ерекшеліктері осы кәсіпорындардың шығаратын
өнімдерімен сипатталады.
Тамақ өнімі маркетингінің ерекшелігі, айтылып кеткендей, ауыл
шаруашылығы жұмысы мен өндіріс кезеңдері сәйкессіздігімен анықталады.
Мысалы: өсімдік шаруашылығының өнімі жылына бір-екі рет қана алынады, ал
жұмыс кезеңі жыл бойы созылады. Осыған байланысты тамақ өнімінің маркетингі
бойынша мамандар тұтынушылар сұранысы диалектикасын, оны қанағаттандыру
тенденциясы, нарық конъюктурасы мен т.б. маңызды факторларды өте жақсы
біліп болжай алуы қажет, өйткені оған маркетинг тиімділігі тікелей тәуелді.
Тамақ өнімі маркетингінің маңызды ерекшелігіне маркетинг мамандары
немесе қызметтері бірінші өмірлік қажеттіліктегі тауармен байланысты болуы
жатады. Тамақ өнеркәсібі маркетологтары тұтынушылардың жасы, жынысы, ұлты,
салты, денсаулық жағдайын есепке алып, өз уақытында керек көлем мен
ассортиментке қажеттіліктері, тұтынушылықтары, мүдделерін қанағаттандырады.
Мұндай тауар тез бұзылатын болуына орай шұғыл жеткізу, мақсатты орау,
сервистік және эстетикалық қамтамасыз етуді қажет етеді. Азық-түлік
өнімдері тек тұтынушылық мәнді ғана болмай, эстетикалық және ізгілік мәнді.
Азық-түлік өнімдерінің тауар ретіндегі бұл аспектісі азық-түлік
маркетингінде көрініс алуы тиіс және эстетикалық, ізгілік пен имандылықпен
толуға ие болады.
Маркетингтік жүйелер іскерлігін жобалау, құру, басқару кезінде шартсыз
түрде тамақ өнімі маркетингінің ерекшеліктері жүзеге асып, тұтынушылар
сұранысы мен тамақ өнімі маркетингінің ерекшеліктеріне бейімделуші жүйелер
құрылады.
Қазақстандағы кәсіпкерлік іс-әрекеттер мен бүкіл халықтар маркетинг
психологиясын игерген жағдайда ғана, тек қана дәстүрлік тауарлар негізінде
емес және де "ноу-хау"негізінде дүниежүзілік нарықтың "бір кірпішін қалау",
өзіндік тауарды кеңінен дамыту, бәсекелестікті дамыту және бәсекелестікке
қабілетті мемлекет болу, республика кәсіпкерлерінің мәдени қызметін
қалыптастыру; дамудың ақпараттық-техникалық желісін құру, экономикамыздың
барлық саласының нарықтық инфрақұрылымын кеңейту және оңтайлау үшін жағдай
жасайды.
Қазіргі нарықтық экономика тұсында бәсекелестерді жаңа тауар жасау
мен игеру, жаңа дизайн, өндіріс шығынның жаңа деңгейі, жаңа баға, сату мен
өткізу жүйесін жаңарту жағынан басып озу маңызды стратегиялық міндет болып
табылады. Бәсекелестікті жеңіп, басып озу маңызды мәселе болып табылады.
Өнеркәсіп кәсіпорындарының қосымша пайда табуы үшін жаңа бәсекелестікке
қабілеті жоғары тауар шығару процесі мыналардан тұрады.
- қосымша пайда түсіретін тауар жасау идеясын қалай, қайдан алу, іздеу;
- ол үшін, нарықты зерттеу (ерекшелігін, қаншалықты қажеттілігін,
ассортиментін, қасиетін, пайдасын)
- өндіру (қолайлы өндіріс, аз шығынды)
- тиімді баға белгілеу;
- жарнама (тауар жөніндегі ақпарат, тұтынушыны ынталандыру, сатып алуды
жеңілдету, сыйлықтар және т.б.)
- өткізу, жеткізу кезеңдері – қолайлы өткізу нарығын таңдау, тиеу,
тасымалдау, қоймада тиімді сақтау – молшылық кезден тапшылық кезге
дейін, тапшылық кезді пайдаланып бағаны өсіру, бағаны өсіру арқылы
шығынды төмендету;
- сату-көтерме сауда, бөлшек сауда, соңғы тұтынушы;
- табыс деңгейін, қаржыны жоспарлау.
Егер табыс деңгейі шығыстан артып, күткен үмітті қанағаттандырарлық
болса, онда уақыт өткізбей түскен табыс үстіне табыс түсіру үшін,
өндірілген тауар көлемін, сату көлемін ұлғайту керек, яғни өндіру кезеңін
ары қарай тезірек жалғастырып кету керек; ол егер табыс деңгейі
қанағаттанарлықсыз болса, онда қосымша пайда табу мақсатында бәсекелестікке
қабілеті жоғары тауар шығару процесі – қайтадан, идея құру, нарықты,
зерттеу кезеңдері арқылы өтеді. Бәсекелестік қабілеті жоғары тауар жасау
тиімділігі кәсіпорынды тұрақты пайда мен тұрақты сұраныммен қамтамасыз
етіп, тұрақты пайдамен тұрақты сұранымның тепе-теңдігін сақтау, ұстау.
Өндірілген өнімдер кезінде ұтымды бағаға сатылып жатса, онда осындай
тауарларды өндіруге деген ынта арта түседі. Сондықтан, тұтынушылардың
сұранымдарын зерттеп, олардың қандай заттарды алғысы келетінін және қандай
бағаға алғысы келетінін дер кезінде анықтаудың зор маңызы бар.
Осының нәтижесінде көктем айларында төлем қабілеттері толық ескерілуі
қажет. Осы күнгі ірі фирмалар (тауар ұсынушылар, өндірушілер) белгілі бір
деңгейде нарық бағасына ықпал жасап, өз өніміне бағаны өзі белгілей алады.
Тасымалдау қызметінің жұмысшылары тасымалдаумен қатар, жақсы, тиімді
сақтайтын орын таңдайды, бұл ұн мен ұн өнімдері үшін маңызды, басты шарт.
2 сурет - Кәсіпорын механизмі немесе маркетинг қызметі кезеңдері
Тасымалдаушылар шығарылған өнімді көбірек қажет ететін, қалайтын жерге
өткізсе, ол өнімнің құндылығы артады. Өнімнің бағасы өнімді молшылық, кезде
сақтап қойып, тапшылық кезінде өткізсе көтеріледі.
Мысалы, көктемнен бастап наурыз айында астық пен ұнның тапшылығы
сезіле бастайды. Өйткені күзде жиналған қор осы кезден бастап аяқтала
бастайды. Осының нәтижесінде көктем айларында астықтың, ұнның бағасы
көтеріле бастайды. Бұл бағаға әсер ететін көп факторлардың бірі ғана. Өнім
өндірушілер мен маркетинг ұйымы соңғы тұтынатын өнім жасау үшін бір-біріне
ауадай қажет, олардың, осындай пайда келтіргені үшін қоғам немесе ұйым
белгілі бір көлемде ақы төлеуге даяр.
Өндірісті маркетингтік басқарудағы негізгі мақсат – ол, нарық
қатынасының шартында кәсіпорынның өміршеңдігін қамтамасыз етіп, оның
өндіретін тұтынушы өнімнен белгілі-бір нәтиже шығару – ол осы өнімге деген
тұрақты пайда мен тұрақты сұранымды әр уақытта тудыру, болдыру болып
табылады.
Кез келген мақсатты бағытталған нарықты зерттеулер тауарды зерттеуден
басталады. Сонымен бірге жаңа тауарды, баламалы тауарлардың және бәсекелес
тауарлармен салыстырғандағы бәсекелестік мүмкіндігін, қазіргі және
болашақтағы потенциалды тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандырудағы
тауарлардың мүмкіндігін, тұтынушылардың қойған талаптарына сәйкес
жетілдірудің қажеттілігін, заңның өзгертілуін және т.б. талдайды.
Фирмаға сыртқы және ішкі ортаның жағдайлары мен перспективаларын білу
және талдау қажет.
Фирма нарық туралы толық және кең ақпаратты жинап, өнім шығару мен оны
өткізуді жоспарлаудың аса тиімді негізгі алғышартын зерттейді, нарықты
зерттеудің негізгі міндеті әлеуетті тұтынушыларды табу болып табылады. Бұл
зерттеулер мына сұрақтарға жауап беруге негізделген болуы керек:
- кәсіпорын шығара бастаған немесе өндіріске жіберуге дайындалып жатқан
тауарлар қандай нарықта, қай шамада және қандай жағдайларда өткізілуі
мүмкін.
Нарықты, сұранысты, конъюктураны, бәсекелестердің бағасын әр түрлі
жағынан зерттеу өндірісті жоспарлауға аса нақты мүмкіндік береді, сұранысы
болуы мүмкін нәрселерді нарыққа өз уақыттында ұсынады және сонымен бірге
бір уақытта ғылыми-техникалық процесс және экология талаптарына жауап
береді.
Қазіргі жағдайда фирмалар оларға нарық мүмкіндігін анықтауда және
тұтынушылар сұранысын зерттеуде көмектесетін мақсатты маркетинг
техникаларына көшуде. Әрбір мақсатты нарық үшін өндіруші осы нарыққа
икемді, өтімді тауарды шығаруы керек. Және осындай нарықты тиімді қамтумен
қамтамасыз ету үшін фирма тарату каналдарымен, бағасымен, жарнамамен
тұтынушыларды арбап тастауы керек. Маркетингтік шаралар ақырғы есепте азық-
түлік нарығын дамытуда, ұсыныс пен сұранысқа баланс жасауда сәйкессіздікті
болдырмауға мүмкіндік береді.
Тарихи түрде көп кезде кәсіпорынның табысты іскерлігі мемлекет,
бәсекелестер, тұтынушылар және басқа да факторлар әсерінде өзгеріп тұратын
сыртқы шарттарға бейімделу қабілеттігіне тәуелді болады. Кері жағдайда
кәсіпорын банкротқа ұшырауы мүмкін, сондықтан тамақ кәсіпорындарының
басшылары стратегиялық маркетингті пайдалану қажеттілігі жайлы жиі сөз
қозғайды.
Стратегиялық маркетинг тиімді тауарларды шығаруға арналған нарық
қажеттіліктерін үздіксіз жүйелі талдау ретінде әрекет етеді. Осы тауарлар
сатып алушылардың нақты топтарына бағытталып, бәсекелес-тауарлардан
ерекшелейтін айрықша қасиеттері бар және осы сипатта дайындаушы үшін
тұрақты бәсекелестік артықшылықты қамтамасыз етеді.
Стратегиялық маркетинг ең алдымен жеке тұлғалар мен ұйымдар
қажеттіліктерін талдауды сипаттайды. Маркетингтік көзқараста сатып алушының
қажеттілігі тауарда ғана болмай, осы тауар қамтамасыз ете алатын
проблеманың шешуін іздейді. Осы кезде стратегиялық маркетингтің рөлі
нарықтық эволюциясын бақылаумен қатар қанағаттандыруды талап ететін
қажеттіліктерді талдау негізінде бар немесе болашақ әр түрлі нарықтар мен
оның сегменттерін айқындауда тұрады. Анықталған тауар нарықтары
экономикалық мүмкіндіктерді ұсынады, сол себепті олардың тартымдылығын
бағалау қажет. Нақты фирма үшін тауар нарығының тартымдылығы оның бәсеке
қабілеттілігінен тәуелді, яғни бәсекелестерге қарағанда сатып алушы
қажеттіліктерін жоғары деңгейде қанағаттандыру мүмкіндігіне қарай
бағаланады. Фирманы бәсекелестерден ерекшелейтін айрықша қасиеттері немесе
шығындар арқылы артықшылықты қамтамасыз ететін жоғары өнімділік күшінен
бәсекелік басымдылықтың болуы кезінде оны бәсекеге қабілетті деп айта
аламыз. Кәсіпорынның маркетингтік стратегиясы нақты іске асырылуы маркетинг
жоспарында көрініс алатын көп кезеңді процесс нәтижесі болып табылып, ереже
ретінде, екі негізгі құрамдаспен анықталады:
- өсу бағыттары: тауар мен нарықтар көзқарасында стратегия масштабын,
қажет капитал жинау және кәсіпорын бөлімшелері арасында ресурстарды
қайта бөлуді қоятын "тауарлар-нарықтар" типті шешімдер;
- айқындалған нарықтардағы бәсекелестік артықшылықтар. Кәсіпорынның даму
стратегиясын қалыптастыруда маркетингке маңызды рөл беріледі, бірақ
осы кезде кәсіпорынның өз ресурстары, мүмкіндіктері мен кемшіліктерін
талдауы туралы ұмытпау керек. Қазіргі жағдайда кәсіпорын іскерлігінің
өзіндік талдауын жүйелі орындау үшін жауап беретін тамақ
кәсіпорындарында нарықтық ортаға сай әрекет етулерін қамтамасыз етеді.
Бәсекелестік күресте табысты қамтамасыз ету біріншіден өз
артықшылықтарын қорғауда тұрады, ол үшін келесі шаралар қажет:
- бәсекелестердің күшті және әлсіз жақтарын айқындап, оларға әсер ету;
- лезде бағаларды түсіру, шикізат пен жабдықты қолдану және білікті
жұмыскерлерді қолдау аумақтарында стратегиялық мәселелерді орындау
түрінде жалпы алға басулар;
- бәсекелестердің стратегиясы мен тактикалық әрекеттерін талдау және
олардың әлсіз жақтары арқылы әсер ету, мысалы, аө қызмет көрсетілетін
сатып алушылар сегменттерін қамту.
Стратегияның жүзеге асырылуы үшін бәсеке күреске стратегиялық
жақындаулар, баға жетекшілігін қамтамасыз ету, инвестициялар стратегиясын
таңдау, кәсіпорынның корпоративті мәдениетін қамтамасыз ету орындалуы
керек.
Қазіргі шарттарда кәсіпорын іскерлігі бағыттарын талдау көзқарасында
дамыған елдерде кең қолданылатын және біздің шарттар үшін де пайдаланыла
алатын "портфельдік талдау" әдістемесін ұсынуға болады. Бұл әдістеме
аумағында кәсіпорын іскерлігінің бағыттары бизнестің стратегиялық
бірліктері деп аталып, ал кәсіпорынның өзі стратегиялық бірліктер портфелі
болып табылады. Стратегиялық бизнес – бірліктер ұйымдастыру мақсаты -
өзінше стратегиялар құру және жүзеге асыру мен сәйкес қаржыландыру бөлу.
Мұндай талдаудың мәселесі болып анықталған стратегиялық бірліктер группасын
табу, іскерліктің бір қатар критерийлермен айрықшаланып, осы группалардың
әрқайсысы үшін іскерлік бағыттарын анықтайды.
"Портфельдік талдау" моделдерінің толық бір қатары болып оның ішінде
неғұрлым әйгілі таралғаны "Өсу нарық үлесі матрицасы".
Өсурынок үлесі матрицасы ("Бостон Консалтинг Групп") нарық өсуі мен
нарықтың қатысты үлесі критерилерімен анықталады. Өсурынок үлесі матрицасы
төрт квадрантаға бөлінген және оның әр қайсысына кәсіпорын іскерлігінің әр
түрлі бағыттары сипатталған.
"Бостон Консалтинг Групп" рынок өсуүлесі матрицасы
Жұлдыздар (GSM) стандартындағы ұялыСұрақ белгісі (цифрлік тәртіптегі
байланыс телефон қызметтері)
Сауын сиыр (пейджинг байланысы) Иттер (бұрыннан келе жатқан "Алтай"
радио байланысы)
3 сурет
Сұрақ белгісі – қатысты рынок үлесі төмен, бірақ нарықта өсудің жоғары
ырғағымен ерекшеленетін стратегиялық бизнес бірліктерді белгілейді.
Көптеген кәсіпорындар нарықтың өсу ырғағы жоғары және жетекшелік
қалыптасқан нарыққа шығады. Сұрақ белгісі көп ақшалай қор салымын қажет
етеді. Ол атаудың өзі бұл бизнеске инвестиция салу кернеуімен сипатталады.
Бұл "Қазақтелеком" ААҚ-ның цифрлік тәртіпке өтіп жатуын айтуға болады. Оның
бір маңыздылығы - әлемдік стандартқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жазылған
Жоспар
Кіріспе
5
1 Кәсіпорынның маркетингтік қызметін жетілдіру арқылы өнімнің бәсеке
қабілетін көтерудің теориялық аспектілері.
7
1.1 Өнімнің бәсеке қабілеттілігін көтеруде маркетингтің алатын орны және
оны бағалау параметрлері.
7
1.2 Кәсіпорындардың тауар қозғалысындағы маркетингтің қызметі.
20
1.3 Өнімнің бәсеке қабілеттілігін жетілдіру жолдары.
22
2 "Адал Агроөнеркәсіптік компания" ашық акционерлік қоғамның қызметіне баға
беру.
34
2.1 "Адал Агроөнеркәсіптік компания" ашық акционерлік қоғамының өндірістік-
шаруашылық қызметіне сипаттама.
34
2.2 Кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілетін көтеру шараларын талдау.
42
3 "Адал" ААҚ АӨК-те сүт өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру механизмін
қалыптастыру жолдары
60
3.1 Сүт өнімдерінің сапасын арттыру - бәсекеге қабілетті өнім өндірудің
негізі
60
3.2 Бәсекеге қабілетті өнімді шығарудың тиімді тетігі – кәсіпорынның
маркетингтік жүйесін жетілдіру
70
Қорытынды
80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
83
Кіріспе
Маркетингтің тәжірибелік қолданылуы мемлекет бейнесі мен оның
экономикасы, бәсекелестік жағдайы, салт-дәстүрі, халықтың тұтыну мөлшері
және басқа да көптеген факторларына қарай ұлттық ерекшелігі болады. Осыған
байланысты маркетингтің қалыптасуы және даму ерекшеліктерін республика
аумағының экономикалық жағдайында салалық сипатта зерттеу маңызды мәселе.
Рынокқа көшу - өзінше мақсат емес, яғни экономиканың тиімділігін көтеру
және адамдардың өмір деңгейін, әл-ауқатын жақсарту. Рыноктың тиімді әрекет
етуі үшін дамыған рыноктың инфрақұрылым (коммерциялық банктер, сақтандыру
компаниялар, биржалар, аудиторлық ұйымдар) қажет болып, рыноктық
қатынастардың қуатты катализаторы ретінде оның дамуы бастама сипатта болуы
тиіс.
Қазақстан Республикасында меншіктік қатынастар мен толықтай халық
шаруашылығы құрылымын қайта құру процесінде жүріп жатқан өзгерістер,
өндірушінің еркіндігі және нарықтық ортаны игеру шарттарында кәсіпорынды
басқару маркетинг концепциясы нарықта кәсіпорынның белсенді шабуылдық
саясатының стратегиясы мен тактикасы болып, шаруашылық іскерлік
нәтижелеріне әсер ететін өндірістік ресурстардың барлық түрлерін
пайдаланудың тиімділік құралы ретінде қызмет етеді.
Қазақстанның қазіргі шаруашылық жағдайын дамыған елдерге тән рыноктық
экономика моделіне қарай өтуі кезеңінде экономиканың жаңа құрылымын
қалыптастыру үрдістері, ескі шаруашылық байланыстардың үзілуі және жаңа
рыноктық қатынастардың құрылуымен байланысты әр түрлі меншік формасындағы
шаруашылық субъектілердің жаңа экономикалық қатынастары пайда болады.
Маркетинг, оның даму деңгейлерімен мен сипатты ерекшеліктері осы
қатынастар, жалпы экономика және жекелей ішкі жүйелерінің даму
деңгейлерімен тығыз байланысты болады. Біздің көзқарасымызша еліміздің
кәсіпорындарында маркетингті дамытудың маңызды екі бағыты бар: фирманың
ішкі жоспарлау негізі ретінде маркетингтік жоспарлау, кәсіпорынның
инвестициялық проектілерінде көрініс алатын жаңа нарықтар мен жаңа
өнімдерді игеруге байланысты маркетинг орны.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсатына кәсіпорын өнімінің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруда маркетингтік қызметті кешенді жүргізу жүйесін құру
жолдарын анықтау болып саналады. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді
шешу көзделді:
кәсіпорын өнімінің бәсеке қабілетін анықтаудың теориялық аспектілерін
қарастыру;
өнімнің бәсеке қабілетін көтеруде маркетингтік шаралар кешенін
қалыптастыру;
“Адал” ААҚ АӨК –да өнімнің бәсеке қабілетін көтеру қызметін талдау;
кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау;
сүт өнімдерінің сапасын көтеру жұмыстарын талдау;
кәсіпорынға өнімнің бәсеке қабілетін көтерудегі маркетингтік шаралар
кешенін ұсыну.
1. Кәсіпорынның маркетингтік қызметін жетілдіру арқылы өнімнің бәсеке
қабілетін көтерудің теориялық аспектілері
1.1 Өнімнің бәсеке қабілеттігін көтеруде маркетингтің алатын орны және оны
бағалау параметрлері
Маркетинг – бұл нарықты жан-жақты зерттеу негізінде тұтынушылардың
мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру жолымен бәсекелестік
қабілеттілігін арттыру арқылы пайда табуға бағытталған тұжырымдама және
біріккен қызмет. Бұл анықтама маркетингтің екі жақтылығын бөліп көрсетеді,
ол екі маңызды аспектілерден – тұжырымдамадан және іс-әрекеттен тұрады.
Қызметтік тұрғыдағы маркетинг – ол бұл кәсіпорынның қазіргі нарықтық
жағдайында фирманың маркетингтік қызметін ұйымдастыру және оның бәсекеге
қабілеттілігін жоғарылату үшін жүзеге асырылатын қызметтер жүйесі.
Тұжырымдама ретінде маркетинг қатаң бәсекелестік күрестен, сұраныс
ұсыныстан жоғары болуынан және тауарлар ассортиментінің жылдам жаңаруынан
туындаған. Осының нәтижесінде өндірушілер қатаң бәсекелестік жағдайында
өзінің тауарларына сұранысты тұрақтандыру және оны кеңейтумен айналысады.
Тұжырымдама маркетингінің қарастыратын сұрақтарының бірі - өнімнің
бәсеке қабілетіне жету мүмкіндіктері, оны бағалау әдіс тәсілдері.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігі – тауардың нарық талабына, яғни оның
сапалық, техникалық, эстетикалық сипаттамаларының және коммерциялық өткізу
жағдайының тұтынушылар талабына сай келуін бейнелейтін экономикалық
категория. Кез келген өнімнің бір ұқсас тауармен салыстыру нәтижесінде ғана
анықталады және ол салыстырмалы көрсеткіш болып табылады.
Өнімнің сапасына және бәсекеге қабілеттілігіне қазіргі әлемде барлық
фирмалар көп көңіл бөледі. Бұл мәселелерге әр елдің экономикалық және
әлеуметтік өміріне байланысты. Себебі сапа және бәсекеге қабілеттілігі
деген ұғым елдің, әр өндірушінің тауарлар мен қызметтерді өңдеу, өндіру,
өткізу мүмкіндіктерінің жиынтығын анықтаушы көрсеткіш болады.
Тауардың бәсекеге деген қабілеттілігі дамыған бәсекелестік рынокта
оның коммерциялық табысын көрсететін маңызды факторы болады. Тауарға
көзқарас, яғни тауарды тұтыну тұрғысынан бағалау, қоғамның даму дәрежесіне
және оның әлеуметтік статусына тікелей байланысты. Мысалы, дамушы елдердегі
төлем қабілетінің төмендігі мен тауар тапшылығы жағдайында тұтынушылар
алдымен өнімнің бағасына назар аударады, сапасына онша мән бере қоймайды.
Соған орай ол кезде өндіріс сапасы төмен болса да, арзан тауарды мол
өндіруге бағыт ұстайды. Ал сұраныстан сатып алу қабілеті жоғарылап, тауар
молшылығы жасалған кезеңде тұтынушыларды енді, негізінен, тауардың сапасы
қызықтырып, бағасы онша мәнді бола қоймайды. Соған байланысты шығыны көп
болса да, жоғары сапалы, тартымды тауар өндіруді тиімді етеді.
Тауар маркетингтік түсінік бойынша, тұтынушылардың барлық талаптарын
өз бойына жинаған және сол қасиеттерді тауар алушыларға жеткізе алатын,
оған қоса, қажет кезінде олардың талғам-талабына, мінез-құлқына сәйкес
сапалы да, тартымды болуға мүмкіндігі бар аса маңызды экономикалық
категория. Сонымен бірге белгілі бір тауарға басқа тауарлармен
салыстырғанда ерекше қасиетімен бағаланып, тауар бәсекесінде төзімділік
танытуы да қажет.
Кез келген өнімнің өтімді болуына өзіндік қасиеті ғана емес, сондай-ақ
оны түрлендіру, эстетикалық тартымдылығы, тұтынушы талғамына бейімдеу,
тауар сатылғаннан кейінгі қызмет көрсетуді жақсарту және бәсекелестердің
осал жақтарын есепке ала отыру, олардың өнімін сатудағы икемді не
икемсіздіктерін ұтымды пайдалана білуге үлкен көмегін тигізеді.
Тауардың бәсекеде жеңіске жетуі оның техникалық-экономикалық
көрсеткіштері мен тауар, өнім өндірудегі технологиясының сапасына және
қолдану қасиеттеріне байланысты болады. Ал соңғы кездері, әсіресе, тауардың
айналадағы ортаға зиянсыздығына, кейбір эргономикалық, жалпы гигиеналық,
антропометрикалық пен физиологиялық, психологиялық және басқа да талаптарға
сәйкестігіне баса назар аударылады. Бұған қоса, шетке шығарылатын тауарлар
міндетті стандарттық сапаға сәйкес келуі тиіс.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтағанда оның сату немесе сатып алу
бағасы қарастырылады. Яғни, нарықты және ақырғы тұтынушылардың сұранысын
зерттеудің сапасы, тауарды нарыққа жеткізу мен оны сатуды ынталандырып
отыру, жарнама және тауардың өмірлік циклін есепке алуға байланысты
жүргізілетін жұмыстың тиімділік дәрежесі, баға стратегиясын таңдап алудың
дұрыстығы, тауар өткізу мекемелері мен тауардың қозғалу бағыттарын белгілеу
кезінде тауардың бәсекелік артықшылығы мен кемшіліктерін анықтау.
Біздің елімізде көптеген шетелдегідей тауар бәсекеге қабілеттілігін
бағалайтын қабылданған әдістемелік құжат жоқ. Париждің сауда-өнеркәсіп
палатасының сарапшылары бәсекеге қабілеттілік белгілеріне өнімнің
жаңашылдық деңгейін, сапасын, жарнамасын, қаржылық жағдайды, өткізу
жүйелерін жатқызады. Ал, ағылшын экономистері бәсекеге қабілеттілікті
тауардың бағасы, салыстырмалы құны және пайдалылығы арқылы анықтайды.
Өнімнің бағасы, дизайны және сапасы нарыққа шығарылған ұқсас өнімге
бергісіз болса ғана өнім бәсекеге қабілетті деп есептеледі.
Бәсекеге қабілеттілікті: тауар, компания, өнім сапасы және тауар
өндірілетін елдер деңгейлерінде қарастыруға болады.
Елдер бойынша бәсекеге қабілеттілікті бүкіләлемдік экономикалық форум
(Женева), Бүкіләлемдік банк, басқару мәселелері бойынша Еуропалық форум
(Женева) бағалайды. Елдердің бәсекеге қабілеттілігін анықтау үшін 300
экономикалық, әлеуметтік және саяси сала критерийлері, сондай-ақ 100
критерий бойынша халықаралық сарапшылар ойлары пайдаланылды. Өнеркәсіп
саласының бәсекеге қабілеттілігін өткізу көлемінің шамамен 60%-ын құрайтын
жетекші кәсіпорындар анықтайды.
Бәсекеге қабілеттілік түсінігі тауар сапасы түсінігіне қарағанда
динамикалық және кең түрде қолданылатын түсінік. Ол кең шамада өзгеруі
мүмкін және оның деңгейі тек ұқсас тауармен салыстырғанда ғана анықталады.
Эталон немесе ұқсас тауар ретінде нарықта тұрақты үлкен көлемде
өткізілетін, тұтынушының талғамына сәйкес келетін және бәсекелестерде де
өндірілетін келешегі зор тауарлар таңдалып алынады.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау және болжау нақты кезеңдерден
тұратын күрделі жұмыс.
Бірінші кезеңде – бәсекеге қабілеттілік мақсаты белгіленеді. Нақты
жағдайларға байланысты бұл мақсаттарға нарықтағы өткізу келешектерін
бағалау, тауардың бәсекеге қабілеттілік көрсеткішін анықтау, оның деңгейін
көтеру үшін іс-шараларды жетілдіру жатады.
Екінші кезеңде – тауарға қойылатын талаптар сатып алушылардың
талаптары мен сұранысы туралы әр түрлі ақпараттарды талдау негізінде
айқындалады. Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың барлық көрсеткіштерін
нормативті, техникалық, экономикалық деп үш топқа бөлуге болады.
Алғашқыда тауар бәсекеге қабілеттілігінің нормативтік параметрлері
анықталады. Бәрінен бұрын тауардың патенттік тазалығы бағаланады. Содан
кейін стандарттар мен талаптарға тауар параметрінің сәйкес келуі
белгіленеді. Жоқ дегенде 1 нормативтік көрсеткіш белгіленген талапқа сай
келмейтін болса, бәсекеге қабілеттілікті бағалау үрдісі ары қарай
жүргізілмейді. Бәсекеге қабілеттіліктің нормативті параметрлерін бағалау
үшін 1 немесе 0-ге тең индексі енгізіледі. Тауар сапасы міндетті
стандарттарға, нормативтерге және шарттарға сай келсе, индекс 1-ге, ал
сәйкес келмесе 0-ге тең болуы мүмкін. Егер нормативтік көрсеткіштердің
біреуі 0-ге тең болса, онда жалпы көрсеткіш те 0-ге тең болады. Бұл
тауардың бәсекеге қабілеттілігі жоқ екенін көрсетеді.
Нормативтік параметр (Jнп) бойынша жалпы топтық көрсеткіш Jнп әр
көрсеткіштердің (qі) туындысын көрсетеді:
Jнп = П пgі І = 1
Тауардың техникалық мінездемесін санды түрде техникалық параметр
бірлігі шамасының (Теі) сондай эталон параметр шамасына, олардың
қуаттылығы, икемділігі, сыйымдылығы, өнімділігі, жанар-жағармай шығындары
бойынша салыстыру арқылы көрсетуге болады:
Теі = tнitэі · 100 %
Tнi - талданып жатқан (жаңа) тауардың і –ші параметр шамасы.
Тэі – ұқсас немесе эталон тауардың і-ші параметр шамасы.
Техникалық параметр бойынша (Jтп) топтық көрсеткішті белгілеу үшін әр
параметрдің мәнділігі есебінен бірлік көрсеткішті (Lі) жинақтау қажет:
Jтп = Σ Теі ∙ Lі
n – бәсекеге қабілеттілік бағаланатын техникалық параметр саны.
Параметрлердің 3-ші тобына экономикалық көрсеткіштерді (Jэп) анықтау
үшін талданып отырған тауар (Цп) мен эталон немесе ұқсас тауардың тұтыну
бағасын салыстыру қажет.
Jэп = Цпі Цпэ
Тауардың тұтыну бағасы сату нарық бағасы мен барлық шығындар түрінде
белгіленеді.
Нормативтік, техникалық және экономикалық параметрлер бойынша топтық
көрсеткіштер (индекстер) негізінде талданып жатқан тауардың кешенді
көрсеткіші (Кк) немесе бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші есептелінеді:
Кк = Jнп · JтпJэп ≥ 1
Есептелген коэффициент негізінде талданып отырған тауардың бәсекеге
қабілеттілігі жөнінде шешім қабылданады. Кк1 болған жағдайда талдаудан
тауар эталонына немесе ұқсас тауарға жол беріледі, Кк=1 болғанда тең
көрсеткіштікке ие болады, ал егер Кк1 болғанда осы тауарды өндіру және
нарыққа шығару жөнінде шешім қабылданады, ал Кк1 болса, онда бәсекеге
қабілеттіліктің қажетті деңгейіне жету мақсатында техникалық және
экономикалық параметрлерді көтеру үшін тиісті іс-шаралар жасау керек.
Мұндай бағалау тауарды жасау кезінде бәсекелес тауарға қарағанда көп
жағдайда тұтынушыны қанағаттандыратын сапа, сервис, өндіріс шығындары және
баға сипаттамаларын анықтауға мүмкіндік береді.
Бәсекеге қабілеттілікті анықтаудың бірден бір әдісі оның негізгі
параметрлерінің тізімін жасау және сол бойынша көпбалды жүйемен барлық
бәсекелесуші бұйымдарын бағалау болып табылады. Нәтижесінде әр таңдап
алынған параметрге бәсекеге қабілеттіліктің интегралды көрсеткіші
қалыптасады. Параметрлерді таңдау кезінде бәсекеге қабілеттілік нақты
тұтынушының мүддесін білдіретін көрсеткіштер үшін ғана анықталады. Таңдап
алған параметр дұрыстығы және оның мәні сарапшылар бағалауымен бекітіледі.
Бәсекеге қабілеттілікті бағалау объектісі ретінде ұқсас тауар анықталады.
Бәсекеге қабілеттілікті бағалау 3 кезеңде жүргізіледі.
Бірінші кезеңде оның параметрлері белгіленеді және олардың маңызы
анықталады. Осылай, кондитерлік өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау
үшін сарапшыларға оның органолептикалық, "дәмдік сапасы", өнім
қауіпсіздігі, бағасы, орауы және өндіруші имиджі деген көрсеткіштерінің
маңызы бағалауға ұысынылады. Бұл көрсеткіштер 1-ден 5-ке дейін аралықтағы
олардың маңыздылығын атқаратын шкаламен бағаланады. Көрсеткіштерді таңдау
тұтынушы мүддесі арқылы түсіндіріледі. Бұйым қауіпсіздігі сапа
сертификатымен бекітілген дәрігерлік-биологиялық талаптарға, шикізат пен
тамақ өнімдері сапасының санитарлық нормаларына сай келетін
сертификаттарымен анықталады. Мемлекеттік стандарт органдары тағам
бұйымдарының сапасын бағалау кезінде оргонолептикалық көрсеткіштерді
(формасы, түсі және сыртқы түрі, құрылымы және консистенциясы, дәмі және
иісі) қолданады.
Бәсекеге қабілеттілік параметрін бағалау 5 балды жүйе арқылы
жүргізілуі мүмкін. Сарапшылардан пікір сұрау арқылы параметрлердің мәнділік
коэффициенті анықталады. Кондитерлік тағамдардың бәсекеге қабілеттілігі
параметрлеріне сарапшылардың қойған бағалары 1-кестеде.
Зерттеудің екінші кезеңінде тұтынушылардан пікір сұрау жүргізіледі.
Үшінші кезеңде сұраныс нәтижесі талданып, өнім бәсекеге қабілеттілігі
бағаланады. Әр параметр бойынша бәсекеге қабілеттілік коэффициенті
есептеленеді.
1 кесте- Бәсекеге қабілеттілікті бағалау коэффициенттері
Параметрлер Орташа бал Маңыздылығын білдіретін
коэффициент
Өнім қауіпсіздігі 4,6 0,218
Баға 3,9 0,187
Буып-түю, орау 3,7 0,176
Өндіруші имиджі 4,0 0,189
Дәмдік сапасы 4,8 0,229
Барлығы: - 1,0
Тұрғындардың сұранымын қанағаттандыруда өнеркәсіп маңызды рөл атқарады
және ол әртүрлі салалар мен өндірістен тұрады.Сондықтан осы салаларға қарай
маркетингтің өз ерекшеліктері бар болуын тамақ өнеркәсібі мысалында
тоқтайық. Республиканың экономикасында анықталған орын ала отырып, бүгінгі
күні тамақ өнеркәсібі қалалар, облыста, экономикалық аудандар мен жалпы
республика өнеркәсібінің кешенді дамуына көмек көрсетеді. Қазақстанның
тамақ өнеркәсібінде 15-тен астам келесі салалар енеді: ет, сүт, балық, нан
пісіру, қант, май, сыра, арақ өндіруші және басқалар. Қазақстан
Республикасы тұрғындардың ұтымды тамақтануын әбден қамтамасыз ете алатын
салалар жиынтығына ие болып отыр. Шамалы ерекшеліктерден басқа,
Қазақстанның тамақ өнеркәсібі барлық жерді қамтыған. Жеке аудандарды
бірқатар салаларының болмауы топырақ-климаттық шарттарына байланысты және
осы аймақта шикізаттың өспеуімен түсіндіріледі.
1998 жылдан бастап тамақ өнеркәсібі жаңа топтастыру бойынша ауыл
шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу ретінде анықталып, тамақ өнімдерін өндіру
мен темекі бұйымдарын шығарудан тұрады. Тамақ саласында, басқа салалардағы
сияқты кәсіпорындардың күрделі қаржылық жағдайы, өзара төлемсіздігі,
кооперативтік байланыстардың үзілуі, технологиялық әлуетінің әлсіздігімен
түсіндірілетін өндірістің құлдырауы байқалады.
1992 жылы тамақ саласының өндірісі 1990 жылдың деңгейінің 13
бөлігіне, ал 1995 жылдың 23 бөлігіне қысқарды. Соңғы үш жыл бойы өндірісі
46 % деңгейінде қалды. Ал 1995 жылдан бастап тамақ өнеркәсібіндегі жағдай
біршама жақсарды, өнеркәсіптік өндірістегі оның үлесі 1995 жылдағы 13%-дан
1998 жылы 20,6%-ға дейін өсті.
Тауар мен оны тұтыну деңгейі және тауарды өндіру мен бөлу тәсілдері
экономиканы мемлекеттік басқарудың негізін қалайды.Сондықтан тауар саясатын
объективтік заңдылықтар бойынша маркетингтік жүйе арнасына салу –
экономиканың даму қарқынын жеделдетуге жағдай туғызады. Тауар тұтыну
қасиетіне ие және адамның тұрмыс тіршілігінде белгілі бір қажеттілікке
жарайтындары нарық арқылы тұтынуға жеткізілетін материалдық, заттық
игіліктерден, қызмет түрлерінің т.б. көптеген іс-әрекеттердің жемісінен
тұрады.
Тауарға қатысты қарым-қатынастарды қай жағынан алып қарасақ та, бұл
айналып келгенде еңбек бөлінісі нәтижесін сипаттайтын болады. Ол сала және
аймақ аралық өндіріс пен тұтыну, яғни сұраныс пен ұсыныс аралығындағы
салыстырмалы жағдайды реттеп отырумен қатар, оған әсер ету нәтижесінде
тауар төңірегіндегі әрекеттердің қайталануы жалғаса береді. Тауардың
тұтынушылық қасиеті – оның табиғи қасиеті. Сол себепті де тауардың тұтыну
құны, ең әуелі, өзінің табиғи құндылығымен, содан кейін ғана сол тауарды
өндіруге жұмсалған еңбектің көлемімен, сапасымен анықталады. Тауар
қасиетінің құндылығы оған жұмсалған еңбектің құндылығынан жоғары болуынан
кездесетін жайт. Сол үшін тауардың нарықтағы бағасы оған кеткен еңбектен
құралған бағадан әлдеқайда жоғары болуы мүмкін. Тауардың нақты тұтыну құны
оны қолданатын сала мен өндіріс үрдісінің бағытына байланысты анықталады.
Сондықтан тауардың құндылық қасиетіне орай тұтыну ортасын тауып отыру –
маркетингтік қызметтің аса жауапты екенін көрсетеді.
Тауар маркетингтік түсінік бойынша тұтынушылардың өз бойына жинаған
және сол қасиеттерді тауар алушыларға жеткізе алатын, оған қоса, қажет
кезінде олардың талғам талабына, мінез-құлқына сәйкес сапалы да тартымды
болуға мүмкіндігі бар аса маңызды экономикалық категория. Сонымен бірге,
белгілі бір тауар басқа тауарлармен слаыстырғанда ерекше бір қасиетімен
бағаланып тауар бәсекесінде төзімділік танытуы да қажет.
Тауардың бәсекеге төзімділігін бағалағанда оның сату немесе сатып алу
бағасы қарастырылады. Осыған қатысты мына жайттар ескерілгені жөн; нарықты
және ақырғы тұтынушылардың сұранысын зерттеудің сапасы, тауарды нарыққа
жеткізу мен оны сатуды ынталандырып отыру, жарнама және тауардың өмірлік
циклін есепке алуға байланысты жүргізілетін жұмыстың тиімділік дәрежесі,
баға стратегиясын таңдаудың дұрыстығы, тауар өткізу мекемелері мен тауардың
қозғалу бағыттарын белгілеу кезінде тауардың бәсекелік артықшылығы мен
кемшіліктерін анықтау. Экономикалық көрсеткіштер тұрғысынан қарағанда
тауардың бәсекеге төзімділігі оның қолданысқа түсуіне дейін жұмсалған
шығындарға қатысты алғанда пайдалы немесе пайдасыз екеніне қарап
анықталады. Тауардың өтімділігі мен бәсекелік дәрежесін оны өндіретін,
жеткізу және оны сатумен айналысатын фирмалардың, сондай-ақ коммерциялық
және сауда сомасындағы мамандарының имиджі айқындайтыны белгілі. Ал тауар
өндіретін фирманың беделі ең алдымен оның тауар таңбасының нарықта және
тұтынушылар арасында қалай бағаланып, қадірленуіне байланысты болады. Сол
сияқты тауар өндіруші фирманың тауарын сатуға, өткізуге жәрдемдесетін
әріптестерінің абырой-беделі, оған қоса олардың қарым-қатынастарының бейілі
өркенниеттілік дәрежесіне қарай қалыптасады. Сөйтіп мұндай қарым-қатынас
бүкіл халықтың мемлекеттік беделін көтеріп, мәдениеті мен экономикасын
дамытудың негізін құрайды.
Отандық кәсіпкерлік іс-әрекеттер мен бүкіл халықтар маркетинг
психологиясын игерген жағдайда ғана, тек қана дәстүрлік тауарлар негізінде
емес, сонымен қатар “ноу-хау” негізінде әлемдік нарықтарға шығу өзіндік
тауарды кеңінен дамыту, бәсекелестікті дамыту және бәсекелектікке қабілетті
мемлекет болу, республика кәсіпкерлерінің мәдени қызметін қалыптастыру,
дамудың ақпараттық-техникалық желісін құру, экономикамыздың барлық
саласының нарықтық инфрақұрылымын кеңейту және оңтайлау үшін жағдай
жасайды.
Бүгінгі экономика өзінің негізгі үш субъектісінің; өндірушінің,
тұтынушының және өкіметтің өзара іс-қимылымен сипатталады. Қандай да болсын
кәсіпорын өзінің серіктестерімен нарықтық қарым-қатынаста іс-әрекет етеді.
Мемлекетімізде тиімді нарықтық экономика құруда, бәсекелестік ортаның
қалыптасуына және дамуына, ғылыми-техникалық алға басуды жеделдетуде,
өтпелі кезеңде әлеуметтік қыспақты жұмсартуда шағын және орта бизнестің
маңызы, орны мен рөлі өте зор. Әлеуметтік тәжірибенің көрсетуінше шағын
және орта бизнес нарық конъюнктурасының өзгеруіне тез, шапшаң әсер етеді,
нарықтық экономикаға тиімді икемділік тудырады. Халықтың қаржылық және
өндірістік ресурстарын қалпына келтіруге айтарлықтай үлес қосады. Нарықтық
жағдайда өндірістік өнімнің өсу қарқыны халықтың жалпы сұранысымен тығыз
байланысты. Тауардың белгілі бір нарықты өте қарқынды өтуі үшін, ол
бәсекелестікке қабілеті жоғары тауар болып, ағысы бекітілген стандартқа
сәйкес келуі керек, осы шарт ұн мен ұн тағамдарын жасайтын кәсіпорындар
үшін өте маңызды.
Бәсекелестерді жаңа тауар жасау мен игеру, жаңа дизайн, өндіріс
шығынының жаңа деңгейі, жаңа баға, сату мен өткізу жүйесін жаңарту жағынан
басып озу маңызды стратегиялық міндет болып табылады. Бәсекелестікті жеңіп,
басып озу үшін осы заманға сай. Бәсеке қабілеті жоғары өнім шығару қажет.
Кәсіпорынның қосымша пайда табуы үшін жаңа бәсекелестікке қабілеті жоғары
тауар шығару процесі мыналардан тұрады:
1. Қосымша пайда түсіретін тауар жасау идеясын қалай, қайдан алу, іздеу;
2. ол үшін нарықты зерттеу (ерекшелігін, қаншалықты қажеттілігін,
ассортиментін, қасиетін, пайдасын );
3. өндіру (қолайлы өндіріс, аз шығынды);
4. тиімді баға белгілеу;
5. жарнама (тауар жөнінде ақпарат, тұтынушыны ынталандыру, сатып алуды
жеңілдету, сыйлықтар, конкурстар және т.б.):
6. өткізу, жеткізу кезеңдері – қолайлы өткізу нарығын таңдай, тиеу,
тасымалдау, қоймада тиімді сақтау-молшылық кезден тапшылық кезге дейін,
тапшылық безді пайдаланып бағаны өсіру арқылы шығынды төмендету.
7. сауда-көтерме сауда бөлшек, соңғы тұтынушы.
8. табыс деңгейін, қаржыны жоспарлау.
Егер табыс деңгейі шығыстан артып, күткен үмітті қанағаттандырарлық
болса, онда уақыт өткізбей түскен табыс үстіне табыс түсіру үшін,
өндірілген тауар көлемін, сату көлемін ұлғайту керек, яғни өндіру кезеңін
ары қарай тезірек жалғастырып кету керек; ал, егер, табыс деңгейі
қанағаттанарлықсыз болса, онда қосымша пайда табу мақсатында бәсекелестікке
қабілеті жоғары тауар шығару процесі – қайтадан, идея құру, нарықты зерттеу
кезеңдері арқылы өтеді. Бәсекелестік қабілеті жоғары тауар жасау тиімділігі
кәсіпорында тұрақты пайда мен тұрақты сұраныммен қамтамасыз етіп, тұрақты
пайдамен тұрақты сұранымның тепе-теңдігін сақтау, ұстау.
Өнімнің бәсеке қабілеттілігінің негізгі құрамы және оның сапасы. Тауар
сапасы мен тауар құндылығы екеуі бір ұғым деуге болады. Әйтсе де сапаға
қарағанда құндылық-субъективті, абстрактілігі түсінік. Тұтынушы көзқарасы
тұрғысынан өнім құндылығы тауар таңбасы оның жеке қабылдануы, психологиялық
тиімділігі, беделі, яғни маркетинг күшін көрсететін белгілермен анықталады.
Соңғы жылдары тауар таңбаларын құруға байланысты өнім шығарушылардың
қоғамдық беделінің мәні айтарлықтай күшейді. Бәсекелік артықшылықтарды
табыға және олармен қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін әдістер және мықты
бәсекеге қабілеттілік тетігі бенчмаркинг болып аталады. Бенчмаркинг ағылшын
тілінен аударғанда стандарт деген мағынаны көрсетеді. Ол бәсекеге қабілетті
фирмалардың ең жақсы бизнес процестерін зерттеп өзіне бейімдеу арқылы
бәсекеге қабілеттілігін арттыру. Кәсіпорындар мұны қолдана отырып, жақсы
әдістер мен жаңа технологияларды өз өндірістеріне енгізе алады. Қазақстанда
бенчмаркинг философиясы әлі танымал бола қойған жоқ. "Филипп Моррис","Соса-
Соlа", содай-ақ "PRG -Bottlers","ФудМастер","Асем-ай" компаниялары
бенчмаркингті қолдануға талпыныс жасауда, олар өз көрсеткіштерін жақсарту
мақсатында бизнес сипаттамасын басқа ірі компаниялармен салыстырып өзіндік
бағалау жүргізуде.
Маркетинг – жалпыға бірдей, міндетті түрде орындалуы тиіс нұсқаумен
жүргізілетін, бір жолғы немесе маусымдық науқанға жатпайды. Маркетинг заман
талабына сәйкес дүниеге келген, тауарлық қарым-қатынастарды басқару
жөніндегі жаңа идея. Ол өзінің дамуы барысында нарықтық экономика өрісіне
бейімделіп, оның басқару концепциясы ретінде әрекет ете бастайды.
Сондықтан маркетингтің жетілдірілуі, таралуы экономиканың объективті даму
заңдылығының бір көрінісі ретінде сипатталады. Маркетинг нақты бір салаға
тән емес. Өйткені ол өздігінен тауар өндірмейді, тауар өткізу тарату және
оны тұтынуға жеткізу процестеріне де жатпайды. Бірақ ол тауарлық
қатынастарға байланысты процестерді уақыт талабына сәйкес келетін ұтымды
үлгілер мен тәсілдер негізінде ұйымдастыру және жүзеге асыру шараларын
қарастыру арқылы тауар тағдырына ат салысады. Әрине, қандай сала болсын, өз
мамандары тұрғанда маркетингтің олардың тікелей жұмыс технологиялық
процестеріне араласуын орынсыз деп санайды және ол маркетинг міндетіне
жатпайды. Маркетингтің негізгі алатын басты проблемалары – экономикалық
конъюнктура мен нарық жағдайларын кеңінен және тереңдей зерттеу:
кәсіпорынның қатысы тұрғысынан өндірістік – тауар өткізу мүмкіндіктерін
талдау және жүйелі түрде қорыту негізінде оларды өскелең, өзгеріп тұратын
потенциалдық сұранысқа бейімдеу: тауарлық нарықты зерттеу мен оны
сегменттеу: инновациялық және жоспарлау жұмыстарын жүргізу, ғылыми-
техникалық жаңалықтардан және озат тәжірибелерден хабардар болу арқылы
өндірістің, тауар өткізу жүйелерінің, шаруашылық қызметінің жоғары табысты
болуына және бәсекеге төзімділігінің нығаюына күш салу.
Алдыңғы қатарлы елдердегі маркетинг жүйесі ассоцияцияларға
біріккенімен, олардың ресми түрде әрекет жасайтын арнайы басқару
орталықтары жоқ. Сондықтан олар фирмалардың жанынан ұйымдастырылған
маркетингтік құрамдардан тұрады, өздері айналысатын кәсіпорындарда
қабылданған маркетингтік бағдарламаны жүзеге асыру жолында жұмыс атқарады.
Маркетинг қызметін пайдалану және оның қажетті құрамын ұйымдастыру әр
мекеменің өзіне, оның кәсіптік шаруашылығының табыстылық дәрежесіне,
экономикалық әлеуетіне және келешекке стратегиялық болжамдарына тікелей
байланысты.
Маркетингтің тәжірибелік қолданылуы мемлекет бейнесі мен оның
экономикасы, бәсекелестік жағдайы, салт-дәстүрлі, халықтың тұтыну мөлшері
және басқа да көптеген факторларына қарай ұлттық ерекшелігі болады. Осыған
байланысты маркетингтің қалыптасуы және даму ерекшеліктерін республика
аумағының экономикалық жағдайында салалық сипатта зерттеу маңызды мәселе.
Рынокқа көшу - өзінше мақсат емес, яғни экономиканың тиімділігін көтеру
және адамдардың өмір деңгейін, әл-ауқатын жақсарту. Рыноктың тиімді әрекет
етуі үшін дамыған рыноктық инфрақұрылым қажет болып, рыноктық қатынастардың
қуатты катализаторы ретінде оның дамуы бастама сипатта болуы тиіс.
Қазақстан Республикасында меншіктік қатынастар мен толықтай халық
шаруашылығы құрылымын қайта құру процесінде жүріп жатқан өзгерістер,
өндірушінің еркіндігі және нарықтық ортаны игеру шарттарында кәсіпорынды
басқару маркетинг концепциясын нарықта кәсіпорынның белсенді шабуылдың
саясатының стратегиясы мен тактикасы болып, шаруашылық іскерлік
нәтижелеріне әсер ететін өндірістік ресурстардың барлық түрлерін
пайдаланудың тиімділік құралы ретінде қызмет етеді. Қазақстанның қазіргі
шаруашылық жағдайын дамыған елдерге тән рыноктың экономика моделіне қарай
өтуі кезеңінде экономиканың жаңа құрылымын қалыптастыру үрдістері, ескі
рыноктық қатынастардың құрылуымен байланысты әр түрлі меншік формасындағы
шаруашылық субъектілердің жаңа экономикалық қатынастары пайда болады.
Маркетинг, оның даму деңгейі мен сипатты ерекшеліктері осы қатынастар,
жалпы экономика және жекелей ішкі жүйелерінің даму деңгейлерімен тығыз
байланысты болады. Біздің көзқарасымызша еліміздің кәсіпорындарында
маркетингті дамытудың маңызды екі бағыты бар: фирманың ішкі жоспарлау
негізі ретінде маркетингтік жоспарлау; кәсіпорынның инвестициялық
проектілерінде көрініс алатын жаңа нарықтар мен жаңа өнімдерді игеруге
байланысты маркетинг орны.
1.2 Кәсіпорынның тауар қозғалысындағы маркетингтің қызметі
Бұйымның бәсекеге қабілеттілігі мемлекет тарапынан қабылданатын іс-
шараларды қажет етеді және жеке кәсіпорындарда үнемі қолдау тауып отыруы
қажет. Мемлекет бәсекеге қабілеттіліктің жетілуіне бәсекелік ортаны құру,
нормативтік-құқықтық тетік арқылы өнім өндіру мен өнімді өткізуді
қамтамасыз ету, мемлекеттік ғылыми-техникалық саясатты қалыптастыру, сондай-
ақ отандық өндірушілерді экономикалық қолдау арқылы әсер етуі мүмкін.
Қазақстанның ішкі нарықты қорғау шаралары туралы (1998ж), "Демпингке қарсы
шаралар туралы", "Тауарлар импортының ішкі нарығын қорғау шаралары туралы",
"Субсидиялар мен өтемақылық шаралар туралы" заңдарды қабылдау арқылы жүзеге
асып жатыр.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылдық 2 мамырында қабылдаған
2001-2005 жылдарға арналған республикалық сапа бағдарламасындағы іс-
шараларды өткізудің маңызын ерекше атап өткен жөн. Бұл бағдарламаның басты
мақсаты – тауарлар мен қызметтер сапасын көтеріп, сапа жүйесін кәсіпорынға
енгізу болып табылады.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін көтеруге жаңа тауар өндіру, жаңа
маркетинг технологиясын ендіру, белгіленген тауар таңбасын даярлау, өткізу
мен коммуникацияның тиімді жүйесін қолдану ықпал етеді.
Фирма бәсекеге қабілеттілігін көтеруде "жоғары гуманитарлық
технологиялар" маңызды рөл атқарады. Бұл дегеніміз – гуманитарлық ғылым
саласындағы ноу-хау жаңалықтары. Оларға маркетинг технологиясын,
маркетингтік зерттеу әдістерінің жиынтығын, қоғаммен және мемлекеттік
органдармен байланысты жатқызуға болады. Маркетингтік зерттеудің жаңа
әдістерін қолдана отырып, компания тұтынушы, нарық, сұраныс және олардың
параметрлері түсінігі ретінде айтарлықтай бәсекелік артықшылықтарға ие
болады.
Бәсекеге қабілеттілік параметрлер саны өнімнің күрделілігіне, түріне,
зерттеу мақсатына және басқа да сыртқы факторларға байланысты болады.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігін зерттеу жұмысы үзіліссіз және жүйелі
түрде, тауардың өміршеңдік кезеңінің фазаларына сәйкес жүргізілуі қажет.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігін анықтау үлгісі
1-сурет
Бәсекелік артықшылықтарды табуға және олармен қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін әдістер және мықты бәсекеге қабілеттілік тетігі
бенчмаркинг болып табылады. Бенчмаркинг ағылшын тілінен аударғанда стандарт
деген мағынаны көрсетеді. Ол бәсеке қабілетті фирманың ең жақсы бизнес
процестерін зерттеп өзіне бейімдеу арқылы бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
Кәсіпорындар мұны қолдана отырып, жақсы әдістер мен жаңа технологияларды өз
өндірістеріне енгізе алады. Жарнамаға кеткен шығындар және олардың
тиімділігі де бәсекеге қабілеттіліктің параметрі болып табылады. Дамыған
елдердегі сату көлеміндегі жарнама бюджеті 1%-дан 30%-ға дейін аутқиды, ал
отандық кәсіпорындардың көбіне бұл көрсеткіштер негізінен 1%-дан аспайды.
Тиімді маркетингтік ақпарат жүйесінің болуы да бәсекеге қабілеттілікті
көтеру факторларына жатады.
Қазақстандық көптеген кәсіпорындарда өндірушілер, бәсекелестер, баға
және басқа да көрсеткіштер туралы нарықтық ақпараттар әлі де жетіспейді.
Қолда бар ақпараттарға негізделген шешімдерді жылдам және дұрыс қабылдау
бәсекелестер алдындағы баға жетпес ерекшелік болып табылады.
1.3 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жетілдіру жолдары
Қазақстан Республикасында меншіктік қатынастар мен толықтай халық
шаруашылығы құрылымын қайта құру процесінде жүріп жатқан өзгерістер,
өндірушінің еркіндігі және нарықтық ортаны игеру шарттарында кәсіпорынды
басқару маркетинг концепциясын қолдануды талап етеді. Маркетинг концепциясы
нарықта кәсіпорынның белсенді шабуылдық саясатының стратегиясы мен
тактикасы болып, шаруашылық іскерлік нәтижелеріне әсер ететін өндірістік
ресурстардың барлық түрлерін пайдаланудың тиімділік құралы ретінде қызмет
етеді.
Қазақстанның қазіргі шаруашылық жағдайын дамыған елдерге тән рыноктық
экономика моделіне қарай өтуі кезеңінде экономиканың жаңа құрылымын
қалыптастыру үрдістері, ескі шаруашылық байланыстардың үзілуі және жаңа
рыноктық қатынастардың құрылуымен байланысты әр түрлі меншік формасындағы
шаруашылық субъектілердің жаңа экономикалық қатынастары пайда болады.
Маркетинг, оның даму деңгейі мен сипатты ерекшеліктері осы қатынастар,
жалпы экономика және жекелей ішкі жүйелерінің даму деңгейлерімен тығыз
байланысты болады. Біздің көзқарасымызша еліміздің кәсіпорындарында
маркетингті дамытудың маңызды екі бағыты бар: фирманың ішкі жоспарлау
негізі ретінде маркетингтік жоспарлау, кәсіпорынның инвестициялық
проектілерінде көрініс алатын жаңа нарықтар мен жаңа өнімдерді игеруге
байланысты маркетинг орны.
1998 жылдан бастап тамақ өнеркәсібі жаңа топтастыру бойынша ауыл
шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу ретінде анықталып, тамақ өнімдерін өндіру
мен темекі бұйымдарын шығарудан тұрады. Тамақ саласында, басқа салалардағы
сияқты кәсіпорындардың күрделі қаржылық жағдайы, өзара тиімсіздігі,
кооперативтік байланыстардың үзілуі, технологиялық потенциялының
әлсіздігімен түсіндірілетін өндірістің құлдырауы байқалады.
Соңғы жылдарда осы саладағы кәсіпорындар саны азайған жоқ, керісінше
1994 жылдан бастап олардың саны өздігінше баланстағы өндірістік бірліктері
есебінен көбейді. Сонымен қатар кәсіпорындар санының өсуі республика
көлемінде сала өнімі үлесін айтарлықтай арттырмады.
Тамақ өнеркәсібінің дағдарыстық жағдайын соңғы жылдар қатары бойы осы
салада есептелінетін номенклатурасы бойынша 1990 жылдағы өндіріс деңгейімен
салыстырғанда байқауға болады. Мәселен: етті өндіру субөнімдерін қосқанда
5,7 есе азайды, шұжық өнімдері – 9,7 есе, тоң майлары – 12,4 есе, сүт
тағамдары – 7,2 есе, қант – 2,2 есе, ұн – 1,3 есе қысқарды.
1990 жылы Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық жағдай
өндірістің құлдырауымен, халық өмірі деңгейінің төмендеуімен белгіленеді.
Экономикалық құлдыраудың негізгі себептері ретінде келесі жағдайлар
аталған:
- төлемдік дағдарыс;
- мемлекет жағынан экономиканы басқарудың төмендеуі;
- жоғары баға әсерінен өнімге деген сұраныстың азаюы;
- өндіріс технологиясының артта қалуы;
Тамақ өнімдері маркетингі өнеркәсіптің басқа салаларының маркетингіне
қарағанда бірқатар өзіндік ерекшелігі бар. Тамақ кәсіпорындары маркетингі
өзгешеліктері ең алдымен ауыл шаруашылық өнімі шикізат сапасында
қолданылуымен, яғни табиғи және экономикалық процестердің қабаттасуы; ауыл
шаруашылығында жұмыс кезеңі және өндіріс кезеңінің сәйкес келмеуі; өндіріс
және өнімді алу маусымдылығымен анықталады. Тамақ кәсіпорындары
маркетингінің мұндай ерекшеліктері осы кәсіпорындардың шығаратын
өнімдерімен сипатталады.
Тамақ өнімі маркетингінің ерекшелігі, айтылып кеткендей, ауыл
шаруашылығы жұмысы мен өндіріс кезеңдері сәйкессіздігімен анықталады.
Мысалы: өсімдік шаруашылығының өнімі жылына бір-екі рет қана алынады, ал
жұмыс кезеңі жыл бойы созылады. Осыған байланысты тамақ өнімінің маркетингі
бойынша мамандар тұтынушылар сұранысы диалектикасын, оны қанағаттандыру
тенденциясы, нарық конъюктурасы мен т.б. маңызды факторларды өте жақсы
біліп болжай алуы қажет, өйткені оған маркетинг тиімділігі тікелей тәуелді.
Тамақ өнімі маркетингінің маңызды ерекшелігіне маркетинг мамандары
немесе қызметтері бірінші өмірлік қажеттіліктегі тауармен байланысты болуы
жатады. Тамақ өнеркәсібі маркетологтары тұтынушылардың жасы, жынысы, ұлты,
салты, денсаулық жағдайын есепке алып, өз уақытында керек көлем мен
ассортиментке қажеттіліктері, тұтынушылықтары, мүдделерін қанағаттандырады.
Мұндай тауар тез бұзылатын болуына орай шұғыл жеткізу, мақсатты орау,
сервистік және эстетикалық қамтамасыз етуді қажет етеді. Азық-түлік
өнімдері тек тұтынушылық мәнді ғана болмай, эстетикалық және ізгілік мәнді.
Азық-түлік өнімдерінің тауар ретіндегі бұл аспектісі азық-түлік
маркетингінде көрініс алуы тиіс және эстетикалық, ізгілік пен имандылықпен
толуға ие болады.
Маркетингтік жүйелер іскерлігін жобалау, құру, басқару кезінде шартсыз
түрде тамақ өнімі маркетингінің ерекшеліктері жүзеге асып, тұтынушылар
сұранысы мен тамақ өнімі маркетингінің ерекшеліктеріне бейімделуші жүйелер
құрылады.
Қазақстандағы кәсіпкерлік іс-әрекеттер мен бүкіл халықтар маркетинг
психологиясын игерген жағдайда ғана, тек қана дәстүрлік тауарлар негізінде
емес және де "ноу-хау"негізінде дүниежүзілік нарықтың "бір кірпішін қалау",
өзіндік тауарды кеңінен дамыту, бәсекелестікті дамыту және бәсекелестікке
қабілетті мемлекет болу, республика кәсіпкерлерінің мәдени қызметін
қалыптастыру; дамудың ақпараттық-техникалық желісін құру, экономикамыздың
барлық саласының нарықтық инфрақұрылымын кеңейту және оңтайлау үшін жағдай
жасайды.
Қазіргі нарықтық экономика тұсында бәсекелестерді жаңа тауар жасау
мен игеру, жаңа дизайн, өндіріс шығынның жаңа деңгейі, жаңа баға, сату мен
өткізу жүйесін жаңарту жағынан басып озу маңызды стратегиялық міндет болып
табылады. Бәсекелестікті жеңіп, басып озу маңызды мәселе болып табылады.
Өнеркәсіп кәсіпорындарының қосымша пайда табуы үшін жаңа бәсекелестікке
қабілеті жоғары тауар шығару процесі мыналардан тұрады.
- қосымша пайда түсіретін тауар жасау идеясын қалай, қайдан алу, іздеу;
- ол үшін, нарықты зерттеу (ерекшелігін, қаншалықты қажеттілігін,
ассортиментін, қасиетін, пайдасын)
- өндіру (қолайлы өндіріс, аз шығынды)
- тиімді баға белгілеу;
- жарнама (тауар жөніндегі ақпарат, тұтынушыны ынталандыру, сатып алуды
жеңілдету, сыйлықтар және т.б.)
- өткізу, жеткізу кезеңдері – қолайлы өткізу нарығын таңдау, тиеу,
тасымалдау, қоймада тиімді сақтау – молшылық кезден тапшылық кезге
дейін, тапшылық кезді пайдаланып бағаны өсіру, бағаны өсіру арқылы
шығынды төмендету;
- сату-көтерме сауда, бөлшек сауда, соңғы тұтынушы;
- табыс деңгейін, қаржыны жоспарлау.
Егер табыс деңгейі шығыстан артып, күткен үмітті қанағаттандырарлық
болса, онда уақыт өткізбей түскен табыс үстіне табыс түсіру үшін,
өндірілген тауар көлемін, сату көлемін ұлғайту керек, яғни өндіру кезеңін
ары қарай тезірек жалғастырып кету керек; ол егер табыс деңгейі
қанағаттанарлықсыз болса, онда қосымша пайда табу мақсатында бәсекелестікке
қабілеті жоғары тауар шығару процесі – қайтадан, идея құру, нарықты,
зерттеу кезеңдері арқылы өтеді. Бәсекелестік қабілеті жоғары тауар жасау
тиімділігі кәсіпорынды тұрақты пайда мен тұрақты сұраныммен қамтамасыз
етіп, тұрақты пайдамен тұрақты сұранымның тепе-теңдігін сақтау, ұстау.
Өндірілген өнімдер кезінде ұтымды бағаға сатылып жатса, онда осындай
тауарларды өндіруге деген ынта арта түседі. Сондықтан, тұтынушылардың
сұранымдарын зерттеп, олардың қандай заттарды алғысы келетінін және қандай
бағаға алғысы келетінін дер кезінде анықтаудың зор маңызы бар.
Осының нәтижесінде көктем айларында төлем қабілеттері толық ескерілуі
қажет. Осы күнгі ірі фирмалар (тауар ұсынушылар, өндірушілер) белгілі бір
деңгейде нарық бағасына ықпал жасап, өз өніміне бағаны өзі белгілей алады.
Тасымалдау қызметінің жұмысшылары тасымалдаумен қатар, жақсы, тиімді
сақтайтын орын таңдайды, бұл ұн мен ұн өнімдері үшін маңызды, басты шарт.
2 сурет - Кәсіпорын механизмі немесе маркетинг қызметі кезеңдері
Тасымалдаушылар шығарылған өнімді көбірек қажет ететін, қалайтын жерге
өткізсе, ол өнімнің құндылығы артады. Өнімнің бағасы өнімді молшылық, кезде
сақтап қойып, тапшылық кезінде өткізсе көтеріледі.
Мысалы, көктемнен бастап наурыз айында астық пен ұнның тапшылығы
сезіле бастайды. Өйткені күзде жиналған қор осы кезден бастап аяқтала
бастайды. Осының нәтижесінде көктем айларында астықтың, ұнның бағасы
көтеріле бастайды. Бұл бағаға әсер ететін көп факторлардың бірі ғана. Өнім
өндірушілер мен маркетинг ұйымы соңғы тұтынатын өнім жасау үшін бір-біріне
ауадай қажет, олардың, осындай пайда келтіргені үшін қоғам немесе ұйым
белгілі бір көлемде ақы төлеуге даяр.
Өндірісті маркетингтік басқарудағы негізгі мақсат – ол, нарық
қатынасының шартында кәсіпорынның өміршеңдігін қамтамасыз етіп, оның
өндіретін тұтынушы өнімнен белгілі-бір нәтиже шығару – ол осы өнімге деген
тұрақты пайда мен тұрақты сұранымды әр уақытта тудыру, болдыру болып
табылады.
Кез келген мақсатты бағытталған нарықты зерттеулер тауарды зерттеуден
басталады. Сонымен бірге жаңа тауарды, баламалы тауарлардың және бәсекелес
тауарлармен салыстырғандағы бәсекелестік мүмкіндігін, қазіргі және
болашақтағы потенциалды тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандырудағы
тауарлардың мүмкіндігін, тұтынушылардың қойған талаптарына сәйкес
жетілдірудің қажеттілігін, заңның өзгертілуін және т.б. талдайды.
Фирмаға сыртқы және ішкі ортаның жағдайлары мен перспективаларын білу
және талдау қажет.
Фирма нарық туралы толық және кең ақпаратты жинап, өнім шығару мен оны
өткізуді жоспарлаудың аса тиімді негізгі алғышартын зерттейді, нарықты
зерттеудің негізгі міндеті әлеуетті тұтынушыларды табу болып табылады. Бұл
зерттеулер мына сұрақтарға жауап беруге негізделген болуы керек:
- кәсіпорын шығара бастаған немесе өндіріске жіберуге дайындалып жатқан
тауарлар қандай нарықта, қай шамада және қандай жағдайларда өткізілуі
мүмкін.
Нарықты, сұранысты, конъюктураны, бәсекелестердің бағасын әр түрлі
жағынан зерттеу өндірісті жоспарлауға аса нақты мүмкіндік береді, сұранысы
болуы мүмкін нәрселерді нарыққа өз уақыттында ұсынады және сонымен бірге
бір уақытта ғылыми-техникалық процесс және экология талаптарына жауап
береді.
Қазіргі жағдайда фирмалар оларға нарық мүмкіндігін анықтауда және
тұтынушылар сұранысын зерттеуде көмектесетін мақсатты маркетинг
техникаларына көшуде. Әрбір мақсатты нарық үшін өндіруші осы нарыққа
икемді, өтімді тауарды шығаруы керек. Және осындай нарықты тиімді қамтумен
қамтамасыз ету үшін фирма тарату каналдарымен, бағасымен, жарнамамен
тұтынушыларды арбап тастауы керек. Маркетингтік шаралар ақырғы есепте азық-
түлік нарығын дамытуда, ұсыныс пен сұранысқа баланс жасауда сәйкессіздікті
болдырмауға мүмкіндік береді.
Тарихи түрде көп кезде кәсіпорынның табысты іскерлігі мемлекет,
бәсекелестер, тұтынушылар және басқа да факторлар әсерінде өзгеріп тұратын
сыртқы шарттарға бейімделу қабілеттігіне тәуелді болады. Кері жағдайда
кәсіпорын банкротқа ұшырауы мүмкін, сондықтан тамақ кәсіпорындарының
басшылары стратегиялық маркетингті пайдалану қажеттілігі жайлы жиі сөз
қозғайды.
Стратегиялық маркетинг тиімді тауарларды шығаруға арналған нарық
қажеттіліктерін үздіксіз жүйелі талдау ретінде әрекет етеді. Осы тауарлар
сатып алушылардың нақты топтарына бағытталып, бәсекелес-тауарлардан
ерекшелейтін айрықша қасиеттері бар және осы сипатта дайындаушы үшін
тұрақты бәсекелестік артықшылықты қамтамасыз етеді.
Стратегиялық маркетинг ең алдымен жеке тұлғалар мен ұйымдар
қажеттіліктерін талдауды сипаттайды. Маркетингтік көзқараста сатып алушының
қажеттілігі тауарда ғана болмай, осы тауар қамтамасыз ете алатын
проблеманың шешуін іздейді. Осы кезде стратегиялық маркетингтің рөлі
нарықтық эволюциясын бақылаумен қатар қанағаттандыруды талап ететін
қажеттіліктерді талдау негізінде бар немесе болашақ әр түрлі нарықтар мен
оның сегменттерін айқындауда тұрады. Анықталған тауар нарықтары
экономикалық мүмкіндіктерді ұсынады, сол себепті олардың тартымдылығын
бағалау қажет. Нақты фирма үшін тауар нарығының тартымдылығы оның бәсеке
қабілеттілігінен тәуелді, яғни бәсекелестерге қарағанда сатып алушы
қажеттіліктерін жоғары деңгейде қанағаттандыру мүмкіндігіне қарай
бағаланады. Фирманы бәсекелестерден ерекшелейтін айрықша қасиеттері немесе
шығындар арқылы артықшылықты қамтамасыз ететін жоғары өнімділік күшінен
бәсекелік басымдылықтың болуы кезінде оны бәсекеге қабілетті деп айта
аламыз. Кәсіпорынның маркетингтік стратегиясы нақты іске асырылуы маркетинг
жоспарында көрініс алатын көп кезеңді процесс нәтижесі болып табылып, ереже
ретінде, екі негізгі құрамдаспен анықталады:
- өсу бағыттары: тауар мен нарықтар көзқарасында стратегия масштабын,
қажет капитал жинау және кәсіпорын бөлімшелері арасында ресурстарды
қайта бөлуді қоятын "тауарлар-нарықтар" типті шешімдер;
- айқындалған нарықтардағы бәсекелестік артықшылықтар. Кәсіпорынның даму
стратегиясын қалыптастыруда маркетингке маңызды рөл беріледі, бірақ
осы кезде кәсіпорынның өз ресурстары, мүмкіндіктері мен кемшіліктерін
талдауы туралы ұмытпау керек. Қазіргі жағдайда кәсіпорын іскерлігінің
өзіндік талдауын жүйелі орындау үшін жауап беретін тамақ
кәсіпорындарында нарықтық ортаға сай әрекет етулерін қамтамасыз етеді.
Бәсекелестік күресте табысты қамтамасыз ету біріншіден өз
артықшылықтарын қорғауда тұрады, ол үшін келесі шаралар қажет:
- бәсекелестердің күшті және әлсіз жақтарын айқындап, оларға әсер ету;
- лезде бағаларды түсіру, шикізат пен жабдықты қолдану және білікті
жұмыскерлерді қолдау аумақтарында стратегиялық мәселелерді орындау
түрінде жалпы алға басулар;
- бәсекелестердің стратегиясы мен тактикалық әрекеттерін талдау және
олардың әлсіз жақтары арқылы әсер ету, мысалы, аө қызмет көрсетілетін
сатып алушылар сегменттерін қамту.
Стратегияның жүзеге асырылуы үшін бәсеке күреске стратегиялық
жақындаулар, баға жетекшілігін қамтамасыз ету, инвестициялар стратегиясын
таңдау, кәсіпорынның корпоративті мәдениетін қамтамасыз ету орындалуы
керек.
Қазіргі шарттарда кәсіпорын іскерлігі бағыттарын талдау көзқарасында
дамыған елдерде кең қолданылатын және біздің шарттар үшін де пайдаланыла
алатын "портфельдік талдау" әдістемесін ұсынуға болады. Бұл әдістеме
аумағында кәсіпорын іскерлігінің бағыттары бизнестің стратегиялық
бірліктері деп аталып, ал кәсіпорынның өзі стратегиялық бірліктер портфелі
болып табылады. Стратегиялық бизнес – бірліктер ұйымдастыру мақсаты -
өзінше стратегиялар құру және жүзеге асыру мен сәйкес қаржыландыру бөлу.
Мұндай талдаудың мәселесі болып анықталған стратегиялық бірліктер группасын
табу, іскерліктің бір қатар критерийлермен айрықшаланып, осы группалардың
әрқайсысы үшін іскерлік бағыттарын анықтайды.
"Портфельдік талдау" моделдерінің толық бір қатары болып оның ішінде
неғұрлым әйгілі таралғаны "Өсу нарық үлесі матрицасы".
Өсурынок үлесі матрицасы ("Бостон Консалтинг Групп") нарық өсуі мен
нарықтың қатысты үлесі критерилерімен анықталады. Өсурынок үлесі матрицасы
төрт квадрантаға бөлінген және оның әр қайсысына кәсіпорын іскерлігінің әр
түрлі бағыттары сипатталған.
"Бостон Консалтинг Групп" рынок өсуүлесі матрицасы
Жұлдыздар (GSM) стандартындағы ұялыСұрақ белгісі (цифрлік тәртіптегі
байланыс телефон қызметтері)
Сауын сиыр (пейджинг байланысы) Иттер (бұрыннан келе жатқан "Алтай"
радио байланысы)
3 сурет
Сұрақ белгісі – қатысты рынок үлесі төмен, бірақ нарықта өсудің жоғары
ырғағымен ерекшеленетін стратегиялық бизнес бірліктерді белгілейді.
Көптеген кәсіпорындар нарықтың өсу ырғағы жоғары және жетекшелік
қалыптасқан нарыққа шығады. Сұрақ белгісі көп ақшалай қор салымын қажет
етеді. Ол атаудың өзі бұл бизнеске инвестиция салу кернеуімен сипатталады.
Бұл "Қазақтелеком" ААҚ-ның цифрлік тәртіпке өтіп жатуын айтуға болады. Оның
бір маңыздылығы - әлемдік стандартқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz