Қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларына салғастырмалы талдау
КІРІСПЕ 4
1 УӘЖ, УӘЖДІЛІК ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНДЕГІ ГҮЛ АТАУЛАРЫ
1.1 Уәж, уәжділік термині 7
1.2 Жартылай уәжділік, толық уәжділік, абсолютті уәжділік және уәжсіз
қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атаулары 15
1.3 Этимологиясын ашу арқылы уәжін анықтау 19
2 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНДЕГІ ГҮЛ АТАУЛАРЫНДАҒЫ УӘЖДІЛІКТІҢ ТҮРЛЕРІ
2.1 Фонетикалық, лексика.семантикалық, морфологиялық.синтетикалық
уәжділік 25
2.2 Қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларының уәждік жүйесі мен уәждік белгілері 32
2.3 Қазақ және орыс тілдеріндегі гүлдерге байланысты қалыптасқан тұрақты тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3.1 Тілдегі гүлдердің қасиеті мен гүлдер тілі 41
ҚОРЫТЫНДЫ 45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
1 УӘЖ, УӘЖДІЛІК ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНДЕГІ ГҮЛ АТАУЛАРЫ
1.1 Уәж, уәжділік термині 7
1.2 Жартылай уәжділік, толық уәжділік, абсолютті уәжділік және уәжсіз
қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атаулары 15
1.3 Этимологиясын ашу арқылы уәжін анықтау 19
2 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНДЕГІ ГҮЛ АТАУЛАРЫНДАҒЫ УӘЖДІЛІКТІҢ ТҮРЛЕРІ
2.1 Фонетикалық, лексика.семантикалық, морфологиялық.синтетикалық
уәжділік 25
2.2 Қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларының уәждік жүйесі мен уәждік белгілері 32
2.3 Қазақ және орыс тілдеріндегі гүлдерге байланысты қалыптасқан тұрақты тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3.1 Тілдегі гүлдердің қасиеті мен гүлдер тілі 41
ҚОРЫТЫНДЫ 45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Таңдап алып отырған тақырыптың зерттеу нысанының негізі қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларына салғастырмалы талдау екенін ескере отырып, оны тек уәж (мотив), уәжділік (мотивация) мәселесі тұрғысынан ғана қарастырамыз. Себебі гүл атауларының көпшілігі тілдегі бар сөздер негізінде жасалатындықтан олардың қыр-сыры, мән-мағынасы, ат қойылу себептері сияқты мәселелер тіл тарихымен астасып жатады.
Кез келген халықтың рухани мәдениеті тілде таңбаланады. Сол себепті қазақ және орыс халықтарының гүл атауларына ат қоюдағы ерекшелігін оның өз тілінен, сол тілдің құрылымынан іздеу керек. Белгілі бір уәжге байланысты қойылған гүл атауы халықтың рухани дүниесінің, психологиясының, дүниетанымының көрінісі. Бір сөзбен айтқанда гүл атаулары да мәдениеттің туындысы және соның тілдегі көрінісі.
Атауларға байланысты еңбектер бұрын-соңды болғанымен де, жалпы уәж, уәжділік жөніндегі зерттеулер соңғы кездерде ғана кең көлемде етек алуда. Бұған Ә. Қайдар, М.М. Копыленко, Б. Қалиев, сондай-ақ, кейінгі кездерде жазылған Ж. Манкеева, А. Салқынбай сияқты ғалымдардың еңбектеріндегі уәж, уәжділік туралы мәліметтер мысал бола алады.
1973 жылы М.М. Гинатулин уәжділікті жеке лингвистикалық пән ретінде бөлу туралы сөз қозғаған болатын. Уәжділік – лексикологияның сөз бен заттың арасындағы ат беру сәтіндегі байланысын зерттейтін бөлімі. Соңғы кезде қазақ ғалымдарының зерттеулерінде уәжділік мәселесі жиі сөз бола бастады. Сондықтан болар қазақ тіл білімінде бұл саланың зерттеу тәжірибелері жеткілікті дәрежеде жинақталды деп айтуға болады.
Гүл атауларының пайда болуы, даму тарихы негізінен сол атауды тудырушы халықтың мәдени – тарихи өмірімен ұштасып, астарласып жатады. Гүл атауларын кешенді түрде зерттеу сол жердегі алуан түрлі өсімдік атауларының көне формаларын қалпына келтірудің, бөтен тілден енген кірме элементтерді анықтаудың, гүл атауларының этимологиясын ашудың, атаудың қыр-сырына үңіліп түр-сипатын талдай түсіндірудің бірден-бір өнімді тәсілі болып табылады және ол белгілі бір жүйеге негізделеді.
Әр халықтың тіршілігі, дүниетанымы мен рухани өмірі қай кезде болмасын нақтылы бір дәуірлердің жемісі.
Халықтың барлық өмір - тіршілігі, ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени, рухани байлығы ең алдымен сол халықтың ана тілінен өз өрнегін табады да, ол асыл қазына болып атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады. Бұл тіл атаулының бәріне тән объективті заңдылық, ортақ қасиет. Ендеше гүл атаулары да ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отырылатын асыл қазына. Біздің зерттеу нысанымыз болып отырған уәжділік қазіргі тіл біліміндегі көптеген пікірталас тудырып отырған күрделі де, маңызды тілдік құбылыс болып табылады.
Кез келген халықтың рухани мәдениеті тілде таңбаланады. Сол себепті қазақ және орыс халықтарының гүл атауларына ат қоюдағы ерекшелігін оның өз тілінен, сол тілдің құрылымынан іздеу керек. Белгілі бір уәжге байланысты қойылған гүл атауы халықтың рухани дүниесінің, психологиясының, дүниетанымының көрінісі. Бір сөзбен айтқанда гүл атаулары да мәдениеттің туындысы және соның тілдегі көрінісі.
Атауларға байланысты еңбектер бұрын-соңды болғанымен де, жалпы уәж, уәжділік жөніндегі зерттеулер соңғы кездерде ғана кең көлемде етек алуда. Бұған Ә. Қайдар, М.М. Копыленко, Б. Қалиев, сондай-ақ, кейінгі кездерде жазылған Ж. Манкеева, А. Салқынбай сияқты ғалымдардың еңбектеріндегі уәж, уәжділік туралы мәліметтер мысал бола алады.
1973 жылы М.М. Гинатулин уәжділікті жеке лингвистикалық пән ретінде бөлу туралы сөз қозғаған болатын. Уәжділік – лексикологияның сөз бен заттың арасындағы ат беру сәтіндегі байланысын зерттейтін бөлімі. Соңғы кезде қазақ ғалымдарының зерттеулерінде уәжділік мәселесі жиі сөз бола бастады. Сондықтан болар қазақ тіл білімінде бұл саланың зерттеу тәжірибелері жеткілікті дәрежеде жинақталды деп айтуға болады.
Гүл атауларының пайда болуы, даму тарихы негізінен сол атауды тудырушы халықтың мәдени – тарихи өмірімен ұштасып, астарласып жатады. Гүл атауларын кешенді түрде зерттеу сол жердегі алуан түрлі өсімдік атауларының көне формаларын қалпына келтірудің, бөтен тілден енген кірме элементтерді анықтаудың, гүл атауларының этимологиясын ашудың, атаудың қыр-сырына үңіліп түр-сипатын талдай түсіндірудің бірден-бір өнімді тәсілі болып табылады және ол белгілі бір жүйеге негізделеді.
Әр халықтың тіршілігі, дүниетанымы мен рухани өмірі қай кезде болмасын нақтылы бір дәуірлердің жемісі.
Халықтың барлық өмір - тіршілігі, ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени, рухани байлығы ең алдымен сол халықтың ана тілінен өз өрнегін табады да, ол асыл қазына болып атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады. Бұл тіл атаулының бәріне тән объективті заңдылық, ортақ қасиет. Ендеше гүл атаулары да ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отырылатын асыл қазына. Біздің зерттеу нысанымыз болып отырған уәжділік қазіргі тіл біліміндегі көптеген пікірталас тудырып отырған күрделі де, маңызды тілдік құбылыс болып табылады.
1. Б. де Куртэнэ. Избранные труды по общему языкознанию. – Т. 1-2. –М., 1969.
2. Тіл білімі сөздігі. Жалпы ред.бас. Э.Д. Сүлейменова – Алматы, 1998 С. 346
3. Философский словарь. Под.ред. И.Т.Фролова., 5-е изд. –М.,1986.-590 с.
4. Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М., Русский язык 1984.- 365с.
5. Орысша - қазақша сөздік. А., Қаз. сов. энциклопедиясы 1978.- 5756.
6. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. (семантикалық аспект) – Алматы, Қазақ университеті, 1999.– 309 б.
7. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1989. – 367 б.
8. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы: Мектеп, 1965. – 599 б.
9. Ахманова О.С. Словарь лннгвистических терминов. – М.: Изд. Советская энциклопедия, 1969. – 605 с.
10. Уәлиұлы Н. Фразеология және тілдік норма. – Алматы: Республикалык баспа кабинеті 1998. – 128 б.
11. Будагов Р.А. Введение в науку о языке. – М: Учпедгиз, 1958. – 435 с.
12. Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. – М., 1972. – 326 с.
13. Щербак А.М. Названия домашних и диких животных в тюркских языках // Историческое развитие лексики тюркских языков. – М, 1961.
14. Бимағамбетов М. Казақ тіліндегі шөп атауларының кейбір мәселелері
Уч.зап.Кз.Орд.пед.инст.им. Н.В. Гоголя Сер. гуманит. наук – Т.4 Кызыл-Орда, 1958. – С. 155-171
15. Уюкбаева Г.РІ. Народные наименования растений. Рукопись дисс. – Алматы, 1983. – С. 70-88
16. Қалиев Б.К. Лексико-семантическая и морфологическая структура
названий растений в казахском языке в казахском языке. – Алматы: Мектеп. 1996. – 168 6.
16. Салқынбай А. Сөзжасам номинация теориясының негізгі мәселелері. – Алматы: Айкос, 1998. – Б. 52-56
17. Платон. Сочинения: в 3-х т. – М.. 1968. – с.425
18. История лингвистических учении. Древний мир. – Ленинград, 1980 – С.94
19. Судакова Г.Г. Мотивация и эмоциянальная активация личности. – Алматы, 1996. – 49 с.
20. Уорф Б.Л. Отношение норм поведения и мышления к языку. // Новое в лингвистике. Вып. I. М., С.60 Ойзерман Т. Основные ступни познания. – М., 1957. – С.24
23. Солнцев В.М. Язык как системно-структугное оброзование. – М., 1971. – С.93
24. Семантика и фонетика. – Черновцы, 1973. – С.6
25. Әлімхан А.Ә. Шығыс Қазақстанның Онтүстік аймағы топонимдері (тарихи-лингвистикалық талдау) канд. дисс. қолжазба. – Алматы, 2001.
26. Кияк Т.Р. Мотивированность лексических единиц. – Л., 1988. – с.160
27. Комина Е.В. Мотивация как лингвистическое явление// Семантика и структура слова. – Калинин, 1984
28. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 1978. – 600 б.
29. Уюкбаева Г.И., Ерохина Л.В. О номинации лексических единиц // Проблемы ономастики и семасиологии. Сборник научных трудов. – Алматы, изд. КазГУ, 1988. – С.77-80
30. Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары. – Алматы, 1982. – 352 б.
31. Котвич В. Исследования по алтайским языкам. – М., 1962.
32. Манкеева Ж.А. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 272 6.
33. Уфимцева А.А.Лексическое значение//Принципы семиологического описание лексики. – М.. 1988. – с.70
34. Степанов Ю.С. Основы общего языкознания. – М., 1975, Просвешение. – 270 с.
35. Ульман С. Семантические универсалии//Новое в лингвистике. – М., 1970. – Вып. 5
36. Гак В.Г. К типологии семантической синтагматики//Проблемы структурной лингвистики. – М., 1972. – с.42
37. Хусаинов К.Ш. Звукоизобрительность в казахском языке. – Алматы: Мектеп, 1996.–168 6.
38. Журавлев А.П. Символические значения языкового знака// Речевые воздействия. Проблемы прикладной психолингвистики. – М., 1972. – 104 б.
39. Керимбаев Е. Лексико-семантическая типология оронимов Казахстана. Автореф. дисс. канд. фил. наук. – Алматы, 1988. – 17 6.
40. Қайдаров Ә. Қазақ тілінің қара шаңырағы және түркітану// Егемен Қазақстан. – №241.12.12. 1996.
41. Байтұрсынов А. Тіл құралы. – Алматы, 1969. – 154 б.
42. Сейітова Ш.Б. Өсімдікке байланысты тұракты тіркестердің
этнолингвистикалық сипаттамасы. Фил. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 1999. – 147 6.
43. Панов И.В. Словоизменение. В книге Русский язык и советское общество. – Алматы, 1962.
44. Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии (фразеосочетания в системе языка). – Воронеж Изд. Воронежского университета, 1989.– С.190
45. Смағүлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мәдени аспектілері. Филод. док. ғыл. дәр. алу үшін дисс. – Алматы, 1998.
46. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. – Алматы: Мектеп, 1966. – 208 6.
47. Қалиев Б.Қ. Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. – Алматы: Ғылым, 1988. – 1556.
48. Қалиев Б.Қ.Өсімдік атауларының орысша-қазақша сөздігі. – Алматы, 1993.
49. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы, 1994.
50. Қожахметова X., Жайсақова Қазақша-орысша фразеологиялық сөздік. – Алматы: Ғылым, 1985.– 225 6.
51. Акимишева Ж.Ә. Ою өрнек атауының уәждемесі және танбалық табиғаты фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2005.
52. Әділбаева Ұ.Б. Қазақ тіліндегі өсімдік атауларының уәжділігі. – Алматы, 2003. – 120 6.
53. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым. 1966.
54. Энциклопедия. Я познаю мир // Тайны красоты. – М., 2004.
55. Гүлстан журналы. – Алматы: Омега принт, 1/2006 № 11, 12, 13.
2. Тіл білімі сөздігі. Жалпы ред.бас. Э.Д. Сүлейменова – Алматы, 1998 С. 346
3. Философский словарь. Под.ред. И.Т.Фролова., 5-е изд. –М.,1986.-590 с.
4. Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М., Русский язык 1984.- 365с.
5. Орысша - қазақша сөздік. А., Қаз. сов. энциклопедиясы 1978.- 5756.
6. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. (семантикалық аспект) – Алматы, Қазақ университеті, 1999.– 309 б.
7. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1989. – 367 б.
8. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы: Мектеп, 1965. – 599 б.
9. Ахманова О.С. Словарь лннгвистических терминов. – М.: Изд. Советская энциклопедия, 1969. – 605 с.
10. Уәлиұлы Н. Фразеология және тілдік норма. – Алматы: Республикалык баспа кабинеті 1998. – 128 б.
11. Будагов Р.А. Введение в науку о языке. – М: Учпедгиз, 1958. – 435 с.
12. Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. – М., 1972. – 326 с.
13. Щербак А.М. Названия домашних и диких животных в тюркских языках // Историческое развитие лексики тюркских языков. – М, 1961.
14. Бимағамбетов М. Казақ тіліндегі шөп атауларының кейбір мәселелері
Уч.зап.Кз.Орд.пед.инст.им. Н.В. Гоголя Сер. гуманит. наук – Т.4 Кызыл-Орда, 1958. – С. 155-171
15. Уюкбаева Г.РІ. Народные наименования растений. Рукопись дисс. – Алматы, 1983. – С. 70-88
16. Қалиев Б.К. Лексико-семантическая и морфологическая структура
названий растений в казахском языке в казахском языке. – Алматы: Мектеп. 1996. – 168 6.
16. Салқынбай А. Сөзжасам номинация теориясының негізгі мәселелері. – Алматы: Айкос, 1998. – Б. 52-56
17. Платон. Сочинения: в 3-х т. – М.. 1968. – с.425
18. История лингвистических учении. Древний мир. – Ленинград, 1980 – С.94
19. Судакова Г.Г. Мотивация и эмоциянальная активация личности. – Алматы, 1996. – 49 с.
20. Уорф Б.Л. Отношение норм поведения и мышления к языку. // Новое в лингвистике. Вып. I. М., С.60 Ойзерман Т. Основные ступни познания. – М., 1957. – С.24
23. Солнцев В.М. Язык как системно-структугное оброзование. – М., 1971. – С.93
24. Семантика и фонетика. – Черновцы, 1973. – С.6
25. Әлімхан А.Ә. Шығыс Қазақстанның Онтүстік аймағы топонимдері (тарихи-лингвистикалық талдау) канд. дисс. қолжазба. – Алматы, 2001.
26. Кияк Т.Р. Мотивированность лексических единиц. – Л., 1988. – с.160
27. Комина Е.В. Мотивация как лингвистическое явление// Семантика и структура слова. – Калинин, 1984
28. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 1978. – 600 б.
29. Уюкбаева Г.И., Ерохина Л.В. О номинации лексических единиц // Проблемы ономастики и семасиологии. Сборник научных трудов. – Алматы, изд. КазГУ, 1988. – С.77-80
30. Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары. – Алматы, 1982. – 352 б.
31. Котвич В. Исследования по алтайским языкам. – М., 1962.
32. Манкеева Ж.А. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 272 6.
33. Уфимцева А.А.Лексическое значение//Принципы семиологического описание лексики. – М.. 1988. – с.70
34. Степанов Ю.С. Основы общего языкознания. – М., 1975, Просвешение. – 270 с.
35. Ульман С. Семантические универсалии//Новое в лингвистике. – М., 1970. – Вып. 5
36. Гак В.Г. К типологии семантической синтагматики//Проблемы структурной лингвистики. – М., 1972. – с.42
37. Хусаинов К.Ш. Звукоизобрительность в казахском языке. – Алматы: Мектеп, 1996.–168 6.
38. Журавлев А.П. Символические значения языкового знака// Речевые воздействия. Проблемы прикладной психолингвистики. – М., 1972. – 104 б.
39. Керимбаев Е. Лексико-семантическая типология оронимов Казахстана. Автореф. дисс. канд. фил. наук. – Алматы, 1988. – 17 6.
40. Қайдаров Ә. Қазақ тілінің қара шаңырағы және түркітану// Егемен Қазақстан. – №241.12.12. 1996.
41. Байтұрсынов А. Тіл құралы. – Алматы, 1969. – 154 б.
42. Сейітова Ш.Б. Өсімдікке байланысты тұракты тіркестердің
этнолингвистикалық сипаттамасы. Фил. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 1999. – 147 6.
43. Панов И.В. Словоизменение. В книге Русский язык и советское общество. – Алматы, 1962.
44. Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии (фразеосочетания в системе языка). – Воронеж Изд. Воронежского университета, 1989.– С.190
45. Смағүлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мәдени аспектілері. Филод. док. ғыл. дәр. алу үшін дисс. – Алматы, 1998.
46. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. – Алматы: Мектеп, 1966. – 208 6.
47. Қалиев Б.Қ. Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. – Алматы: Ғылым, 1988. – 1556.
48. Қалиев Б.Қ.Өсімдік атауларының орысша-қазақша сөздігі. – Алматы, 1993.
49. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы, 1994.
50. Қожахметова X., Жайсақова Қазақша-орысша фразеологиялық сөздік. – Алматы: Ғылым, 1985.– 225 6.
51. Акимишева Ж.Ә. Ою өрнек атауының уәждемесі және танбалық табиғаты фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2005.
52. Әділбаева Ұ.Б. Қазақ тіліндегі өсімдік атауларының уәжділігі. – Алматы, 2003. – 120 6.
53. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым. 1966.
54. Энциклопедия. Я познаю мир // Тайны красоты. – М., 2004.
55. Гүлстан журналы. – Алматы: Омега принт, 1/2006 № 11, 12, 13.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
қазақ және орыс тілдеріндегі
гүл атауларына салғастырмалы талдау
РЕФЕРАТ
Тақырып маңыздылығын анықтау. Гүл атаулары қазақ және орыс тілдері
сөздік қорының елеулі бөлігін құрайтындықтан лексикалық уәжділік саласының
жете зерттелмеуі жалпы ономастиканың дамуын, соның ішінде лексикология
ғылымының өркендеуін тежейді. Егер гүл атауларының уәжі ашылып, оның аты не
себепті солай қойылғандығы дәлелді түсіндірілген болса, онда атауларды
тілде қалыптастыру оңай болар еді.
Зерттеудің мақсаты қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларының уәжін
этимологиясына, ішкі формасына сүйене отырып зерттеу, сол арқылы гүл
атауларының уәждерін табу.
Зерттеудің міндеті:
– қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларының уәжін анықтау;
– уәжділіктің толық – толықсыздығы мен мәнді – мәнсіздігін ашу.
Зерттеу нысаны. Тілдік сөздік құрамдағы гүл атаулары.
Зерттеудің материалдары мен дереккөздері. Зерттеу жүмысында Б.Қ.
Қалиевтің Өсімдік атауларының орыс – қазақ сөздігіндегі атаулар алынды.
Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігі, І. Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі
қолданылды.
Ғылыми жаңалығы. Гүл атауларындағы уәжділіктің жартылай уәжділік, толық
уәжділік, абсолютті уәжділік және уәжсіз атаулары деп бөлініп қарастырылды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Гүлдерге ат қоюдың, сол
арқылы басқа да атаулардың номинациялық амал-тәсілдерін айқындайды.
Гүлдерге ат қоюдың қыр-сыры белгілі болады.
Зерттеу әдістері мен тәсілдері. Қазақ және орыс тілдеріндегі гүл
атауларының уәжін анықтауда талдау әдісі, салғастырмалы әдіс, сипаттамалы
әдіс қолданылды.
Жұмыс құрылымы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды бөлімнен тұрады.
Жұмыс соңында әдебиеттер тізімі берілген.
Жұмыстың көлемі – 51
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 УӘЖ, УӘЖДІЛІК ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНДЕГІ ГҮЛ АТАУЛАРЫ
Уәж, уәжділік термині 7
Жартылай уәжділік, толық уәжділік, абсолютті уәжділік және уәжсіз
қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атаулары 15
Этимологиясын ашу арқылы уәжін анықтау 19
2 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНДЕГІ ГҮЛ АТАУЛАРЫНДАҒЫ УӘЖДІЛІКТІҢ ТҮРЛЕРІ
Фонетикалық, лексика-семантикалық, морфологиялық-синтетикалық
уәжділік 25
Қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларының уәждік жүйесі мен уәждік
белгілері 32
2.3 Қазақ және орыс тілдеріндегі гүлдерге байланысты қалыптасқан
тұрақты тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...35
2.3.1 Тілдегі гүлдердің қасиеті мен гүлдер тілі 41
ҚОРЫТЫНДЫ 45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
КІРІСПЕ
Таңдап алып отырған тақырыптың зерттеу нысанының негізі қазақ және орыс
тілдеріндегі гүл атауларына салғастырмалы талдау екенін ескере отырып, оны
тек уәж (мотив), уәжділік (мотивация) мәселесі тұрғысынан ғана
қарастырамыз. Себебі гүл атауларының көпшілігі тілдегі бар сөздер негізінде
жасалатындықтан олардың қыр-сыры, мән-мағынасы, ат қойылу себептері сияқты
мәселелер тіл тарихымен астасып жатады.
Кез келген халықтың рухани мәдениеті тілде таңбаланады. Сол себепті
қазақ және орыс халықтарының гүл атауларына ат қоюдағы ерекшелігін оның өз
тілінен, сол тілдің құрылымынан іздеу керек. Белгілі бір уәжге байланысты
қойылған гүл атауы халықтың рухани дүниесінің, психологиясының,
дүниетанымының көрінісі. Бір сөзбен айтқанда гүл атаулары да мәдениеттің
туындысы және соның тілдегі көрінісі.
Атауларға байланысты еңбектер бұрын-соңды болғанымен де, жалпы уәж,
уәжділік жөніндегі зерттеулер соңғы кездерде ғана кең көлемде етек алуда.
Бұған Ә. Қайдар, М.М. Копыленко, Б. Қалиев, сондай-ақ, кейінгі кездерде
жазылған Ж. Манкеева, А. Салқынбай сияқты ғалымдардың еңбектеріндегі уәж,
уәжділік туралы мәліметтер мысал бола алады.
1973 жылы М.М. Гинатулин уәжділікті жеке лингвистикалық пән ретінде бөлу
туралы сөз қозғаған болатын. Уәжділік – лексикологияның сөз бен заттың
арасындағы ат беру сәтіндегі байланысын зерттейтін бөлімі. Соңғы кезде
қазақ ғалымдарының зерттеулерінде уәжділік мәселесі жиі сөз бола бастады.
Сондықтан болар қазақ тіл білімінде бұл саланың зерттеу тәжірибелері
жеткілікті дәрежеде жинақталды деп айтуға болады.
Гүл атауларының пайда болуы, даму тарихы негізінен сол атауды тудырушы
халықтың мәдени – тарихи өмірімен ұштасып, астарласып жатады. Гүл атауларын
кешенді түрде зерттеу сол жердегі алуан түрлі өсімдік атауларының көне
формаларын қалпына келтірудің, бөтен тілден енген кірме элементтерді
анықтаудың, гүл атауларының этимологиясын ашудың, атаудың қыр-сырына үңіліп
түр-сипатын талдай түсіндірудің бірден-бір өнімді тәсілі болып табылады
және ол белгілі бір жүйеге негізделеді.
Әр халықтың тіршілігі, дүниетанымы мен рухани өмірі қай кезде болмасын
нақтылы бір дәуірлердің жемісі.
Халықтың барлық өмір - тіршілігі, ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени,
рухани байлығы ең алдымен сол халықтың ана тілінен өз өрнегін табады да, ол
асыл қазына болып атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады. Бұл тіл
атаулының бәріне тән объективті заңдылық, ортақ қасиет. Ендеше гүл атаулары
да ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отырылатын асыл қазына. Біздің зерттеу
нысанымыз болып отырған уәжділік қазіргі тіл біліміндегі көптеген
пікірталас тудырып отырған күрделі де, маңызды тілдік құбылыс болып
табылады.
Уәжділік – жас ғылым саласы. Оның туындауы мен зерттелуі ғылымның басқа
салаларынан бөлек, жеке дара жүрмейді. Бұл тілдік сала басқа салалармен
салыстырғанда қарқынды даму үстінде.
Негізінде табиғи тілдерде нысандардың атауы туу сәтінде сөзсіз уәжді
болады. Мәселен, бір заттың аты нысанның қандай да бір белгісін не бейнелеу
(ономатопея), не суреттеу арқылы көрсетеді.
Заттар мен құбылыс атауларының уәжділігін зерттеудің ерекшелігі – ол бір
жақты лингвистикалық көзқарасқа жол бермейді, сонымен бірге нақтылықтардың
өз қасиеттерін терең білуін талап етеді. Гүл атауларының этимологиясы
барынша айқын болған жағдайларда да уәжді анықтауда, ол туралы ғылыми
мағлұматтарды ескерусіз қалдыру мүмкін емес.
Әрбір атаудың тууы белгілі бір сұраныстан, қажеттіліктен, оны басқа
гүлдерден ажырата білу керектігінен пайда болғандықтан, олардың неге осылай
немесе басқаша аталу уәжділігін зерттеу қажеттілігі туындайды. Әрбір
атаудың өзінше мәні, маңызы бар. Осы көзқараспен қарағанда сәнсіз,
мағынасыз, уәжсіз атау болуы мүмкін емес.
Бізді қызықтыратын мәселелердің бірі – атау уәжділігінің күйі немесе
дәрежесі ғана емес, уәждеу үрдісінің өзі. Өйткені атаудың уәжділігі – уақыт
шеңберінде өріс алатын себепті құбылыс.
Гүл атаулары уәжділігінің барлық тілге тән өз ерекшеліктері мен әр тілге
тән қайталанбайтын жеке ерекшеліктері бар. Уәж және уәжділікті зерттеу
–ономастика теориясындағы, жалпы лексикология саласындағы қызықты
тақырыптардың бірі.
Тақырып маңыздылығын анықтау. Уәжділік – жас ғылым саласы. Оның туындауы
мен зерттелуі ғылым салаларынан бөлек, жеке-дара жүрмейді. Бұл тілдік сала
басқа салалармен салыстырғанда қарқынды даму үстінде және ол басқа
салалармен, атап айтқанда ономасиологиямен, семасиологиямен т.б. тұтасып,
астасып жатыр.
Гүл атауларының уәжін зерттеу – танымдық жағынан ғана емес, халықтың
гүлдерге ат берудегі мәдени, тарихи өмірін білумен қатар, ғылыми да мәні
бар нәрсе.
Табиғат – халық қазынасы. Сол табиғаттың ауқымды құрамы болып табылатын
гүл әлемі адамзат өмірімен біте қайнап, ажырамас бөлшегіне айналған. Гүл
атауларының көптеген жергілікті географиялық нысандар атауларына негіз
болуына олардың ақпараттық құндылығы себеп болған.
Кез-келген атау ұлттық дүниетанымның тілдегі бейнесі. Гүл атаулары қазақ
және орыс тілі сөздік қорының елеулі бөлігін құрайтындықтан лексикалық
уәжділік саласының жете зерттелмеуі жалпы ономастиканың дамуын, соның
ішінде лексикология ғылымының өркендеуін тежейді.
Қазіргі кезде бұрын орысша айтылып, тіліміз әбден үйреніп кеткен гүл
атауларын аударғанда көбі қарапайым халыққа, тіл үйренушілерге түсініксіз
болып шығады. Егер осындай гүл атауларының уәжі ашылып, оның аты не
себептен солай қойылғандығы дэлелді түсіндірілген болса, онда атауларды
тілде қалыптастыру да оңай болар еді.
Зерттеудің мақсаты қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларының уәжін
этимологиясына, ішкі формасына сүйене отырып зерттеу, сол арқылы гүл
атауларының уәждерін табу, оларды жүйелеп, топ-топқа бөлу. Нәтижесінде тіл
біліміндегі уәжділік теориясын толықтыра және кеңейте түсу, яғни ат қоюдың
ұлттық ерекшелігін ашып, сол ерекшеліктер негізінде теориялық және
практикалық қорытындыларға келу.
Зерттеудің міндеті:
– қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларының уәжін анықтау;
– уәжділіктің толық – толықсыздығы мен мәнді – мәнсіздігін ашу.
Зерттеу нысаны. Тілдік сөздік құрамдағы гүл атаулары.
Зерттеудің материалдары мен дереккөздері, Зерттеу жұмысында Б.Қ.
Қалиевтің Өсімдік атауларының орыс-қазақ сөздігіндегі (1993) атаулар
алынды. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі (1966), Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігі, І. Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық
сөздігі қолданылды.
Ғылыми жаңалығы. Қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларындағы
уәжділіктің жартылай уәжділік, толық уәжділік, абсолютті уәжділік және
уәжсіз атаулары деп бөлініп қарастырылды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Гүлдерге ат қоюдың, сол
арқылы басқа да атаулардың номинациялық амал-тәсілдерін айқындайды.
Гүлдерге ат қоюдың қыр-сыры белгілі болады. Кейбір гүлдердің қазақ тілінде
аты бола түра оны орыс тілінде қолданамыз. Егер гүл атауларының уәжділік
тұрғыдан түсіндірілген екі тілдік сөздігі болса, мұндай қиыншылықтар болмас
еді.
Зерттеу әдістері мен тәсілдері. Гүл атауларының уәжін анықтауда мына
әдіс-тәсілдер қолданылды: талдау әдісі, яғни атаулар тұлғалық жағынан
талданып, сараланды, мағыналары ашылды. Салғастырмалы әдіс арқылы қазақ
және орыс тілдеріндегі гүл атаулары бір-бірімен салғастырыла зерттелінді.
Сипаттама әдісі арқылы жинақталған материалдар сипатталып, лингвистикалық
тұрғыдан баяндалды.
Жұмыс құрылымы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды бөлімнен тұрады.
Жұмыс соңында әдебиеттер тізімі берілген.
Жұмыстың көлемі - 51
1 УӘЖ, УӘЖДІЛІК ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ГҮЛ АТАУЛАРЫ
1.1 Уәж, уәжділік термині
Уәж, уәжділік – лексикологияның бір тармағы. Бұл тіл білімінің көп
зерттелмеген саласы. Атақты ғалым Б. де Куртене: Лексикология – сөз туралы
ғылым. Ол XX ғасырдың зерттеу мәселесі, — деген еді [1, 18 б.]. Осы болжам
расқа айналып, тіл білімінің басқа пәндерінің ішінен лексикология қазір
дамыған салаға айналды.
Уәжділік мәселесі социология, психология, семиотика, философия,
лингвистика сияқты көптеген ғылым саласында қызықтырарлық зерттеулер
тақырыбы болуда. Тілдегі уәжділік ұғымы күрделі лингвистикалық
категорияларды: мәселен, сөз мағынасы, формасы, мәні, мазмұны, белгісі,
номинация, лексикалық бірліктердің идиомалығы, т.б. зерттеулердің негізі
болып отыр. Осы ерекшеліктердің өзі уәжділік проблемасының күрделілігі мен
оны шешудің әртүрлілігін көрсетеді. Бір сөзбен айтқанда уәжділік проблемасы
көптеген ғылымдардың тоғысқан жерінде тұр.
Біздің тақырыбымыз гүл атауларының мотивациясы болғандықтан осы
терминнің не екеніне түсінік бере кетелік.
Тіл білімі сөздігінде: Мотивация, уәждену (франц. motif – сылтау,
дәйектеме; motivation – уәждеме, дәлелдеме) – тіл арқылы аталған заттың
немесе құбылыстың белгілерін бейнелеу актісі. Әдетте уәждеме мәні
диахрониялық тұрғыдан ашылады. Мотивема (франц. motiv – сылтау, дәйектеме)
– гомогендік мотивті білдіретін термин. Мотивология (франц. motif – сылтау,
дәйектеме + logia – ілім) – лексикологияның бір саласы. Ол дәлелдемелі
(жартылай дәлелдемелі, дәлелдемесіз) сөздер мен мотивтік
қатынастарды қарастырады. Сөздің түрлі аспектілерде мотивтену – өзге тілдік
единицалар мен мотивациялық қатынастарға (диахронды және синхронды) түсетін
лексикалық мотивологияның зерттеу нысаны болып табылады, – деп жазылған [2,
346 б.].
Уәжділік терминнің мән-мағынасына келсек философияда уәж (мотив) –
адамның белгілі бір қажеттілігін қанағаттандыру үшін, іс-әрекетке
негізделген саналық саралау. Уәж себептің негізінде пайда болып, оның тепе-
тең бейнесін белгілейді. Уәждің негізгі ұғымдық көрсеткіштері –
қажеттілік, себептілік, негізділік [3, 294 б.].
С.И. Ожегов сөздігінде: Мотив – побудительная причина, повод к какому-
нибудь действию, довод в пользу чего-нибудь, – деп жазылған [4, 365 б.].
Қазақша аудармасы – себеп, дәлел [5, 427 б.]. Мотив, мотивированность,
мотивация сөздері обусловленность деген сөздің толық синонимі бола
алмайды. Сондықтан мотивацияның қазақша баламасы себептіліктен гөрі
негізділікке жақын. Ал негіз сөз, яғни мотивирующий сөз туынды сөздің
туындауына себеп болады, ол негіз сөз ретінде ғана танылып жүр. Сондықтан
мотивацияны негіздеме деп аламыз, – дейді А. Салқынбай [6, 107 б.].
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде мотивированные слова –
негізгі сөздер деп берілген [7, 47 б.].
К. Аханов бұл ұғымды дәлел (мотив), ішкі дәлелдеу (внутренняя
мотивировка), дәлелсіз (немотивированность), – деп берген [8, 74 б.].
О.С. Ахманова сөздігінде мотивированный: 1) Такой, в котором данное
содержание поддается более или менее непосредственному соотнесению с
соответствующим выражением имеющий открытую семантическую структуру,
поддающийся разложению на лексические морфемы, противоположный
немотивированный; 2) содержащий в своем составе фоносистемы противоположный
немотивированный; 3) не имеющий открытой семантической структуры, то есть
не поддающийся разложению на лексические морфемы, [9, 244-260 бб.] – деп
анықтама береді.
Н. Уәлиевтің мақаласында мотивті уәж, мотивированность дегенді
уәжділік деп алған [10]. Бұл терминді Б. Қалиев, Ж. Манкеева сияқты
ғалымдар қолдаған.
Осы айтылғандарды саралай келе уәж, уәжділік терминіне тоқталдық.
Уәжділік мәселесінің тіл білімінде зерттелуіне келсек, ол біраз
ғалымдардың еңбектерінде зерттеу нысаны болған. Енді осы жөнінде айтылған
пікірлерді қарастырып көрелік. Уәжділік – кей жағдайда тілдің жоғары
деңгейіне орналасса, екінші жағдайда мағыналық, грамматикалық және
фонетикалық сияқты күрделі қабаттасулар түрінде келуі мүмкін [11, 63 б.].
Белгілі бір затқа ат қойғанда өмір шындығы мен тұрмыс болмысы тіл
мәнбірлеріне айналып, әр түрлі заттар түрінде тілде сөзбен айтылып
белгіленеді, соның негізінде адам затты танып, біліп, содан кейін оны басқа
заттардан ажырату үшін ат қойылады. Міне, сол ажыратқыш белгілер тіл
білімінде уәждер деп аталады. Уақыт өте келе осы белгілер көмескіленіп,
ұмытылуы мүмкін. Осыған орай тілдегі атауларды Н.М. Шанский екіге бөледі:
1) уәжді атау, 2) уәжсіз атау [12,35].
Уәжділік – философиялық ұғым. Философияда уәж – адамның белгілі бір
қажеттілігін қанағаттандыру үшін, іс-әрекетке негізделген саналық саралау.
Уәж себептің негізінде пайда болып, оның тепе-тең бейнесін белгілейді.
Уәжділік – психологиялық ұғым. Психологиядағы уәжділік – адам мінез-
құлқын анықтайтын факторлардың жиынтығы. Бұл ұғым іс-әрекет пен себептің
анықталуын немесе ара қатынасын бейнелейді.
Уәжділік – лингвистикалық ұғым. Лингвистикада бұған бірнеше анықтама
беріледі.
А.И. Щербак Түркі тілдеріндегі үй және жабайы жануарлар атаулары атты
еңбегінде жануар атауларының алғаш мағынасын тауып, олардың түрік, монғол,
тұңғыс-манчжур тілдеріндегі бір-біріне әсерін, арақатынасын, этимологиясын,
уәждік белгілерін зерттейді [13].
М. Бимағамбетов Қазақ тіліндегі шөп атауларының кейбір мәселелері атты
мақаласында қазақ тіліндегі бұрыннан қалыптасқан, қолданыста бар отыз жеті
шөптің халықтық атауларын үш топқа бөліп зерттеп, ондағы шөп атауларының
уәждері негізінен үй жануарларымен байланысты қойылғандығын сөз етеді.
Мысалы: атқүлац, тайтұяқ, түйеқарын, итмүрын, түйетабан, итсигек, иттабан.
Автордың көзқарасы бойынша шөп атауларындағы өнімді уәжділік – шөптің басқа
өсімдік атауларымен ассоциативті белгілерінің сәйкес келуінде [14].
Г.И. Ұйқыбаева Өсімдіктердің халықтық атаулары зерттеуінде қазақ,
орыс, ағылшын тілдеріндегі өсімдік атаулары уәжін, оларға ат берудегі уәж
болған, негізінен олардың түр-түсі, көлемі, формасы, органдарының саны,
иісі, дәмі, өсетін жері, т.б. қасиеттері алынатындығын сөз етеді. Қазақ
тіліндегі өсімдік атаулары орыс, латын тілдеріндегі атаулармен салыстырыла
келіп, уәждері жағынан атаулар бір-біріне ұқсас екендігін айтады [15, 70-88
бб.].
Б. Қалиев Өсімдік атауларының лексика-семантикалық және морфологиялық
құрылысы деген монографиясында қазақ тіліндегі өсімдік атауларына
байланысты біраз уәж белгілерін көрсетеді және олардың құрылысы жөнінде
әңгімелейді [16, 52-56 бб.].
А. Салқынбай зерттеулерінде де уәжділік мәселесі тарихи сөзжасам
тұрғысынан кең түрде қарастырылады. Ол уәжділік (негіздеме, мотивация) тек
философиялық қана ұғым емес, оның біріншіден, тіл білімімен де тығыз
байланыстылығын айқындай келе, тіл таңбалық жүйе болғандықтан сөздің жасалу
негізділігі айқындайтындығын, екіншіден, туынды сөз құрылымдық және
әлеуметтік негізділігімен ерекшеленетіндігін, сондықтан да оның уәжділік
аспектісінде қарастырылатындығын айтқан. Уәжділіктің бір ұшы этимологияда
жатады. Егер этимологиялық зерттеулер болмаса, негіздеме мәні айқындалмайды
[17].
Қысқасы, ғалымдар еңбектерінде уәжділік ұғымы линвистикада сөздің
мағынасы мен оның формасының атау сәтіндегі немесе дамудың белгілі бір
деңгейіндегі тарихи байланыстылығының заңдылығы ретінде қарастырылады.
Сонымен, уәждеме – лексикологияның сөздер уәжділігін (жартылай, толық,
абсолютті) және олардың арасындағы уәжді қатынастарды зерттейтін саласы.
Уәждеменің негізгі нысаны – сөздердің тілдік жүйедегі басқа лексикалық
бірліктермен уәждік қатынасын зерттеу болып табылады.
Біз енді философия, психология, лингвистика ғылымдарында уәжділіктің
қалай түсіндірілетіне қысқаша тоқталып өтелік.
Уәж, уәжділік термині көне грек философиясының постулаттарынан бастау
алады да, табиғаттағы заттар мен олардың атауы арасындағы байланысты
тексеретін ілім ретінде қалыптасқан.
Атауларға арналған Платонның Кратил диалогында тура және тура емес
атаулар жөнінде сөз етіледі. Тура атаулар белгілі бір затты атап көрсетеді,
өйткені заттың атауы табиғи нәрсе. Ат берушінің бәрі бірдей шебер емес, сол
заттың атына сәйкес белгісіне, бейнесіне ... назар аударып барып, затқа ат
қойған адам – шебер [18, 425 б.].
Кез келген заттың түр-түсі, келбеті, формасы, т. б. бар. Бұл
белгілерінен басқа оларда мән, мазмұн, мағына болады. Ежелгі грек ат
берушілері осындай уәждерге байланысты ат қойған, оның ішіндегі ең
негізгісін тауып затқа ат берген.
Конфуций және оның ілімін жақтаушылардың айтуы бойынша, заттың атауы
айтылып түрған атпен ғана байланысты болмауы керек [19, 94 б.].
Ежелгі грек философтарын қатты ойландырған сұрақ екендігіне қарамастан,
зат пен оның атауы жайлы мәселе күні бүгінге дейін зерттеуді қажет ететін
тақырып болып отыр.
Уәж – психологиялық ұғым. Адам санасының, түсінігінің ішіндегі біздің
өміріміздің негізгі күйін, қалпын жасайтындардың бірі, адамдардың сыртқы
әлеммен қатынасын қамтамасыз ететін күйдің бірі – сергектік, ширақтық
(бодрствование). Біздің организміміздің белсенді күйі уәжділікке және
қабылдауға негізделген. Бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланыста.
Сыртқы ортаны сезіну, қабылдау – уәжділікпен байланысты. Ал уәжділік
эмоцияға, сезімге қатысты. Эмоция мен уәжділікті тудыратын адамның нерв
жүйелері бір-бірімен өте жақын орналасқан.
Этимологиялық жағынан эмоция мен уәжділік терминдері латынның movers
(қозғалу, жүру) етістігінен шыққан. Психологтар адам іс-әрекетінің себебін
ғылыми тұрғыдан түсіндіргенге дейін, ауызекі сөйлеу тілінде уәжділіктің
әртүрлі қырларын ашатын терминдер пайда болды. Психологиялық сөздіктердегі
мұндай терминнің бірі – мотивация (уәжділік).
Уәжділік адам мінез-қүлқын анықтайтын факторлардың жиынтығы. Бұл ұғым іс-
әрекет пен себептің анықталуын немесе ара қатынасын бейнелейді. Адамның
барлық істеген қимылы, әрекеті белгілі бір мөлшерде уәжделген [20, 9 б.].
Уәжділік психофизиологиялық процестермен де тығыз байланысты. Объективті
дүниені танып білу бірінен-бірі бөлінбейтін екі сатыдан тұрады:
белгі берудің бірінші жүйесі;
абстрактылы ойлау сатысы, яғни белгі берудің екінші жүйесі.
Қоршаған дүниеге қатысты біздің сезінулеріміз бен түсінігіміз біз үшін
дүниенің бірінші белгі беруі болса, онда сөз екінші белгі беру болып шығады
[21,60 б.].
Дүниені сезіммен танып білу сезім мүшелерінің көмегімен жүзеге асады.
Солардың көмегімен біз естиміз, көреміз, иісін сеземіз, түйсіну мен түсінік
түрінде қоршаған болмысты танимыз. Абстрактылы ойлау сатысы ұғымдардың,
пікірлер мен ой қорытулардың түзілуімен байланысты. Ой әрдайым тілдің
көмегімен айтылады. Дыбысқа еліктеуде әсер беретін дыбыстар пайда болады.
Жеке дыбыстар емес, олардың барынша типтендірілген тіркестері әсер етеді.
Егер адам өзінің сезім мүшелеріне әсер ететіндердің бәрін қабылдай берсе,
ол бір заттан екіншісін айыра алмас еді [22, 24 б.].
Қандай да бір заттың атауын, уәжіне байланысты таңдау – әлгі заттың тек
қана кездейсоқ белгілері бойынша анықталады. Өйткені кездейсоқтық –
қажеттіліктің нысаны болып табылады. Нақты заттар мен құбылыстардың
атаулары тікелей байқаудың барысында пайда болады.
Уәж, уәжділік деп атау сөз бен сол сөз белгілеп тұрған реальды заттар
арасындағы мағыналық байланысты айтады. Шындық өмірде заттарға өзіндік
белгілермен ат беру үнемі болатын үзілмейтін процесс. Бір нәрсеге ат беру
әр халықтың мәдениетінің, тілінің ерекшелігін білдіреді. Кейбір заттардың
мәдени-тарихи потенциялы айқын, кейбіреулерінікі солғын болады. Бірақ әр
халықтың мәдениетімен, тарихымен байланыссыз қойылған атаулар болуы мүмкін
емес. Затқа ат қою үшін ең алдымен соның уәждері айқындалуы керек. Сол уәж
затқа ат болуға жарап қалуы мүмкін. Уәжділік номинация теориясымен, бізді
қоршаған ортаны тануымыздағы танымдық талдауымызбен тығыз байланысты.
Тіл білімінде бұл байланыс сөздің ішкі формасы немесе тілдік таңбаның
уәжділігі ретінде қарастырылады. Уәжділіктен (мотивация) уәжді
(мотивированность) айыра білу керек. Уәжділік затқа атаудың берілуі алдында
болатын міндетті процесс. Сөз туған соң уәжділік туралы сөз ете алмаймыз.
Уәжділік номинация актісімен аяқталады. Ал уәж болса, ол жаңа туған сөзде
айтарлықтай ұзақ уақыт сақталады. Уәжділік мүлде жоғалып кетпеуі мүмкін, ол
сөзқолданыста міндетті емес. Уәждеу тілдің туу немесе жаңадан түзілу
актісіне, ал уәжділік тілді қалпына келтіру актісіне жатады. Сөздің
уәжділігін анықтау – жеке сөздер мен морфемалардың этимологиясын зерттейтін
тіл білімі салаларының бірі.
Морфологиялық құрамы күрделі сөздердің ұзақ қолданыста фонетикалық және
құрылымдық жағынан өзгеретіні сондайлық, тіпті оның элементтері танылмастай
болып өзгеріп кетеді.
Жалпы тіл білімінде Ф. де Соссюрдің тілдік таңбаның еркінділігі туралы
постулаты кең өріс алған. Тіл білімінде тілдік таңба деп – ұғымның
комбинациясы мен акустикалық бейнесін, образын айтады. Тілдік таңбаның
уәжділік қасиетін қуаттай отырып, тілдегі сөздердің бәрі дерлік уәжделген
деуге болмайды.
Тілде уәжделмеген құрылымдар да бар. Тілдік таңбаның уәжділік қасиетін
қолдаушы ғалымдар тілдегі еркінділік қасиетті де жоққа шығармайды. Тілдік
таңбаның екі жақты сипатына байланысты ол уәжділік қасиетін жоғалтуы
мүмкін.
Жалпы тіл білімі туралы жұмыстардың көбінде қазіргі кезде қабылданған
немесе түсінілген тілдік белгі теориясы Ф. де Соссюрден бастау алды. Оның
тілдік белгі – еркін деген тұжырымы кеңінен мойындалды. Бұл ереже
белгінің мынадай анықтамасына негізделген: Белгі деп – ұғымдар мен
акустикалық образдың қисындасуын айтамыз [23, 93 б.].
Ғалымдар тілдегі заңдылықтар мен олардың мәнін анықтау кезінде тілдің
таңбалық қасиетіне сүйенеді.
Тіл – таңбалар жүйесі екендігі белгілі. Семиотикада таңба деп – қоршаған
ортадағы кейбір материалдық заттардың атауын айтады, яғни түрлі
символикалық құралдар жүйесі адамға таным процесі барысында жинақталған
сыртқы дүние үлгілері деп қарастырылады.
Қоршаған ортамен арақатынасына байланысты таңбаларды: белгілер,
символдар, бейнелер деп үшке бөледі [24, 6 б.].
Бейне таңбалар өзін қоршаған ортаның заттары мен құбылыстарын нұсқайтын,
олармен материалдық ұқсастықты білдіретін біржақты бірлік ретінде танылады.
Индекс таңбалар сыртқы дүние нысандарын нұсқай отырып, олармен ешқандай
ұқсастықты білдірмейтін, шартты байланыстағы біржақты бірлік. Символикалық
таңбалар өздері білдіретін нысандармен құрылымдық ұқсастықты білдіретін
бірліктер.
Атаулар көбінесе бейне таңбаларға жатады. Тілдік таңба қоғам
қажеттігінен туған, жүйелілік сипаты бар, белгілі мақсатқа сай, қоғамның
әрбір мүшесі саналы түрде қолдана алатын сигналдық қана емес сигнификаттық
(мағына ажыратушылық) та қызмет атқара алатын, шындық өмірдің қорытылған
бейнесін жинақтай алатын құрал болып табылады.
Өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің классификациясының алғашқы авторы
Линнейдің айтуынша егер адам өзін қоршаған ортадағы бір заттың атын
білмесе, онда оның таным дүниесінің біткені.
Кез келген заттың немесе құбылыстың атаулары өзара сабақтасып жатқан
таңбалаушы – таңбаланушы – таңба үштігінің нәтижесінде дүниеге келеді.
Бұл процесте таңбалаушы, яғни тілдік ұжым өз танымы тұрғысынан
таңбаланушының, яғни нысанның өзіндік белгісіне, ерекшелігіне сай таңба,
яғни атау береді. Номинациялық акт барысында пайда болған атаудың өзін
қойған қоғамдық ортаның, тілдік ұжымның өмір тәжірибесінен алынатындығы
белгілі. Сол себепті, тілдік таңбалар тілдік ортаның дүниетанымы, тұрмыс
болмысының тілдегі бейнесі ретінде танылады. Таңбаны беруші адамдар қауымы
таңбаланушыны, яғни нысанды басқа нысаннан ажыратып тұратын белгісін
негізге алып таңбалайды. Мұндай белгілер әртүрлі болады: көлемі, реңі,
қызметі, қасиеті, екінші бір нысанға қатыстығы, т.б. Тіпті сол нысанда
болған оқиға-жәйт, онда мекендейтін адамдарға дейін таңбаға арқау болуы
мүмкін. Лингвистикада бұл белгі, ерекшеліктер – уәждер деп аталады.
Таңба мен таңбалаушы арасындағы осы уәждердің төркіні тілдік емес, яғни
экстралингвистикалық негіздерге барып тіреледі [25, 88 б.].
Дыбыстың объективтілігі және ішкі формасы немесе сөздің жақын
этимологиялық мағынасы арқылы біз сөздің ішкі формасын ажыратамыз.
Сөздің ішкі формасы тіл білімі сөздігінде былай түсіндіріледі: Сөз
құрамындағы морфемалардың семантикалық және құрылымдық байланысын басқа
сөздің бойындағы қасиеттер арқылы уәждеу; атау негізіне жататын қасиет.
Сөздің ішкі формасының этимологиядан негізгі айырмашылығы –этимология
көбінесе сөз мағынасының синхрондық күйіне қатыссыз қарастырылады. Сөздің
ішкі формасы сол тілде сөйлеуші адам үшін үнемі жасырын, бүркеме сипатта
болмайды. Зерттеу нысанының көлемі мен ілімнің проблематикасы жағынан ішкі
форма этимологияға қарағанда кең құрастырылуы керек [26, 29 б.].
Уәжділік процесінің тәсілі, құралы – сөздің мағынасы мен оның атауы.
Дәлірек айтқанда сөздің түсіндіруге, талдауға болатын ішкі формасы
уәжділіктің негізі ретінде алынады. Уәжділік – ішкі форманың сандық және
сапалық сипаттамасы.
Тарихи жағынан ішкі форма кез келген лексикалық бірлікке тән. Сөздің
этимологиясы оның уәжін табуға себеп бола бермейді. Атаудың лексикалық
мағынасы мен ішкі формасы ғана онда уэжділіктің бар – жоқтығын анықтауға
мүмкіндік туғызады.
Ғалым А.А. Потебняның көзқарасы бойынша кез келген сөз үш элементтен
түрады:
айқындаушы, анықтаушы дыбыстан;
таныстырудан;
мағынадан.
Дыбыссыз сөз болмайды. Сөз тек қана дыбыстық бірлік емес, сонымен бірге
ол – затты таныстырушы және мағына. Уәжді сөздерде ішкі форма бар. Себебі
уәжді сөздерде жуық этимологиялық мағына болады. Сөздің ішкі формасы –
ойлау мазмүны мен жасаушы арасындағы қатынас. Сөз өзінің ішкі формасының
жоғалтқан жағдайда, өзінің бастапқы мағынасымен байланысын үзеді де, сөздің
түсініксіз болуы етек алады.
Ішкі форма мен уәжділіктің өзара қатынасын жеке-жеке қарастыруға
болмайды. Себебі туынды және күрделі лексикалық бірліктердің уәжділігі
көпшілік жағдайда оның ішкі формасына қатысты.
Уәжділік – мақсатты процесс. Ол тілдік құралдар арқылы лексикалық
бірліктер белгісінің бейнеленуінің нәтижесі. Жаңа ішкі форманы жасаудың кез
келген процесі – уэжділік процесі.
Т.Р. Кияк ішкі форма, уәж, уәжділік арасында елеулі ерекшелік бар
екендігін айта келе, оларды мынандай жүйеге келтіреді:
Уәжділік – процесс, ішкі форма – құрал, уәжділік – сөзжасамдық актінің
нәтижесі.
Ішкі форма – кез келген сөздің тұрақты (жүйелі) сипаттамасы. Уәжділік
тілдің барлық бірліктеріне тән емес. Мәселен, уәжділік түбір
сөздерде кездеспеуі мүмкін. Уәжділік сөзжасамда факультативті сипатта. Ол
номинация актісінде өз маңыздылығын іске асыруы немесе жоюы мүмкін.
Уәжділік – ішкі форма мен мағына ара қатынасының нәтижесі. Уәж негізінен
ішкі формаға бағытталған.
Уәж де, уәжділік те – синхрондық құбылыстың мәні. Сөздің ішкі
формасы тілдік бірліктердің этимологиясын ашуға көмектесуі мүмкін.
Уәжділік дәрежесі сөз мағынасы дамуымен байланысты өзгереді, сөздің ішкі
формасы оған қарағанда тұрақты.
Уәжділік ішкі формаға денотатты ең айқын жағын көрсететін қасиет береді.
Уәжділік пен ішкі форманы өздерінде бар информациясына байланысты ажыратуға
болады.
Кез келген сөз әр түрлі тілдік процесстердің әсеріне ұдайы ұшырай
отырып, күрделі өмір сүреді.
М.М. Копыленконың түсінігінше лексикалық бірліктердің өмір сүруінің
уәжділік аспектісі төмендегідей уәждермен сипатталады.
Затқа алғаш рет ат қойғанда адам ассоциацияға арқа сүйейді. Ассоциация –
адамның ойлау жүйесінің бір көрінісі, жемісі болып табылатын туынды сөз
жасалуының негізгі заңдылығы.
Біздің ата-бабамыз жер бетіндегі өсімдік дүниесіне тым ерте кезден көңіл
бөліп, әрбір гүлді танып, біліп қана қоймай, оның ерекше белгілерін дәл
басып айқындайтын жеке-жеке ат қойып, айдар таққан. Ал гүлге ат қоярда
қазақтан өткен шебер халық жоқ. Оның сыртқы көрінісіне, түр-түсіне, иісіне,
дыбыс шығаруына, сыртқы ұқсастықтарына қарай саргалдақ, қызгалдақ, кәріқыз,
құртқашаш т.б. деп түстеп тап басып атаған.
Жалпы өсімдік атауы 1926 жылы Мәскеуден шыққан ботаникалық терминдер
сөздігінде бірінші рет қолданысқа түсті. Оған дейін қазақ жер бетіне шыққан
өскіннің бәрін көк деп атаған. Табиғаттың, әсіресе, гүл дүниесінің адамға
тигізетін әсері ерекше. Оны біз гүл атауларынан және гүлге байланысты
қалыптасқан тұрақты тіркестерден көреміз.
Кейбір гүл атауларының қалыптасуына олардың гүлдеу уақыты негіз болған:
Наурызгүл (наурызшешек, наурызек) ( первоцвет) аттарына наурыз айында
(21 наурыз – 21 сәуір аралығында) жер бетін жарып шығып, гүлдеуі.
Ал намазшамгүл немесе ымыртгүл атына сай күн батқат соң, түнсұлугүл
(түнсұлу) тек түнде, мамыргүл май айында гүлдеуі себепші болған. Желтоқсан
гүлі –- желтоқсан айында гүлдеуі негіз болған.
Атау заттарға қызметі мен ассоциативтік ұқсастығына байланысты беріледі.
Адам психологиясының жалпы ерекшелігі де осында. Сондықтан әрбір пайда
болатын сөз ат тағылатын заттың қасиеттерімен уәжделеді. Одан соң сөздің
оны тудырған түбірмен мағыналық байланысы үзіледі де, морфемдер бірігіп,
тұтасады.
Әрбір жаңа атау бірізділікпен жалғанған бірнеше дайын тілдік
элементтерден тұрады. Бұл ішкі тілдік бірізділік адам игерген білімдердің
нысандық реттілігін көрсетеді. Бір атаудың айналасындағы сиысатын түрлі
уәждердің арасындағы қатынастарды тауып, суреттейді. Сөз, номинациялық атау
– зат пен құбылыстың негізгі белгілерін танытатын ұғымның қалыптасуы
нәтижесінде жасалады. Кез келген заттың қасиеті мен белгісі толық қалпында
бірден ашыла бермейді.
Әлем бейнесін тануда адам түйсігіне әсер ететін негізгі белгілер түр-
түс, көлем, т.б. Одан кейінгі тану деңгейіне заттың ішкі сапалық қасиеттері
мен қырлары ашылады.
Бір ғана гүлге бір жердің адамдары бір белгісіне қарай ат қойса, екінші
бір жердің адамдары оған екінші бір белгісіне қарай ат қоятын жағдайлар
болады.
Мәселен, орысша первоцвет деп аталатын гүл қазақша бірде – бәйшешек,
бірде — қозыгүл, екінші жерде — наурызгүл, наурызшешек, наурызек деп те
аталады.
Фиалка деп аталатын гүлдің де қазақша бірнеше аты бар: қоғажай,
шегіргүл.
Сол сияқты одуванчик қазақша бірде бақбақ, бірде тозганақ, бірде үпілдек
деп аталады.
Ландыш – інжугүл, меруертгүл.
Қынагүл деп аталатын гүл орысша бірде бальзамин, бірде недотрога,
огонек, ал бір жерде оны прекрасная венъка деп атайды.
Василек – көктікен, көкгүл, көккекіре, күлкекіре.
Бұлардың біреулері – әдеби немесе ғылыми атаулар болса, екіншілері
–халықтық не жергілікті, ал үшіншілері – диалектілік атаулар. Өйткені әр
жерде тұратын халықтың өз жерлерінде өсетін өсімдікке, гүлге өздерінше ат
қоюы, ондағы көзге түскен уәжіне байланысты. Шын мәнінде гүлдердің халықтық
атаулары көбінесе ел ішінде, халықтың ауызекі сөйлеу тілінде жиі айтылып,
тілімізде көп ұшырасады. Халықтық атауларға тән ерекшеліктердің бастысы –
ол жасалуы жағынан тым қарапайым, ат қою уәжі халыққа жақсы таныс, мағынасы
жағынан елдің бәріне түсінікті сөздер болып келетіндігі.
Олардың уәждері ретінде әсіресе төрт түлік мал атаулары мен аң, құс
атаулары, түрлі жан-жануарлар мен құрт-құмырсқа, жәндік атаулары, сондай-
ақ, табиғат құбылыстарына қатысты: тау, тас, қүм, жер, су, ай, күн, түн
деген сияқты сөздер мен әртүрлі түсті білдіретін ақ, көк, қара, сары, қызыл
тәрізді сөздер алынған.
1.2 Жартылай уәжді, толық уәжді, абсолютті уәжді және уәжсіз гүл
атаулары
Е.В. Комбина уәжділікті: 1) толық, 2) жартылай, 3) уәжділіктің мүлде
болмауы, 4) абсолютті уәжді деп 4 түрге бөледі [27, 21 б.]. Оны сызба
түрінде былай беруге болады:
1 – кесте. Уәжділіктің түрлері.
Толық уәжділік – сөздің формасы өз мағынасына кіретін белгіні толық
ашуы, айқындауы. Ішкі форма белгісінің мағына ішіне толық кіруін көрсете
алуы немесе зат уәжінің негізіне алынған белгінің зат мағынасын толық аша
алу қабілетін 1 – сурет арқылы көруге болады.
Жартылай уәжділік – ішкі форма мен лексикалық мағына арасында
ортақтықтың, жалпылықтың болуы немесе заттың уәжі ретінде негізге алынған
белгінің сол заттың мағынасын жартылай аша алу қабілетін 2 – суреттен
көруге болады.
Уәжділіктің болмауы (бейуәжді) – ішкі форма құрамына кіретін
морфемалардың ешқайсысының мағынадан сәйкестік таппауы немесе мағынаны аша
алмауы, мағынадан зат белгісінің, уәжінің көрініс таппауын 3 – суреттен
көреміз.
Абсолютті уәжділік – уәжділіктің бұл түрі сирек кездесетін құбылысқа
жатады. Ішкі форманың семантикалық белгісінің және лексикалық семантикалық
белгісінің және лексикалық мағынасының толықтай сәйкес келуі 4 – суретте
көрсетілген.
Мысалы: Ақгүл – гүл екендігі, түр-түсінің ақ екендігі толық көрініп тұр.
Бұл толық уәжділік қатарына жата алады.
Бозгүлжапырақ – жапырақ екендігі, гүлі бар екендігі, гүлінің түр-түсі
боз екендігі толық көрініп тұр.
Икембасгүл – өсімдік басының имек екендігі, гүл екендігі толық көрініп
тұр.
Шүбаргүл - өсімдіктің шүбар екендігі, гүл екендігі толық көрініп түр.
Жартылай уәжді өсімдіктер қатарына бір компонентінің уәжі түсінікті,
екінші компонентінің уәжін этимологиясын ашу арқылы ғана анықтауға болатын
атаулар кіреді.
Мысалы: қызғалдақ – қызқызыл түр-түсін білдірсе, ғалдақ – көне түркі
тілінде гүл мағынасында жұмсалған. Осы уәжді гүл атауларына мыналарды да
кіргізуге болады: бозғалдақ, сарғалдақ, тікенғалдақ, көкғалдақ, ақғалдақ,
т.б.
Уәжсіз (бейуәжді) гүл атауларына көбіне этимологиясы күңгірт немесе
мүлде жойылған, түсініксіз гүл атауларын жатқызуға болады. Олар ішкі
формаға кіретін бірде-бір морфема мағынаны аша алмайды, мағынадан зат
уәжінің көрініс таппауы да мүмкін. Мысалы: хамедорея, цикас, кипарис,
фуксия, т.б. Мұндай уәжсіз атаулардың шынайы мағынасын анықтау үшін, яғни
олардың шыққан кезінде қалай, не себептен осылай немесе басқаша аталғанын
білу үшін, сол дәуірде өмір сүріп, соған ат берген адамдарды көзбен көріп,
олардың ойын, ойлау бейнелілігін, неге сүйеніліп қойылғандығын білу керек.
Абсолютті уәжді гүл қатарына екі немесе үш сөзден тұратын гүл атаулары
кіреді. Мысалы: ақ гүлді қазтамақ, қыртысты жалынгүл, көкек жалынгүл, көп
гүлді ақжапырақ, хош иісті алабота, жолақ жапырақты гүл, құрма палъмасы,
сасық балдырған, күлте жапырақшалы гүл, т.б.
Бір уәжді және көп уәжді гүл атаулары.
Егер ат қою кезінде бір белгісі ғана негізге алынып, соған байланысты ат
қойылса, онда ондай гүлдерді бір уәжді гүлдер деп атаймыз. Ат қою
процесінде екі немесе одан да көп белгісіне, қасиетіне байланысты ат
қойылса, онда оларды көп уәжді гүлдер дейміз.
Мысалы: ақсарыгүл – 1-ші уәжі түр-түсі, 2-ші уәжі гүл екендігі;
бозгүлжапырақ – 1-ші уәжі түр-түсі, 2-ші уәжі гүл екендігі, 3-ші уәжі
жапырақ екендігі;
түнсұлугүл – 1-ші уәжі гүл ашатын мезгілі, 2-ші уәжі гүл екендігі;
наурызшешек - 1-ші уэжі шығатын мезгілі, 2-ші уэжі гүл екендігі;
желтоцсан гүлі – 1-ші уәжі гүлдейтін мезгілі, 2-ші уәжі гүл екендігі;
көркемжапырақ – 1-ші уәжі гүлдің бейнесі; 2-ші уәжі жапырағының бары; 3-
ші уәжі гүл екендігі;
көктікен – 1-ші уәжі түр-түсі, 2-ші уәжі тікен екендігі, 3-ші уәжі гүл
екендігі;
түнгі шырақ – 1-ші уәжі гүл ашатын мезгілі, 2-ші уәжі гүл екендігі;
қоңыраугүл – 1-ші уэжі дыбыс шығаратындығы, 2-уәжі гүл екендігі;
ақжүпар – 1-ші уәжі түр - түсі, 2-ші уәжі иісі, 3-ші уәжі гүл екендігі;
секпілгүл – 1-ші уәжі бейнесі, 2-ші уәжі гүл екендігі.
көкбасгүл –- 1-ші уәжі түр-түсі, 2-ші уәжі гүл екендігі
1.3 Этимологиясын ашу арқылы уәжін анықтау
Белгілі ғалым К. Ахановтың айтуынша: зат немесе құбылыс тілде сөзбен
айтылғанда өз бойында бар, я өзіне қатысты айрықша бір белгісі бойынша
аталады. Ол белгі күңгірттеніп кетеді де, элгі сөздің этимологиясы мен шығу
тегі арнайы зерттеу нәтижесінде ғана айқындалады [28, 87-88 бб.]
Уәжділіктің түпкі жағы, бір ұшы этимологиямен байланысты. Егер гүл
атаулары этимологиясын білмесек, уәжділік мәнін анықтау қиын болар еді.
Туынды сөз неғүрлым көнерген болса, оның құрамында соғүрлым көне негіздер
мағынасы сақталуы мүмкін. Алғашқы таным процесі негізінде жаңа туынды
сөздер уәжделеніп жасалады.
Тарихтың өне бойында жеке-жеке сөздер әртүрлі жолмен дамиды. Бірде ол
бірыңғай фонетикалық өзгерістерге ұшырайды, алайда мағынасына ешқандай
нұқсан келмейді. Немесе бұған керісінше күй кешеді, мағынасы ауысып кетеді
де, сыртқы пішіні сол қалпында қалады. Сөздік құрамда, сонымен қатар,
мазмұны да, формасы да вариантталған тілдік элементтер өте көп.
Атау ат беру қызметінен басқа сөз суреттеу қызметін де атқарады. Тілдік
белгінің ассиметриялығына байланысты сөздің заттың белгісін нысана еткен
алғашқы бағыты уақыт өте келе жоғалуы мүмкін. Заттың алғашқы атауына
заттың белгісі себеп болады. Тілде уәжсіз сөздердің болуы мүмкін емес.
Негізгі тілдік белгі ретінде сөз фонетикалық және семантикалық тұрғыдан
уәжделген.
Уәжділік тұрғысынан тілдің лексикалық құрамы біртекті емес. Бұл уәжді
немесе уәжсіз сөзге артықтылық берумен байланысты болады. Лексикалық
бірліктердің бастапқы уәжділігін сезіну басқа тілдерді оқытуда орасан
маңызды. Ассоциативтік қатарды қамти отырып, сөздің уәжін ашу оның
мағынасын анағұрлым терең игеруге көмектеседі. Мысалы:
Бегония. Бұл гүлді ХҮІІ ғасырда француз монахы Ш. Плюшье экспедициясының
мүшелері Гаити аралынан кездестіріп, оған осы аралдың губернаторы әрі гүл
топтастырушы Мишеля Бегонаның (1938-1710 ж.ж.) есімін береді. Осылайша
қолдынысқа алғаш енген гүл саяхатшылар арқылы Африка және Азия елдеріне
тарай бастады. Сөйтіп 1812 ж. Наполеонның құлағы деген атаумен Ресейге де
жетеді. Шынында да жиегі қызарып тұратын бұл гүлдің жапырағы суыққа ұрынған
құлаққа ұқсайды.
Аққанат деп аталуы гүл күлтесіне байланысты айтылған. Гүл күлтесі керней
секілді, көлемі 10-20 см. және жиегі сарғыш, майысқан мыс табақша секілді
әдемі болады.
Бақ-бақ (одуванчик) гүлінің латын тіліндегі атауы Тагахасит ХҮІ ғасырда
өмір сүрген Фухса мен Геснераның еңбектерінде кездеседі. Осы гүлдің аты
көз ауруы, емдеу деген сөздерден шыққан. Сол кездерде бұл гүлді көз
ауруын емдеу үшін пайдаланған.
Бақыт цүсы (стрелитция) – қайталанбас құсқа ұқсайды. Отаны Оңтүстік
Африка елі. Гүлдің осылай аталуының өзі ағылшын королі 3-Георганың қызы
Мекленбург-Стрелитцке қойылған.
Қүрма пальмасы – Palma латын тілінен аударғанда алақан деген ұғымды
білдіреді. Ертеде римдіктер үшін пальма жеңістің символы. Римнің әскері мен
әскер басыларының ерліктеріне құрма финигі бұтағын сыйлау арқылы
марапатталған. Отаны көне қалалар Финикия, Египет, Арабия елдері.
Ховея – бұл пальманың атауы ежелгі Кентия қаласының астанасы Лорд-хау
аралының құрметіне қойылған.
Шеффлера – бұл гүлдің аты 18 – ғасырда өмір сүрген неміс ботанигі И.Х.
Шеффлердің есімімен байланысты.
Балықкөз – гүлі балықтың көзі сияқты болғандықтан осылай аталып кеткен.
Нарцисс – грек мифологоиясы бойынша Нарцисс жас жігіт, өзен құдайы
–Кефистің ұлы. Нарцисс – ерекше сүлу, бірақ батыл емес болатын, ол тек
жалғыздықты, орман аралап жүргенді ұнататын. Сондықтан нимфтер оны
тәкаппар, көкірек деп ойлайтын. Эхо нимфі Нарцисске ғашық болады, бірақ
Нарцисс оған назар аудармай қояды. Эхо жауапсыз махаббаттан солып, даусынан
басқа ештеңе қалмайды. Басқа нимфтер кек алу ниетімен Афродитаға жолығып
себебін айтады. Афродита Нарциссті өзіне-өзі ғашық қылып қояды. Сөйтіп
Нарцисс судағы өз бейнесіне ғашық болып, күнде соған қарап, қайтыс болады.
Сол жерден ақ гүл шығады, оны Нарцисс деп атап кетеді. Грецияда Нарцисс
гүлі – өлімді білдіреді.
Інжугүл, меруертгүл (ландыш) – бұл гүлдің пайда болуының бір аңызы –
анасы баласынан айрылып жылағанда, көз жасы тамшыларының түскен жерінде ақ
гүл пайда болады, соны ландыш деп атаған.
Лала (лилия) – ежелгі гректер оны тазалық символы дейді. Ал римдіктер
оны аналар құдайы Юнонаның сүті тамған жерден өсіп шыққан деп оны киелі гүл
деп санаған.
Василек – ежелгі рим аңызы бойынша Цианус атты жас жігіт василек гүлінің
сүлулығына қатты қызығатын, осы гүлден әртүрлі нәрсе жасап, тек осы гүл
өсетін жерден шықпайтын және әрқашан көк түсті киім киетін. Бір күні оның
өлі денесін василектің арасынан тауып алады. Соның жанынан көк түсті гүл
өсіп шығады. Содан кейін василекті цианус деп атап кетті.
Уәжділік номинация теориясымен байланысы. Сөзжасамдық уәжділік
номинациямен де тығыз қарым-қатынаста. Номинация терминіне келсек, ол:
Шындықтың тілдік бірліктердің құралу процесі;
Осы процестің нәтижесі (есімдерді білдіретін сөздер, фразеологизмдер,
сөйлемдер);
З.Атау актілері процесімен және нәтижесімен байланысты проблемалардың
жиынтығы.
Негізгі номинация этимологиялық талдау нәтижесінде айқындалады.
Туынды номинация топтар (метафора, метаномия және т.б.) мен аффиксация
және синтаксистік конструкциялар арқылы жүзеге асырылады [2, 243 б.].
Номинация атаулық қызмет атқаратын тілдік бірліктердің жасалу жүйесін
зерттейді. Номинация теориясы атаудың құрылымын зерттей отырып, оны
ономасиологиялық аспектіде қарастырады.
Ономастика – гректің ат беру өнері деген сөзі. Ономасиология
(номинация) – атаудың ұғыммен, затпен байланыстылығын, пайда болу жүйесін,
атау процесін қарастырады. Ономасиология сөзді атау ретінде қарастырып,
олардың типтерін зерттейді.
Атау – затты, денотатты белгілеуші, көрсетуші. Атаудың жәй түрі – сөз,
оның негізгі қызметі – номинациялық қызмет.
Тілдік номинация дегеніміз – сөздің ұғымды білдіруі және заттың белгілі
бір уәжін қамтуы [29, 133 б.]. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
қазақ және орыс тілдеріндегі
гүл атауларына салғастырмалы талдау
РЕФЕРАТ
Тақырып маңыздылығын анықтау. Гүл атаулары қазақ және орыс тілдері
сөздік қорының елеулі бөлігін құрайтындықтан лексикалық уәжділік саласының
жете зерттелмеуі жалпы ономастиканың дамуын, соның ішінде лексикология
ғылымының өркендеуін тежейді. Егер гүл атауларының уәжі ашылып, оның аты не
себепті солай қойылғандығы дәлелді түсіндірілген болса, онда атауларды
тілде қалыптастыру оңай болар еді.
Зерттеудің мақсаты қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларының уәжін
этимологиясына, ішкі формасына сүйене отырып зерттеу, сол арқылы гүл
атауларының уәждерін табу.
Зерттеудің міндеті:
– қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларының уәжін анықтау;
– уәжділіктің толық – толықсыздығы мен мәнді – мәнсіздігін ашу.
Зерттеу нысаны. Тілдік сөздік құрамдағы гүл атаулары.
Зерттеудің материалдары мен дереккөздері. Зерттеу жүмысында Б.Қ.
Қалиевтің Өсімдік атауларының орыс – қазақ сөздігіндегі атаулар алынды.
Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігі, І. Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі
қолданылды.
Ғылыми жаңалығы. Гүл атауларындағы уәжділіктің жартылай уәжділік, толық
уәжділік, абсолютті уәжділік және уәжсіз атаулары деп бөлініп қарастырылды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Гүлдерге ат қоюдың, сол
арқылы басқа да атаулардың номинациялық амал-тәсілдерін айқындайды.
Гүлдерге ат қоюдың қыр-сыры белгілі болады.
Зерттеу әдістері мен тәсілдері. Қазақ және орыс тілдеріндегі гүл
атауларының уәжін анықтауда талдау әдісі, салғастырмалы әдіс, сипаттамалы
әдіс қолданылды.
Жұмыс құрылымы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды бөлімнен тұрады.
Жұмыс соңында әдебиеттер тізімі берілген.
Жұмыстың көлемі – 51
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 УӘЖ, УӘЖДІЛІК ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНДЕГІ ГҮЛ АТАУЛАРЫ
Уәж, уәжділік термині 7
Жартылай уәжділік, толық уәжділік, абсолютті уәжділік және уәжсіз
қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атаулары 15
Этимологиясын ашу арқылы уәжін анықтау 19
2 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНДЕГІ ГҮЛ АТАУЛАРЫНДАҒЫ УӘЖДІЛІКТІҢ ТҮРЛЕРІ
Фонетикалық, лексика-семантикалық, морфологиялық-синтетикалық
уәжділік 25
Қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларының уәждік жүйесі мен уәждік
белгілері 32
2.3 Қазақ және орыс тілдеріндегі гүлдерге байланысты қалыптасқан
тұрақты тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...35
2.3.1 Тілдегі гүлдердің қасиеті мен гүлдер тілі 41
ҚОРЫТЫНДЫ 45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
КІРІСПЕ
Таңдап алып отырған тақырыптың зерттеу нысанының негізі қазақ және орыс
тілдеріндегі гүл атауларына салғастырмалы талдау екенін ескере отырып, оны
тек уәж (мотив), уәжділік (мотивация) мәселесі тұрғысынан ғана
қарастырамыз. Себебі гүл атауларының көпшілігі тілдегі бар сөздер негізінде
жасалатындықтан олардың қыр-сыры, мән-мағынасы, ат қойылу себептері сияқты
мәселелер тіл тарихымен астасып жатады.
Кез келген халықтың рухани мәдениеті тілде таңбаланады. Сол себепті
қазақ және орыс халықтарының гүл атауларына ат қоюдағы ерекшелігін оның өз
тілінен, сол тілдің құрылымынан іздеу керек. Белгілі бір уәжге байланысты
қойылған гүл атауы халықтың рухани дүниесінің, психологиясының,
дүниетанымының көрінісі. Бір сөзбен айтқанда гүл атаулары да мәдениеттің
туындысы және соның тілдегі көрінісі.
Атауларға байланысты еңбектер бұрын-соңды болғанымен де, жалпы уәж,
уәжділік жөніндегі зерттеулер соңғы кездерде ғана кең көлемде етек алуда.
Бұған Ә. Қайдар, М.М. Копыленко, Б. Қалиев, сондай-ақ, кейінгі кездерде
жазылған Ж. Манкеева, А. Салқынбай сияқты ғалымдардың еңбектеріндегі уәж,
уәжділік туралы мәліметтер мысал бола алады.
1973 жылы М.М. Гинатулин уәжділікті жеке лингвистикалық пән ретінде бөлу
туралы сөз қозғаған болатын. Уәжділік – лексикологияның сөз бен заттың
арасындағы ат беру сәтіндегі байланысын зерттейтін бөлімі. Соңғы кезде
қазақ ғалымдарының зерттеулерінде уәжділік мәселесі жиі сөз бола бастады.
Сондықтан болар қазақ тіл білімінде бұл саланың зерттеу тәжірибелері
жеткілікті дәрежеде жинақталды деп айтуға болады.
Гүл атауларының пайда болуы, даму тарихы негізінен сол атауды тудырушы
халықтың мәдени – тарихи өмірімен ұштасып, астарласып жатады. Гүл атауларын
кешенді түрде зерттеу сол жердегі алуан түрлі өсімдік атауларының көне
формаларын қалпына келтірудің, бөтен тілден енген кірме элементтерді
анықтаудың, гүл атауларының этимологиясын ашудың, атаудың қыр-сырына үңіліп
түр-сипатын талдай түсіндірудің бірден-бір өнімді тәсілі болып табылады
және ол белгілі бір жүйеге негізделеді.
Әр халықтың тіршілігі, дүниетанымы мен рухани өмірі қай кезде болмасын
нақтылы бір дәуірлердің жемісі.
Халықтың барлық өмір - тіршілігі, ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени,
рухани байлығы ең алдымен сол халықтың ана тілінен өз өрнегін табады да, ол
асыл қазына болып атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады. Бұл тіл
атаулының бәріне тән объективті заңдылық, ортақ қасиет. Ендеше гүл атаулары
да ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отырылатын асыл қазына. Біздің зерттеу
нысанымыз болып отырған уәжділік қазіргі тіл біліміндегі көптеген
пікірталас тудырып отырған күрделі де, маңызды тілдік құбылыс болып
табылады.
Уәжділік – жас ғылым саласы. Оның туындауы мен зерттелуі ғылымның басқа
салаларынан бөлек, жеке дара жүрмейді. Бұл тілдік сала басқа салалармен
салыстырғанда қарқынды даму үстінде.
Негізінде табиғи тілдерде нысандардың атауы туу сәтінде сөзсіз уәжді
болады. Мәселен, бір заттың аты нысанның қандай да бір белгісін не бейнелеу
(ономатопея), не суреттеу арқылы көрсетеді.
Заттар мен құбылыс атауларының уәжділігін зерттеудің ерекшелігі – ол бір
жақты лингвистикалық көзқарасқа жол бермейді, сонымен бірге нақтылықтардың
өз қасиеттерін терең білуін талап етеді. Гүл атауларының этимологиясы
барынша айқын болған жағдайларда да уәжді анықтауда, ол туралы ғылыми
мағлұматтарды ескерусіз қалдыру мүмкін емес.
Әрбір атаудың тууы белгілі бір сұраныстан, қажеттіліктен, оны басқа
гүлдерден ажырата білу керектігінен пайда болғандықтан, олардың неге осылай
немесе басқаша аталу уәжділігін зерттеу қажеттілігі туындайды. Әрбір
атаудың өзінше мәні, маңызы бар. Осы көзқараспен қарағанда сәнсіз,
мағынасыз, уәжсіз атау болуы мүмкін емес.
Бізді қызықтыратын мәселелердің бірі – атау уәжділігінің күйі немесе
дәрежесі ғана емес, уәждеу үрдісінің өзі. Өйткені атаудың уәжділігі – уақыт
шеңберінде өріс алатын себепті құбылыс.
Гүл атаулары уәжділігінің барлық тілге тән өз ерекшеліктері мен әр тілге
тән қайталанбайтын жеке ерекшеліктері бар. Уәж және уәжділікті зерттеу
–ономастика теориясындағы, жалпы лексикология саласындағы қызықты
тақырыптардың бірі.
Тақырып маңыздылығын анықтау. Уәжділік – жас ғылым саласы. Оның туындауы
мен зерттелуі ғылым салаларынан бөлек, жеке-дара жүрмейді. Бұл тілдік сала
басқа салалармен салыстырғанда қарқынды даму үстінде және ол басқа
салалармен, атап айтқанда ономасиологиямен, семасиологиямен т.б. тұтасып,
астасып жатыр.
Гүл атауларының уәжін зерттеу – танымдық жағынан ғана емес, халықтың
гүлдерге ат берудегі мәдени, тарихи өмірін білумен қатар, ғылыми да мәні
бар нәрсе.
Табиғат – халық қазынасы. Сол табиғаттың ауқымды құрамы болып табылатын
гүл әлемі адамзат өмірімен біте қайнап, ажырамас бөлшегіне айналған. Гүл
атауларының көптеген жергілікті географиялық нысандар атауларына негіз
болуына олардың ақпараттық құндылығы себеп болған.
Кез-келген атау ұлттық дүниетанымның тілдегі бейнесі. Гүл атаулары қазақ
және орыс тілі сөздік қорының елеулі бөлігін құрайтындықтан лексикалық
уәжділік саласының жете зерттелмеуі жалпы ономастиканың дамуын, соның
ішінде лексикология ғылымының өркендеуін тежейді.
Қазіргі кезде бұрын орысша айтылып, тіліміз әбден үйреніп кеткен гүл
атауларын аударғанда көбі қарапайым халыққа, тіл үйренушілерге түсініксіз
болып шығады. Егер осындай гүл атауларының уәжі ашылып, оның аты не
себептен солай қойылғандығы дэлелді түсіндірілген болса, онда атауларды
тілде қалыптастыру да оңай болар еді.
Зерттеудің мақсаты қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларының уәжін
этимологиясына, ішкі формасына сүйене отырып зерттеу, сол арқылы гүл
атауларының уәждерін табу, оларды жүйелеп, топ-топқа бөлу. Нәтижесінде тіл
біліміндегі уәжділік теориясын толықтыра және кеңейте түсу, яғни ат қоюдың
ұлттық ерекшелігін ашып, сол ерекшеліктер негізінде теориялық және
практикалық қорытындыларға келу.
Зерттеудің міндеті:
– қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларының уәжін анықтау;
– уәжділіктің толық – толықсыздығы мен мәнді – мәнсіздігін ашу.
Зерттеу нысаны. Тілдік сөздік құрамдағы гүл атаулары.
Зерттеудің материалдары мен дереккөздері, Зерттеу жұмысында Б.Қ.
Қалиевтің Өсімдік атауларының орыс-қазақ сөздігіндегі (1993) атаулар
алынды. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі (1966), Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігі, І. Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық
сөздігі қолданылды.
Ғылыми жаңалығы. Қазақ және орыс тілдеріндегі гүл атауларындағы
уәжділіктің жартылай уәжділік, толық уәжділік, абсолютті уәжділік және
уәжсіз атаулары деп бөлініп қарастырылды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Гүлдерге ат қоюдың, сол
арқылы басқа да атаулардың номинациялық амал-тәсілдерін айқындайды.
Гүлдерге ат қоюдың қыр-сыры белгілі болады. Кейбір гүлдердің қазақ тілінде
аты бола түра оны орыс тілінде қолданамыз. Егер гүл атауларының уәжділік
тұрғыдан түсіндірілген екі тілдік сөздігі болса, мұндай қиыншылықтар болмас
еді.
Зерттеу әдістері мен тәсілдері. Гүл атауларының уәжін анықтауда мына
әдіс-тәсілдер қолданылды: талдау әдісі, яғни атаулар тұлғалық жағынан
талданып, сараланды, мағыналары ашылды. Салғастырмалы әдіс арқылы қазақ
және орыс тілдеріндегі гүл атаулары бір-бірімен салғастырыла зерттелінді.
Сипаттама әдісі арқылы жинақталған материалдар сипатталып, лингвистикалық
тұрғыдан баяндалды.
Жұмыс құрылымы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды бөлімнен тұрады.
Жұмыс соңында әдебиеттер тізімі берілген.
Жұмыстың көлемі - 51
1 УӘЖ, УӘЖДІЛІК ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ГҮЛ АТАУЛАРЫ
1.1 Уәж, уәжділік термині
Уәж, уәжділік – лексикологияның бір тармағы. Бұл тіл білімінің көп
зерттелмеген саласы. Атақты ғалым Б. де Куртене: Лексикология – сөз туралы
ғылым. Ол XX ғасырдың зерттеу мәселесі, — деген еді [1, 18 б.]. Осы болжам
расқа айналып, тіл білімінің басқа пәндерінің ішінен лексикология қазір
дамыған салаға айналды.
Уәжділік мәселесі социология, психология, семиотика, философия,
лингвистика сияқты көптеген ғылым саласында қызықтырарлық зерттеулер
тақырыбы болуда. Тілдегі уәжділік ұғымы күрделі лингвистикалық
категорияларды: мәселен, сөз мағынасы, формасы, мәні, мазмұны, белгісі,
номинация, лексикалық бірліктердің идиомалығы, т.б. зерттеулердің негізі
болып отыр. Осы ерекшеліктердің өзі уәжділік проблемасының күрделілігі мен
оны шешудің әртүрлілігін көрсетеді. Бір сөзбен айтқанда уәжділік проблемасы
көптеген ғылымдардың тоғысқан жерінде тұр.
Біздің тақырыбымыз гүл атауларының мотивациясы болғандықтан осы
терминнің не екеніне түсінік бере кетелік.
Тіл білімі сөздігінде: Мотивация, уәждену (франц. motif – сылтау,
дәйектеме; motivation – уәждеме, дәлелдеме) – тіл арқылы аталған заттың
немесе құбылыстың белгілерін бейнелеу актісі. Әдетте уәждеме мәні
диахрониялық тұрғыдан ашылады. Мотивема (франц. motiv – сылтау, дәйектеме)
– гомогендік мотивті білдіретін термин. Мотивология (франц. motif – сылтау,
дәйектеме + logia – ілім) – лексикологияның бір саласы. Ол дәлелдемелі
(жартылай дәлелдемелі, дәлелдемесіз) сөздер мен мотивтік
қатынастарды қарастырады. Сөздің түрлі аспектілерде мотивтену – өзге тілдік
единицалар мен мотивациялық қатынастарға (диахронды және синхронды) түсетін
лексикалық мотивологияның зерттеу нысаны болып табылады, – деп жазылған [2,
346 б.].
Уәжділік терминнің мән-мағынасына келсек философияда уәж (мотив) –
адамның белгілі бір қажеттілігін қанағаттандыру үшін, іс-әрекетке
негізделген саналық саралау. Уәж себептің негізінде пайда болып, оның тепе-
тең бейнесін белгілейді. Уәждің негізгі ұғымдық көрсеткіштері –
қажеттілік, себептілік, негізділік [3, 294 б.].
С.И. Ожегов сөздігінде: Мотив – побудительная причина, повод к какому-
нибудь действию, довод в пользу чего-нибудь, – деп жазылған [4, 365 б.].
Қазақша аудармасы – себеп, дәлел [5, 427 б.]. Мотив, мотивированность,
мотивация сөздері обусловленность деген сөздің толық синонимі бола
алмайды. Сондықтан мотивацияның қазақша баламасы себептіліктен гөрі
негізділікке жақын. Ал негіз сөз, яғни мотивирующий сөз туынды сөздің
туындауына себеп болады, ол негіз сөз ретінде ғана танылып жүр. Сондықтан
мотивацияны негіздеме деп аламыз, – дейді А. Салқынбай [6, 107 б.].
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде мотивированные слова –
негізгі сөздер деп берілген [7, 47 б.].
К. Аханов бұл ұғымды дәлел (мотив), ішкі дәлелдеу (внутренняя
мотивировка), дәлелсіз (немотивированность), – деп берген [8, 74 б.].
О.С. Ахманова сөздігінде мотивированный: 1) Такой, в котором данное
содержание поддается более или менее непосредственному соотнесению с
соответствующим выражением имеющий открытую семантическую структуру,
поддающийся разложению на лексические морфемы, противоположный
немотивированный; 2) содержащий в своем составе фоносистемы противоположный
немотивированный; 3) не имеющий открытой семантической структуры, то есть
не поддающийся разложению на лексические морфемы, [9, 244-260 бб.] – деп
анықтама береді.
Н. Уәлиевтің мақаласында мотивті уәж, мотивированность дегенді
уәжділік деп алған [10]. Бұл терминді Б. Қалиев, Ж. Манкеева сияқты
ғалымдар қолдаған.
Осы айтылғандарды саралай келе уәж, уәжділік терминіне тоқталдық.
Уәжділік мәселесінің тіл білімінде зерттелуіне келсек, ол біраз
ғалымдардың еңбектерінде зерттеу нысаны болған. Енді осы жөнінде айтылған
пікірлерді қарастырып көрелік. Уәжділік – кей жағдайда тілдің жоғары
деңгейіне орналасса, екінші жағдайда мағыналық, грамматикалық және
фонетикалық сияқты күрделі қабаттасулар түрінде келуі мүмкін [11, 63 б.].
Белгілі бір затқа ат қойғанда өмір шындығы мен тұрмыс болмысы тіл
мәнбірлеріне айналып, әр түрлі заттар түрінде тілде сөзбен айтылып
белгіленеді, соның негізінде адам затты танып, біліп, содан кейін оны басқа
заттардан ажырату үшін ат қойылады. Міне, сол ажыратқыш белгілер тіл
білімінде уәждер деп аталады. Уақыт өте келе осы белгілер көмескіленіп,
ұмытылуы мүмкін. Осыған орай тілдегі атауларды Н.М. Шанский екіге бөледі:
1) уәжді атау, 2) уәжсіз атау [12,35].
Уәжділік – философиялық ұғым. Философияда уәж – адамның белгілі бір
қажеттілігін қанағаттандыру үшін, іс-әрекетке негізделген саналық саралау.
Уәж себептің негізінде пайда болып, оның тепе-тең бейнесін белгілейді.
Уәжділік – психологиялық ұғым. Психологиядағы уәжділік – адам мінез-
құлқын анықтайтын факторлардың жиынтығы. Бұл ұғым іс-әрекет пен себептің
анықталуын немесе ара қатынасын бейнелейді.
Уәжділік – лингвистикалық ұғым. Лингвистикада бұған бірнеше анықтама
беріледі.
А.И. Щербак Түркі тілдеріндегі үй және жабайы жануарлар атаулары атты
еңбегінде жануар атауларының алғаш мағынасын тауып, олардың түрік, монғол,
тұңғыс-манчжур тілдеріндегі бір-біріне әсерін, арақатынасын, этимологиясын,
уәждік белгілерін зерттейді [13].
М. Бимағамбетов Қазақ тіліндегі шөп атауларының кейбір мәселелері атты
мақаласында қазақ тіліндегі бұрыннан қалыптасқан, қолданыста бар отыз жеті
шөптің халықтық атауларын үш топқа бөліп зерттеп, ондағы шөп атауларының
уәждері негізінен үй жануарларымен байланысты қойылғандығын сөз етеді.
Мысалы: атқүлац, тайтұяқ, түйеқарын, итмүрын, түйетабан, итсигек, иттабан.
Автордың көзқарасы бойынша шөп атауларындағы өнімді уәжділік – шөптің басқа
өсімдік атауларымен ассоциативті белгілерінің сәйкес келуінде [14].
Г.И. Ұйқыбаева Өсімдіктердің халықтық атаулары зерттеуінде қазақ,
орыс, ағылшын тілдеріндегі өсімдік атаулары уәжін, оларға ат берудегі уәж
болған, негізінен олардың түр-түсі, көлемі, формасы, органдарының саны,
иісі, дәмі, өсетін жері, т.б. қасиеттері алынатындығын сөз етеді. Қазақ
тіліндегі өсімдік атаулары орыс, латын тілдеріндегі атаулармен салыстырыла
келіп, уәждері жағынан атаулар бір-біріне ұқсас екендігін айтады [15, 70-88
бб.].
Б. Қалиев Өсімдік атауларының лексика-семантикалық және морфологиялық
құрылысы деген монографиясында қазақ тіліндегі өсімдік атауларына
байланысты біраз уәж белгілерін көрсетеді және олардың құрылысы жөнінде
әңгімелейді [16, 52-56 бб.].
А. Салқынбай зерттеулерінде де уәжділік мәселесі тарихи сөзжасам
тұрғысынан кең түрде қарастырылады. Ол уәжділік (негіздеме, мотивация) тек
философиялық қана ұғым емес, оның біріншіден, тіл білімімен де тығыз
байланыстылығын айқындай келе, тіл таңбалық жүйе болғандықтан сөздің жасалу
негізділігі айқындайтындығын, екіншіден, туынды сөз құрылымдық және
әлеуметтік негізділігімен ерекшеленетіндігін, сондықтан да оның уәжділік
аспектісінде қарастырылатындығын айтқан. Уәжділіктің бір ұшы этимологияда
жатады. Егер этимологиялық зерттеулер болмаса, негіздеме мәні айқындалмайды
[17].
Қысқасы, ғалымдар еңбектерінде уәжділік ұғымы линвистикада сөздің
мағынасы мен оның формасының атау сәтіндегі немесе дамудың белгілі бір
деңгейіндегі тарихи байланыстылығының заңдылығы ретінде қарастырылады.
Сонымен, уәждеме – лексикологияның сөздер уәжділігін (жартылай, толық,
абсолютті) және олардың арасындағы уәжді қатынастарды зерттейтін саласы.
Уәждеменің негізгі нысаны – сөздердің тілдік жүйедегі басқа лексикалық
бірліктермен уәждік қатынасын зерттеу болып табылады.
Біз енді философия, психология, лингвистика ғылымдарында уәжділіктің
қалай түсіндірілетіне қысқаша тоқталып өтелік.
Уәж, уәжділік термині көне грек философиясының постулаттарынан бастау
алады да, табиғаттағы заттар мен олардың атауы арасындағы байланысты
тексеретін ілім ретінде қалыптасқан.
Атауларға арналған Платонның Кратил диалогында тура және тура емес
атаулар жөнінде сөз етіледі. Тура атаулар белгілі бір затты атап көрсетеді,
өйткені заттың атауы табиғи нәрсе. Ат берушінің бәрі бірдей шебер емес, сол
заттың атына сәйкес белгісіне, бейнесіне ... назар аударып барып, затқа ат
қойған адам – шебер [18, 425 б.].
Кез келген заттың түр-түсі, келбеті, формасы, т. б. бар. Бұл
белгілерінен басқа оларда мән, мазмұн, мағына болады. Ежелгі грек ат
берушілері осындай уәждерге байланысты ат қойған, оның ішіндегі ең
негізгісін тауып затқа ат берген.
Конфуций және оның ілімін жақтаушылардың айтуы бойынша, заттың атауы
айтылып түрған атпен ғана байланысты болмауы керек [19, 94 б.].
Ежелгі грек философтарын қатты ойландырған сұрақ екендігіне қарамастан,
зат пен оның атауы жайлы мәселе күні бүгінге дейін зерттеуді қажет ететін
тақырып болып отыр.
Уәж – психологиялық ұғым. Адам санасының, түсінігінің ішіндегі біздің
өміріміздің негізгі күйін, қалпын жасайтындардың бірі, адамдардың сыртқы
әлеммен қатынасын қамтамасыз ететін күйдің бірі – сергектік, ширақтық
(бодрствование). Біздің организміміздің белсенді күйі уәжділікке және
қабылдауға негізделген. Бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланыста.
Сыртқы ортаны сезіну, қабылдау – уәжділікпен байланысты. Ал уәжділік
эмоцияға, сезімге қатысты. Эмоция мен уәжділікті тудыратын адамның нерв
жүйелері бір-бірімен өте жақын орналасқан.
Этимологиялық жағынан эмоция мен уәжділік терминдері латынның movers
(қозғалу, жүру) етістігінен шыққан. Психологтар адам іс-әрекетінің себебін
ғылыми тұрғыдан түсіндіргенге дейін, ауызекі сөйлеу тілінде уәжділіктің
әртүрлі қырларын ашатын терминдер пайда болды. Психологиялық сөздіктердегі
мұндай терминнің бірі – мотивация (уәжділік).
Уәжділік адам мінез-қүлқын анықтайтын факторлардың жиынтығы. Бұл ұғым іс-
әрекет пен себептің анықталуын немесе ара қатынасын бейнелейді. Адамның
барлық істеген қимылы, әрекеті белгілі бір мөлшерде уәжделген [20, 9 б.].
Уәжділік психофизиологиялық процестермен де тығыз байланысты. Объективті
дүниені танып білу бірінен-бірі бөлінбейтін екі сатыдан тұрады:
белгі берудің бірінші жүйесі;
абстрактылы ойлау сатысы, яғни белгі берудің екінші жүйесі.
Қоршаған дүниеге қатысты біздің сезінулеріміз бен түсінігіміз біз үшін
дүниенің бірінші белгі беруі болса, онда сөз екінші белгі беру болып шығады
[21,60 б.].
Дүниені сезіммен танып білу сезім мүшелерінің көмегімен жүзеге асады.
Солардың көмегімен біз естиміз, көреміз, иісін сеземіз, түйсіну мен түсінік
түрінде қоршаған болмысты танимыз. Абстрактылы ойлау сатысы ұғымдардың,
пікірлер мен ой қорытулардың түзілуімен байланысты. Ой әрдайым тілдің
көмегімен айтылады. Дыбысқа еліктеуде әсер беретін дыбыстар пайда болады.
Жеке дыбыстар емес, олардың барынша типтендірілген тіркестері әсер етеді.
Егер адам өзінің сезім мүшелеріне әсер ететіндердің бәрін қабылдай берсе,
ол бір заттан екіншісін айыра алмас еді [22, 24 б.].
Қандай да бір заттың атауын, уәжіне байланысты таңдау – әлгі заттың тек
қана кездейсоқ белгілері бойынша анықталады. Өйткені кездейсоқтық –
қажеттіліктің нысаны болып табылады. Нақты заттар мен құбылыстардың
атаулары тікелей байқаудың барысында пайда болады.
Уәж, уәжділік деп атау сөз бен сол сөз белгілеп тұрған реальды заттар
арасындағы мағыналық байланысты айтады. Шындық өмірде заттарға өзіндік
белгілермен ат беру үнемі болатын үзілмейтін процесс. Бір нәрсеге ат беру
әр халықтың мәдениетінің, тілінің ерекшелігін білдіреді. Кейбір заттардың
мәдени-тарихи потенциялы айқын, кейбіреулерінікі солғын болады. Бірақ әр
халықтың мәдениетімен, тарихымен байланыссыз қойылған атаулар болуы мүмкін
емес. Затқа ат қою үшін ең алдымен соның уәждері айқындалуы керек. Сол уәж
затқа ат болуға жарап қалуы мүмкін. Уәжділік номинация теориясымен, бізді
қоршаған ортаны тануымыздағы танымдық талдауымызбен тығыз байланысты.
Тіл білімінде бұл байланыс сөздің ішкі формасы немесе тілдік таңбаның
уәжділігі ретінде қарастырылады. Уәжділіктен (мотивация) уәжді
(мотивированность) айыра білу керек. Уәжділік затқа атаудың берілуі алдында
болатын міндетті процесс. Сөз туған соң уәжділік туралы сөз ете алмаймыз.
Уәжділік номинация актісімен аяқталады. Ал уәж болса, ол жаңа туған сөзде
айтарлықтай ұзақ уақыт сақталады. Уәжділік мүлде жоғалып кетпеуі мүмкін, ол
сөзқолданыста міндетті емес. Уәждеу тілдің туу немесе жаңадан түзілу
актісіне, ал уәжділік тілді қалпына келтіру актісіне жатады. Сөздің
уәжділігін анықтау – жеке сөздер мен морфемалардың этимологиясын зерттейтін
тіл білімі салаларының бірі.
Морфологиялық құрамы күрделі сөздердің ұзақ қолданыста фонетикалық және
құрылымдық жағынан өзгеретіні сондайлық, тіпті оның элементтері танылмастай
болып өзгеріп кетеді.
Жалпы тіл білімінде Ф. де Соссюрдің тілдік таңбаның еркінділігі туралы
постулаты кең өріс алған. Тіл білімінде тілдік таңба деп – ұғымның
комбинациясы мен акустикалық бейнесін, образын айтады. Тілдік таңбаның
уәжділік қасиетін қуаттай отырып, тілдегі сөздердің бәрі дерлік уәжделген
деуге болмайды.
Тілде уәжделмеген құрылымдар да бар. Тілдік таңбаның уәжділік қасиетін
қолдаушы ғалымдар тілдегі еркінділік қасиетті де жоққа шығармайды. Тілдік
таңбаның екі жақты сипатына байланысты ол уәжділік қасиетін жоғалтуы
мүмкін.
Жалпы тіл білімі туралы жұмыстардың көбінде қазіргі кезде қабылданған
немесе түсінілген тілдік белгі теориясы Ф. де Соссюрден бастау алды. Оның
тілдік белгі – еркін деген тұжырымы кеңінен мойындалды. Бұл ереже
белгінің мынадай анықтамасына негізделген: Белгі деп – ұғымдар мен
акустикалық образдың қисындасуын айтамыз [23, 93 б.].
Ғалымдар тілдегі заңдылықтар мен олардың мәнін анықтау кезінде тілдің
таңбалық қасиетіне сүйенеді.
Тіл – таңбалар жүйесі екендігі белгілі. Семиотикада таңба деп – қоршаған
ортадағы кейбір материалдық заттардың атауын айтады, яғни түрлі
символикалық құралдар жүйесі адамға таным процесі барысында жинақталған
сыртқы дүние үлгілері деп қарастырылады.
Қоршаған ортамен арақатынасына байланысты таңбаларды: белгілер,
символдар, бейнелер деп үшке бөледі [24, 6 б.].
Бейне таңбалар өзін қоршаған ортаның заттары мен құбылыстарын нұсқайтын,
олармен материалдық ұқсастықты білдіретін біржақты бірлік ретінде танылады.
Индекс таңбалар сыртқы дүние нысандарын нұсқай отырып, олармен ешқандай
ұқсастықты білдірмейтін, шартты байланыстағы біржақты бірлік. Символикалық
таңбалар өздері білдіретін нысандармен құрылымдық ұқсастықты білдіретін
бірліктер.
Атаулар көбінесе бейне таңбаларға жатады. Тілдік таңба қоғам
қажеттігінен туған, жүйелілік сипаты бар, белгілі мақсатқа сай, қоғамның
әрбір мүшесі саналы түрде қолдана алатын сигналдық қана емес сигнификаттық
(мағына ажыратушылық) та қызмет атқара алатын, шындық өмірдің қорытылған
бейнесін жинақтай алатын құрал болып табылады.
Өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің классификациясының алғашқы авторы
Линнейдің айтуынша егер адам өзін қоршаған ортадағы бір заттың атын
білмесе, онда оның таным дүниесінің біткені.
Кез келген заттың немесе құбылыстың атаулары өзара сабақтасып жатқан
таңбалаушы – таңбаланушы – таңба үштігінің нәтижесінде дүниеге келеді.
Бұл процесте таңбалаушы, яғни тілдік ұжым өз танымы тұрғысынан
таңбаланушының, яғни нысанның өзіндік белгісіне, ерекшелігіне сай таңба,
яғни атау береді. Номинациялық акт барысында пайда болған атаудың өзін
қойған қоғамдық ортаның, тілдік ұжымның өмір тәжірибесінен алынатындығы
белгілі. Сол себепті, тілдік таңбалар тілдік ортаның дүниетанымы, тұрмыс
болмысының тілдегі бейнесі ретінде танылады. Таңбаны беруші адамдар қауымы
таңбаланушыны, яғни нысанды басқа нысаннан ажыратып тұратын белгісін
негізге алып таңбалайды. Мұндай белгілер әртүрлі болады: көлемі, реңі,
қызметі, қасиеті, екінші бір нысанға қатыстығы, т.б. Тіпті сол нысанда
болған оқиға-жәйт, онда мекендейтін адамдарға дейін таңбаға арқау болуы
мүмкін. Лингвистикада бұл белгі, ерекшеліктер – уәждер деп аталады.
Таңба мен таңбалаушы арасындағы осы уәждердің төркіні тілдік емес, яғни
экстралингвистикалық негіздерге барып тіреледі [25, 88 б.].
Дыбыстың объективтілігі және ішкі формасы немесе сөздің жақын
этимологиялық мағынасы арқылы біз сөздің ішкі формасын ажыратамыз.
Сөздің ішкі формасы тіл білімі сөздігінде былай түсіндіріледі: Сөз
құрамындағы морфемалардың семантикалық және құрылымдық байланысын басқа
сөздің бойындағы қасиеттер арқылы уәждеу; атау негізіне жататын қасиет.
Сөздің ішкі формасының этимологиядан негізгі айырмашылығы –этимология
көбінесе сөз мағынасының синхрондық күйіне қатыссыз қарастырылады. Сөздің
ішкі формасы сол тілде сөйлеуші адам үшін үнемі жасырын, бүркеме сипатта
болмайды. Зерттеу нысанының көлемі мен ілімнің проблематикасы жағынан ішкі
форма этимологияға қарағанда кең құрастырылуы керек [26, 29 б.].
Уәжділік процесінің тәсілі, құралы – сөздің мағынасы мен оның атауы.
Дәлірек айтқанда сөздің түсіндіруге, талдауға болатын ішкі формасы
уәжділіктің негізі ретінде алынады. Уәжділік – ішкі форманың сандық және
сапалық сипаттамасы.
Тарихи жағынан ішкі форма кез келген лексикалық бірлікке тән. Сөздің
этимологиясы оның уәжін табуға себеп бола бермейді. Атаудың лексикалық
мағынасы мен ішкі формасы ғана онда уэжділіктің бар – жоқтығын анықтауға
мүмкіндік туғызады.
Ғалым А.А. Потебняның көзқарасы бойынша кез келген сөз үш элементтен
түрады:
айқындаушы, анықтаушы дыбыстан;
таныстырудан;
мағынадан.
Дыбыссыз сөз болмайды. Сөз тек қана дыбыстық бірлік емес, сонымен бірге
ол – затты таныстырушы және мағына. Уәжді сөздерде ішкі форма бар. Себебі
уәжді сөздерде жуық этимологиялық мағына болады. Сөздің ішкі формасы –
ойлау мазмүны мен жасаушы арасындағы қатынас. Сөз өзінің ішкі формасының
жоғалтқан жағдайда, өзінің бастапқы мағынасымен байланысын үзеді де, сөздің
түсініксіз болуы етек алады.
Ішкі форма мен уәжділіктің өзара қатынасын жеке-жеке қарастыруға
болмайды. Себебі туынды және күрделі лексикалық бірліктердің уәжділігі
көпшілік жағдайда оның ішкі формасына қатысты.
Уәжділік – мақсатты процесс. Ол тілдік құралдар арқылы лексикалық
бірліктер белгісінің бейнеленуінің нәтижесі. Жаңа ішкі форманы жасаудың кез
келген процесі – уэжділік процесі.
Т.Р. Кияк ішкі форма, уәж, уәжділік арасында елеулі ерекшелік бар
екендігін айта келе, оларды мынандай жүйеге келтіреді:
Уәжділік – процесс, ішкі форма – құрал, уәжділік – сөзжасамдық актінің
нәтижесі.
Ішкі форма – кез келген сөздің тұрақты (жүйелі) сипаттамасы. Уәжділік
тілдің барлық бірліктеріне тән емес. Мәселен, уәжділік түбір
сөздерде кездеспеуі мүмкін. Уәжділік сөзжасамда факультативті сипатта. Ол
номинация актісінде өз маңыздылығын іске асыруы немесе жоюы мүмкін.
Уәжділік – ішкі форма мен мағына ара қатынасының нәтижесі. Уәж негізінен
ішкі формаға бағытталған.
Уәж де, уәжділік те – синхрондық құбылыстың мәні. Сөздің ішкі
формасы тілдік бірліктердің этимологиясын ашуға көмектесуі мүмкін.
Уәжділік дәрежесі сөз мағынасы дамуымен байланысты өзгереді, сөздің ішкі
формасы оған қарағанда тұрақты.
Уәжділік ішкі формаға денотатты ең айқын жағын көрсететін қасиет береді.
Уәжділік пен ішкі форманы өздерінде бар информациясына байланысты ажыратуға
болады.
Кез келген сөз әр түрлі тілдік процесстердің әсеріне ұдайы ұшырай
отырып, күрделі өмір сүреді.
М.М. Копыленконың түсінігінше лексикалық бірліктердің өмір сүруінің
уәжділік аспектісі төмендегідей уәждермен сипатталады.
Затқа алғаш рет ат қойғанда адам ассоциацияға арқа сүйейді. Ассоциация –
адамның ойлау жүйесінің бір көрінісі, жемісі болып табылатын туынды сөз
жасалуының негізгі заңдылығы.
Біздің ата-бабамыз жер бетіндегі өсімдік дүниесіне тым ерте кезден көңіл
бөліп, әрбір гүлді танып, біліп қана қоймай, оның ерекше белгілерін дәл
басып айқындайтын жеке-жеке ат қойып, айдар таққан. Ал гүлге ат қоярда
қазақтан өткен шебер халық жоқ. Оның сыртқы көрінісіне, түр-түсіне, иісіне,
дыбыс шығаруына, сыртқы ұқсастықтарына қарай саргалдақ, қызгалдақ, кәріқыз,
құртқашаш т.б. деп түстеп тап басып атаған.
Жалпы өсімдік атауы 1926 жылы Мәскеуден шыққан ботаникалық терминдер
сөздігінде бірінші рет қолданысқа түсті. Оған дейін қазақ жер бетіне шыққан
өскіннің бәрін көк деп атаған. Табиғаттың, әсіресе, гүл дүниесінің адамға
тигізетін әсері ерекше. Оны біз гүл атауларынан және гүлге байланысты
қалыптасқан тұрақты тіркестерден көреміз.
Кейбір гүл атауларының қалыптасуына олардың гүлдеу уақыты негіз болған:
Наурызгүл (наурызшешек, наурызек) ( первоцвет) аттарына наурыз айында
(21 наурыз – 21 сәуір аралығында) жер бетін жарып шығып, гүлдеуі.
Ал намазшамгүл немесе ымыртгүл атына сай күн батқат соң, түнсұлугүл
(түнсұлу) тек түнде, мамыргүл май айында гүлдеуі себепші болған. Желтоқсан
гүлі –- желтоқсан айында гүлдеуі негіз болған.
Атау заттарға қызметі мен ассоциативтік ұқсастығына байланысты беріледі.
Адам психологиясының жалпы ерекшелігі де осында. Сондықтан әрбір пайда
болатын сөз ат тағылатын заттың қасиеттерімен уәжделеді. Одан соң сөздің
оны тудырған түбірмен мағыналық байланысы үзіледі де, морфемдер бірігіп,
тұтасады.
Әрбір жаңа атау бірізділікпен жалғанған бірнеше дайын тілдік
элементтерден тұрады. Бұл ішкі тілдік бірізділік адам игерген білімдердің
нысандық реттілігін көрсетеді. Бір атаудың айналасындағы сиысатын түрлі
уәждердің арасындағы қатынастарды тауып, суреттейді. Сөз, номинациялық атау
– зат пен құбылыстың негізгі белгілерін танытатын ұғымның қалыптасуы
нәтижесінде жасалады. Кез келген заттың қасиеті мен белгісі толық қалпында
бірден ашыла бермейді.
Әлем бейнесін тануда адам түйсігіне әсер ететін негізгі белгілер түр-
түс, көлем, т.б. Одан кейінгі тану деңгейіне заттың ішкі сапалық қасиеттері
мен қырлары ашылады.
Бір ғана гүлге бір жердің адамдары бір белгісіне қарай ат қойса, екінші
бір жердің адамдары оған екінші бір белгісіне қарай ат қоятын жағдайлар
болады.
Мәселен, орысша первоцвет деп аталатын гүл қазақша бірде – бәйшешек,
бірде — қозыгүл, екінші жерде — наурызгүл, наурызшешек, наурызек деп те
аталады.
Фиалка деп аталатын гүлдің де қазақша бірнеше аты бар: қоғажай,
шегіргүл.
Сол сияқты одуванчик қазақша бірде бақбақ, бірде тозганақ, бірде үпілдек
деп аталады.
Ландыш – інжугүл, меруертгүл.
Қынагүл деп аталатын гүл орысша бірде бальзамин, бірде недотрога,
огонек, ал бір жерде оны прекрасная венъка деп атайды.
Василек – көктікен, көкгүл, көккекіре, күлкекіре.
Бұлардың біреулері – әдеби немесе ғылыми атаулар болса, екіншілері
–халықтық не жергілікті, ал үшіншілері – диалектілік атаулар. Өйткені әр
жерде тұратын халықтың өз жерлерінде өсетін өсімдікке, гүлге өздерінше ат
қоюы, ондағы көзге түскен уәжіне байланысты. Шын мәнінде гүлдердің халықтық
атаулары көбінесе ел ішінде, халықтың ауызекі сөйлеу тілінде жиі айтылып,
тілімізде көп ұшырасады. Халықтық атауларға тән ерекшеліктердің бастысы –
ол жасалуы жағынан тым қарапайым, ат қою уәжі халыққа жақсы таныс, мағынасы
жағынан елдің бәріне түсінікті сөздер болып келетіндігі.
Олардың уәждері ретінде әсіресе төрт түлік мал атаулары мен аң, құс
атаулары, түрлі жан-жануарлар мен құрт-құмырсқа, жәндік атаулары, сондай-
ақ, табиғат құбылыстарына қатысты: тау, тас, қүм, жер, су, ай, күн, түн
деген сияқты сөздер мен әртүрлі түсті білдіретін ақ, көк, қара, сары, қызыл
тәрізді сөздер алынған.
1.2 Жартылай уәжді, толық уәжді, абсолютті уәжді және уәжсіз гүл
атаулары
Е.В. Комбина уәжділікті: 1) толық, 2) жартылай, 3) уәжділіктің мүлде
болмауы, 4) абсолютті уәжді деп 4 түрге бөледі [27, 21 б.]. Оны сызба
түрінде былай беруге болады:
1 – кесте. Уәжділіктің түрлері.
Толық уәжділік – сөздің формасы өз мағынасына кіретін белгіні толық
ашуы, айқындауы. Ішкі форма белгісінің мағына ішіне толық кіруін көрсете
алуы немесе зат уәжінің негізіне алынған белгінің зат мағынасын толық аша
алу қабілетін 1 – сурет арқылы көруге болады.
Жартылай уәжділік – ішкі форма мен лексикалық мағына арасында
ортақтықтың, жалпылықтың болуы немесе заттың уәжі ретінде негізге алынған
белгінің сол заттың мағынасын жартылай аша алу қабілетін 2 – суреттен
көруге болады.
Уәжділіктің болмауы (бейуәжді) – ішкі форма құрамына кіретін
морфемалардың ешқайсысының мағынадан сәйкестік таппауы немесе мағынаны аша
алмауы, мағынадан зат белгісінің, уәжінің көрініс таппауын 3 – суреттен
көреміз.
Абсолютті уәжділік – уәжділіктің бұл түрі сирек кездесетін құбылысқа
жатады. Ішкі форманың семантикалық белгісінің және лексикалық семантикалық
белгісінің және лексикалық мағынасының толықтай сәйкес келуі 4 – суретте
көрсетілген.
Мысалы: Ақгүл – гүл екендігі, түр-түсінің ақ екендігі толық көрініп тұр.
Бұл толық уәжділік қатарына жата алады.
Бозгүлжапырақ – жапырақ екендігі, гүлі бар екендігі, гүлінің түр-түсі
боз екендігі толық көрініп тұр.
Икембасгүл – өсімдік басының имек екендігі, гүл екендігі толық көрініп
тұр.
Шүбаргүл - өсімдіктің шүбар екендігі, гүл екендігі толық көрініп түр.
Жартылай уәжді өсімдіктер қатарына бір компонентінің уәжі түсінікті,
екінші компонентінің уәжін этимологиясын ашу арқылы ғана анықтауға болатын
атаулар кіреді.
Мысалы: қызғалдақ – қызқызыл түр-түсін білдірсе, ғалдақ – көне түркі
тілінде гүл мағынасында жұмсалған. Осы уәжді гүл атауларына мыналарды да
кіргізуге болады: бозғалдақ, сарғалдақ, тікенғалдақ, көкғалдақ, ақғалдақ,
т.б.
Уәжсіз (бейуәжді) гүл атауларына көбіне этимологиясы күңгірт немесе
мүлде жойылған, түсініксіз гүл атауларын жатқызуға болады. Олар ішкі
формаға кіретін бірде-бір морфема мағынаны аша алмайды, мағынадан зат
уәжінің көрініс таппауы да мүмкін. Мысалы: хамедорея, цикас, кипарис,
фуксия, т.б. Мұндай уәжсіз атаулардың шынайы мағынасын анықтау үшін, яғни
олардың шыққан кезінде қалай, не себептен осылай немесе басқаша аталғанын
білу үшін, сол дәуірде өмір сүріп, соған ат берген адамдарды көзбен көріп,
олардың ойын, ойлау бейнелілігін, неге сүйеніліп қойылғандығын білу керек.
Абсолютті уәжді гүл қатарына екі немесе үш сөзден тұратын гүл атаулары
кіреді. Мысалы: ақ гүлді қазтамақ, қыртысты жалынгүл, көкек жалынгүл, көп
гүлді ақжапырақ, хош иісті алабота, жолақ жапырақты гүл, құрма палъмасы,
сасық балдырған, күлте жапырақшалы гүл, т.б.
Бір уәжді және көп уәжді гүл атаулары.
Егер ат қою кезінде бір белгісі ғана негізге алынып, соған байланысты ат
қойылса, онда ондай гүлдерді бір уәжді гүлдер деп атаймыз. Ат қою
процесінде екі немесе одан да көп белгісіне, қасиетіне байланысты ат
қойылса, онда оларды көп уәжді гүлдер дейміз.
Мысалы: ақсарыгүл – 1-ші уәжі түр-түсі, 2-ші уәжі гүл екендігі;
бозгүлжапырақ – 1-ші уәжі түр-түсі, 2-ші уәжі гүл екендігі, 3-ші уәжі
жапырақ екендігі;
түнсұлугүл – 1-ші уәжі гүл ашатын мезгілі, 2-ші уәжі гүл екендігі;
наурызшешек - 1-ші уэжі шығатын мезгілі, 2-ші уэжі гүл екендігі;
желтоцсан гүлі – 1-ші уәжі гүлдейтін мезгілі, 2-ші уәжі гүл екендігі;
көркемжапырақ – 1-ші уәжі гүлдің бейнесі; 2-ші уәжі жапырағының бары; 3-
ші уәжі гүл екендігі;
көктікен – 1-ші уәжі түр-түсі, 2-ші уәжі тікен екендігі, 3-ші уәжі гүл
екендігі;
түнгі шырақ – 1-ші уәжі гүл ашатын мезгілі, 2-ші уәжі гүл екендігі;
қоңыраугүл – 1-ші уэжі дыбыс шығаратындығы, 2-уәжі гүл екендігі;
ақжүпар – 1-ші уәжі түр - түсі, 2-ші уәжі иісі, 3-ші уәжі гүл екендігі;
секпілгүл – 1-ші уәжі бейнесі, 2-ші уәжі гүл екендігі.
көкбасгүл –- 1-ші уәжі түр-түсі, 2-ші уәжі гүл екендігі
1.3 Этимологиясын ашу арқылы уәжін анықтау
Белгілі ғалым К. Ахановтың айтуынша: зат немесе құбылыс тілде сөзбен
айтылғанда өз бойында бар, я өзіне қатысты айрықша бір белгісі бойынша
аталады. Ол белгі күңгірттеніп кетеді де, элгі сөздің этимологиясы мен шығу
тегі арнайы зерттеу нәтижесінде ғана айқындалады [28, 87-88 бб.]
Уәжділіктің түпкі жағы, бір ұшы этимологиямен байланысты. Егер гүл
атаулары этимологиясын білмесек, уәжділік мәнін анықтау қиын болар еді.
Туынды сөз неғүрлым көнерген болса, оның құрамында соғүрлым көне негіздер
мағынасы сақталуы мүмкін. Алғашқы таным процесі негізінде жаңа туынды
сөздер уәжделеніп жасалады.
Тарихтың өне бойында жеке-жеке сөздер әртүрлі жолмен дамиды. Бірде ол
бірыңғай фонетикалық өзгерістерге ұшырайды, алайда мағынасына ешқандай
нұқсан келмейді. Немесе бұған керісінше күй кешеді, мағынасы ауысып кетеді
де, сыртқы пішіні сол қалпында қалады. Сөздік құрамда, сонымен қатар,
мазмұны да, формасы да вариантталған тілдік элементтер өте көп.
Атау ат беру қызметінен басқа сөз суреттеу қызметін де атқарады. Тілдік
белгінің ассиметриялығына байланысты сөздің заттың белгісін нысана еткен
алғашқы бағыты уақыт өте келе жоғалуы мүмкін. Заттың алғашқы атауына
заттың белгісі себеп болады. Тілде уәжсіз сөздердің болуы мүмкін емес.
Негізгі тілдік белгі ретінде сөз фонетикалық және семантикалық тұрғыдан
уәжделген.
Уәжділік тұрғысынан тілдің лексикалық құрамы біртекті емес. Бұл уәжді
немесе уәжсіз сөзге артықтылық берумен байланысты болады. Лексикалық
бірліктердің бастапқы уәжділігін сезіну басқа тілдерді оқытуда орасан
маңызды. Ассоциативтік қатарды қамти отырып, сөздің уәжін ашу оның
мағынасын анағұрлым терең игеруге көмектеседі. Мысалы:
Бегония. Бұл гүлді ХҮІІ ғасырда француз монахы Ш. Плюшье экспедициясының
мүшелері Гаити аралынан кездестіріп, оған осы аралдың губернаторы әрі гүл
топтастырушы Мишеля Бегонаның (1938-1710 ж.ж.) есімін береді. Осылайша
қолдынысқа алғаш енген гүл саяхатшылар арқылы Африка және Азия елдеріне
тарай бастады. Сөйтіп 1812 ж. Наполеонның құлағы деген атаумен Ресейге де
жетеді. Шынында да жиегі қызарып тұратын бұл гүлдің жапырағы суыққа ұрынған
құлаққа ұқсайды.
Аққанат деп аталуы гүл күлтесіне байланысты айтылған. Гүл күлтесі керней
секілді, көлемі 10-20 см. және жиегі сарғыш, майысқан мыс табақша секілді
әдемі болады.
Бақ-бақ (одуванчик) гүлінің латын тіліндегі атауы Тагахасит ХҮІ ғасырда
өмір сүрген Фухса мен Геснераның еңбектерінде кездеседі. Осы гүлдің аты
көз ауруы, емдеу деген сөздерден шыққан. Сол кездерде бұл гүлді көз
ауруын емдеу үшін пайдаланған.
Бақыт цүсы (стрелитция) – қайталанбас құсқа ұқсайды. Отаны Оңтүстік
Африка елі. Гүлдің осылай аталуының өзі ағылшын королі 3-Георганың қызы
Мекленбург-Стрелитцке қойылған.
Қүрма пальмасы – Palma латын тілінен аударғанда алақан деген ұғымды
білдіреді. Ертеде римдіктер үшін пальма жеңістің символы. Римнің әскері мен
әскер басыларының ерліктеріне құрма финигі бұтағын сыйлау арқылы
марапатталған. Отаны көне қалалар Финикия, Египет, Арабия елдері.
Ховея – бұл пальманың атауы ежелгі Кентия қаласының астанасы Лорд-хау
аралының құрметіне қойылған.
Шеффлера – бұл гүлдің аты 18 – ғасырда өмір сүрген неміс ботанигі И.Х.
Шеффлердің есімімен байланысты.
Балықкөз – гүлі балықтың көзі сияқты болғандықтан осылай аталып кеткен.
Нарцисс – грек мифологоиясы бойынша Нарцисс жас жігіт, өзен құдайы
–Кефистің ұлы. Нарцисс – ерекше сүлу, бірақ батыл емес болатын, ол тек
жалғыздықты, орман аралап жүргенді ұнататын. Сондықтан нимфтер оны
тәкаппар, көкірек деп ойлайтын. Эхо нимфі Нарцисске ғашық болады, бірақ
Нарцисс оған назар аудармай қояды. Эхо жауапсыз махаббаттан солып, даусынан
басқа ештеңе қалмайды. Басқа нимфтер кек алу ниетімен Афродитаға жолығып
себебін айтады. Афродита Нарциссті өзіне-өзі ғашық қылып қояды. Сөйтіп
Нарцисс судағы өз бейнесіне ғашық болып, күнде соған қарап, қайтыс болады.
Сол жерден ақ гүл шығады, оны Нарцисс деп атап кетеді. Грецияда Нарцисс
гүлі – өлімді білдіреді.
Інжугүл, меруертгүл (ландыш) – бұл гүлдің пайда болуының бір аңызы –
анасы баласынан айрылып жылағанда, көз жасы тамшыларының түскен жерінде ақ
гүл пайда болады, соны ландыш деп атаған.
Лала (лилия) – ежелгі гректер оны тазалық символы дейді. Ал римдіктер
оны аналар құдайы Юнонаның сүті тамған жерден өсіп шыққан деп оны киелі гүл
деп санаған.
Василек – ежелгі рим аңызы бойынша Цианус атты жас жігіт василек гүлінің
сүлулығына қатты қызығатын, осы гүлден әртүрлі нәрсе жасап, тек осы гүл
өсетін жерден шықпайтын және әрқашан көк түсті киім киетін. Бір күні оның
өлі денесін василектің арасынан тауып алады. Соның жанынан көк түсті гүл
өсіп шығады. Содан кейін василекті цианус деп атап кетті.
Уәжділік номинация теориясымен байланысы. Сөзжасамдық уәжділік
номинациямен де тығыз қарым-қатынаста. Номинация терминіне келсек, ол:
Шындықтың тілдік бірліктердің құралу процесі;
Осы процестің нәтижесі (есімдерді білдіретін сөздер, фразеологизмдер,
сөйлемдер);
З.Атау актілері процесімен және нәтижесімен байланысты проблемалардың
жиынтығы.
Негізгі номинация этимологиялық талдау нәтижесінде айқындалады.
Туынды номинация топтар (метафора, метаномия және т.б.) мен аффиксация
және синтаксистік конструкциялар арқылы жүзеге асырылады [2, 243 б.].
Номинация атаулық қызмет атқаратын тілдік бірліктердің жасалу жүйесін
зерттейді. Номинация теориясы атаудың құрылымын зерттей отырып, оны
ономасиологиялық аспектіде қарастырады.
Ономастика – гректің ат беру өнері деген сөзі. Ономасиология
(номинация) – атаудың ұғыммен, затпен байланыстылығын, пайда болу жүйесін,
атау процесін қарастырады. Ономасиология сөзді атау ретінде қарастырып,
олардың типтерін зерттейді.
Атау – затты, денотатты белгілеуші, көрсетуші. Атаудың жәй түрі – сөз,
оның негізгі қызметі – номинациялық қызмет.
Тілдік номинация дегеніміз – сөздің ұғымды білдіруі және заттың белгілі
бір уәжін қамтуы [29, 133 б.]. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz