Қытай тілі жөнінде
КІРІСПЕ
1 ҚЫТАЙ ТІЛІ ЖӨНІНДЕ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Тіл туралы бірер сөз
1.1 Тіл туралы бірер сөз
1.2 Қытай тілінің фонетикалық, лексикалық және грамматикалық ерекшеліктері
2 ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ҰНАМДЫ ЖӘНЕ ҰНАМСЫЗ СӨЗДЕР
2.1 Ұнамды және ұнамсыз сөздер туралы түсінік
2.2 Сөздің эмоциялық бояуы туралы
3 ҚЫТАЙ ТІЛІ ФРАЗЕЛОЛГИЗМДЕРІНДЕ ҰНАМДЫ ЖӘНЕ ҰНАМСЫЗ СӨЗДЕРДІҢ КЕЗДЕСУІ
3.1 Ұнамды және ұнамсыз мағынадағы фразеологизмдер
3.2 Антоним, синоним және ұнамды, ұнамсыз сөздердің логикалық байланысы.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚЫТАЙ ТІЛІ ЖӨНІНДЕ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Тіл туралы бірер сөз
1.1 Тіл туралы бірер сөз
1.2 Қытай тілінің фонетикалық, лексикалық және грамматикалық ерекшеліктері
2 ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ҰНАМДЫ ЖӘНЕ ҰНАМСЫЗ СӨЗДЕР
2.1 Ұнамды және ұнамсыз сөздер туралы түсінік
2.2 Сөздің эмоциялық бояуы туралы
3 ҚЫТАЙ ТІЛІ ФРАЗЕЛОЛГИЗМДЕРІНДЕ ҰНАМДЫ ЖӘНЕ ҰНАМСЫЗ СӨЗДЕРДІҢ КЕЗДЕСУІ
3.1 Ұнамды және ұнамсыз мағынадағы фразеологизмдер
3.2 Антоним, синоним және ұнамды, ұнамсыз сөздердің логикалық байланысы.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазіргі заманда көптеген алдыңғы қатарлы елдерде «ағылшын тілін пессимистер, қытай тілін оптимистер оқиды» деп айтылатын сөздер Қазақстан елінің қытай тілін оқитын жастардың ұранына айналған секілді. Әлемнің көне тілдерінің бірі болып есептелетін қытай тіліне адамдардың қызығушылығы күннен-күнге өсуде. Қытай тілі саласы - біздің еліміздегі жас мамандықтардың бірі деп айтсақ та болады. 90-шы жылдардың басында отандық білім ордаларында қытай тілі пәнін оқыта бастады. Көрші елдің тілін оқытуда, оқытушылар көптеген қиындықтармен кездесті. Осы уақытқа дейін бірқатар проблемалар өз шешімін тапқанымен, әлі де қытай тілін оқытудың зерттелетін салалары айтарлықтай көп.
Жер бетіндегі бірнеше өркениеттер иероглификалық хатты ерте замнда қолданатын. Қоғам, ғылым және философиялық ойдың дамуымен қатар, әр елдегі графикалық жазу біртіндеп әріптік жазумен ығыстырылды. Осы күнге дейін өзінің жалпы қалпын сақтап, қолданыста бар жазудың бірі – қытай тілі. Қазіргі таңда жазу белгілерінің семантикалық және фонетикалық түрлері бар, қытай иероглифтері - семантикалық белгілер, яғни әрбір иероглиф бір не бірнеше мағынаға ие. Сонау заманнан қытай иероглифтері әрине өзгеріске ұшырады, мемлекет тарапынан да қытай иероглифтерін тез есте сақтау үшін иероглифтерді бар мүмкіндігінше қысқартып, жеңілдету шаралары да өткізілді.
Жазу қытай елінің тарихында Шан-Инь б.з.д. XV ғасырда бар болатын. Оған куә ретінде 1889 жылы Хэнань провинциясынан археологтардың қазба жұмыстары нәтижесінде табылған жануарлардың сүйегіндегі жазбалар. Сонымен қатар, асқа қолданатын ыдыстардың бетінде де көне жазбаның іздері табылған. Осынау ұзақ уақыт бойы өз жазуын сол қалпы сақтап келу, бұл бір қытай халқының дәстүрді мықты сақтау қасиеті шығар. Қазақ халқына да тән өзіндік жазуы Орхон-Енисей ескерткіштерінде табылған, соны сақтап қалу, не болмаса қайта жаңғыртып, қолданысқа енгізу әлі де қолымыздан келмеуде.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазіргі таңда қытай тілінің грамматикасы толық-қанды зерттелген, алайда қазақстандық тіл үйренушілер үшін мемлекеттік тілде, не болмасын орыс тілінде қажетті материалдар жоқ. Ұнамды және ұнамсыз мағына - қытай тілінің грамматикалық ерекшеліктерінің бірі. Мағынасы жағынан бір-біріне жақын сөздердің әрқайсысы өзінің қолдану реті бар. Сөздіктерден қарағанда аудармасы бір-біріне ұқсас келетін, 才干, 才华, 才能 бұл үш сөздің де мағыналары бір-біріне жақын, алайда, кішкене айырмашылық бар, бұлардың барлығы бір шама жоғары қабілетті білдіреді, бірақ негізгі түйіні ұқсас емес, 才干 - бұл адамның жұмыс істеу қабілетін білдіреді, 才华 - бұл сөз адамның парасаттылығы мен қабілетін білдіреді, ал才能 - сөзі бір негізгі қимылды немесе ойды іске асыруда қолданылады. Осындай сияқты мысалдар қытай тілінде жетерлік. Сонымен қатар қытай тілінде сөздің эмоциялық мағынасына көңіл бөлу керек, сол сөздің ұнамды сөз немесе ұнамсыз сөз екенін анықтап алу керек.
Жер бетіндегі бірнеше өркениеттер иероглификалық хатты ерте замнда қолданатын. Қоғам, ғылым және философиялық ойдың дамуымен қатар, әр елдегі графикалық жазу біртіндеп әріптік жазумен ығыстырылды. Осы күнге дейін өзінің жалпы қалпын сақтап, қолданыста бар жазудың бірі – қытай тілі. Қазіргі таңда жазу белгілерінің семантикалық және фонетикалық түрлері бар, қытай иероглифтері - семантикалық белгілер, яғни әрбір иероглиф бір не бірнеше мағынаға ие. Сонау заманнан қытай иероглифтері әрине өзгеріске ұшырады, мемлекет тарапынан да қытай иероглифтерін тез есте сақтау үшін иероглифтерді бар мүмкіндігінше қысқартып, жеңілдету шаралары да өткізілді.
Жазу қытай елінің тарихында Шан-Инь б.з.д. XV ғасырда бар болатын. Оған куә ретінде 1889 жылы Хэнань провинциясынан археологтардың қазба жұмыстары нәтижесінде табылған жануарлардың сүйегіндегі жазбалар. Сонымен қатар, асқа қолданатын ыдыстардың бетінде де көне жазбаның іздері табылған. Осынау ұзақ уақыт бойы өз жазуын сол қалпы сақтап келу, бұл бір қытай халқының дәстүрді мықты сақтау қасиеті шығар. Қазақ халқына да тән өзіндік жазуы Орхон-Енисей ескерткіштерінде табылған, соны сақтап қалу, не болмаса қайта жаңғыртып, қолданысқа енгізу әлі де қолымыздан келмеуде.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазіргі таңда қытай тілінің грамматикасы толық-қанды зерттелген, алайда қазақстандық тіл үйренушілер үшін мемлекеттік тілде, не болмасын орыс тілінде қажетті материалдар жоқ. Ұнамды және ұнамсыз мағына - қытай тілінің грамматикалық ерекшеліктерінің бірі. Мағынасы жағынан бір-біріне жақын сөздердің әрқайсысы өзінің қолдану реті бар. Сөздіктерден қарағанда аудармасы бір-біріне ұқсас келетін, 才干, 才华, 才能 бұл үш сөздің де мағыналары бір-біріне жақын, алайда, кішкене айырмашылық бар, бұлардың барлығы бір шама жоғары қабілетті білдіреді, бірақ негізгі түйіні ұқсас емес, 才干 - бұл адамның жұмыс істеу қабілетін білдіреді, 才华 - бұл сөз адамның парасаттылығы мен қабілетін білдіреді, ал才能 - сөзі бір негізгі қимылды немесе ойды іске асыруда қолданылады. Осындай сияқты мысалдар қытай тілінде жетерлік. Сонымен қатар қытай тілінде сөздің эмоциялық мағынасына көңіл бөлу керек, сол сөздің ұнамды сөз немесе ұнамсыз сөз екенін анықтап алу керек.
Кітаптар мен монографиялар:
1. Горелов В.И. Грамматика китайского языка. – М.: Просвещение 1974ж.
2. Готлиб О.М. Практическая грамматика китайского языка М-И.: Муравей 2004
3. 现代汉语语法. Пекин.: Шыңжаң білім беру 1999ж.
4. 汉语水平等级标准与语法等级大纲. 高级教育出版社 2006 ж.
5. Люй Шу Сян «Очерк грамматики китайского языка» ІІ бөлімі, М.: Наука 1965 ж.
6. Ван Ляо И Основа китайской грамматики М.: издательство иностранной литературы 1954 ж.
7. Иванов А.И. Поливанов Е.Д. Грамматика современного китайского языка М.: Издание института востоковедения 1930 ж.
8. Драгунов А.А. Грамматическая система современного китайского разговорного языка Л.: Издптельство Ленинградского университета 1962 ж.
9. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі А.: Мектеп 1983 ж.
10. Аханов Қ. Тіл білімінің негіздері А.: Мектеп 2002 ж.
11. Байынқол Қалиұлы Жалпы тіл білімі А.: Жалын 2005 ж.
12. Хаматова А.А. Словообразование китайского языка М. 2003
13. Даулетова Ф.Н. Китай: мифы и реальность А.: 2005 ж.
14. М.В. Софронов «Киайский язык и китайское общество» М.: Наука 1979 ж.
Сөздіктер:
15. 现代汉语词典 北：北大出版社2006 ж.
16. 汉俄词典 М.: Вече 2003 ж.
17. 成语词典 北：北大出版 社2006 ж.
Мақалалар мен мерзімді емес басылымдардың тізімі:
18. Даулетова Ф. Абай шығармаларындағы тұрақты тіркестердің қытай тіліне аударылу жайы // ҚазҰУ Хабаршысы. Шығыстану сериясы. Алматы, 2001, №1 (15).
1. Горелов В.И. Грамматика китайского языка. – М.: Просвещение 1974ж.
2. Готлиб О.М. Практическая грамматика китайского языка М-И.: Муравей 2004
3. 现代汉语语法. Пекин.: Шыңжаң білім беру 1999ж.
4. 汉语水平等级标准与语法等级大纲. 高级教育出版社 2006 ж.
5. Люй Шу Сян «Очерк грамматики китайского языка» ІІ бөлімі, М.: Наука 1965 ж.
6. Ван Ляо И Основа китайской грамматики М.: издательство иностранной литературы 1954 ж.
7. Иванов А.И. Поливанов Е.Д. Грамматика современного китайского языка М.: Издание института востоковедения 1930 ж.
8. Драгунов А.А. Грамматическая система современного китайского разговорного языка Л.: Издптельство Ленинградского университета 1962 ж.
9. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі А.: Мектеп 1983 ж.
10. Аханов Қ. Тіл білімінің негіздері А.: Мектеп 2002 ж.
11. Байынқол Қалиұлы Жалпы тіл білімі А.: Жалын 2005 ж.
12. Хаматова А.А. Словообразование китайского языка М. 2003
13. Даулетова Ф.Н. Китай: мифы и реальность А.: 2005 ж.
14. М.В. Софронов «Киайский язык и китайское общество» М.: Наука 1979 ж.
Сөздіктер:
15. 现代汉语词典 北：北大出版社2006 ж.
16. 汉俄词典 М.: Вече 2003 ж.
17. 成语词典 北：北大出版 社2006 ж.
Мақалалар мен мерзімді емес басылымдардың тізімі:
18. Даулетова Ф. Абай шығармаларындағы тұрақты тіркестердің қытай тіліне аударылу жайы // ҚазҰУ Хабаршысы. Шығыстану сериясы. Алматы, 2001, №1 (15).
КІРІСПЕ
Қазіргі заманда көптеген алдыңғы қатарлы елдерде ағылшын тілін
пессимистер, қытай тілін оптимистер оқиды деп айтылатын сөздер Қазақстан
елінің қытай тілін оқитын жастардың ұранына айналған секілді. Әлемнің көне
тілдерінің бірі болып есептелетін қытай тіліне адамдардың қызығушылығы
күннен-күнге өсуде. Қытай тілі саласы - біздің еліміздегі жас
мамандықтардың бірі деп айтсақ та болады. 90-шы жылдардың басында отандық
білім ордаларында қытай тілі пәнін оқыта бастады. Көрші елдің тілін
оқытуда, оқытушылар көптеген қиындықтармен кездесті. Осы уақытқа дейін
бірқатар проблемалар өз шешімін тапқанымен, әлі де қытай тілін оқытудың
зерттелетін салалары айтарлықтай көп.
Жер бетіндегі бірнеше өркениеттер иероглификалық хатты ерте замнда
қолданатын. Қоғам, ғылым және философиялық ойдың дамуымен қатар, әр елдегі
графикалық жазу біртіндеп әріптік жазумен ығыстырылды. Осы күнге дейін
өзінің жалпы қалпын сақтап, қолданыста бар жазудың бірі – қытай тілі.
Қазіргі таңда жазу белгілерінің семантикалық және фонетикалық түрлері бар,
қытай иероглифтері - семантикалық белгілер, яғни әрбір иероглиф бір не
бірнеше мағынаға ие. Сонау заманнан қытай иероглифтері әрине өзгеріске
ұшырады, мемлекет тарапынан да қытай иероглифтерін тез есте сақтау үшін
иероглифтерді бар мүмкіндігінше қысқартып, жеңілдету шаралары да өткізілді.
Жазу қытай елінің тарихында Шан-Инь б.з.д. XV ғасырда бар болатын. Оған куә
ретінде 1889 жылы Хэнань провинциясынан археологтардың қазба жұмыстары
нәтижесінде табылған жануарлардың сүйегіндегі жазбалар. Сонымен қатар, асқа
қолданатын ыдыстардың бетінде де көне жазбаның іздері табылған. Осынау ұзақ
уақыт бойы өз жазуын сол қалпы сақтап келу, бұл бір қытай халқының дәстүрді
мықты сақтау қасиеті шығар. Қазақ халқына да тән өзіндік жазуы Орхон-Енисей
ескерткіштерінде табылған, соны сақтап қалу, не болмаса қайта жаңғыртып,
қолданысқа енгізу әлі де қолымыздан келмеуде.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазіргі таңда қытай тілінің грамматикасы
толық-қанды зерттелген, алайда қазақстандық тіл үйренушілер үшін
мемлекеттік тілде, не болмасын орыс тілінде қажетті материалдар жоқ. Ұнамды
және ұнамсыз мағына - қытай тілінің грамматикалық ерекшеліктерінің бірі.
Мағынасы жағынан бір-біріне жақын сөздердің әрқайсысы өзінің қолдану реті
бар. Сөздіктерден қарағанда аудармасы бір-біріне ұқсас келетін, 才干, 才华,
才能 бұл үш сөздің де мағыналары бір-біріне жақын, алайда, кішкене
айырмашылық бар, бұлардың барлығы бір шама жоғары қабілетті білдіреді,
бірақ негізгі түйіні ұқсас емес, 才干 - бұл адамның жұмыс істеу қабілетін
білдіреді, 才华 - бұл сөз адамның парасаттылығы мен қабілетін білдіреді,
ал才能 - сөзі бір негізгі қимылды немесе ойды іске асыруда қолданылады.
Осындай сияқты мысалдар қытай тілінде жетерлік. Сонымен қатар қытай тілінде
сөздің эмоциялық мағынасына көңіл бөлу керек, сол сөздің ұнамды сөз немесе
ұнамсыз сөз екенін анықтап алу керек. Осындай сөздер жігін ажырататын
грамматикалық заңдылық – ұнамды және ұнамсыз мағына деп аталады. Ұнамсыз
сөздің ұнамды сөз болып қолданылуын, сөздердің эмоциясына қарай бөлетін
болсақ, ұнамды, ұнамсыз, бейтарап болып бөлінеді. Кейбір ұнамды сөздермен
ұнамсыз сөздер ерекше бір тілдік ортада, олардың эмоциясы үлкен өзгерісте
болады. Сөздің эмоциялық бояуы дегеніміз - кей сөздер өзінің түп
мағынасынан басқа, сөздің эмоциялық мағынасына да ие болады. Яғни қуаныш
пен қайғы, қолдау мен қарсы болу секілді т.б. адам сезімін білдіретін
сөздерді тілдің эмоциялық бояуы дейміз. Мысалы: “成果” cheng guo “后果”
hou guo мағынасы бірдей, бірақ “成果” жақсылықты, табысты білдіретіндіктен
бұл ұнамды сөзге жатады. Ал соңғысы ұнамсыз сөзге жатады, сондықтан қолдау,
қуаттау, мақтау мағынасын білдіретін сөздер ұнамды сөзге; жеккөру, кемсіту,
жабайы сөздері - ұнамсыз сөзге жатады.
Зертеу жұмысының мақсаты. Зерттеу еңбегінің басты мақсаты – қытай
тілінің грамматикалық ерекшеліктеріне тән, ұнамды және ұнамсыз мағына
құбылысын жан-жақты ашып көрсету. Жай сөздерде, не фразелогизмдерде
кездесетін бұл құбылысқа қаншалықты көңіл бөле үйрену қажеттігін, тіл
үйренушілерге жеткізу.
Зертеу жұмысының мақсатынан төмендегідей міндеттер туындайды:
• қытай тілі туралы жалпы түсінікті жеткізу
• қытай тілінің грамматикалық ерекшеліктерін көрсету
• қытай тілінің фонетикалық ерекшеліктерін көрсету
• қытай тілінің лексикалық ерекшеліктерін көрсету
• сөздің эмоциялық бояуы құбылысымен таныстыру
• ұнамды және ұнамсыз мағыналар түсінігін аша көрсету
• фразеологизмдердің ұнамды және ұнамсыз мағынада қолдануын мысалдар
арқылы көрсету
Зерттеудің пәні мен объектісі ретінде 汉语水平等级标准与语法等级大纲
оқулығын негізге ала отырып жұмыс жасадық. Бұл еңбекте ұнамды және ұнамсыз
мағыналарға түсініктеме толық қанды берілген. В.И. Гореловтың Грамматика
китайского языка еңбегінде жалпы қытай тілінің грамматикасына сипаттамалар
берілген, грамматикалық ерекшеліктердің бірі - сөздің эмоциялық бояуы
туралы бірер сөз қозғаған.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы: Диплом жұмысының теориялық және
әдіснамалық негіздері ретінде В.А. Курдюмовтың Курс китайского языка
Теоретическая грамматика оқулығы, 英语语法应试指导 оқулығы cонымен қатар,
көптеген ғылыми еңбектер мен сөздіктер де пайдаланылды. Атап айтқанда,
М.В. Софронов Киайский язык и китайское общество, Қытай тілі сөздігі
сияқты шет тліндегі еңбектері де пайдаланылды. Бірақ негізгі материалдар
интернет көзінен алынды. Себебі, толыққанды оқулық табылмады, оның қытай
тіліндегі материалдарын аудару арқылы ғылыми жұмыс атқарылды.
Зерттеу әдістері. Баяндау, жинақтау, текстологиялық, түсіндірмелі,
жүйелі-кешенді, салыстырмалы талдау әдістері қолданылған.
Зерттеудің теориялық-практикалық маңызы. Диплом жұмысының нәтижелері
ғылымның қытай тілі грамматикасы саласында, ұнамды және ұнамсыз
мағыналардың түрлері, қолдану тәсілдері, фразеологизмдердің ұнамсыз және
ұнамды мағынада келуі, сөздің эмоциялық бояулары туралы зерттеу жұмыстарын
жүргізуде пайдалы бола алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды
және пайдаланған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда жалпы қытай тіліне түсінік беріледі. Тарау екі
параграфтардан тұрады. Бірінші параграфта, жалпы тіл түсінігіне анықтама.
Екіншісінде, қытай тілінің фонетикалық, лексикалық және грамматикалық
ерекшеліктері топтастырылған.
Екінші тарауда негізгі тақырып ұнамды және ұнамсыз мағынаға анықтама
беру, мысалдары арқылы түсіндіру. Бұл тарау да екі параграфтардан тұрады.
Біріншісінде, ұнамды және ұнамсыз мағынанға жалпы түсінік, түрлері,
айырмашылықтары жайлы сөз қозғалса, екішісінде, сөздің эмоциялық бояуы
туралы жан-жақты зерттелген.
Үшінші бөлім қытай тілі фразеологизмдерінің ұнамды және ұнамсыз
мағынада айтылуы. Мысал келтіру арқылы фразеолгизмдер бірінші параграфында
талданған. Екінші параграфы синоним, антоним және ұнамды, ұнамсыз сөздердің
логикалық байланысы жайлы сөз қозғаймыз. Мысалдар арқылы ара жігін ашу
мақсатында бұл тарау зерттелген.
Қорытынды бөлімде қандай тілді алсақ та, сол тілдің өзіне тән
ерекшелігі болатындығы жайлы. Ұнамды және ұнамсыз мағынаға жеңіл-желпі
қарамау керектігі жайлы. Бұл категорияның сөйлеу, жазу мәдениетінде аса
маңызды екенін көрсету туралы сөз қозғаймыз.
1 ҚЫТАЙ ТІЛІ ЖӨНІНДЕ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Тіл туралы бірер сөз
Тіл дегеніміз не? Бұл сұраққа жауап көп және алуан түрлі. Өйткені адам
баласының сөйлесу тілі – қыры да, сыры да мол, өте күрделі құбылыс.
Қазіргі кездегі тілге берілген анықтамалар материалистік көзқарастарға
негізделеді. Онда тілдің қатынас қызметі де, экспрессивтік қызметі де
бірдей ескерілген. Қатынас құралы қызметі жағынан алынғанда: Тіл – қатынас
құралы, ол қоғам мүшелерінің бір-бірімен қатынас жасау, өзара түсінісу үшін
жаралған (Ф. Энгельс). Тіл – адам қатынасының аса маңызды құралы (В.И.
Ленин). Ал экспрессивтік қызметі жағынан алғанда: Тіл – ойдың тікелей
шындығы, ойды қалыптастыратын, жарыққа шығарушы құрал (К. Маркс).[10,
22бет]
Қатынас құралы болу – тілдің ең негізгі қызметі. Тілдің басқа қызметтерінің
барлығы оның осы негізгі қызметіне тәуелді.
Тіл дегеніміз – қатынас құралы, экспрессивтік қызмет атқырушы таңбалардың
тарихи түрде қалыптасқан жүйесі.
Тіл – халықтың тарихы, оның күллі өмірінің ізі. Тілден сол тілді жасаушы
халықтың арманы мен үміті, қайғысы мен қуанышы сезіліп тұрады.
Тіл – талай заманның жемісі. Ол бірнеше қоғамға қызмет ете береді. Мысалы,
қазақ тілі феодалдық қоғамға да, социалистік қоғамға да қызмет етті. Енді,
міне, нарықтық қатынас қоғамына да қызмет етіп отыр.
Тіл белгілі бір топтың, айталық, не байдың, не кедейдің мұқтажын өтеу үшін
емес, қоғамдағы барлық таптар үшін қызмет атқарады. Олай болса, тіл таптық
сипатқа емес, жалпы халықтық сипатқа ие болады. Бұл – оның ең басты
ерекшелігі.
Ендеше, адамзат тілі – биологиялық та, психологиялық та құбылыс емес, ол
қоғамдық (әлеуметтік) құбылыс, қоғамға қызмет етеді. Себебі тіл қоғам үшін,
қоғам мүшелерінің пікір алысып, өзара түсінісу үшін керек, сол үшін
жаралған, сол үшін жасалған. Пікір алысу, түсінісу қоғам бар жерде ғана
болады. Бір-бірімен сөйлесетін адамдар жоқ жерде тіл де жоқ. Қоғам қай
жерде, қашан туған болса, тіл де сол жерде, сол заманда пайда болған.
Қоғамсыз – тіл, тілсіз – қоғам болмайды.
Тілдің ең басты қызметі не?
Оның ең басты қызметі – қатынас құралы болуы. Тіл – адам баласы қоғамында
қатынас құралы, сөйлесіп, пікір алысудың құралы ретінде қызмет атқаратын
қоғамдық құбылыс.
Тіл мен қоғамның арасындағы байланыс екі жақты болады. Біріншісі: тілсіз
ешбір қоғам өмір сүре алмайды. Тіл жоқ жерде адамдардың қоғамда бірлесіп
еңбек етуі мүмкін емес. Өйткені тіл – қоғамның өмір сүруінің басты шарты.
Екіншісі: тіл қоғам бар жерде ғана өмір сүреді. Қоғамнан тыс тіл жоқ.
Тілдің екінші басты қызметі – ол ойлаудың, ойды жарыққа шығарудың құралы.
Адамның ойы тіл (сөйлемдер) арқылы белгілі болады. Демек, ойлау мен тіл бір-
бірімен тығыз байланысты.
Тілдің бұл екі қызметінің басқа, яғни қатынас құралы болу қызметі мен
ойлаудың құралы болу қызметінен басқа, тағы бір қызметі бар. Ол – оның
атауыштық (номинативтік) қызметі. Яғни тіліміздегі әрбір сөз, сөз тіркесі –
белгілі бір заттың, ұғымның, қимылдың, сынның аты, атауы болып табылады.
Тілдің төртінші қызметі – дүниетанымдық қызмет. Біәз дүниені тіл арқылы
танимыз. Өйткені тіл – дүниені (болмысты) бейнелеудің негізгі формасы.
Тілдің бесінші қызметі – экспрессивті-эмоционалдық қызмет. Тілдің
экспрессивті-эмоционалдық қызметі деп - адамның сол затқа, ұғымға деген
өзіндік (субъектиті) қатынасын, эмоциясын, яғни не жақсы көру, не жек көру
сезімін айтамыз. Мысалы: алақай, масқара, қап, айналайын т.б.
Тіл адамдардың қатынас құралы ретңнде барлық қоғамға қызмет етеді.
Сондықтан да, ол қоғамдық құрылыстың жойылуына байланысты жойылып
кетепейді. Себебі тіл – таптық емес. Оны белгілі бір тап жасамайды. Ол сол
тілде сөйлейтін барлық ұрпақтың күшімен жасалынады.
Тіл, негізінен алғанда, өзінің нысандық (объективтік) заңы бойынша дамиды.
Бірақ оның дамуы қоғамның дамуымен тығыз байланысты. Өйткені қоғам өмірінде
болған өзгерістер белгілі бір мөлшерде тілге де әсерін тигізеді, онда ізін
қалдырады.
Тіл мен ойлау өзара байланысты. Дыбыстық тіл де, абстракты ойлау да
адамға тән құбылыстар. Біріншіден, тіл де, ойлау да - адам миының
туындысы, соның жемісі: екіншіден, тіл де, ойлау да – қоғамдық құбылыстар.
Адамның ойы арқылы тілдік бірліктер (сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер)
болмыспен (объективті дүниемен) байланысқа түседі.
Қоғам мүшелерінің өзара пікір алысуы тіл арқылы іске асады. Адам өз ойын
басқаларға тіл арқылы айтып (не жазып) жеткізеді. Тыңдаушы да айтушының
ойын тіл арқылы түсінеді. Сондықтан болар, К. Маркс: Тіл дегеніміз – ойдың
тікелей шындығы - деген болатын. Демек, тіл – пікір алысу құралы, ойлаудың
құралы, ойды жарыққа шығару құралы. [11, 51 б]
Тағы да қайталайық: ойлау мен тіл бір-бірімен тығыз байланысты. Тіл
ойлаудың шығуымен бірге, бір мезгілде шығып қалыптасты және оның дамуымен
бірге дамып келеді. Ендеше, ойлаудың тілден тыс болуы мүмкін емес екен.
Демек, тіл бір түрлі қоғамдық құбылыс. Яғни адамзат қоғамның біртүрлі
ерекше байлығы болып табылатын тілді қоғамнан екі елі ажырату мүмкін емес.
Тіл қоғамсыз өмір сүре алмаса, қоғам да тілден айырыла алмайды. Егер тіл
болмаса, қоғамның дамуы тоқтап, адамдардың парасат-пайымы, сана-сезімі
ойсырап, тіршілігі өз ырғағынан айырылған болар еді. Демек тілдің
әлеуметтік сипатының өзін қоғамдық құбылыстар қалыптастырған
1.2 Қытай тілінің фонетикалық, лексикалық және грамматикалық ерекшеліктері
Тіл тек қана жай қарым-қатынас жасау, пікір алысудың құралы ғана
емес, бір ұлттың халықтық болмысының айнасы. Демек, басқа халықтың тілін
білдім деген сөз, сол халықтың ділін білдім деген сөз. Бұның себебі тілдің
тағдыры сол халықтың тағдырымен, тілдің тарихи сол халықтың тарихымен біте
қайнасып, бір тұлға болып, бүтін бітімге айналып кеткендігінде.
Қытай тілінің грамматикасына тоқталмастан бұрын грамматика мәселесінің
өзіне жеке тоқталып өтейік. Грамматика дегеніміз – тілдегі сөздерді
біріктіру, сөйлем құрау ережелері. Ол лингвистикадағы маңызды
категориялардың бірі. Яғни грамматика нақты сөз бен сөйлемдердің
мағыналарын түсіндірмейді, есесіне сөз бен сөйлемдерде болатын нақты
құрылымдық заңдылықтар мен құбылыстарды түсіндіреді. Өйткені тек сөздерді
тізіп қоя салумен ғана пікірлесу жүзеге аспайды. Ол мақсатқа жету үшін
тілдік заңдылықтардан пайдалана отырып, сөздерді кіріктіре біріктіруге тура
келеді. Ал жеке сөздер қайткенде кірігеді, қайткенде бірігеді... деген
мәселелерді грамматика зерттейді. Сондықтан да грамматика тілді зерттеудің
негізгі 4 құрамдас бөлігінің бірі болып есептеледі (фонетика, лексика,
грамматика, семасиология). [12, 6 б]
Грамматика сөзі біріншіден – тілдің құрылымдық заңдылықтары, екіншіден
– тілдің құрылымдық заңдылықтары мен құбылыстарын зерттейтін ғылым деген
мағыналарды білдіреді.
Грамматика өз ішінен екі үлкен салаға бөлінеді: сөздердің жасалуы мен
түрленуін зерттейтін саласы – морфология деп аталады да, сөз тіркестері мен
сөйлемдерді қаратыратын саласы - синтаксис деп аталады. Демек грамматика
жеке ғылым, дербес пән ретінде тілдегі сөздердің жасалуы мен түрленуін және
сөз тіркестері мен сөйлемдердің жасалу заңдылықтарын қарастырады.
Әр тілдің грамматикалық ерекшелігі болады. Бір ғана сөйлем мүшелерінің
сөйлемдегі рет тәртібін алып айтатын болсақ, соның өзі әр тілде әр басқа
болып келеді. Мәселен, қытай тіліндегі сөйлем мүшелерінің рет тәртібі –
бастауыш – баяндауыш - толықтауыш деген рет тәртіппен келеді.
Ал қытай тілі грамматикасын біз бұл арада дәстүрлі грамматика бойынша
қарастырамыз. Жоғарыда атап өткеніміздей, дәстүрлі грамматика өз ішінен –
морфология, синтаксис деген екі үлкен салаға бөлінеді. Мұнда морфология
сөздің құрылымдық заңдарын, сөздің таптарын және ерекшеліктерін
қарастырады. Ал синтаксис сөз тіркестерінің құрылымдарын, сөйлем мүшелерін
және сөйлем түрлерін т.б. сөйлемдік құбылыстарды зерттейді.
Морфология мен синтаксис – грамматиканың бөлек-бөлек екі саласы болғанымен,
олар бір-бірімен өзара тығыз байланыста болады. Мысалы:不但A 而且 B Деген
сөйлем үлгісі сатылы құрмалас сөйлем ретінде синтаксиске тән болса; 不但
мен 而且 жалғаулық ретінде морфология категориясына жатады. Сондықтан
грамматиканы үйренгенде морфология мен синтаксистік біріне олай, біріне
бұлай қарамау керек. Ал қытай тілін өзге тілдермен салыстыра келгенде, оның
мынадай ерекшеліктері: фонетикалық, лексикалық және грамматикалық бар деуге
болады.
1. Фонетикалық ерекшелігі.
Cөз дегеніміз - қыры-сыры мол, күрделі категория. Сөздің мағыналық,
дыбыстық шығу төркіні, даму тарихы, қолдану ерекшелігі, жасалу
жолы,өзгерілу жүйесі және басқа алуан түрлі жақтары бар.
Тіл ғылымының әр саласы сөзді әрқилы тұрғыдан қарап тексереді. Мысалы,
сөздің дыбыстық жағының сыр-сипатын оның белгілі бір дыбыстық комплекс
арқылы құлаққа естілетінінен байыптаймыз. Дыбыстық комплекс дегеніміз –
сөздің дыбыстық жамылысы. Бір тілде сөйлейтін адамдардың бәрі де белгілі
бір ұғымды, белгілі бір дыбыстық жамылыш арқылы айтып, сол дыбыстық жамылыш
арқылы естіп, сол арқылы сөз түрінде қабылдайды.Екінші сөзбен айтқанда,
дыбыстық жамылыш белгілі бір ұғымның аты я атауы (сөз) ретінде қызмет
атқарады.
Дыбыстық комплекс, біріншіден, бір тұтас комплекстік тұлға болса,
екіншіден жеке-жеке дыбыстарға бөлшектенетін немесе, керісінше, жеке-жеке
дыбыстардан құралатын тұлға.(единица).Сөздің осындай дыбыстық жақтарымен
байланысты мәселелерін зерттеу –тіл білімінің фонетика тарауының міндеті.
[12, 29 б]
Қазіргі қытай тілі фонетикасының өзге тілдер фонетикасымен
салыстырғанда көзге ұрып тұратын көрнекті бір ерекшелігі – мейлі бір
буынның басында немесе соңында болсын екі не үш дауыссыз дыбыстар қатар
келетін жағдай кездеспейді. Бұл жағдайда түркі немесе славян тілдерімен
салыстырғанда, әсіресе анық байқалады. Мысалға қазақ тіліндегі өрт,
құрт деген бір буынды сөздегі іркес-тіркес келіп тұрған дауыссыздарды
алайық немесе орыс тіліндегі екі-үш дауыссыздың қатар келетін жағдайларын
(парк, здраствуй) алайық, бұл секлді құбылыстар қытай тілінің фонетикасына
мүлде жат. Бұдан шығатын қорытынды мынау: қытай тіліндегі буындардың
құрылымдық формасы ретті, буындардың шет-шекарасы өте айқын. Есесіне
сөздердегі дауысты дыбыстардың орны ерекше, яғни буындардағы дауысты
дыбыстардың сандық самағы дауыссыздардан әлде қайда көп екендігін байқауға
болады. Сондай-ақ ашық буынның көптігі де, әр буынды тиесілі ырғақ (тон)
болатындығы да қытай тілі фонетикасының басты ерекшелігі есептеледі.
Қытай тілінде төрт тон бар, яғни әрбір буын сөздің өзіне тән дыбысталуы,
әуені бар десек те болады. Олар: 1 тон() дыбыс бірқалыпты айтылады, 2 тон
() дыбыс жоғары көтеріледі, 3тон () дыбыс төмен түсіп, қайта өз орнына
келеді, 4 тон () дыбыс төмен түседі. [13, 4 б]
Тіл ерекшелігіндегі тондар тек мағынасын ажырату функциясын ғана беріп
қоймай, сонымен қатар сөйлеуде рифма мен әуендік дыбысталу беріп отырады.
Әртүрлі тонмен айтылатын бір буын әртүрлі мағына береді.
2. Лексикалық ерекшелігі.
Қазіргі қытай тілі лексикасының басты ерекшеліктерінің бірі –
сөздердің дәстүрлі бір буындылықтан жаппай қос буындылыққа қөшіп бара
жатқандығы. Бұл жағдай, әсіресе, мына бірнеше себептерден анық байқалуда.
Біріншіден, көне қытай тіліндегі бір буынды сөздердің түгелге дерлік екі
буынды сөздер басуда. Мысалы, көне қытай тілінде көз - ---目деген жалғыз
сөз болса, бүгінде оның орның 眼睛 деген қос буынды сөздің басқаны
белгілі. Сол секілді - 军 -нің орнын 军队- ның басқанын т.с.с. атауға
болады. Екіншіден, көне қытай тіліндегі бір буынды сөздердің біразы қазіргі
қытай тілінде аллофондық рөл атқарып, қос буынды сөз жасаудың белсендісі
болып алған жайы бар. Мысалы, көне қытай тілінде білу деген мағынасы
білдіретін 习 деген сөз бүгінде үйрену.
学习 Пысықтау 练习 практика 实习 немесе 习题 (пысықтау сұраулары)
деген секілді қос буынды сөз жасайтын аллофон болып жүр. Бұған да мысал
көп. Үшіншіден, қытай тіліндегі бұрын-сонды қалыптасқан сөздер немесе сөз
тіркестері уақыт озған сайын өзінен-өзі ықшамдалып, қос буынды сөздерге
өзгеріп барады. Мысалы,科学研究 - 科研医疗效果 - 医疗
өзгеру секілді үрдісі бел алуда. Төртіншіден, өзге тілдерден дыбыстық
аударма арқылы кірген көп буынды сөздердің де орнын таза қытайша екі буынды
сөздер иеленуде.
Бұлардан тыс қытай тілі лексикасының тағы бір көрнекті ерекшелігі
ретінде – түбір сөздерді біріктіру арқылы жаңа сөз жасағыштық қасиетін
айтуға болады. Демек қытай тілінің сөз жасау ерекшелігі сөзді туындату
арқылы емес, түбір сөздерді біріктіру арқылы жүзеге асатындығын аңғаруға
болады.
Қытай тілінде 80000 сөз бірлігі бар. Қытай тілінде емін-еркін сөйлесіп,
газет-журналдарын оқи алатын дәрежеге жету үшін 4-5 мың иероглифын білсе
жетерлік. Себебі негізгі айналымда осы иероглифтер жүреді, сонымен қатар
бір иероглифтін бірнеше мағынасы болуы мүмкін, мысалы ойлау, сағыну, бір
нәрсені жасағысы келу 想 иероглифімен беріледі. Бір иероглиф келесі бір
буынмен бірге келіп, басқа мағына береді. Мысалы, 飞机 - ұшақ, 机会 –
мүмкіндік екі сөзде кездесетін机 иероглифі екі сөзде екі жаңа сөзін құрап
тұр.
Қытай тілінің қалған 75 000 сөзі классикалық еңбектер бетінде қалып қоюда,
себебі коммуникативтік құрал ретінде қолданылмайды. Қалған жартысы
терминдер, мысалы әскери терминдерді алатын болсақ, сол салада қызмет
ететін адамдар ғана қолданады. Қарапайым қытайлық оны күнделікті өмірде
қолданбайды, егер кездесіп қалса, сөздіктің көмегінсіз бұл жерде еш
болмайды.
Қытай тілінің тағы да бір фонетикалық ерекшелігі – pinyin, яғни
сөздердің дыбысталуын транскрипция арқылы беру. Рinyin инициаль және
финальдан тұрады. Олар дауысты және дауыссыз дыбыстардың қосындысынан
тұрады. Инициаль мен финальдің шектеулі саны бар. 1958 жылы қытай тілін
жеңілдету мақсатында фонетикалық алфавит – pinyin қолданысқа енгізілді.
Рinyin төмендегідей мақсаттарда қолданылды:
- Білімі жоқ балаларды оқытуа, шетелдіктеге білім беру саласында
- Сөздіктерді алфавит принципі бойынша құрастыру мақсатында
- Иероглифті танып білмейтін адамдардың керекті компания, орынды
тез табу мақсатында атауларды pinyinмен беру
Сонымен қатар pinyin кітаптар мен документтерде, күнделікті өмірде
қытайлықтармен қолданылмайды.
3. Грамматикалық ерекшелігі.
Қытай тілінің жай сөйлем құрылымы мынадай: бастауыш + баяндауыш +
толқтауыш, бұл норма күрделі сөйлемдерге де тән. Аморфты тіл болғандықтан,
сөз өзгеру тән емес. Яғни, қытай тілі грамматикасына уақыт, аспект,
жақ, септік, сан сияқты категорияны көрсететін грамматикалық тәсілдер
жоқ. Сөздер бір-бірінен тәуелсіз, тек сөйлем құрылымын сақтай отырып,
сойлем құраса болғаны. Мысалы, мен дүкенге барам сөйлемі қытайша мынадай
ретпен айтылады мен + бару + дүкен, не болмаса орыс тілі мұғалімі қытай
тілінде орыс тілі + мұғалім деп айтылады.
Қазіргі қытай тілі грамматикалық ерекшелігі тұрғысынан аналитикалық
тілге жатады. Яғни онда жеке сөздің өз басы өзгеріске ұшырамайды да,
грамматикалық мағыналар көп жағдайда сөздердің орын-реті, шылаулар арқылы
білдіріп жатады. Мысалы: 他找我 деген сөйлемде 他 бастауыш болатын
болса, 我找他 деген сөйлемде толықтауыш қызметін атқарып тұр. Сол
сияқты 我和老师. 我的老师 сөйлемдерінде《和 және的》 шылауларының
арқасында, біресе салалас, біресе сабақтас тіркес болып тұр. Ал ұқсас бір
етістіктің соңынан жалғанған 着 шылауы сол істің әлі жалғасып жатқандығын,
ал 完 шылауы іс-әректтің аяқталғандығын білдіреді.
Қазіргі қытай тілі грамматикасындағы көрнекті ерекшелік деуге тұрарлық
құбылыстың бірі – ондағы шама есім (мөлшер сөз) мағынасын білдіретін
сөздердің көптігі. Бұл топтағы сөздердің көптігі соншалық, қытай тілі
морфологиясында ол өзінше сөз табы ретінде қарастырылады. Басқа қандай
тілді алсақ та, әрбір зат есімнің сырт келбетінің ерекшелігіне сай
(ұзындығы, жалпақтығы т.б. ) өзіне тән мөлшер сөздің болуы көптеп
кездеспейтін құбылыс. Яғни қытай тілінде зат есімді анықтап келетін сан
есім зат есімге тіке қосақталмайды. Міндетті түрде сол заттың сандық
сапасын білдіретін мөлшер есімдер зат есімнен сан есімнің ортасында тұруы
керек. Бұған мысал келтіріп жату басы артық жұмыс. Қытай тілінде барлық зат
есімдердің өзіне тән мөлшер есімдері болады.
Қытай иероглифтеріне тағы да тән бір ерекшелік – иероглифтердің
кілттерден (графемалардан) құралуы. Қытай тілін үйреткенде осы кілттерді
үйретуден бастаған жөн. Мысалы, жақсы сөзі әйел және бала графемаларынан
тұрады, мағыналық түсінігі – ана мен бала бірге болса жақсы болады. Сол
сияқты қолмен атқарылатын жұмыстарға қол графемасы сол жақта әрдайым
кездеседі: 打,拿, 找,捡,授т.б.
Сонымен қатар төмендегідей ерекшеліктерін атап көрсеткен жөн:
• Қытай тілінің негізгі бірлігі – иероглиф.
• Иероглиф сөз емес, ол түсінік.
• Қытай тілінің сөз жасамы:
- қытай тілінің көптеген сөздері бір иероглифтен тұрады, негізінен
бұл көне тілден сақталып қалғандары
- сөздердің көбісі екі иероглифтен тұрады.
- Ал кейбірі үш не одан да көп иероглифтерден тұрады.
- Бір сөздегі буындардың мағынасын білгенімен, екеуін қатар қойып,
біріктіргендегі мағынасын кейде білмей қалуыңда мүмкін.
Сондықтан,сөздерді толығымен жаттаған абзал.
- Жеке сөздермен қоса, сол сөзбен бірігіп келетін сөздеді де
жаттаған дұрыс болады.
• иероглиф өзі жеке морфологиялық сипатқа ие болмайды. Жеке өзі
бастауыш, толықтауыш не болмаса етістік пен есімшеге т.б.
жатпайды.
• Иероглифтің морфологиялық белгілері тек қана контексте көрінеді
• Бір иероглиф контекске қарай бастауыш та, баяндауыш та, толықтауш
та болып келе береді. Мысалы, 好hao жақсы деген мағынаны
білдіреді. 爱 ai (жақсы көру) иероглифімен қосыла爱好aihao
хобби, 好人haoren жақсы адам 好学haoxue оқығанға жеңіл,
оқуды ұнату , 冷lengиероглифімен 好冷haoleng қандай суық! деген
бір иероглиф жанындағы иероглифтері ауыса отырып, сан алуан
мағынаны береді.
• Бастауыш пен толықтауыш жіктелмейді, септелмейді, саны өзгермейді.
Мұндай жіктелу сияқты өзгерістерді көрсететін арнайы иероглифтер
бар. Кітап пен кітаптар сөзі бір 书иероглифімен беріледі.
Санының көптігі не аздығы контекст арқылы білеміз. Мысалы,我看书
(мен кітап оқып отырмын), 图书馆里有很多书 (кітапханада кітаптар
бар). Баяндауыш жіктелмейді, септелмейді және саны көрсетілмейді.
Уақыттық көрсеткіштер белгілі иероглифпен беріледі.
• Қытай тілінде жұрнақ, жалғау мен қосымша жоқ.
• Иероглифтің жазылуы сөз табына қарай өзгермейді.
• Қытай тілінің синтаксисі қатаң ережеден тұрады. Сөйлемнің белгілі
құрылу реті бар.
• Қытай тілі сөйлемінің ретінен, сөйлемнің мағынасы өгереді.
• Қытай тілінің пунктуациясы қарапайым, бірнеше ғана ережелерден
тұрады.
Қандай да бір шет тілін оқи бастаған кезде оның лексикалық,
фонетикалық және грамматикалық ерекшеліктеріне аса назар аудара үйренген
жөн. Негізгі лексикалық, фонетикалық және грамматикалық ерекшеліктерін
анық, дұрыс білу шет тілін оқуда үлкен септігін тигізеді.
2 ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ҰНАМДЫ ЖӘНЕ ҰНАМСЫЗ СӨЗДЕР
2.1 Ұнамды және ұнамсыз сөздер туралы түсінік
Тіл дегеніміз - адамзат қоғамында кем болса болмайтын қарым-қатынас
құралы, жазушының идеялық сезімін білдіруде қолданылатын материялы мен
құралы. Қытай тілі сөзге өте бай, қытай тілінде мағыналас сөздер өте көп.
Кейбір мағыналас сөздерге қарағанда мағыналық парқы өте үлкен емес екенін
байқаймыз, ал өте тар көлемде талдау жасасақ, мағына жағында айырмашылық
бар екенін байқаймыз, мысалы: , , бұл үш сөздің де мағыналары бір-біріне
жақын, бірақ та кішкене парық бар, бұлардың барлығы бір шама жоғары
қабілетті білдіреді, бірақ негізгі түйіні ұқсас емес, 才干 - бұл адамның
жұмыс істеу қабілетін білдіреді, 才华 - бұл сөз адамның парасаттылығы мен
қабілетін білдіреді, ал才能 - сөзі бір негізгі қимылды немесе ойды іске
асыруда қолданылады, сонымен қатар қытай тілінде сөздің эмоциялық
мағынасына көңіл бөлу керек, сол сөздің ұнамды сөз немесе ұнамсыз сөз
екенін анықтап алу керек, мысалы: – тұрақты, - қажырлы, төзімді, бұл
сөздер ұнамды сөздер. - бір мойын, - ақымақ бұл сөздер ұнамсыз сөздерге
жатады, ал бұлардың қолданылуына келсек, ұнамды сөз - жақсы, мақтау, риза
болу мағыналарында қолданылады, ал ұнамсыз сөздер - жек көру, кектену,
ренжу мағыналарында қолданылады. Сөздердің мақтау-даттау эмоциясы қарама-
қарсы сөздерде өте анық байқалады, мысалы: - （пысық
- жалқау), - （әдемі - көріксіз）, - （батыл - қорқақ）сияқты т.б.
сөздер.
Ұнамды сөз мақтау немесе қандай да іс-әрекетті ұату мақсатында айтылады.
Мысалы, （ақ көңіл）, （батыр）,（ әдемі）, 勤奋пысық сияқты сөздер. Ал,
керісінше жақтырмаған кезде, көңілің толмаған сәттерде қолданылатын сөздер
- ұнамсыз сөздер. Мысалы: （ат үсті） （жағымсу）（жек көру）т.б. сөздер
күшті эмоцияны білдіреді. Адам қандай да болмасын іс-әрекетке өзінің
көзқарасын, сезімін әрдайым білдіреді. Осылайша ұнамсыз және ұнамды
сөздердің қолданысы пайда болады. Қытай тіліндегі ұнамсыз және ұнамсыз
сөздердің қолданылуы күрделілеу, сондықтан тіл үйренушілерге оларды жөнімен
қолдану біраз қиыншылықтар әкеледі. Алайда дайын құрастырылған сөйлемдерде
қай мағынада айтылып тұрғанын ажыратуға болады. Мысалы: сөйлемінде
Гулидің әрі ақылды әрі қабілетті екендігін ұнамды сөздерді қолдана
отырып, оған деген сүйіспеншілігін білдіреді. Ол өте тәкаппар сөйлемінде
ұнамсыз мағынаны тәкаппар сөзі нық беріп тұр.
Ұнамсыз сөздің ұнамды сөз болып қолданылуын, сөздердің эмоциясына қарай
бөлетін болсақ, ұнамды, ұнамсыз, бейтарап болып бөлінеді. Бұлар туралы
анықтаманы да жоғарыда атап өттік. Кейбір ұнамды сөздермен ұнамсыз сөздер
ерекше бір тілдік ортада, олардың эмоциясы өзгеріссіз емес, керісінше үлкен
өзгерісте болады.
Төменде бір ұнамсыз сөздің ұнамсыз мағынада қолдануын талқылаймыз.
Кейбір ұнамсыз сөздер басқа сөздермен сәйкесе келіп тұрақты бір тілдік
ортада ұнамсыздан ұнамды сөзге өзгеріп кетеді.
Мысалы: ，，. дың бұл сөйлемде бастапқы түп мағынасы: жүрегі темірдей
қатты сүйіспеншілігі жоқ, қатыгез адам деген мағынада келіп ұнамсыз сөз
болады. Бірақ та осы мәтінде бірнеше қарапайым ауыл әйелдерінің бойынан,
бүкілдей жаман мағынада емес, керісінше, тіпті де сол бірнеше әйелдің
соғысқа асығып үйлерінен кетіп әйелдерімен айырылсқан күйеулеріне деген
махаббатын білдірген, ұру деген күю, боқтау деген сүю осы сөзге лайық
келеді және біз әдетте көп айтатын мысалы: ；жаман қызұшқалақ бала
сияқты бір ыстық сезімді білдіреді, бұдан ұнамсыз сөздің ұнамды сөз болып
қолданылуы көп кездеседі. Ол бір тұрақты тілдік ортада мақтау мен жақсы
көру сияқты сезімін білдіруге көмектеседі.
Әрине, бір жерді сөзсіз атап өту керек. Ұнамсыз сөздің ұнамды мағынада
қолдануында тілдік дауысқа сөзсіз көңіл бөлу керек. Албаты, келсін-келмесін
пайдалана беруге болмайды, өйткені ол қанша дегенмен уақыттық ұнамды
мағынада қолдануға берілген.
Мысалы: . . 。Осы сөйлемге талдау жасайық“ұнамсыз” мағынасы бос қиялға
салыну, ойлаған ойы іс жүзіне, шындыққа лайық емес, өте ғажайып деген
мағынада, бірақ бұл сөз осы сөйлемде, осы тілдік ортада ғылыми
зерттеушілердің үнемі осындай батылдықпен ой жүгірту, ойлаған ойын
батылдықпен ұштастыруды қажет ететіндігін айтып, ұнамды сөз болып тұр.
Ұнамды сөз жақсы адамды мақтау, ал ұнамсыз сөз үнемі жаман адамды
бейнелеуде қолданылады. Сондықтан біз мысал келтіру арқылы нақты тілдік
ортаға негізделе отырып, қолданғанда сәйкес келетін келмейтініне талдау
жасаймыз. Әдетте, екі мысал келтіре отырып, біреуін жақсы мағынада
қолдануын, енді біреуі жаман жақтағы қолдануын түсіндіреміз.
1. Мысалы: (ағаштың түбінде қоянды қозғалмай күту).
好的方面：警察叔叔蹲伏了三天两夜. 守株待兔. 终于将三名贼抓获.
坏的方面：有的人整天只想着守株待兔，而不去努力进去，是永远不会有所作为 的。
Жақсы мағынада: полиция 3 күн екі түн жасырынып отырып, қозғалмай қоянды
күткен сияқты, ақыры 3 ұрыны қолға түсірді деген мағынада келіп тұр。
Жаман мағынада: кейбір адамдар күні бойы тек қозғалмай қоян күтіп, тырысып
алға баспай мәңгі ойлаған ісі орындалмайды деген мағынада.
2. Мысалы, - ағаш түбінде отырып қоянды күту бұл сөзді кәсіпті
құрметтейтін, әділеттлікті жақтайтын полиция қызметкерінің бойына қою онша
лайық емес, оны тек қана жаман жақты бейнелеуде қолданып отыр, сын,
жазғыру, кінәлауды білдіреді. Ұнамсыз сөз болады.
3. Мысалы， ：әндетіп тойлату,
好的方面: 郑成功收复了台湾，人们载歌 载舞欢庆胜利
坏的方面：敌人饶辛打腿了我库 他们载歌 载舞，开心不已
Бұл жерде载歌 载舞 адамдардың жеңістен кейінгі қуанышын бейнелеп, қуаныштан
әрі ән айтып, әрі би билеген көрініс өте лайықты. Бірақ та жауларды
бейнелеуде қолданғаны онша дұрыс емес, лайық емес. Сондықтан бұл сөз ұнамды
сөз болады.
4. Мысалы: асқақтау, мақтану.
好的方面：小明去市里参加作文竟赛， 得了一等奖， 我真为他骄傲！
坏个方面：小红期未考试数学得了98分。就骄傲的不的了
Жақсы мағында: қалаға барып мақала жарысына қатынасып бірінші дәрежелі
сыйлық алды. Мен ол үшін асқақтаймын, қуанамын.
Жаман мағында: маусымдық емтиханда 98 балл алып соған асқақтап жүр. Осы екі
сөйлемде жақсы жағынан да қолдануға болады, жаман жағынан да қолдануға
болады. Сондықтан бұл бейтарап сөзге жатады.
5. Мысалы: қатты шошыну
好的方面：同学们看见了一条水蛇， 吓得惊恐万状
坏的方面：敌人惊恐万状敌军舰队乱作一团
Жақсы мағынада: оқушылар бір су жыланын көріп қатты қорқып шошынды.
Жаман мағынада: жаулар қатты қорқып, жау әскерлерінің соғыс кемелері
шатасып кетті. әрі жақсы мағынада, әрі жаман мағынада қолдануға болады.
Сондықтан бұл бейтарап сөзге жатады.
Қытай тілінде көптеген сөздердің ұнамды және ұнамсыз мағынасы
болмайды. Мысалы: алаңдау қорқу, қозғалу, сияқты сөздер. Сондықтан біз
бұдан кейін сөздерді қолданғанда сөздің мағынасын анықтап қана қоймай,
сөзге қарап, олардың ұнамды немесе ұнамсыз сөз екенін айырып алу керек.
Сөзді, ойыңды жеткізіудің талабына сай пайдалансаң, сонда ғана өзіңнің
идеялық сезіміңді дұрыс әрі анық жеткізе аласың.
Қытай тілінде өлімді білдіретін ұнамды және ұнамсыз мағынада кездесетін
сөздер бар: кәмелетке толмағандар қайтыс болғанда қолданылатын жеке сөздер
тобы, даңқты адамдар қайтыс болатын сөздер тобы сол жағдайға сәйкес
қолданылмайтын болса, қолайсыз жағдайға әкелу мүмкін. Төмендегі тұрақты сөз
тіркестеріне тоқтала кетелік:
Өлімді білдіретін ұнамсыз сөздер:
өліп тыну
тозаққа түсіу
жаһаннан жөнелу
тегінне қайту
тынысы үзілу
патша өлсе құлап кетеді
жаһаннан кету
ұлықтың қайтыс болғанын айтады
халық арасындағы айтылу
өтіп кетті
дүниеден кетті
кетіп қалды
жүріп кетті
қайтып кетті
ұзақ ұйқыға кетті
батысқа кетті
未成年人死 кәмелетке толмағандар қайтыс болғанда айтылатын сөздер:
шетінеп кетті
жастай өлу
ерте өлу
басын тігу
мәңгілікке кетті
дүниеден қайтты
дүниеден қайтты
жек көрген адам өлсе
тегіне кетті
батыс аспанына атттанды
түгеді құрыды
монахтар өлсе
әулиеге кетті
әдемі адам өлсе
өзін-өзі өлтірсе
өмірін тастау
өзін тастау
денесін өлтіру
光容的死 Даңқты қаза тапқанда қолданылатын сөздер тобы:
қаза болу
даңқпен өлу
әділет жолында жан қию
бейнелеп айту
Марксті көргенге кетті
ата-бабасын көргенге кетті[ 17, 24б, 61б, 94б ]
Осындай өлімге қатысты сөздерді бір-бірімен шатыстыруға еш болмайды.
Тіл үйренушілер де осындай тұстарға аса көңіл бөле отыруы қажет. Айтылатын
сөз бен оның қолданылатын орны бір-бірімен сәйкес келмесе, қолайсыз
жағдайға тап болуымыз мүмкін. Қазақ халқында да осындай сөз тіркестерін
кездестіруімізге болады. Кішкентай нәрестені шетінеп кетті, үлкен
кісілерге о дүниеге аттанды, жүріп кетті, көз жұмды, қайтыс болды
десек, соғыста қайтыс болғандарда қаза тапты. Ал жануарларды өлді деп
айтамыз. Орындарын ауыстырып айтсақ кейде күлкі, кейде заны келтіруі мүмкін
2.2 Сөздің эмоциялық бояуы туралы
Сөздің эмоциялық бояуы дегеніміз - кей сөздер өзінің түп мағынасынан
басқа, сөздің эмоциялық мағынасы да ие болады. Яғни қуаныш пен қайғы,
қолдау мен қарсы болу секілді т.б. адам сезімін білдіретін сөздерді тілдің
эмоциялық бояуы дейміз. Мысалы: “” “” мағынасы бірдей, бірақ “成果”
жақсылықты, табысты білдіретіндіктен бұл ұнамды сөзге жатады. Ал соңғысы
ұнамсыз сөзге жатады, сондықтан қолдау, қуаттау, мақтау мағынасын
білдіретін сөздер ұнамды сөзге; жек көру, кемсіту, жабайы сөздері - ұнамсыз
сөзге жатады.
Ал кей сөздерде нақты эмоциялық бояу болмайды, бұл сөздерді бейтарап
сөздер деп атайды. Мысалы: демалу, ұйықтау, үй, ағаш т.б. Біздің
күнделікті қолданып, талдап жүрген ұнамды, ұнамсыз, бейтарап сөз дегеніміз
- бұл сөздердің тар мағынасындағы эмоциялық бояуға жатады. Себебі, кең
мағынада сөздердің эмоциялық бояуы анық емес, ол сөздерде құрмет,
байсалдылық, жанашырлық, аялау, өкініш мағыналары бар. Мысалыға: “” мен “”,
алдыңғысы жәй тәрбиелеу мағынасын білдіреді, онда ешқандай эмоциялық мән
жоқ. Ал соңғысы нұсқау, жол көрсетуді білдіреді. “”мен “” қарасақ,
алдыңғысы - жәй көмуді, соңғысы - ұлықтап көмуді береді.Осы уақытқа дейін
құрметтеу, аялау, жаны ашу, өкіну сөздерін ешкім де ұнамды әлде ұнамсыз
қылып бөле алмаған.
Сондықтан бейтарап сөз тілдің ұнамды немесе ұнамсыз мағынасын емес,
субъективті ойды ғана білдіреді.
Тілдің көптеген эмоциялық бояулары бар. Бұл негізінен екі жақты
қамтиды, яғни кең және тар мағынасындағы тілдің эмоциялық бояулары. Бірақ
негізінде мұғалімдер мен оқушыдардың зерттеу көлеміне қарасақ, көбінесе тар
мағынадағы тілдің эмоциялық бояуларын білдіреді, әрі тілдің бұл саласында
әлі де таластар бар, сондықтан әлі де зерттеулерді қажет етеді. Эмоциялық
бояуларды қалай пайдалану, бұл жазушының лексикологиялық шеберлігіне
байланысты. Бірақ сөздердің эмоциялық бояуларын зерттеушілер, талдау
жасаушылар, қолданушылар үшін, ең алдымен, сөздердің қандай эмоциялық
бояулары бар екенін білу арқылы сөздерді қалай игеру, қалай қолдану,
ажыратылуын біледі. Бірақ сөздердің бұл қасиетіне қаншама материалдар мен
оқу құралдарында жинақтау, талдау жүргізілсе де, көптеген оқушылар
сөздердің бұл қасиетінің ара жігін ажырата алмай қиналуда. Қытай тілін
үйренушілер грамматикадағы ұнамды және ұнамсыз сөздер сияқты құбылысқа аса
көңіл бөліп оқулары қажет. Себебі, ұқсас сөздердің қайсысын қандай жағдайда
қолданылатын білмей, орындарын ауыстырып алып қолданатын болса, кей кездері
күлкілі не болмаса, қайғылы жағдайға тап болуы мүмкін. Сондықтан мен
көптеген тіл мамандары және өз пікірімді қоса отырып тілдің эмоциялық
бояулары туралы төмендегі бірнеше ойды ортаға салғым келеді.
( 1 ) Эмоциялық сөз бен синоним сөздерінің байланысы.
Сөздердің эмоциялық қасиеті синоним сөздерден ажыратудың ең маңызды
әдісі. Синоним сөздер мағынасына қарай ұнамды, орташа, ұнамсыз сияқты үш
түрлі ерекшелігі бар. Мысалы: , , сөздері антоним сөздер, бірақ
果断 батыл,ұнамды мағыналы, 决断 орташа мағыналы, 武断 ұнамсыз
мағыналы сөзге жатады. Сол сияқты （ұнамды）, （бейтарап сөз）, （
ұнамсыз）.
Алайда барлық сөздер бұлай бола бермейді. Кей сөздер тек екі ғана
эмоциялық мағына береді.Мысалыға: “” мен “”, “” мен “” қатарлылар, ал кей
сөздерде тек қана орта және жағымды мағынасы бар. Мысалы: мен . Ал
кейбір сөздер орта және жағымсыз мағына береді. Мысалы: , , , ,
, және қатарлылар. Сөздердің орта, ұнамды, ұнамсыз мағына беретінін
ажырату білу керек,
Кей антоним сөздердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі заманда көптеген алдыңғы қатарлы елдерде ағылшын тілін
пессимистер, қытай тілін оптимистер оқиды деп айтылатын сөздер Қазақстан
елінің қытай тілін оқитын жастардың ұранына айналған секілді. Әлемнің көне
тілдерінің бірі болып есептелетін қытай тіліне адамдардың қызығушылығы
күннен-күнге өсуде. Қытай тілі саласы - біздің еліміздегі жас
мамандықтардың бірі деп айтсақ та болады. 90-шы жылдардың басында отандық
білім ордаларында қытай тілі пәнін оқыта бастады. Көрші елдің тілін
оқытуда, оқытушылар көптеген қиындықтармен кездесті. Осы уақытқа дейін
бірқатар проблемалар өз шешімін тапқанымен, әлі де қытай тілін оқытудың
зерттелетін салалары айтарлықтай көп.
Жер бетіндегі бірнеше өркениеттер иероглификалық хатты ерте замнда
қолданатын. Қоғам, ғылым және философиялық ойдың дамуымен қатар, әр елдегі
графикалық жазу біртіндеп әріптік жазумен ығыстырылды. Осы күнге дейін
өзінің жалпы қалпын сақтап, қолданыста бар жазудың бірі – қытай тілі.
Қазіргі таңда жазу белгілерінің семантикалық және фонетикалық түрлері бар,
қытай иероглифтері - семантикалық белгілер, яғни әрбір иероглиф бір не
бірнеше мағынаға ие. Сонау заманнан қытай иероглифтері әрине өзгеріске
ұшырады, мемлекет тарапынан да қытай иероглифтерін тез есте сақтау үшін
иероглифтерді бар мүмкіндігінше қысқартып, жеңілдету шаралары да өткізілді.
Жазу қытай елінің тарихында Шан-Инь б.з.д. XV ғасырда бар болатын. Оған куә
ретінде 1889 жылы Хэнань провинциясынан археологтардың қазба жұмыстары
нәтижесінде табылған жануарлардың сүйегіндегі жазбалар. Сонымен қатар, асқа
қолданатын ыдыстардың бетінде де көне жазбаның іздері табылған. Осынау ұзақ
уақыт бойы өз жазуын сол қалпы сақтап келу, бұл бір қытай халқының дәстүрді
мықты сақтау қасиеті шығар. Қазақ халқына да тән өзіндік жазуы Орхон-Енисей
ескерткіштерінде табылған, соны сақтап қалу, не болмаса қайта жаңғыртып,
қолданысқа енгізу әлі де қолымыздан келмеуде.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазіргі таңда қытай тілінің грамматикасы
толық-қанды зерттелген, алайда қазақстандық тіл үйренушілер үшін
мемлекеттік тілде, не болмасын орыс тілінде қажетті материалдар жоқ. Ұнамды
және ұнамсыз мағына - қытай тілінің грамматикалық ерекшеліктерінің бірі.
Мағынасы жағынан бір-біріне жақын сөздердің әрқайсысы өзінің қолдану реті
бар. Сөздіктерден қарағанда аудармасы бір-біріне ұқсас келетін, 才干, 才华,
才能 бұл үш сөздің де мағыналары бір-біріне жақын, алайда, кішкене
айырмашылық бар, бұлардың барлығы бір шама жоғары қабілетті білдіреді,
бірақ негізгі түйіні ұқсас емес, 才干 - бұл адамның жұмыс істеу қабілетін
білдіреді, 才华 - бұл сөз адамның парасаттылығы мен қабілетін білдіреді,
ал才能 - сөзі бір негізгі қимылды немесе ойды іске асыруда қолданылады.
Осындай сияқты мысалдар қытай тілінде жетерлік. Сонымен қатар қытай тілінде
сөздің эмоциялық мағынасына көңіл бөлу керек, сол сөздің ұнамды сөз немесе
ұнамсыз сөз екенін анықтап алу керек. Осындай сөздер жігін ажырататын
грамматикалық заңдылық – ұнамды және ұнамсыз мағына деп аталады. Ұнамсыз
сөздің ұнамды сөз болып қолданылуын, сөздердің эмоциясына қарай бөлетін
болсақ, ұнамды, ұнамсыз, бейтарап болып бөлінеді. Кейбір ұнамды сөздермен
ұнамсыз сөздер ерекше бір тілдік ортада, олардың эмоциясы үлкен өзгерісте
болады. Сөздің эмоциялық бояуы дегеніміз - кей сөздер өзінің түп
мағынасынан басқа, сөздің эмоциялық мағынасына да ие болады. Яғни қуаныш
пен қайғы, қолдау мен қарсы болу секілді т.б. адам сезімін білдіретін
сөздерді тілдің эмоциялық бояуы дейміз. Мысалы: “成果” cheng guo “后果”
hou guo мағынасы бірдей, бірақ “成果” жақсылықты, табысты білдіретіндіктен
бұл ұнамды сөзге жатады. Ал соңғысы ұнамсыз сөзге жатады, сондықтан қолдау,
қуаттау, мақтау мағынасын білдіретін сөздер ұнамды сөзге; жеккөру, кемсіту,
жабайы сөздері - ұнамсыз сөзге жатады.
Зертеу жұмысының мақсаты. Зерттеу еңбегінің басты мақсаты – қытай
тілінің грамматикалық ерекшеліктеріне тән, ұнамды және ұнамсыз мағына
құбылысын жан-жақты ашып көрсету. Жай сөздерде, не фразелогизмдерде
кездесетін бұл құбылысқа қаншалықты көңіл бөле үйрену қажеттігін, тіл
үйренушілерге жеткізу.
Зертеу жұмысының мақсатынан төмендегідей міндеттер туындайды:
• қытай тілі туралы жалпы түсінікті жеткізу
• қытай тілінің грамматикалық ерекшеліктерін көрсету
• қытай тілінің фонетикалық ерекшеліктерін көрсету
• қытай тілінің лексикалық ерекшеліктерін көрсету
• сөздің эмоциялық бояуы құбылысымен таныстыру
• ұнамды және ұнамсыз мағыналар түсінігін аша көрсету
• фразеологизмдердің ұнамды және ұнамсыз мағынада қолдануын мысалдар
арқылы көрсету
Зерттеудің пәні мен объектісі ретінде 汉语水平等级标准与语法等级大纲
оқулығын негізге ала отырып жұмыс жасадық. Бұл еңбекте ұнамды және ұнамсыз
мағыналарға түсініктеме толық қанды берілген. В.И. Гореловтың Грамматика
китайского языка еңбегінде жалпы қытай тілінің грамматикасына сипаттамалар
берілген, грамматикалық ерекшеліктердің бірі - сөздің эмоциялық бояуы
туралы бірер сөз қозғаған.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы: Диплом жұмысының теориялық және
әдіснамалық негіздері ретінде В.А. Курдюмовтың Курс китайского языка
Теоретическая грамматика оқулығы, 英语语法应试指导 оқулығы cонымен қатар,
көптеген ғылыми еңбектер мен сөздіктер де пайдаланылды. Атап айтқанда,
М.В. Софронов Киайский язык и китайское общество, Қытай тілі сөздігі
сияқты шет тліндегі еңбектері де пайдаланылды. Бірақ негізгі материалдар
интернет көзінен алынды. Себебі, толыққанды оқулық табылмады, оның қытай
тіліндегі материалдарын аудару арқылы ғылыми жұмыс атқарылды.
Зерттеу әдістері. Баяндау, жинақтау, текстологиялық, түсіндірмелі,
жүйелі-кешенді, салыстырмалы талдау әдістері қолданылған.
Зерттеудің теориялық-практикалық маңызы. Диплом жұмысының нәтижелері
ғылымның қытай тілі грамматикасы саласында, ұнамды және ұнамсыз
мағыналардың түрлері, қолдану тәсілдері, фразеологизмдердің ұнамсыз және
ұнамды мағынада келуі, сөздің эмоциялық бояулары туралы зерттеу жұмыстарын
жүргізуде пайдалы бола алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды
және пайдаланған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда жалпы қытай тіліне түсінік беріледі. Тарау екі
параграфтардан тұрады. Бірінші параграфта, жалпы тіл түсінігіне анықтама.
Екіншісінде, қытай тілінің фонетикалық, лексикалық және грамматикалық
ерекшеліктері топтастырылған.
Екінші тарауда негізгі тақырып ұнамды және ұнамсыз мағынаға анықтама
беру, мысалдары арқылы түсіндіру. Бұл тарау да екі параграфтардан тұрады.
Біріншісінде, ұнамды және ұнамсыз мағынанға жалпы түсінік, түрлері,
айырмашылықтары жайлы сөз қозғалса, екішісінде, сөздің эмоциялық бояуы
туралы жан-жақты зерттелген.
Үшінші бөлім қытай тілі фразеологизмдерінің ұнамды және ұнамсыз
мағынада айтылуы. Мысал келтіру арқылы фразеолгизмдер бірінші параграфында
талданған. Екінші параграфы синоним, антоним және ұнамды, ұнамсыз сөздердің
логикалық байланысы жайлы сөз қозғаймыз. Мысалдар арқылы ара жігін ашу
мақсатында бұл тарау зерттелген.
Қорытынды бөлімде қандай тілді алсақ та, сол тілдің өзіне тән
ерекшелігі болатындығы жайлы. Ұнамды және ұнамсыз мағынаға жеңіл-желпі
қарамау керектігі жайлы. Бұл категорияның сөйлеу, жазу мәдениетінде аса
маңызды екенін көрсету туралы сөз қозғаймыз.
1 ҚЫТАЙ ТІЛІ ЖӨНІНДЕ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Тіл туралы бірер сөз
Тіл дегеніміз не? Бұл сұраққа жауап көп және алуан түрлі. Өйткені адам
баласының сөйлесу тілі – қыры да, сыры да мол, өте күрделі құбылыс.
Қазіргі кездегі тілге берілген анықтамалар материалистік көзқарастарға
негізделеді. Онда тілдің қатынас қызметі де, экспрессивтік қызметі де
бірдей ескерілген. Қатынас құралы қызметі жағынан алынғанда: Тіл – қатынас
құралы, ол қоғам мүшелерінің бір-бірімен қатынас жасау, өзара түсінісу үшін
жаралған (Ф. Энгельс). Тіл – адам қатынасының аса маңызды құралы (В.И.
Ленин). Ал экспрессивтік қызметі жағынан алғанда: Тіл – ойдың тікелей
шындығы, ойды қалыптастыратын, жарыққа шығарушы құрал (К. Маркс).[10,
22бет]
Қатынас құралы болу – тілдің ең негізгі қызметі. Тілдің басқа қызметтерінің
барлығы оның осы негізгі қызметіне тәуелді.
Тіл дегеніміз – қатынас құралы, экспрессивтік қызмет атқырушы таңбалардың
тарихи түрде қалыптасқан жүйесі.
Тіл – халықтың тарихы, оның күллі өмірінің ізі. Тілден сол тілді жасаушы
халықтың арманы мен үміті, қайғысы мен қуанышы сезіліп тұрады.
Тіл – талай заманның жемісі. Ол бірнеше қоғамға қызмет ете береді. Мысалы,
қазақ тілі феодалдық қоғамға да, социалистік қоғамға да қызмет етті. Енді,
міне, нарықтық қатынас қоғамына да қызмет етіп отыр.
Тіл белгілі бір топтың, айталық, не байдың, не кедейдің мұқтажын өтеу үшін
емес, қоғамдағы барлық таптар үшін қызмет атқарады. Олай болса, тіл таптық
сипатқа емес, жалпы халықтық сипатқа ие болады. Бұл – оның ең басты
ерекшелігі.
Ендеше, адамзат тілі – биологиялық та, психологиялық та құбылыс емес, ол
қоғамдық (әлеуметтік) құбылыс, қоғамға қызмет етеді. Себебі тіл қоғам үшін,
қоғам мүшелерінің пікір алысып, өзара түсінісу үшін керек, сол үшін
жаралған, сол үшін жасалған. Пікір алысу, түсінісу қоғам бар жерде ғана
болады. Бір-бірімен сөйлесетін адамдар жоқ жерде тіл де жоқ. Қоғам қай
жерде, қашан туған болса, тіл де сол жерде, сол заманда пайда болған.
Қоғамсыз – тіл, тілсіз – қоғам болмайды.
Тілдің ең басты қызметі не?
Оның ең басты қызметі – қатынас құралы болуы. Тіл – адам баласы қоғамында
қатынас құралы, сөйлесіп, пікір алысудың құралы ретінде қызмет атқаратын
қоғамдық құбылыс.
Тіл мен қоғамның арасындағы байланыс екі жақты болады. Біріншісі: тілсіз
ешбір қоғам өмір сүре алмайды. Тіл жоқ жерде адамдардың қоғамда бірлесіп
еңбек етуі мүмкін емес. Өйткені тіл – қоғамның өмір сүруінің басты шарты.
Екіншісі: тіл қоғам бар жерде ғана өмір сүреді. Қоғамнан тыс тіл жоқ.
Тілдің екінші басты қызметі – ол ойлаудың, ойды жарыққа шығарудың құралы.
Адамның ойы тіл (сөйлемдер) арқылы белгілі болады. Демек, ойлау мен тіл бір-
бірімен тығыз байланысты.
Тілдің бұл екі қызметінің басқа, яғни қатынас құралы болу қызметі мен
ойлаудың құралы болу қызметінен басқа, тағы бір қызметі бар. Ол – оның
атауыштық (номинативтік) қызметі. Яғни тіліміздегі әрбір сөз, сөз тіркесі –
белгілі бір заттың, ұғымның, қимылдың, сынның аты, атауы болып табылады.
Тілдің төртінші қызметі – дүниетанымдық қызмет. Біәз дүниені тіл арқылы
танимыз. Өйткені тіл – дүниені (болмысты) бейнелеудің негізгі формасы.
Тілдің бесінші қызметі – экспрессивті-эмоционалдық қызмет. Тілдің
экспрессивті-эмоционалдық қызметі деп - адамның сол затқа, ұғымға деген
өзіндік (субъектиті) қатынасын, эмоциясын, яғни не жақсы көру, не жек көру
сезімін айтамыз. Мысалы: алақай, масқара, қап, айналайын т.б.
Тіл адамдардың қатынас құралы ретңнде барлық қоғамға қызмет етеді.
Сондықтан да, ол қоғамдық құрылыстың жойылуына байланысты жойылып
кетепейді. Себебі тіл – таптық емес. Оны белгілі бір тап жасамайды. Ол сол
тілде сөйлейтін барлық ұрпақтың күшімен жасалынады.
Тіл, негізінен алғанда, өзінің нысандық (объективтік) заңы бойынша дамиды.
Бірақ оның дамуы қоғамның дамуымен тығыз байланысты. Өйткені қоғам өмірінде
болған өзгерістер белгілі бір мөлшерде тілге де әсерін тигізеді, онда ізін
қалдырады.
Тіл мен ойлау өзара байланысты. Дыбыстық тіл де, абстракты ойлау да
адамға тән құбылыстар. Біріншіден, тіл де, ойлау да - адам миының
туындысы, соның жемісі: екіншіден, тіл де, ойлау да – қоғамдық құбылыстар.
Адамның ойы арқылы тілдік бірліктер (сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер)
болмыспен (объективті дүниемен) байланысқа түседі.
Қоғам мүшелерінің өзара пікір алысуы тіл арқылы іске асады. Адам өз ойын
басқаларға тіл арқылы айтып (не жазып) жеткізеді. Тыңдаушы да айтушының
ойын тіл арқылы түсінеді. Сондықтан болар, К. Маркс: Тіл дегеніміз – ойдың
тікелей шындығы - деген болатын. Демек, тіл – пікір алысу құралы, ойлаудың
құралы, ойды жарыққа шығару құралы. [11, 51 б]
Тағы да қайталайық: ойлау мен тіл бір-бірімен тығыз байланысты. Тіл
ойлаудың шығуымен бірге, бір мезгілде шығып қалыптасты және оның дамуымен
бірге дамып келеді. Ендеше, ойлаудың тілден тыс болуы мүмкін емес екен.
Демек, тіл бір түрлі қоғамдық құбылыс. Яғни адамзат қоғамның біртүрлі
ерекше байлығы болып табылатын тілді қоғамнан екі елі ажырату мүмкін емес.
Тіл қоғамсыз өмір сүре алмаса, қоғам да тілден айырыла алмайды. Егер тіл
болмаса, қоғамның дамуы тоқтап, адамдардың парасат-пайымы, сана-сезімі
ойсырап, тіршілігі өз ырғағынан айырылған болар еді. Демек тілдің
әлеуметтік сипатының өзін қоғамдық құбылыстар қалыптастырған
1.2 Қытай тілінің фонетикалық, лексикалық және грамматикалық ерекшеліктері
Тіл тек қана жай қарым-қатынас жасау, пікір алысудың құралы ғана
емес, бір ұлттың халықтық болмысының айнасы. Демек, басқа халықтың тілін
білдім деген сөз, сол халықтың ділін білдім деген сөз. Бұның себебі тілдің
тағдыры сол халықтың тағдырымен, тілдің тарихи сол халықтың тарихымен біте
қайнасып, бір тұлға болып, бүтін бітімге айналып кеткендігінде.
Қытай тілінің грамматикасына тоқталмастан бұрын грамматика мәселесінің
өзіне жеке тоқталып өтейік. Грамматика дегеніміз – тілдегі сөздерді
біріктіру, сөйлем құрау ережелері. Ол лингвистикадағы маңызды
категориялардың бірі. Яғни грамматика нақты сөз бен сөйлемдердің
мағыналарын түсіндірмейді, есесіне сөз бен сөйлемдерде болатын нақты
құрылымдық заңдылықтар мен құбылыстарды түсіндіреді. Өйткені тек сөздерді
тізіп қоя салумен ғана пікірлесу жүзеге аспайды. Ол мақсатқа жету үшін
тілдік заңдылықтардан пайдалана отырып, сөздерді кіріктіре біріктіруге тура
келеді. Ал жеке сөздер қайткенде кірігеді, қайткенде бірігеді... деген
мәселелерді грамматика зерттейді. Сондықтан да грамматика тілді зерттеудің
негізгі 4 құрамдас бөлігінің бірі болып есептеледі (фонетика, лексика,
грамматика, семасиология). [12, 6 б]
Грамматика сөзі біріншіден – тілдің құрылымдық заңдылықтары, екіншіден
– тілдің құрылымдық заңдылықтары мен құбылыстарын зерттейтін ғылым деген
мағыналарды білдіреді.
Грамматика өз ішінен екі үлкен салаға бөлінеді: сөздердің жасалуы мен
түрленуін зерттейтін саласы – морфология деп аталады да, сөз тіркестері мен
сөйлемдерді қаратыратын саласы - синтаксис деп аталады. Демек грамматика
жеке ғылым, дербес пән ретінде тілдегі сөздердің жасалуы мен түрленуін және
сөз тіркестері мен сөйлемдердің жасалу заңдылықтарын қарастырады.
Әр тілдің грамматикалық ерекшелігі болады. Бір ғана сөйлем мүшелерінің
сөйлемдегі рет тәртібін алып айтатын болсақ, соның өзі әр тілде әр басқа
болып келеді. Мәселен, қытай тіліндегі сөйлем мүшелерінің рет тәртібі –
бастауыш – баяндауыш - толықтауыш деген рет тәртіппен келеді.
Ал қытай тілі грамматикасын біз бұл арада дәстүрлі грамматика бойынша
қарастырамыз. Жоғарыда атап өткеніміздей, дәстүрлі грамматика өз ішінен –
морфология, синтаксис деген екі үлкен салаға бөлінеді. Мұнда морфология
сөздің құрылымдық заңдарын, сөздің таптарын және ерекшеліктерін
қарастырады. Ал синтаксис сөз тіркестерінің құрылымдарын, сөйлем мүшелерін
және сөйлем түрлерін т.б. сөйлемдік құбылыстарды зерттейді.
Морфология мен синтаксис – грамматиканың бөлек-бөлек екі саласы болғанымен,
олар бір-бірімен өзара тығыз байланыста болады. Мысалы:不但A 而且 B Деген
сөйлем үлгісі сатылы құрмалас сөйлем ретінде синтаксиске тән болса; 不但
мен 而且 жалғаулық ретінде морфология категориясына жатады. Сондықтан
грамматиканы үйренгенде морфология мен синтаксистік біріне олай, біріне
бұлай қарамау керек. Ал қытай тілін өзге тілдермен салыстыра келгенде, оның
мынадай ерекшеліктері: фонетикалық, лексикалық және грамматикалық бар деуге
болады.
1. Фонетикалық ерекшелігі.
Cөз дегеніміз - қыры-сыры мол, күрделі категория. Сөздің мағыналық,
дыбыстық шығу төркіні, даму тарихы, қолдану ерекшелігі, жасалу
жолы,өзгерілу жүйесі және басқа алуан түрлі жақтары бар.
Тіл ғылымының әр саласы сөзді әрқилы тұрғыдан қарап тексереді. Мысалы,
сөздің дыбыстық жағының сыр-сипатын оның белгілі бір дыбыстық комплекс
арқылы құлаққа естілетінінен байыптаймыз. Дыбыстық комплекс дегеніміз –
сөздің дыбыстық жамылысы. Бір тілде сөйлейтін адамдардың бәрі де белгілі
бір ұғымды, белгілі бір дыбыстық жамылыш арқылы айтып, сол дыбыстық жамылыш
арқылы естіп, сол арқылы сөз түрінде қабылдайды.Екінші сөзбен айтқанда,
дыбыстық жамылыш белгілі бір ұғымның аты я атауы (сөз) ретінде қызмет
атқарады.
Дыбыстық комплекс, біріншіден, бір тұтас комплекстік тұлға болса,
екіншіден жеке-жеке дыбыстарға бөлшектенетін немесе, керісінше, жеке-жеке
дыбыстардан құралатын тұлға.(единица).Сөздің осындай дыбыстық жақтарымен
байланысты мәселелерін зерттеу –тіл білімінің фонетика тарауының міндеті.
[12, 29 б]
Қазіргі қытай тілі фонетикасының өзге тілдер фонетикасымен
салыстырғанда көзге ұрып тұратын көрнекті бір ерекшелігі – мейлі бір
буынның басында немесе соңында болсын екі не үш дауыссыз дыбыстар қатар
келетін жағдай кездеспейді. Бұл жағдайда түркі немесе славян тілдерімен
салыстырғанда, әсіресе анық байқалады. Мысалға қазақ тіліндегі өрт,
құрт деген бір буынды сөздегі іркес-тіркес келіп тұрған дауыссыздарды
алайық немесе орыс тіліндегі екі-үш дауыссыздың қатар келетін жағдайларын
(парк, здраствуй) алайық, бұл секлді құбылыстар қытай тілінің фонетикасына
мүлде жат. Бұдан шығатын қорытынды мынау: қытай тіліндегі буындардың
құрылымдық формасы ретті, буындардың шет-шекарасы өте айқын. Есесіне
сөздердегі дауысты дыбыстардың орны ерекше, яғни буындардағы дауысты
дыбыстардың сандық самағы дауыссыздардан әлде қайда көп екендігін байқауға
болады. Сондай-ақ ашық буынның көптігі де, әр буынды тиесілі ырғақ (тон)
болатындығы да қытай тілі фонетикасының басты ерекшелігі есептеледі.
Қытай тілінде төрт тон бар, яғни әрбір буын сөздің өзіне тән дыбысталуы,
әуені бар десек те болады. Олар: 1 тон() дыбыс бірқалыпты айтылады, 2 тон
() дыбыс жоғары көтеріледі, 3тон () дыбыс төмен түсіп, қайта өз орнына
келеді, 4 тон () дыбыс төмен түседі. [13, 4 б]
Тіл ерекшелігіндегі тондар тек мағынасын ажырату функциясын ғана беріп
қоймай, сонымен қатар сөйлеуде рифма мен әуендік дыбысталу беріп отырады.
Әртүрлі тонмен айтылатын бір буын әртүрлі мағына береді.
2. Лексикалық ерекшелігі.
Қазіргі қытай тілі лексикасының басты ерекшеліктерінің бірі –
сөздердің дәстүрлі бір буындылықтан жаппай қос буындылыққа қөшіп бара
жатқандығы. Бұл жағдай, әсіресе, мына бірнеше себептерден анық байқалуда.
Біріншіден, көне қытай тіліндегі бір буынды сөздердің түгелге дерлік екі
буынды сөздер басуда. Мысалы, көне қытай тілінде көз - ---目деген жалғыз
сөз болса, бүгінде оның орның 眼睛 деген қос буынды сөздің басқаны
белгілі. Сол секілді - 军 -нің орнын 军队- ның басқанын т.с.с. атауға
болады. Екіншіден, көне қытай тіліндегі бір буынды сөздердің біразы қазіргі
қытай тілінде аллофондық рөл атқарып, қос буынды сөз жасаудың белсендісі
болып алған жайы бар. Мысалы, көне қытай тілінде білу деген мағынасы
білдіретін 习 деген сөз бүгінде үйрену.
学习 Пысықтау 练习 практика 实习 немесе 习题 (пысықтау сұраулары)
деген секілді қос буынды сөз жасайтын аллофон болып жүр. Бұған да мысал
көп. Үшіншіден, қытай тіліндегі бұрын-сонды қалыптасқан сөздер немесе сөз
тіркестері уақыт озған сайын өзінен-өзі ықшамдалып, қос буынды сөздерге
өзгеріп барады. Мысалы,科学研究 - 科研医疗效果 - 医疗
өзгеру секілді үрдісі бел алуда. Төртіншіден, өзге тілдерден дыбыстық
аударма арқылы кірген көп буынды сөздердің де орнын таза қытайша екі буынды
сөздер иеленуде.
Бұлардан тыс қытай тілі лексикасының тағы бір көрнекті ерекшелігі
ретінде – түбір сөздерді біріктіру арқылы жаңа сөз жасағыштық қасиетін
айтуға болады. Демек қытай тілінің сөз жасау ерекшелігі сөзді туындату
арқылы емес, түбір сөздерді біріктіру арқылы жүзеге асатындығын аңғаруға
болады.
Қытай тілінде 80000 сөз бірлігі бар. Қытай тілінде емін-еркін сөйлесіп,
газет-журналдарын оқи алатын дәрежеге жету үшін 4-5 мың иероглифын білсе
жетерлік. Себебі негізгі айналымда осы иероглифтер жүреді, сонымен қатар
бір иероглифтін бірнеше мағынасы болуы мүмкін, мысалы ойлау, сағыну, бір
нәрсені жасағысы келу 想 иероглифімен беріледі. Бір иероглиф келесі бір
буынмен бірге келіп, басқа мағына береді. Мысалы, 飞机 - ұшақ, 机会 –
мүмкіндік екі сөзде кездесетін机 иероглифі екі сөзде екі жаңа сөзін құрап
тұр.
Қытай тілінің қалған 75 000 сөзі классикалық еңбектер бетінде қалып қоюда,
себебі коммуникативтік құрал ретінде қолданылмайды. Қалған жартысы
терминдер, мысалы әскери терминдерді алатын болсақ, сол салада қызмет
ететін адамдар ғана қолданады. Қарапайым қытайлық оны күнделікті өмірде
қолданбайды, егер кездесіп қалса, сөздіктің көмегінсіз бұл жерде еш
болмайды.
Қытай тілінің тағы да бір фонетикалық ерекшелігі – pinyin, яғни
сөздердің дыбысталуын транскрипция арқылы беру. Рinyin инициаль және
финальдан тұрады. Олар дауысты және дауыссыз дыбыстардың қосындысынан
тұрады. Инициаль мен финальдің шектеулі саны бар. 1958 жылы қытай тілін
жеңілдету мақсатында фонетикалық алфавит – pinyin қолданысқа енгізілді.
Рinyin төмендегідей мақсаттарда қолданылды:
- Білімі жоқ балаларды оқытуа, шетелдіктеге білім беру саласында
- Сөздіктерді алфавит принципі бойынша құрастыру мақсатында
- Иероглифті танып білмейтін адамдардың керекті компания, орынды
тез табу мақсатында атауларды pinyinмен беру
Сонымен қатар pinyin кітаптар мен документтерде, күнделікті өмірде
қытайлықтармен қолданылмайды.
3. Грамматикалық ерекшелігі.
Қытай тілінің жай сөйлем құрылымы мынадай: бастауыш + баяндауыш +
толқтауыш, бұл норма күрделі сөйлемдерге де тән. Аморфты тіл болғандықтан,
сөз өзгеру тән емес. Яғни, қытай тілі грамматикасына уақыт, аспект,
жақ, септік, сан сияқты категорияны көрсететін грамматикалық тәсілдер
жоқ. Сөздер бір-бірінен тәуелсіз, тек сөйлем құрылымын сақтай отырып,
сойлем құраса болғаны. Мысалы, мен дүкенге барам сөйлемі қытайша мынадай
ретпен айтылады мен + бару + дүкен, не болмаса орыс тілі мұғалімі қытай
тілінде орыс тілі + мұғалім деп айтылады.
Қазіргі қытай тілі грамматикалық ерекшелігі тұрғысынан аналитикалық
тілге жатады. Яғни онда жеке сөздің өз басы өзгеріске ұшырамайды да,
грамматикалық мағыналар көп жағдайда сөздердің орын-реті, шылаулар арқылы
білдіріп жатады. Мысалы: 他找我 деген сөйлемде 他 бастауыш болатын
болса, 我找他 деген сөйлемде толықтауыш қызметін атқарып тұр. Сол
сияқты 我和老师. 我的老师 сөйлемдерінде《和 және的》 шылауларының
арқасында, біресе салалас, біресе сабақтас тіркес болып тұр. Ал ұқсас бір
етістіктің соңынан жалғанған 着 шылауы сол істің әлі жалғасып жатқандығын,
ал 完 шылауы іс-әректтің аяқталғандығын білдіреді.
Қазіргі қытай тілі грамматикасындағы көрнекті ерекшелік деуге тұрарлық
құбылыстың бірі – ондағы шама есім (мөлшер сөз) мағынасын білдіретін
сөздердің көптігі. Бұл топтағы сөздердің көптігі соншалық, қытай тілі
морфологиясында ол өзінше сөз табы ретінде қарастырылады. Басқа қандай
тілді алсақ та, әрбір зат есімнің сырт келбетінің ерекшелігіне сай
(ұзындығы, жалпақтығы т.б. ) өзіне тән мөлшер сөздің болуы көптеп
кездеспейтін құбылыс. Яғни қытай тілінде зат есімді анықтап келетін сан
есім зат есімге тіке қосақталмайды. Міндетті түрде сол заттың сандық
сапасын білдіретін мөлшер есімдер зат есімнен сан есімнің ортасында тұруы
керек. Бұған мысал келтіріп жату басы артық жұмыс. Қытай тілінде барлық зат
есімдердің өзіне тән мөлшер есімдері болады.
Қытай иероглифтеріне тағы да тән бір ерекшелік – иероглифтердің
кілттерден (графемалардан) құралуы. Қытай тілін үйреткенде осы кілттерді
үйретуден бастаған жөн. Мысалы, жақсы сөзі әйел және бала графемаларынан
тұрады, мағыналық түсінігі – ана мен бала бірге болса жақсы болады. Сол
сияқты қолмен атқарылатын жұмыстарға қол графемасы сол жақта әрдайым
кездеседі: 打,拿, 找,捡,授т.б.
Сонымен қатар төмендегідей ерекшеліктерін атап көрсеткен жөн:
• Қытай тілінің негізгі бірлігі – иероглиф.
• Иероглиф сөз емес, ол түсінік.
• Қытай тілінің сөз жасамы:
- қытай тілінің көптеген сөздері бір иероглифтен тұрады, негізінен
бұл көне тілден сақталып қалғандары
- сөздердің көбісі екі иероглифтен тұрады.
- Ал кейбірі үш не одан да көп иероглифтерден тұрады.
- Бір сөздегі буындардың мағынасын білгенімен, екеуін қатар қойып,
біріктіргендегі мағынасын кейде білмей қалуыңда мүмкін.
Сондықтан,сөздерді толығымен жаттаған абзал.
- Жеке сөздермен қоса, сол сөзбен бірігіп келетін сөздеді де
жаттаған дұрыс болады.
• иероглиф өзі жеке морфологиялық сипатқа ие болмайды. Жеке өзі
бастауыш, толықтауыш не болмаса етістік пен есімшеге т.б.
жатпайды.
• Иероглифтің морфологиялық белгілері тек қана контексте көрінеді
• Бір иероглиф контекске қарай бастауыш та, баяндауыш та, толықтауш
та болып келе береді. Мысалы, 好hao жақсы деген мағынаны
білдіреді. 爱 ai (жақсы көру) иероглифімен қосыла爱好aihao
хобби, 好人haoren жақсы адам 好学haoxue оқығанға жеңіл,
оқуды ұнату , 冷lengиероглифімен 好冷haoleng қандай суық! деген
бір иероглиф жанындағы иероглифтері ауыса отырып, сан алуан
мағынаны береді.
• Бастауыш пен толықтауыш жіктелмейді, септелмейді, саны өзгермейді.
Мұндай жіктелу сияқты өзгерістерді көрсететін арнайы иероглифтер
бар. Кітап пен кітаптар сөзі бір 书иероглифімен беріледі.
Санының көптігі не аздығы контекст арқылы білеміз. Мысалы,我看书
(мен кітап оқып отырмын), 图书馆里有很多书 (кітапханада кітаптар
бар). Баяндауыш жіктелмейді, септелмейді және саны көрсетілмейді.
Уақыттық көрсеткіштер белгілі иероглифпен беріледі.
• Қытай тілінде жұрнақ, жалғау мен қосымша жоқ.
• Иероглифтің жазылуы сөз табына қарай өзгермейді.
• Қытай тілінің синтаксисі қатаң ережеден тұрады. Сөйлемнің белгілі
құрылу реті бар.
• Қытай тілі сөйлемінің ретінен, сөйлемнің мағынасы өгереді.
• Қытай тілінің пунктуациясы қарапайым, бірнеше ғана ережелерден
тұрады.
Қандай да бір шет тілін оқи бастаған кезде оның лексикалық,
фонетикалық және грамматикалық ерекшеліктеріне аса назар аудара үйренген
жөн. Негізгі лексикалық, фонетикалық және грамматикалық ерекшеліктерін
анық, дұрыс білу шет тілін оқуда үлкен септігін тигізеді.
2 ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ҰНАМДЫ ЖӘНЕ ҰНАМСЫЗ СӨЗДЕР
2.1 Ұнамды және ұнамсыз сөздер туралы түсінік
Тіл дегеніміз - адамзат қоғамында кем болса болмайтын қарым-қатынас
құралы, жазушының идеялық сезімін білдіруде қолданылатын материялы мен
құралы. Қытай тілі сөзге өте бай, қытай тілінде мағыналас сөздер өте көп.
Кейбір мағыналас сөздерге қарағанда мағыналық парқы өте үлкен емес екенін
байқаймыз, ал өте тар көлемде талдау жасасақ, мағына жағында айырмашылық
бар екенін байқаймыз, мысалы: , , бұл үш сөздің де мағыналары бір-біріне
жақын, бірақ та кішкене парық бар, бұлардың барлығы бір шама жоғары
қабілетті білдіреді, бірақ негізгі түйіні ұқсас емес, 才干 - бұл адамның
жұмыс істеу қабілетін білдіреді, 才华 - бұл сөз адамның парасаттылығы мен
қабілетін білдіреді, ал才能 - сөзі бір негізгі қимылды немесе ойды іске
асыруда қолданылады, сонымен қатар қытай тілінде сөздің эмоциялық
мағынасына көңіл бөлу керек, сол сөздің ұнамды сөз немесе ұнамсыз сөз
екенін анықтап алу керек, мысалы: – тұрақты, - қажырлы, төзімді, бұл
сөздер ұнамды сөздер. - бір мойын, - ақымақ бұл сөздер ұнамсыз сөздерге
жатады, ал бұлардың қолданылуына келсек, ұнамды сөз - жақсы, мақтау, риза
болу мағыналарында қолданылады, ал ұнамсыз сөздер - жек көру, кектену,
ренжу мағыналарында қолданылады. Сөздердің мақтау-даттау эмоциясы қарама-
қарсы сөздерде өте анық байқалады, мысалы: - （пысық
- жалқау), - （әдемі - көріксіз）, - （батыл - қорқақ）сияқты т.б.
сөздер.
Ұнамды сөз мақтау немесе қандай да іс-әрекетті ұату мақсатында айтылады.
Мысалы, （ақ көңіл）, （батыр）,（ әдемі）, 勤奋пысық сияқты сөздер. Ал,
керісінше жақтырмаған кезде, көңілің толмаған сәттерде қолданылатын сөздер
- ұнамсыз сөздер. Мысалы: （ат үсті） （жағымсу）（жек көру）т.б. сөздер
күшті эмоцияны білдіреді. Адам қандай да болмасын іс-әрекетке өзінің
көзқарасын, сезімін әрдайым білдіреді. Осылайша ұнамсыз және ұнамды
сөздердің қолданысы пайда болады. Қытай тіліндегі ұнамсыз және ұнамсыз
сөздердің қолданылуы күрделілеу, сондықтан тіл үйренушілерге оларды жөнімен
қолдану біраз қиыншылықтар әкеледі. Алайда дайын құрастырылған сөйлемдерде
қай мағынада айтылып тұрғанын ажыратуға болады. Мысалы: сөйлемінде
Гулидің әрі ақылды әрі қабілетті екендігін ұнамды сөздерді қолдана
отырып, оған деген сүйіспеншілігін білдіреді. Ол өте тәкаппар сөйлемінде
ұнамсыз мағынаны тәкаппар сөзі нық беріп тұр.
Ұнамсыз сөздің ұнамды сөз болып қолданылуын, сөздердің эмоциясына қарай
бөлетін болсақ, ұнамды, ұнамсыз, бейтарап болып бөлінеді. Бұлар туралы
анықтаманы да жоғарыда атап өттік. Кейбір ұнамды сөздермен ұнамсыз сөздер
ерекше бір тілдік ортада, олардың эмоциясы өзгеріссіз емес, керісінше үлкен
өзгерісте болады.
Төменде бір ұнамсыз сөздің ұнамсыз мағынада қолдануын талқылаймыз.
Кейбір ұнамсыз сөздер басқа сөздермен сәйкесе келіп тұрақты бір тілдік
ортада ұнамсыздан ұнамды сөзге өзгеріп кетеді.
Мысалы: ，，. дың бұл сөйлемде бастапқы түп мағынасы: жүрегі темірдей
қатты сүйіспеншілігі жоқ, қатыгез адам деген мағынада келіп ұнамсыз сөз
болады. Бірақ та осы мәтінде бірнеше қарапайым ауыл әйелдерінің бойынан,
бүкілдей жаман мағынада емес, керісінше, тіпті де сол бірнеше әйелдің
соғысқа асығып үйлерінен кетіп әйелдерімен айырылсқан күйеулеріне деген
махаббатын білдірген, ұру деген күю, боқтау деген сүю осы сөзге лайық
келеді және біз әдетте көп айтатын мысалы: ；жаман қызұшқалақ бала
сияқты бір ыстық сезімді білдіреді, бұдан ұнамсыз сөздің ұнамды сөз болып
қолданылуы көп кездеседі. Ол бір тұрақты тілдік ортада мақтау мен жақсы
көру сияқты сезімін білдіруге көмектеседі.
Әрине, бір жерді сөзсіз атап өту керек. Ұнамсыз сөздің ұнамды мағынада
қолдануында тілдік дауысқа сөзсіз көңіл бөлу керек. Албаты, келсін-келмесін
пайдалана беруге болмайды, өйткені ол қанша дегенмен уақыттық ұнамды
мағынада қолдануға берілген.
Мысалы: . . 。Осы сөйлемге талдау жасайық“ұнамсыз” мағынасы бос қиялға
салыну, ойлаған ойы іс жүзіне, шындыққа лайық емес, өте ғажайып деген
мағынада, бірақ бұл сөз осы сөйлемде, осы тілдік ортада ғылыми
зерттеушілердің үнемі осындай батылдықпен ой жүгірту, ойлаған ойын
батылдықпен ұштастыруды қажет ететіндігін айтып, ұнамды сөз болып тұр.
Ұнамды сөз жақсы адамды мақтау, ал ұнамсыз сөз үнемі жаман адамды
бейнелеуде қолданылады. Сондықтан біз мысал келтіру арқылы нақты тілдік
ортаға негізделе отырып, қолданғанда сәйкес келетін келмейтініне талдау
жасаймыз. Әдетте, екі мысал келтіре отырып, біреуін жақсы мағынада
қолдануын, енді біреуі жаман жақтағы қолдануын түсіндіреміз.
1. Мысалы: (ағаштың түбінде қоянды қозғалмай күту).
好的方面：警察叔叔蹲伏了三天两夜. 守株待兔. 终于将三名贼抓获.
坏的方面：有的人整天只想着守株待兔，而不去努力进去，是永远不会有所作为 的。
Жақсы мағынада: полиция 3 күн екі түн жасырынып отырып, қозғалмай қоянды
күткен сияқты, ақыры 3 ұрыны қолға түсірді деген мағынада келіп тұр。
Жаман мағынада: кейбір адамдар күні бойы тек қозғалмай қоян күтіп, тырысып
алға баспай мәңгі ойлаған ісі орындалмайды деген мағынада.
2. Мысалы, - ағаш түбінде отырып қоянды күту бұл сөзді кәсіпті
құрметтейтін, әділеттлікті жақтайтын полиция қызметкерінің бойына қою онша
лайық емес, оны тек қана жаман жақты бейнелеуде қолданып отыр, сын,
жазғыру, кінәлауды білдіреді. Ұнамсыз сөз болады.
3. Мысалы， ：әндетіп тойлату,
好的方面: 郑成功收复了台湾，人们载歌 载舞欢庆胜利
坏的方面：敌人饶辛打腿了我库 他们载歌 载舞，开心不已
Бұл жерде载歌 载舞 адамдардың жеңістен кейінгі қуанышын бейнелеп, қуаныштан
әрі ән айтып, әрі би билеген көрініс өте лайықты. Бірақ та жауларды
бейнелеуде қолданғаны онша дұрыс емес, лайық емес. Сондықтан бұл сөз ұнамды
сөз болады.
4. Мысалы: асқақтау, мақтану.
好的方面：小明去市里参加作文竟赛， 得了一等奖， 我真为他骄傲！
坏个方面：小红期未考试数学得了98分。就骄傲的不的了
Жақсы мағында: қалаға барып мақала жарысына қатынасып бірінші дәрежелі
сыйлық алды. Мен ол үшін асқақтаймын, қуанамын.
Жаман мағында: маусымдық емтиханда 98 балл алып соған асқақтап жүр. Осы екі
сөйлемде жақсы жағынан да қолдануға болады, жаман жағынан да қолдануға
болады. Сондықтан бұл бейтарап сөзге жатады.
5. Мысалы: қатты шошыну
好的方面：同学们看见了一条水蛇， 吓得惊恐万状
坏的方面：敌人惊恐万状敌军舰队乱作一团
Жақсы мағынада: оқушылар бір су жыланын көріп қатты қорқып шошынды.
Жаман мағынада: жаулар қатты қорқып, жау әскерлерінің соғыс кемелері
шатасып кетті. әрі жақсы мағынада, әрі жаман мағынада қолдануға болады.
Сондықтан бұл бейтарап сөзге жатады.
Қытай тілінде көптеген сөздердің ұнамды және ұнамсыз мағынасы
болмайды. Мысалы: алаңдау қорқу, қозғалу, сияқты сөздер. Сондықтан біз
бұдан кейін сөздерді қолданғанда сөздің мағынасын анықтап қана қоймай,
сөзге қарап, олардың ұнамды немесе ұнамсыз сөз екенін айырып алу керек.
Сөзді, ойыңды жеткізіудің талабына сай пайдалансаң, сонда ғана өзіңнің
идеялық сезіміңді дұрыс әрі анық жеткізе аласың.
Қытай тілінде өлімді білдіретін ұнамды және ұнамсыз мағынада кездесетін
сөздер бар: кәмелетке толмағандар қайтыс болғанда қолданылатын жеке сөздер
тобы, даңқты адамдар қайтыс болатын сөздер тобы сол жағдайға сәйкес
қолданылмайтын болса, қолайсыз жағдайға әкелу мүмкін. Төмендегі тұрақты сөз
тіркестеріне тоқтала кетелік:
Өлімді білдіретін ұнамсыз сөздер:
өліп тыну
тозаққа түсіу
жаһаннан жөнелу
тегінне қайту
тынысы үзілу
патша өлсе құлап кетеді
жаһаннан кету
ұлықтың қайтыс болғанын айтады
халық арасындағы айтылу
өтіп кетті
дүниеден кетті
кетіп қалды
жүріп кетті
қайтып кетті
ұзақ ұйқыға кетті
батысқа кетті
未成年人死 кәмелетке толмағандар қайтыс болғанда айтылатын сөздер:
шетінеп кетті
жастай өлу
ерте өлу
басын тігу
мәңгілікке кетті
дүниеден қайтты
дүниеден қайтты
жек көрген адам өлсе
тегіне кетті
батыс аспанына атттанды
түгеді құрыды
монахтар өлсе
әулиеге кетті
әдемі адам өлсе
өзін-өзі өлтірсе
өмірін тастау
өзін тастау
денесін өлтіру
光容的死 Даңқты қаза тапқанда қолданылатын сөздер тобы:
қаза болу
даңқпен өлу
әділет жолында жан қию
бейнелеп айту
Марксті көргенге кетті
ата-бабасын көргенге кетті[ 17, 24б, 61б, 94б ]
Осындай өлімге қатысты сөздерді бір-бірімен шатыстыруға еш болмайды.
Тіл үйренушілер де осындай тұстарға аса көңіл бөле отыруы қажет. Айтылатын
сөз бен оның қолданылатын орны бір-бірімен сәйкес келмесе, қолайсыз
жағдайға тап болуымыз мүмкін. Қазақ халқында да осындай сөз тіркестерін
кездестіруімізге болады. Кішкентай нәрестені шетінеп кетті, үлкен
кісілерге о дүниеге аттанды, жүріп кетті, көз жұмды, қайтыс болды
десек, соғыста қайтыс болғандарда қаза тапты. Ал жануарларды өлді деп
айтамыз. Орындарын ауыстырып айтсақ кейде күлкі, кейде заны келтіруі мүмкін
2.2 Сөздің эмоциялық бояуы туралы
Сөздің эмоциялық бояуы дегеніміз - кей сөздер өзінің түп мағынасынан
басқа, сөздің эмоциялық мағынасы да ие болады. Яғни қуаныш пен қайғы,
қолдау мен қарсы болу секілді т.б. адам сезімін білдіретін сөздерді тілдің
эмоциялық бояуы дейміз. Мысалы: “” “” мағынасы бірдей, бірақ “成果”
жақсылықты, табысты білдіретіндіктен бұл ұнамды сөзге жатады. Ал соңғысы
ұнамсыз сөзге жатады, сондықтан қолдау, қуаттау, мақтау мағынасын
білдіретін сөздер ұнамды сөзге; жек көру, кемсіту, жабайы сөздері - ұнамсыз
сөзге жатады.
Ал кей сөздерде нақты эмоциялық бояу болмайды, бұл сөздерді бейтарап
сөздер деп атайды. Мысалы: демалу, ұйықтау, үй, ағаш т.б. Біздің
күнделікті қолданып, талдап жүрген ұнамды, ұнамсыз, бейтарап сөз дегеніміз
- бұл сөздердің тар мағынасындағы эмоциялық бояуға жатады. Себебі, кең
мағынада сөздердің эмоциялық бояуы анық емес, ол сөздерде құрмет,
байсалдылық, жанашырлық, аялау, өкініш мағыналары бар. Мысалыға: “” мен “”,
алдыңғысы жәй тәрбиелеу мағынасын білдіреді, онда ешқандай эмоциялық мән
жоқ. Ал соңғысы нұсқау, жол көрсетуді білдіреді. “”мен “” қарасақ,
алдыңғысы - жәй көмуді, соңғысы - ұлықтап көмуді береді.Осы уақытқа дейін
құрметтеу, аялау, жаны ашу, өкіну сөздерін ешкім де ұнамды әлде ұнамсыз
қылып бөле алмаған.
Сондықтан бейтарап сөз тілдің ұнамды немесе ұнамсыз мағынасын емес,
субъективті ойды ғана білдіреді.
Тілдің көптеген эмоциялық бояулары бар. Бұл негізінен екі жақты
қамтиды, яғни кең және тар мағынасындағы тілдің эмоциялық бояулары. Бірақ
негізінде мұғалімдер мен оқушыдардың зерттеу көлеміне қарасақ, көбінесе тар
мағынадағы тілдің эмоциялық бояуларын білдіреді, әрі тілдің бұл саласында
әлі де таластар бар, сондықтан әлі де зерттеулерді қажет етеді. Эмоциялық
бояуларды қалай пайдалану, бұл жазушының лексикологиялық шеберлігіне
байланысты. Бірақ сөздердің эмоциялық бояуларын зерттеушілер, талдау
жасаушылар, қолданушылар үшін, ең алдымен, сөздердің қандай эмоциялық
бояулары бар екенін білу арқылы сөздерді қалай игеру, қалай қолдану,
ажыратылуын біледі. Бірақ сөздердің бұл қасиетіне қаншама материалдар мен
оқу құралдарында жинақтау, талдау жүргізілсе де, көптеген оқушылар
сөздердің бұл қасиетінің ара жігін ажырата алмай қиналуда. Қытай тілін
үйренушілер грамматикадағы ұнамды және ұнамсыз сөздер сияқты құбылысқа аса
көңіл бөліп оқулары қажет. Себебі, ұқсас сөздердің қайсысын қандай жағдайда
қолданылатын білмей, орындарын ауыстырып алып қолданатын болса, кей кездері
күлкілі не болмаса, қайғылы жағдайға тап болуы мүмкін. Сондықтан мен
көптеген тіл мамандары және өз пікірімді қоса отырып тілдің эмоциялық
бояулары туралы төмендегі бірнеше ойды ортаға салғым келеді.
( 1 ) Эмоциялық сөз бен синоним сөздерінің байланысы.
Сөздердің эмоциялық қасиеті синоним сөздерден ажыратудың ең маңызды
әдісі. Синоним сөздер мағынасына қарай ұнамды, орташа, ұнамсыз сияқты үш
түрлі ерекшелігі бар. Мысалы: , , сөздері антоним сөздер, бірақ
果断 батыл,ұнамды мағыналы, 决断 орташа мағыналы, 武断 ұнамсыз
мағыналы сөзге жатады. Сол сияқты （ұнамды）, （бейтарап сөз）, （
ұнамсыз）.
Алайда барлық сөздер бұлай бола бермейді. Кей сөздер тек екі ғана
эмоциялық мағына береді.Мысалыға: “” мен “”, “” мен “” қатарлылар, ал кей
сөздерде тек қана орта және жағымды мағынасы бар. Мысалы: мен . Ал
кейбір сөздер орта және жағымсыз мағына береді. Мысалы: , , , ,
, және қатарлылар. Сөздердің орта, ұнамды, ұнамсыз мағына беретінін
ажырату білу керек,
Кей антоним сөздердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz