Қазіргі отбасы жағдайының әлеуметтік-психологиялық аспектілері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ОТБАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ИНСТИТУТ РЕТІНДЕГІ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Отбасын әлеуметтік.психологиялық зерттеудің теориялық бастамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2 Отбасының құрылымы және оның қоғамдағы негізгі қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. ҚОҒАМ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ОТБАСЫНЫҢ РОЛІ
2.1 Отбасы институтына бағытталған еліміздің негізгі саясаты ... ... ... ... .
2.2 Қазіргі заманғы отбасының бүгінгі бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазіргі заманғы отбасындағы рольдік ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Қазіргі заманғы отбасындағы бала тәрбиелеу мәселелері ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ОТБАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ИНСТИТУТ РЕТІНДЕГІ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Отбасын әлеуметтік.психологиялық зерттеудің теориялық бастамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2 Отбасының құрылымы және оның қоғамдағы негізгі қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. ҚОҒАМ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ОТБАСЫНЫҢ РОЛІ
2.1 Отбасы институтына бағытталған еліміздің негізгі саясаты ... ... ... ... .
2.2 Қазіргі заманғы отбасының бүгінгі бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазіргі заманғы отбасындағы рольдік ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Қазіргі заманғы отбасындағы бала тәрбиелеу мәселелері ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Егеменді Қазақстан Республикасы орнағалы, елімізде жағдай түбегейлі өзгерді. Нағыз мемлекет боламыз десек, баланы бесігінен, мемлекетті отбасынан бастауымыз керек.
Отбасы әлеуметтік институт пен шағын әлеуметтік топтық белгілерін біріктіретін әлеуметтік жүйені білдіреді. Бұл қоғамдық қатынастар мен процесстердің әртүрлі түрлері түйісетін, көптеген әлеуметтік функциялар тән кешенді әлеуметтік құбылыс. Отбасы әлеуметтік институт ретінде оның мүшелері арасындағы қарым-қатынасты реттейтін әлеуметтік нормалардың, санкциялардың және мінез-құлықтардың үлгілерінің жиынтығы. Сонымен қатар, отбасы ұрпақ жалғастыру, бала туу, баланы қамтамасыз ету және жас ұрпақтың әлеуметтенуі қызметтерін атқарушы ғана емес, ол әлеуметтік институт ретінде әлеуметтік өзгерістердің белсенді бөлігі болып, сол өзгерістерді орындаушының да ролін атқарады. Яғни, отбасы – шағын орданың бір кірпіші. Осы кірпіштер берік болса, мемлекет те орнықты болады. Сондықтан да, әрбір қазақтың тәрбиесін бесіктен, мемлекетті отбасынан бастауымыз қажет.
Еліміздегі қазіргі заманғы отбасының бүгінгі жағдайы дағдарыстық құбылыстарға толы болуы, атап айтқанда, отбасы және неке тұрақсыздығы, жастардың некеге тұрып, отбасын құруын артқа қалдыруы немесе отбасына деген жауапкершілігінің болмауы, ондағы құндылықтардың өзгеруі, рольдердің өзгеруі, жалпы тәрбие беру мәселелерінің өзгере бастауы сияқты көкейтесті сұрақтар қатары зерттеу жұмысының өзектілігін ашады, яғни қазіргі біздің жағдайымызда алдымызға қоятын мақсат мемлекет тарапынан отбасыға барынша көңіл бөліп, оған қолдау көрсету болуы тиіс. Себебі алдағы уақытта отбасының әлеуметтік институт ретінде жойылу қауіпі бар. Отбасының ыдырауы, ажырасу, некеге тұрудан бас тарту, жетім балалар, қарттар және жалғыз басты әйелдер және т.б. сияқты аса күрделі мәселелер бүгінде алдымызда шешімін дұрыс және толық таппай тұрған сұрақтар болып табылады.
Отбасы әлеуметтік институт пен шағын әлеуметтік топтық белгілерін біріктіретін әлеуметтік жүйені білдіреді. Бұл қоғамдық қатынастар мен процесстердің әртүрлі түрлері түйісетін, көптеген әлеуметтік функциялар тән кешенді әлеуметтік құбылыс. Отбасы әлеуметтік институт ретінде оның мүшелері арасындағы қарым-қатынасты реттейтін әлеуметтік нормалардың, санкциялардың және мінез-құлықтардың үлгілерінің жиынтығы. Сонымен қатар, отбасы ұрпақ жалғастыру, бала туу, баланы қамтамасыз ету және жас ұрпақтың әлеуметтенуі қызметтерін атқарушы ғана емес, ол әлеуметтік институт ретінде әлеуметтік өзгерістердің белсенді бөлігі болып, сол өзгерістерді орындаушының да ролін атқарады. Яғни, отбасы – шағын орданың бір кірпіші. Осы кірпіштер берік болса, мемлекет те орнықты болады. Сондықтан да, әрбір қазақтың тәрбиесін бесіктен, мемлекетті отбасынан бастауымыз қажет.
Еліміздегі қазіргі заманғы отбасының бүгінгі жағдайы дағдарыстық құбылыстарға толы болуы, атап айтқанда, отбасы және неке тұрақсыздығы, жастардың некеге тұрып, отбасын құруын артқа қалдыруы немесе отбасына деген жауапкершілігінің болмауы, ондағы құндылықтардың өзгеруі, рольдердің өзгеруі, жалпы тәрбие беру мәселелерінің өзгере бастауы сияқты көкейтесті сұрақтар қатары зерттеу жұмысының өзектілігін ашады, яғни қазіргі біздің жағдайымызда алдымызға қоятын мақсат мемлекет тарапынан отбасыға барынша көңіл бөліп, оған қолдау көрсету болуы тиіс. Себебі алдағы уақытта отбасының әлеуметтік институт ретінде жойылу қауіпі бар. Отбасының ыдырауы, ажырасу, некеге тұрудан бас тарту, жетім балалар, қарттар және жалғыз басты әйелдер және т.б. сияқты аса күрделі мәселелер бүгінде алдымызда шешімін дұрыс және толық таппай тұрған сұрақтар болып табылады.
1. Семенов Ю.Н. Происхождение брака и семьи. – М.:Мысль, 1974, 256 бет.
2. Харчев А.Г. Брак и семья в СССР. – М.:Мысль, 1979. – 367 бет.
3. Чуйко Л.В. Браки и разводы. М.,1975, 125 бет.
4. Мертон Р.К. Социальная структура и аномия.// социологические исследования.-1962. -№2-4.
5. Мацковский М.С. Социология семьи. Проблемы, теории, методологии и методики. – М.:Наука, 1989. – 114 бет.
6. Жаназарова З Ж. Социология семьи. Алматы, 2001г.
7. Баймұқанова М.Т. Отбасымен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс.
Астана, 2005.
8. Андреева Г.М. Социальная психология. – М.: Аспект Пресс, 1999, - 376 бет.
9. Я.Щепанский Элементарные понятия в социологии. – М.: Прогресс, 1989, - 240 бет.
10. Сорокин П.А. Кризис современной семьи.// Ежемесячный журнал
для всех. Москва, 1916г., №3.
11. У.Гуд Социология семь. М.:Прогресс, 1965.-684 бет.
12. Антонов А.И., Медков В.А. Социология семьи. – М.:изд.Московксий университет, 1996, 120 бет.
13. Мацковский М.С. Социология семьи. Проблемы, теории, методологии и методики. – М.:Наука, 1989. – 220 бет.
14. Герасимова И.А. Структура семьи.М.:Знание, 1985, 230 бет.
15. Харчев А.Г. Брак и семья в СССР. – М.:Мысль, 1979, 150 бет. Сатир В. Как строить себя и свою семью. М.:Педагогика – Пресс, 1992, 220 бет.
16. Купрянчик Л.Л. Психология любви. Донецк. 1998, 350 бет.
17. Шнейдер Д.Б. Психология семейных отношении. Москва, 2000г.
18. П.Штомпка. Социология социальных изменений. Пер. с англ. под. ред. В.А. Ядова. - М.:Аспект Пресс, 1996, - 416 бет.
19. Жаназарова З.Ж. Социальная работа с семьей. Алматы,2003г.
20. Соцология: наука об обществе// Под ред. В.П.Андрущенко. Харьков,
1996г
20. Савинов Л.И. Семья и общество: история, современность и взгляд в
будущее. Саранск, 1992г.
21. Жаназарова З.Ж. Современная семья в Казахстане и ее проблемы.
Алматы, 2004г.
22. Андреева Г.М. Психология социального понятия. М.: Аспект Пресс, 2000.-288 бет.
23. Харчев А.Г. Социальная воспитания. Москва, 1990г. 2005ж.
24. Ильчиков М.З., Смирнов Б.А. Социология воспитания. Москва,
1996г.
25. Жизнедеятельность семьи: тенденций и проблемы// Отв. Ред.
А.И.Антонов. Москва, 1990г.
26. Қазақстан республикасының статистикалық агенттігі:
Қазақстаннның демографиялық жылнамалығы. 2004 ж.
27. Жаназарова З.Ж. Современная семья в Казахстане и ее проблемы.
Алматы, 2004г.
28. Комсомольскя правда Казахстан. 2005г. №92, 11июня.
29. Казахстанская правда. 2005г. №154, 11июня.
30. Астана хабары. Елорданың республикалық қоғамдық -саяси газеті.
2005ж. №64, 17 мамыр.
31. Қазақ әдебиеті газеті. 2005ж. №1
32. Т.Парсонс. Новые тенденции в структурно-функциональной теории. Структурно-функциональный анализ в современной социологии//Инф.бюлл.Сер.Переводы-рефераты. – 1968.вып.1.-№6.
33. Жаназарова З Ж.Социология семьи. Алматы, 2001г.
34. А.Н.Агафонов, К.Н.Менлибаев, К.М.Туганбеков, Г.Б.Черная.
Социальная работа: теория и технологии. «Парасат әлемі»,
Астана,2005
35. Педагогикалық кеңес журналы, 3-5 беттер
36. Баймұқанова М.Т. Отбасымен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс.
Астана, 2005.
37. Тәрбие құралы, 3/2007. 2006-2008 жылдарға арналған бағдарлама.
38. Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. Сейіт Кенжеахметұлы
39. Комсомольскя правда Казахстан. 2005г. №92, 11июня.
40. Казахстанская правда. 2005г. №154, 11июня.
2. Харчев А.Г. Брак и семья в СССР. – М.:Мысль, 1979. – 367 бет.
3. Чуйко Л.В. Браки и разводы. М.,1975, 125 бет.
4. Мертон Р.К. Социальная структура и аномия.// социологические исследования.-1962. -№2-4.
5. Мацковский М.С. Социология семьи. Проблемы, теории, методологии и методики. – М.:Наука, 1989. – 114 бет.
6. Жаназарова З Ж. Социология семьи. Алматы, 2001г.
7. Баймұқанова М.Т. Отбасымен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс.
Астана, 2005.
8. Андреева Г.М. Социальная психология. – М.: Аспект Пресс, 1999, - 376 бет.
9. Я.Щепанский Элементарные понятия в социологии. – М.: Прогресс, 1989, - 240 бет.
10. Сорокин П.А. Кризис современной семьи.// Ежемесячный журнал
для всех. Москва, 1916г., №3.
11. У.Гуд Социология семь. М.:Прогресс, 1965.-684 бет.
12. Антонов А.И., Медков В.А. Социология семьи. – М.:изд.Московксий университет, 1996, 120 бет.
13. Мацковский М.С. Социология семьи. Проблемы, теории, методологии и методики. – М.:Наука, 1989. – 220 бет.
14. Герасимова И.А. Структура семьи.М.:Знание, 1985, 230 бет.
15. Харчев А.Г. Брак и семья в СССР. – М.:Мысль, 1979, 150 бет. Сатир В. Как строить себя и свою семью. М.:Педагогика – Пресс, 1992, 220 бет.
16. Купрянчик Л.Л. Психология любви. Донецк. 1998, 350 бет.
17. Шнейдер Д.Б. Психология семейных отношении. Москва, 2000г.
18. П.Штомпка. Социология социальных изменений. Пер. с англ. под. ред. В.А. Ядова. - М.:Аспект Пресс, 1996, - 416 бет.
19. Жаназарова З.Ж. Социальная работа с семьей. Алматы,2003г.
20. Соцология: наука об обществе// Под ред. В.П.Андрущенко. Харьков,
1996г
20. Савинов Л.И. Семья и общество: история, современность и взгляд в
будущее. Саранск, 1992г.
21. Жаназарова З.Ж. Современная семья в Казахстане и ее проблемы.
Алматы, 2004г.
22. Андреева Г.М. Психология социального понятия. М.: Аспект Пресс, 2000.-288 бет.
23. Харчев А.Г. Социальная воспитания. Москва, 1990г. 2005ж.
24. Ильчиков М.З., Смирнов Б.А. Социология воспитания. Москва,
1996г.
25. Жизнедеятельность семьи: тенденций и проблемы// Отв. Ред.
А.И.Антонов. Москва, 1990г.
26. Қазақстан республикасының статистикалық агенттігі:
Қазақстаннның демографиялық жылнамалығы. 2004 ж.
27. Жаназарова З.Ж. Современная семья в Казахстане и ее проблемы.
Алматы, 2004г.
28. Комсомольскя правда Казахстан. 2005г. №92, 11июня.
29. Казахстанская правда. 2005г. №154, 11июня.
30. Астана хабары. Елорданың республикалық қоғамдық -саяси газеті.
2005ж. №64, 17 мамыр.
31. Қазақ әдебиеті газеті. 2005ж. №1
32. Т.Парсонс. Новые тенденции в структурно-функциональной теории. Структурно-функциональный анализ в современной социологии//Инф.бюлл.Сер.Переводы-рефераты. – 1968.вып.1.-№6.
33. Жаназарова З Ж.Социология семьи. Алматы, 2001г.
34. А.Н.Агафонов, К.Н.Менлибаев, К.М.Туганбеков, Г.Б.Черная.
Социальная работа: теория и технологии. «Парасат әлемі»,
Астана,2005
35. Педагогикалық кеңес журналы, 3-5 беттер
36. Баймұқанова М.Т. Отбасымен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс.
Астана, 2005.
37. Тәрбие құралы, 3/2007. 2006-2008 жылдарға арналған бағдарлама.
38. Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. Сейіт Кенжеахметұлы
39. Комсомольскя правда Казахстан. 2005г. №92, 11июня.
40. Казахстанская правда. 2005г. №154, 11июня.
ҚАЗАҚ СТАН РЕСПУБИЛКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазіргі отбасы жағдайының әлеуметтік-психологиялық аспектілері
Орындаушы:
050103 – Педагогика
және психология
4 курс студенті _____________________
(қолы,
күні)
Ғылыми жетекші:
пс.магистрі, аға оқытушы _______________________ М.А. Қуаналиева
(қолы,
күні)
Қорғауға жіберілді
---- ------------- 2009 ж.
Психология және әлеуметтік
педагогика кафедрасының
меңгерушісі, профессор __________________________ Р.Б. Каримова
(қолы,
күні)
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ОТБАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ИНСТИТУТ РЕТІНДЕГІ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫ
ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Отбасын әлеуметтік-психологиялық зерттеудің теориялық
бастамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2 Отбасының құрылымы және оның қоғамдағы негізгі
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. ҚОҒАМ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ОТБАСЫНЫҢ РОЛІ
2.1 Отбасы институтына бағытталған еліміздің негізгі
саясаты ... ... ... ... .
2.2 Қазіргі заманғы отбасының бүгінгі
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Қазіргі заманғы отбасындағы рольдік
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Қазіргі заманғы отбасындағы бала тәрбиелеу
мәселелері ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Егеменді Қазақстан Республикасы
орнағалы, елімізде жағдай түбегейлі өзгерді. Нағыз мемлекет боламыз десек,
баланы бесігінен, мемлекетті отбасынан бастауымыз керек.
Отбасы әлеуметтік институт пен шағын әлеуметтік топтық белгілерін
біріктіретін әлеуметтік жүйені білдіреді. Бұл қоғамдық қатынастар мен
процесстердің әртүрлі түрлері түйісетін, көптеген әлеуметтік функциялар тән
кешенді әлеуметтік құбылыс. Отбасы әлеуметтік институт ретінде оның
мүшелері арасындағы қарым-қатынасты реттейтін әлеуметтік нормалардың,
санкциялардың және мінез-құлықтардың үлгілерінің жиынтығы. Сонымен қатар,
отбасы ұрпақ жалғастыру, бала туу, баланы қамтамасыз ету және жас ұрпақтың
әлеуметтенуі қызметтерін атқарушы ғана емес, ол әлеуметтік институт ретінде
әлеуметтік өзгерістердің белсенді бөлігі болып, сол өзгерістерді
орындаушының да ролін атқарады. Яғни, отбасы – шағын орданың бір кірпіші.
Осы кірпіштер берік болса, мемлекет те орнықты болады. Сондықтан да, әрбір
қазақтың тәрбиесін бесіктен, мемлекетті отбасынан бастауымыз қажет.
Еліміздегі қазіргі заманғы отбасының бүгінгі жағдайы дағдарыстық
құбылыстарға толы болуы, атап айтқанда, отбасы және неке тұрақсыздығы,
жастардың некеге тұрып, отбасын құруын артқа қалдыруы немесе отбасына деген
жауапкершілігінің болмауы, ондағы құндылықтардың өзгеруі, рольдердің
өзгеруі, жалпы тәрбие беру мәселелерінің өзгере бастауы сияқты көкейтесті
сұрақтар қатары зерттеу жұмысының өзектілігін ашады, яғни қазіргі біздің
жағдайымызда алдымызға қоятын мақсат мемлекет тарапынан отбасыға барынша
көңіл бөліп, оған қолдау көрсету болуы тиіс. Себебі алдағы уақытта
отбасының әлеуметтік институт ретінде жойылу қауіпі бар. Отбасының ыдырауы,
ажырасу, некеге тұрудан бас тарту, жетім балалар, қарттар және жалғыз басты
әйелдер және т.б. сияқты аса күрделі мәселелер бүгінде алдымызда шешімін
дұрыс және толық таппай тұрған сұрақтар болып табылады. Сәкесінше, осындай
отбасындағы болып жатқан жағымсыз құбылыстар қоғамның, отбасының ролін
көтеруге және адамдардың қоғамдағы және отбасындағы дұрыс өмір сүруіне
қажетті жағдайды құру жолдарымен құралдарын іздеуге мәжбүрлейді.
Бүгінгі таңда еліміздегі қоғамдық – мәдени, әлеуметтік – экономикалық
жағдай, сонымен қатар, нарықтық қатынастың орын алуы, әртүрлі дәрежедегі
тәуелсіздіктер және дамуышы елдің жалпы ықпалы отбасының өмір сүру салтына,
құрамына, тұтастығына тікелей әсер етіп отыр.
Жалпы отбасы институты қандай қоғамдық құрылыста болсада, адам
баласының дүниеге келуімен оның өсіп, қалыптасуын қамтамасыз ететін
болғандықтан, ол адамзат тарихының даму кезеңдеріндегі шешуші факторларының
бірі екендігі даусыз. Олай болса, отбасы мен неке тағдыры қандай болмасын
қоғамдық құрылыспен, ондағы өндірістік қатынаспен тығыз байланысты болу
арқылы, әр қоғамдық формациядағы әлеуметтік өзгерістермен бірге отбасы
сипаты да өзгеріп, жаңарып отырады. Мұның өзі отбасы мәселесінің, оның даму
тарихының үлкен қоғамдық мәселе екендігін айқындай түседі де, оны зерттеу
ісінің ғылым алдындағы аса жауапты да, өте қажетті, әлеуметтік мәні бар
үлкен мәселенің бірі болып есептелінуін білдіреді. Кешегі кеңес дәуіріндегі
отбасы мен некеге көзқарасты түбірінен өзгертіп, ұлы өзгерсітер мен қазіргі
экономикалық және әлеуметтік жағдайларға орай отбасы институтын шынайы
түрде қайта қарау керек. Сонда ғана еліміздің әлеуметтік-экономикалық,
саяси-мәдени өмірінде болып жатқан түбірлі өзгерістер мен жаңа қарым-
қатынастар отбасылық, некелік қатынастарда өз сипатын дұрыс бағытта алатын
болады.
Отбасы көптеген қоғамдық ғылымдардың: әлеуметтанудың, экономиканың,
құқықтанудың, этнографияның, психолгияның, педогогиканың, демографияның
зерттеу обьектісі болып саналады. Олардың әрқайсысы өз пәндерінің
ерекшеліктеріне орай отбасының өмір сүруі мен дамуының ерекше жақтарын жете
зерттеп қарастырады. Отбасы институтына социологиялық тұрғыда талдау
жасағанда ең алдымен оны некенің негізінде құрылған және белгілі бір
әлеуметтік қызметтерді атқарушы әлеуметтік институт ретінде қарастырады,
некенің тұрақты немесе тұрақсыздығының себептерін және отбасын нығайтудың
жолдарын зерттеуге көңіл аударады. Осыдан келіп әлеуметтік институт пен
шағын әлеуметтік топтың белгілерін өз төңірегіне жинақтаған отбасының пайда
болуы, оның өмір сүруі мен дамуы заңдалықтарын зерттейтін әлеуметтанудың
өзекті мәселелерінің бірі ретінде алға шығады.
Отбасы адам үшін алғашқы тәрбие беру институты, оны адам өмір бойы
сезініп өтеді. Отбасы әлеуметтенудің маңызды факторы болып табылады да,
онда адамгершілік негіздері бекітіледі, мінез-құлық нормалары қалыптасады,
жеке адамның ішкі дүниесі мен жеке қасиеттері ашылады. Ол адам мен қоғамның
қайта өзгеруінде шешуші рөл атқарады.
Сонымен қатар, отбасы қоғамның дербес бөлігі, әлеуметтік ортамен
тығыз байланысты болады да, соған тәуелденеді. Отбасында қоғамдық өмірдің
барлық жетістіктері, қиындықтары және қайшылықтары өз бейнелерін табады.
Социумдағы отбасы – күрделі феномен. Ол қоғамға тәуелді, сондықтан онда
болған өзгерістер мұнда да болады. Мұндағы диалектика мынадай: отбасы
қоғамдағы өзгерістермен бірге өзгереді, ал ол өз кезегінде отбасымен бірге
өзгереді. Осыған байланысты отбасы жеке адам мен қоғамның өзара
әрекеттестігі туындайтын әлеуметтік арена болып табылады.
Негізінде отбасы институтының дамуы көптеген жағдайларда кері әсер
ететін әртекті шарттар мен факторларға байланысты болып келеді. Оларға
демографиялық жағдайдың ауырлауы, толық емес отбасылар санының өсуі, жалпы
халықтың денсаулығының нашарлауы, яғни тұрмыстық жағдайдың төмендеуі,
еңбекке жарамды халық арасындағы, оның ішінде ер адамдардың өлімінің өсуі,
маскүнемдік пен нашақорлықтың жойылуы жатады.
Зерттеу жұмысының пәні: қазіргі заманғы отбасын әлеуметтік тұрғыда
қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі: қазіргі заманғы отбасы.
Зерттеу жұмысының міндеті: тақырыпқа байланысты материалдар
жинақтау және сараптау, сол арқылы отбасындағы болып жатқан қандай да бір
өзгерістерді, яғни ондағы рольдік қарым-қатынастар, балаға тәрбие беру,
жалпы отбасына қатысты мемлекеттің ұстанатын саясатының тұстарын толық
қарау, жаңа құндылықтар мәселелерін қарастыру және бүгінгі күнгі еліміздегі
қазіргі заманғы отбасындағы әлеуметтік-экономикалық, мәдени-психологиялық
кеңістігін анықтау мақсатында нәтижелер белгілеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты: еліміздегі қазіргі заманғы отбасындағы
көптеген процестерді ескере отырып, бүгінгі отбасының қызмет етуімен бір
қалыпты өмір сүру үшін қиындықтарды туындатқан мәселелердің қатарын
белгілеп, оның негізгі себептерін анықтау.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы: егеменді еліміз Қазақстан үшін, ондағы
әр бір тұлға үшін отбасы мәселесі, оның әлеуметтік институт ретіндегі ролі,
сонымен қатар отбасы құндылықтары бүгінгі таңда жаңа бір өзгеру сатысында.
Сондықтан да отбасының бүгінгі таңдағы жағдайы мен даму көрінісі өте
маңызды тақырыптардың бірі болып есептелінеді.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі: магистрлік
жұмыс батыс, кеңестік және қазақстандық социолог-ғалымдардың әлеуметтік
теорияларына және отбасына қатысты әр түрлі мәселелер бойынша салыстырмалы
ойлары мен социологиялық талдау нәтижелеріне негізделіп жазылған, сонымен
бірге бұл тақырыпты зерттеу кезінде тарихи талдау, жүйелік талдау
қолданылған.
Зерттеу жұмысының құрылымы: магистрлік жұмыс кіріспе, екі тараудан,
қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімі мен сілтемелерден тұрады.
1. ОТБАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ИНСТИТУТ РЕТІНДЕГІ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Отбасын әлеуметтік-психологиялық зерттеудің теориялық бастамалары
Дүние жүзі халықтары тәрізді, қазақтың да өзіне тән отбасы тарихы бар.
Адам баласы басынан өткізген сан алуан қоғамдық-экономикалық формациялардың
қай-қайсысы болмасын, әр қилы отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған.
Оны Жер планетасын мекендеген барлық халықтар өз басынан өткізген.
Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топты некенің ішінде жҰп
отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандас туыстар арасындағы некелесу
ғұрпына тыйым салуына байланысты болған. Осының нәтижесінде алғашқы қауым
ішінде бірімен бірі некелеспейтін ағалы-інілілер, апалы-сіңлілер
топтары қалыптаса бастады да, тағылық дәуірдегі топты неке біртіндеп
ығысып, оның орнына жұп отбасы дүниеге келді. Жұп отбасы тағылық дәуірдің
соңында қалыптасып, варварлық дәуірде әбден кемеліне келіп, қоғамдағы басты
отбасы формасына айналады. Бірақ мұндағы неке беріктігі онша мығым
болмағандықтан, отбасының ыдырап, ажырасуы тым оңай болған.
Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты, қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы
– моногамиялық отбасының, таптың және мемлекеттің шығуына әкеліп соқты.
Моногамиялық отбасы варварлық дәуірдің соңғы кезеңінде басталды да, оның
жұпты некенің түпкілікті жеңуі цивилизация дәуірінің басында еркектер
үстемдігінің орнауымен байланысты болды. Сондықтан моногамиялық отбасы
түгелдей еркектер үстемдігінің негізінде қалыптасып, жетіле түсті. Отбасы
тарихының бұл кезеңінде некелесу не ажырасу тек қана еркектер үлесіне тиді
де, моногамиялық отбасындағы өзара байланысты жұпты некеге қарағанда әлде
қайда нығая, беки түсті.
Бұл жағдайда ескере кететін жағдайдың бірі, жоғарыда келтірілген
отбасы формаларынан бұрын қалыптасқан алғашқы ру – пуналуал қандас туыс
отбасынан, ал соңғы формасы ретсіз жыныстық қатынаста (промискуитет) өмір
кешкен топтардан шыққандығы туралы кезінде түгелдей болмаса да,
Л.Морганның пікірі тарихи шындыққа жатпайтындығын белгілі ғалым Ю.И.Семенов
дәлелдеген-ді. Қандас туыс отбасы мен пуналуал отбасына алғашқы рудың
шығуынан бұрынғы кезеңдер деп қарау этнография ғылымының даму барысында
толық сырылып тасталды [1]. Отбасы және неке қатынастарының пайда болу
қарсаңындағы бірден – бір кезең ретінде күшінде қалып, түбегейлі
дәлелденген жай – промискуитет туралы айтылған пікір. Қазіргі кезде кеңес
ғалымдарының дені рудың тікілей ретсіз жыныстық қатынаста болған адамдар
ұжымының шыққандығын қолдап отыр.
Сөйтіп, топты неке – жабайылық дәуірге тән болса, жұпты отбасы –
варварлық, ал моногамиялық отбасы цивилизация дәуірлеріне тән болған.
Отбасы тарихындағы мұндай неке формаларын қазақ халқының арғы тектері
де басынан өткізді. Бұған дәлел ретінде сол көне отбасы түрлерінің кейбір
қалдықтары қазіргі жаңа заманда да кездесіп тұратындығын айтсақ жеткілікті
сияқты.
Отбасы қоғамдағы тоталитаризм және индивидуализмге қарсы бола алатын
әлеуметтік институт. Сондықтан да отбасының нығаюына тұлға мен қоғамның
алатын орны ерекше. Отбасының әлеуметтік институт ретінде демографиялық
және отбасылық құрылым арқылы әлеуметтік тарихи өзгерістердің жүруіне өз
бетінше әсер ете алады. Олай дейтініміз, отбасы – қоғамның негізгі ұяшығы,
негізгі бастамасы болып табылады. М.С. Мацковскийдің пікірінше отбасы
институт ретінде келесі жағдайда, яғни отбасы өмір сүру салты мен оның
қызметі белгілі бір рамка бойынша қандай да бір қазіргі заманның қоғамдық
талаптарына қаншалықты сәйкес немесе сәйкес еместігін анықтау өте маңызды
болған жағдайда айтылады. Әлеуметтік институт моделі отбасы болашақтағы
өзгерістеріне болжам жасау үшін маңызды болып келеді [4].
Отбасы әлеуметтік институт ретінде – отбасының өмір сүру салты
мен отбасылық қарым-қатынасқа қоғамдық талаптардың дамуы және
транформацияның ықпалдылығын, яғни отбасына деген әсерін білуге мүмкіндік
береді. Сонымен қатар отбасы әлеуметтік институт ретінде нормалардың
әлеуметтік механизмі қандай және олар қай бағытта өрбуде, отбасындағы қарым-
қатынас пен отбасылық мінез-құлықты әлеуметтік реттеу жүруде деген сияқты
өзекті сұрақтарды айқындауға мүмкіндік туғызады.
М.С. Мацковский өз еңбегінде – отбасының әлеуметтік институт ретінде
өзіндік спецификалық ракурсқа ие екендігін айтып өткен. Себебі зерттеушіні
ең әуелі отбасындағы мінез-құлық үлгісі, отбасындағы орнатылған рольдер,
некелік-отбасылық қарым-қатынастардағы санкциялар мен формалды емес
нормалардың ерекшелігі қызықтырды. Сонымен қатар М.С. Мацковский жұбайлар
арасындағы қарым-қатынасты қарастыра келе, неке институтына мән береді.
Себебі бұл неке институты отбасылық институт қызметі мен отбасылық топтың
өмір сүру қызметі үшін әр түрлі нормалармен санкциялар арқылы өзара
міндеттер мен қызықтар жүйесін реттейді [5].
Ғылыми тұрғыдан қарастырудың сан алуандылығын ескере отырып, қазіргі
заманғы отбасын институтционалданған қауымдастық деп те анықтама беруге
болады. Институтционалданған қауымдастық неке негізінде және жұбайлардың өз
балаларының денсаулығы мен олардың тәрбиесіне деген құқықтық және моральдық
жауапкершіліктің негізінде қалыптасады.
Қазақ жұртшылығында шағын дара отбасының XV-XVII ғасырлардың өзінде
үстем болғандығына ежелден бері қалыптасқан отауға енші бөліп беру
дәстүрінің өзі-ақ бұлжытпас дәлел болғандай. Бұған қосымша кең байтақ
Қазақстан өлкесін аралап жүргенде, қарттардың: Бізде жеті атамыздан бері
қарай бірде-бір үлкен патриархал отбасының болғандығын естіген емеспіз
дегендері де дәлел сияқты.
Пікірімізді дәлелдеу үшін солардың жазып алған деректердің
кейбіреулерін келтіре кеткен жөн болар. Мәселен, Баянауылдық Ағыбай,
Арғынбай, Қайыржан және Смағұл Қақабайұлдары мен Қадыр Байжанұлы сияқты
қарттардың әрқайсысы 50-60-жылдары 60-80 жасқа келіп, немере сүйген
адамдар. Бұлардың немерелерінен санағанда 8-ші атасы Самырза дейтін малды
адам болыпты. Орта есеппен 4 атаны бір ғасыр деп есептегенде, Самырза XVII
ғасырда өмір сүрген адам. Самырзан туған Байғана, Айғана, Тайғана және
Мешітбай дейтін балалары әкесінің тірі кезінде енші алып, әрқайсысы жеке үй
болып тұрған. Бұлардың өзара қарым-қатынасы жайлы сөз етсек, мұндай туыстар
арасында үлкен патриархалды отбасының нышаны да болмаған, қайта туысқандар
ұрпағы бір-біріне қиянат жасаумен болған. Мәселен, Байғананың 9 ұлы, ұлы
болмаған Мешітбайға қиянат жасағандығын Мешітбай әулеті қазірге дейін
естерінде сақтап келеді. Сөйтіп, XVII ғасырдағы бұл шындық атадан балаға
ауыса отырып, осы уақытқа дейін жетіп отыр.
Жалпы қазақ халқы, оның ішінде көпті білетін қария адамдар
орталарында патриархалды отбасы болғандығы туралы ешбір тарихи шежіре
білмейді. Мұның өзі қазақ жұртшылығында үлкен отбасы ертеректе
ыдырағандығын дәлелдейді. Қазақ өлкесінде үлкен патриархалды отбасының
ертерек ыдырауына көптеген жағдайлар себепкер болды. Ең алдымен, қазақ
қауымындағы таптық жіктелудің күннен-күнге күшейіп, патриархалдық тәртіптің
әлсірей түсуі әсер етті. Әсіресе ежелден бері көшпелілік және жартылай
көшпелілік жағдайда мал өсіріп, күн көру үлкен патриархалды отбасын сол
қалпында сақтауды керексіз етті. Сонымен қатар, қазақ арасында әйелді
қалыңмал беріп, айттырып алу мен ұзатылған қызға міндетті түрде жасау
беруге байланысты туысқандар арасында мал және мүлік теңсіздігін туғызу
факторы үлкен патриархалды отбасының сақталуына қарама-қайшы келді. Қазақ
елінде ежелден қалыптасқан экзогамиялық (белгілі бір туыстық шеңберінде қыз
алыспау) тәртіпті сақтай отырып неке құру, яғни келіндер арасындағы өзара
туыстық нышанының мүлдем болмауы да үлкен патриархалды отбасының ыдырауына
әсерін тигізді. Қазақ байларының көп әйел алу әдеті үлкен патриархалды
отбасының ыдырауына өзінше әсерін тигізді. Екі қатынның баласы екі рулы
ел деп халық тегін айтпаған, ыдыраудың зор дәлелі осыдан көрінеді. Көп
қатынның балалары өзара сиыспаған соң, әр қатынға енші бөліп, оларды бөлек
отырғызатын.
Шамасы келген әкелердің үйленген балаларына енші беріп, отау етіп
бөлек шығару дәстүрі де үлкен патриархалды отбасының ыдырауына үлкен
септігін тигізді. Ал қазақ арасында балаларына енші беріп, бөлек шығару тек
ХІХ ғасырда қалыптасқан әдет емес. Оның тарихы ертеректе жатыр. Ескі
жазуларға үңілгенде енші бөліп беру ХІІІ ғасырдан белгілі болып отыр. Олай
болса, жоғарыда айтқандай, ертерек шешіліп, тек оның кейбір сілемдері ғана
сақталған. Мәселен, қара шаңырақты қадірлеу деген сияқты.
Үлкен патриархалды отбасында әке үкімі шексіз болған. Әке өлген соң
оның орнына отбасы бастығы боп қалған үлкен ағаның үкімі барлық басқа
отбасы мүшелері үшін заңды болған. ХІХ ғасырда қазақтағы дара шағын отбасы
үстемдігінің кезінде де әкесінен бөлініп, өз алдына жеке үй болып кеткен
ұлдарына әкесінің не үлкен ағасының белгілі мөлшерде ықпалы жүретін.
Шаруашылығы бөлек болғанымен, барлық балалары әкесімен ақылдасып, көпшілік
жағдайда оның айтқанын екі қылмайтын, қыстағы бөлек болғанымен, өз алдына
жеке ауыл қатарына қосыла қоймаған туысқандарының өзі жазда бір жайлауға
жиналады. Бірақ қотандас болмай, жеке – жеке жұртта отыратын, кейде тіпті
мал суаратын құдықтары да бөлек болатын. Мұндай жағдайда көбінесе үлкен
үй деп аталатын атасының не әкесінің үйінде түскі қымызды бір жерге
жиналып ішісетін. Кейде қымыз басарға да сол үйде жиналуы мүмкін. Үлкен
үйдің бүкіл шаруашылығына бөлініп кеткен балалары әрдайым жәрдем беріп
тұрумен бірге, керек болған жағдайда отау үйлерге әке шаңырағынан берілетін
көмек те аз болмайтын. Үлкен үйдің шаруасын әрбір отау иелері өзінікіндей
санап, ол үйден көмек дәмететін, жетпегені болса алып тұратын. Кенже бала,
қазақ дәстүрі бойынша, әкенің мұрагері есебінде әкесінен бөлінбейтін де,
оның шаңырағына, мал – мүлкіне ие боп қалатын.
Әдетте әке шаңырағы қара шаңырақ, үлкен үй атанады. Әкесі өліп,
кенже баласына не кейінгі ұрпақтарына ауысса да, қара шаңырақ сол
қалпында сақталып, әкесінен тараған барлық ұрпақ үшін қадірлі, қасиетті
орда есебінде болады. Оған барлық отаулар, ұзатылған қыздар, құдалар әр
түрлі сыйлықтар, соғым сойғанда сыбаға әкеліп таратады. Қара шаңырақты
қадірлеу ата–баба аруағын қадірлеуімен байланысты нанымның бір түрі болумен
бірге, бұдан үлкен патриархалды отбасының ыдырау кезіндегі дара, шағын
отбасының арасындағы патриархалдық қатынастардың сілемін сақтай түсу
нышанын байқауға болады.
Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге
пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар
қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты [6].
Отбасы кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір
туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік
жауапкершілікпен байланысты. Отбасы – қоғамның әлеуметтік құрылымының
негізі болып табылады.
Ер мен әйел – отбасының екі ірге тасы, бұл іргетас үйленумен
құрылады. Отбасында адамдар ұрпақ жалғастырады. Сонымен қатар қоғамның
қартайған, еңбекке жарамсыз мүшелеріне қамқорлық та осында іске асырылады
[7].
Бүгінде қазіргі заманғы отбасының стереотиптерінде демократизация,
жыныстың теңдігі сияқты тақырыптар көтерілуде. Қазіргі заманғы және
дәстүрлі отбасы модельдерінің айырмашылғы айқын көрінуде, яғни дәстүрлік-
традиционализм үшін туысқандық отбасылық принциптері тән болса, қазіргі
заманғы отбасы үшін әрбір отбасы мүшесі экономикалық мақсаттарына жол
беріп, туысқандық принциптер алшақтатылуда. Дәстүрлі отбасындағы отбасылық
өндірісте әйел мен ер кісінің арасындағы еңбекті қатар түрде бөлу болса,
қазіргі заманғы отбасында рольдер трансформациясы, отбасылық рольдердің
өзара алмасуы процесі жүріп жатыр [8].
Қазіргі заманғы отбасын көптеген социологтар әртүрлі көзқараспен,
өзіндік тұрғыдан қарастырады. П.Сорокин 1916 жылдың өзінде қазіргі заманғы
отбасының күйзеліс тенденциясын ашып көрсеткен [9]:
• Ажырасудың көбеюі;
• Неке санының азаюы;
• Қылмыстардың көбеюі;
• Бала туудың төмендеуі;
• Күйеуінің қармауынан әйел адамдардың босатылуы;
• Некенің діни негізден алшақтауы;
• Некені мемлекет тарапынан қорғаудың әлсіреуі және т.с.с.
Американың танымал социологы У.Гуд қазіргі заманғы отбасында
отбасылық бірліктің бұзылуы ретінде отбасылық дезорганизациясының өсуі,
әлеуметтік рольдер құрылымының бұзылуы, яғни отбасының мүшелерінің біреуі
немесе бірнеше мүшелері өзінің рольдік міндеттерін нақты орындай алмауын
айтып өтеді [10].
Отбасы қоғамдағы тоталитаризм және индивидуализмге қарсы бола алатын
әлеуметтік институт. Сондықтан да отбасының нығаюына тұлға мен қоғамның
алатын орны ерекше. Отбасының әлеуметтік институт ретінде демографиялық
және отбасылық құрылым арқылы әлеуметтік тарихи өзгерістердің жүруіне өз
бетінше әсер ете алады. Олай дейтініміз, отбасы – қоғамның негізгі ұяшығы,
негізгі бастамасы болып табылады. М.С. Мацковскийдің пікірінше отбасы
институт ретінде келесі жағдайда, яғни отбасы өмір сүру салты мен оның
қызметі белгілі бір рамка бойынша қандай да бір қазіргі заманның қоғамдық
талаптарына қаншалықты сәйкес немесе сәйкес еместігін анықтау өте маңызды
болған жағдайда айтылады. Әлеуметтік институт моделі отбасы болашақтағы
өзгерістеріне болжам жасау үшін маңызды болып келеді [11].
Отбасы әлеуметтік институт ретінде – отбасының өмір сүру салты мен
отбасылық қарым-қатынасқа қоғамдық талаптардың дамуы және транформацияның
ықпалдылығын, яғни отбасына деген әсерін білуге мүмкіндік береді. Сонымен
қатар отбасы әлеуметтік институт ретінде нормалардың әлеуметтік механизмі
қандай және олар қай бағытта өрбуде, отбасындағы қарым-қатынас пен
отбасылық мінез-құлықты әлеуметтік реттеу жүруде деген сияқты өзекті
сұрақтарды айқындауға мүмкіндік туғызады.
М.С. Мацковский өз еңбегінде – отбасының әлеуметтік институт ретінде
өзіндік спецификалық ракурсқа ие екендігін айтып өткен. Себебі зерттеушіні
ең әуелі отбасындағы мінез-құлық үлгісі, отбасындағы орнатылған рольдер,
некелік-отбасылық қарым-қатынастардағы санкциялар мен формалды емес
нормалардың ерекшелігі қызықтырды. Сонымен қатар М.С. Мацковский жұбайлар
арасындағы қарым-қатынасты қарастыра келе, неке институтына мән береді.
Себебі бұл неке институты отбасылық институт қызметі мен отбасылық топтың
өмір сүру қызметі үшін әр түрлі нормалармен санкциялар арқылы өзара
міндеттер мен қызықтар жүйесін реттейді [12].
Ғылыми тұрғыдан қарастырудың сан алуандылығын ескере отырып, қазіргі
заманғы отбасын институтционалданған қауымдастық деп те анықтама беруге
болады. Институтционалданған қауымдастық неке негізінде және жұбайлардың өз
балаларының денсаулығы мен олардың тәрбиесіне деген құқықтық және моральдық
жауапкершіліктің негізінде қалыптасады.
Әлеуметтік институттарды белгілі бір ұйымдармен әлеуметтік топтардан
ажырата білу өте қажет нәрсе. Мысалы, отбасының әлеуметтік институты
әрүрлі қатынастардың бүтіндей спектрі бар жекелеген отбасын кіші әлеуметтік
топ ретінде емес, олар жиынтығын білдіреді. Бұл жерде отбасын әлеуметтік
институт ретінде зерттеу кезінде әдетте некелік-отбасылық қарым-
қатынастағы қоғамдық қажеттіліктер, отбасының әлеуметтік функциялары,
некелік – обасылық қарым-қатынас саласындағы нормалар мен құндылықтар,
отбасының әртүрлі типтерінің мінез-құлықтар үлгілері, қызметтенудің
үлгірімі және т.с.с. түсініктерді қолданылатындығы айта өткен жөн.
Барлық әлеуметтік институттар әртүрлі дәрежеде бір жүйеге
біріктірілген. Бұл оларға қоғамдық өмірдің қайта өндірілуі мен
қызметтенудің жан-жалсыз процесстеріне тең мөлшерлі кепілдікті қамтамасыз
етеді. Бұған әлеуметтік институт ретінде – отбасының барлық мүшелері
қызығушылық білдіруде. Дегенімен де, кез келген шынайы қоғамда тұрғындардың
нормативті тәртіпке бағынбаған мінез-құлқы, яғни аномия бар екендігін естен
шығармаған жөн [13]. Мұндай жағдайаттар, яғни қоғамдағы аномиялық мінез-
құлықтардың болуы әлеуметтік институттар жүйесінің тұрақсыздығының негізі
ретінде болуына ықпал етеді. Осыған байланысты, аномия – мінез-құлық пен
үміттер адамдар назарынан тыс болғанда немесе ескерілмеген жағдайда
туындайды. Аномияны институтционализацияға полярлі қарама – қайшылық деп
санауға болады. Егер де аномия проценті жеткілікті түрде өсетін болса, және
де институтционализацияның дағдарысы болса, онда билік құрылымдарының
атрофтылығы жайында сөз қозғауға болады.
У. Гудтың белгілеуінше – отбасының фундаменталды мағынасы делдалдық
функциясы немесе делдалдық ролімен анықталады. Ол жеке адамды әлеуметтік
ортамен байланыстырады [14]. Олай болса, қоғамда индивидтерде, бірін-бірі
толықтырып, ең әуелі отбасына тәуелді болуы керек. Өз кезегінде, отбасы өз
делдалдық ролін - қоғам жағынан қолдау көрсету шарттары кезінде жүзеге
асыра алады, яғни маңызды қарым-қатынастарда отбасының макрожүйе ретінде
қызмет көрсетуде.
Әлеуметтанушы, отбасы және бала құндылықтарын өмір қабаты қаншалықты
қолдайды немесе керісінше оны бұзады, сонымен қатар отбасылық дәстүрлердің
ұрпақтан-ұрпаққа және де отбасылық капиталдың берілуін зерттейді. Осы жерде
сұрақтар қатары туындайды: қоғамның басымдылықтары жүйесін, тұлғалардың
құндылықтар сатысын қандай факторлар өзгертеді, бірнеше балалармен
отбасыларға қарсы бағытталған әлеуметтік-тарихи факторлар қалай туындайды
және олардың іс-әрекеті қаншалықты тұрақты болады. Олар әлеуметтік
институттар мен мемлекеттің араласуымен байланысты ма немесе бұл жәй әлде
бұл экономикалық дамудың фаталды салдары ма? Бұл аналогиялық сұрақтарға
жауапты алуға болады, егерде, тарих, антропология, биология, медицина,
психология, демография, экономика, мәдениеттану, құқық, саясаттану және де
басқа да көптеген пәндер біріккен түрде, польша социологы П.Штомпканың
ойынша социология пәніннің негізгі мазмұнын құрайтын жаһанды әлеуметтік
өзгерістерді түсіндіре білсе [15].
Осыған байланысты отбасының макросоциологиясы жекелеген отбасының
тарихы мен даму заңдарын зерттемейді. Бұл жерде отбасының социумдағы
бүтінділігі ретіндегі қозғалысы мен өзгерістерінің заңдылықтарын аша
білетін принциптер өте маңызды болып келеді. Егерде отбасының
макрозерттеулерінің талдауына кішкене қорытынды жасайтын болсақ, онда қоғам
дамуы және қоғамдық қажеттіліктерінің қайтақұрулары көрсетіп отырған
уақытта отбасы институтының үнемі өзгерісте болуын атап өту қажет. Белгілі
бір құндылықтар, нормалар мен санкциялар спецификасына және олардың
отбасының әртүрлі даму деңгейлеріндегі отбасылық мінез-құлықпен байланысына
әлеуметтік, экономикалық, саяси, идеологиялық, нақтылық тарихи факторлар
жеткілікті түрде әсер етеді.
Отбасы – кіші әлеуметтік топ ретінде де қызмет етеді, яғни 5 – 6
адамның мақсаттары мен функцияларын жүзеге асыру үшін бір топқа бірігеді.
Кіші топтардың мөлшерлері туралы сұрақтар социология ғылымында дәстүрлі
түрде талқыланды [18]. Ресей ғалым-психологтардың көпшілігі (К.К.Платонов,
Р.Л.Кричевский, Е.М.Дубовская) топтың шегі ретінде екі адам болады деген
пікірді ұстанады, әйтсе де, ғылыми әдебиетте топ тек үш адамнан басталады
деген пікірлерді кездестіруге болады. Отбасының әлеуметтік институт ретінде
қызмет етуі үшін келесідей факторлар қажет, атап айтсақ, Я.Щепанский
олардың арасынан келесілерін айқындайды:
• әлеуметтік институт функциясының көлемін, міндеті мен мақсатын дәл
анықтау;
• еңбектің рационалды бөлінуі және оның институттардың әлеуметтік
жүйесінде рационалды ұйымдастыруы, сонымен қатар әрбір институттың
жеке-жеке қызмет ету;
• қоғам, қауымдастық, топ алдындағы тұрған әлеуметтік институттардың
престижі;
Нарықтық қарым-қатынастар адамдардан бәсекелестікке деген жарамдылық,
өзгелермен күресе білу, өз қызығушылықтарын ақтап шығу сияқты сақаны
дамытуды талап етуде. Осыған орай алғашқы орынға ұжымдық психология емес,
индивидуалистік психология шығады, яғни әлеуметтік қарым-қатынастың
мінездемесінің қалыптасуына әлеуметтік институт ретінде – отбасы ерекше
ықпалын тигізеді.
Отбасыны кіші топ ретінде мінездемелейтін – некелік-отбасылық қарым-
қатынасты зерттеу үшін отбасы теориясына топтық динамикасы, топтық эмпатия,
топтағы тұлғааралық қарым-қатынас, индивидтің топқа қосылуы, топтағы билік
құрылымы, рольдік өзара – байланыс, рольдік мінез-құлық, рольдік үміттер
және т.б. ұғымдық аппараттар тән.
Социология ғылымы жекелеген отбасының өмірлік тарихын немесе оның
өмірбаянын, оның қалыптасуы мен құрылымын, күшеюін, құлдырауы және де
дамуын қарастырады, зерттейді. Республикада миллиондаған отбасылар
отбасылық өмірлік циклдың әртүрлі деңгейінде болуда, сонымен қатар өмірлік
қызмет етуде әртүрлі құрылымнан тұрады, осыған орай бір уақытта әр бір
жекелеген отбасы өзіндік мінез-құлқында өзіне ғана тән әлеуметтік бірлік
белгілері мен оны соцумның құрамдық бөлімшесімен байланыстырушы белгілерге
ие болады. Егерде отбасынан қайсысы он жыл өмір сүрсе, енді қайсы бірі –
жыл, ай, тіптен 1 апта өмір сүруде. Сондықтан да отбасының өмірлік циклі
түсінігі жекелеген отбасында емес, жалпы көпшілік отбасында отбасылық
оқиғалардың циклдің айналымын ұсынады. Бұл жерде отбасы мінез-құлқындағы
қандай да болмасын іс-әрекеттердің хронологиялық жалғасымен бақылауға
болады.
Бір адамның бірнеше рет құрып, ажырасуы таң қаларлық нәрсе емес,
десекте алғашқы құрылған отбасы бұзылуға тек қарама-қарсы тұра алу
мүмкіндігіне ие. Нақты бір отбасы ажырасудың негізінде емес, ол үнемі
қайтадан құрылады. Некелермен ажырасулардың циклдағы бөлінудің кей
жағдайларда ғана – жұбайлардың қайта қосылуы кезінде байқалынады.
Э.Берджестің отбасына өзара іс-әрекетке түсуші тұлғааралық бірігуі
ретінде көзқарасы отбасылық топты логитюдті зерттеудің негіздемесіне
жатқызылады. Отбасылық өзара қарым-қатынастарды дәл осындай зерттеу
отбасылық процестерге, отбасының өмірлік циклына деген жүйелік
қызығушылықтың туындауына әкеп соқтырады.
Көптеген шет ел социологтары атап айтсақ, Т.Парсонс пен К.Дэвис
отбасы мәселелерін талдау процесінде отбасының микроанализі мен
макроанализдерін біріктіруге тырысқан. Олардың ойынша, отбасы тұрақтылығы
бір мезгілде сыртқы социомәдени әсерге және де ішкі өзара әрекететуге
тәуелді болады [19].
Отбасының өмірлік циклын зерттеу, отбасылық динамиканың бағыттарын
барлық ауытқулар мен олардың көрінісін отбасының жиынтық ретінде елестетуге
мүмкіндік береді. Осы отбасылық өмірлік циклдар сызығының әлеуметтік
мінездемесіне деген бет бұрыс, яғни көңіл бөлу, осындай талдаулардың
деңгейлерінің айырмашылықтарын көрсете отырып, ол отбасының микро және
макроанализдерінің арасындағы жалғастырушы көпір ретінде бола алады. Бірақ
та, бүгінгі күні отбасының макро және микросоциологиясының пән ретіндегі
тепе-теңдігі, олардың арасындағы зерттеу объектілерінде нақты шекараларының
болуы немесе сақталуына байланысты болып отыр. Микрообъект ретінде
жекелеген отбасының динамикасы болып табылады, ал макроанализ ретінде –
отбасы институтының өзгерісі болып табылады. Сонымен қатар отбасын
зерттеудің маңызды да күрделі микрообектісі ретінде, индивидуалды және
топтық мінез-құлыққа назар беретін жерде, яғни отбасының мінез-құлқын
зерттеу болып табылады. Сонымен, американдық социолог П.Лазарсфельд
отбасының микросоциологиясына қазіргі заманғы жағдайлардағы адамзат мінез-
құлықтармен байланысты барлық іс-әрекеттер жиынтығын, сандық әдісті
пайдаланушы барлық зерттеулерді жатқызған және қай жерде қажет болса, сол
жерде сапалы процедураларды жүйелеуге ұмтылған [20].
Отбасының барлық әлеуметтік мағыналы мінез-құлықтарының ішінен
микросоциологияны, отбасылық мінез-құлықтың спецификалық түрлері ғана
қызықтырады. Бұл спецификалық мінез-құлық, отбасының автономды біртұтастық
ретіндегі қызмет етуі үшін өте маңызды болып табылады. Бұл жерде
спецификалық мінез-құлық деп отырғанымыз, баланы дүниеге алып келу және оны
тәрбиелеумен байланысты іс-әрекет, отбасының репродуктивті және әлеуметтену
мінез-құлқы. Бұл мінез-құлыққа сонымен бірге некеге тұру, жұбайылылықтың
бұзылуы немесе қызмет етуі жатады. Отбасылық өмірдің бұл формаларын, әдетте
некелік немесе матримониалды мінез-құлық деп айтады, сонымен қатар оған
неке тұрумен байланысты мінез-құлықпен жұбайлардың ажырасуымен
жатқызуымызға болады.
Отбасының өмір сүруінің тоқтатылуымен байланысты отбасының, некенің
жойылуына алып келетін, осколочный отбасы түрлерінің қалыптасуына,
отбасылық топтасулардың ұйытқысы болатын танатологиялық мінез-құлық жайында
сөз қозғауға болады [21].
Некенің тоқтатылуымен отбасының жойылуы арасындағы айырмашылықты біле
білген жөн. Отбасылар өзіндік өзін-өзі сақтау мен айналысады, яғни өзінің
мүшелерінің өмір сүруіне қолдау көрсетумен айналысады. Сондықтан да өлімге
және отбасы мүшелерінің қайтыс болуына қатысты тұлғаның көзқарастарын
мінездемелейтін танатологиялық мінез-құлықтың қатарына өзін-өзі сақтау
мінез-құлқын (физиологиялық өз менінің психологиялық сақтауы және де
тұлғаның әлеуметтік өзін-өзі сақтауы).
Өзін-өзі сақтау мінез-құлқы түсінігіне отбасының басқа мүшелерінің
өмірін сақтау және денсаулығын нығайтуға бағытталған іс-әрекеттер жатпайды.
Бұл, ең әуелі альтруистік мінез-құлықтың сан алуандылығы.
Микрообъект және макрообъектілердің арасында дәл айырмашылықты
ажыратудың методологиялық талаптары отбасының отбасымен институт және кіші
топ ретіндегі басымдылығынан, сонымен қатар толық отбасының құлдырауынан
кейін қалған қос индивидтер немесе жеке индивидтердің арасындағы жал-жалды
ығыстыруға мүмкіндік береді. Г.М.Андрееваның пікірінше, микрозерттеулер
бізге фактілерді берсе, ал макрозертеулер болса заңдармен тісіндіріледі
[22].
Отбасын зерттеулердің макро және микрообъектілерін нақты анықталуы,
отбасын топ ретінде институтционалды зерттеуден, сонымен қатар отбасылық –
топтықты – индивидтік ретінде қарастырудан алшақтауға мүмкіндік туғызады.
Отбасын кіші топ ретінде тән болатын қасиеттерін ұғыну өте маңызды болып
есептелінеді. Екі индивид әлеуметтік және экономикалық мағынасында бір-
біріне тәуелді болады, бұл дифиниция тиімді емес, өйткені бұл отбасының
минималды шекарасы болып табылады. Бұндай тұрғыдан келу американдық
социолог Д.Попеноенің үлесінде. Бұл социолог кеңейтілген отбасының
құлдырауынан қалған минималды қалдықты көрсетуге ұмтылған. Мұндай ұмтылыс
отбасының институтционалды күйзелісінің күшеюі шамасына және оның
спецификалық орындалуына байланысты нығаюы мүмкін [23]. Бір балалы
отбасының массалы түрде таралуы, ажырасудың көбеюі мен некеліктің төмендеуі
отбасының осколочный формаларының нуклеарлы бір балалы отбасының негізгі
формаларына үстемдік етуіне алып келеді.
1.2. Отбасының құрылымы және оның қоғамдағы негізгі қызметтері.
Отбасының құрылымы – бұл оның негізгі элементтерінің тұтастығын
қамтамасыз ету тәсілі болып саналады. Отбасының құрылымы мен тәртібі,
өмір салты, дәстүрі, өзге отбасылармен және қоғаммен өзара қарым-
қатынастары бір-бірімен тығыз байланысты.
Отбасының ең маңызды қызметтерінің бірі – тәрбиелеушілік міндеті, оны
қоғамдық тәрбиенің ең тиімді деген жүйесі де алмастыра алмайды. Оның
негізгісі – баланы өмірге келтіру ғана емес, сонымен бірге оған әлеуметтік-
мәдени ортаның құндылығын қабылдаттыру, үлкен ұрпақтың тәрбиесін жас
ұрпаққа жеткізу, бойына сіңірту, яғни балаларын өздерін қоршаған ортаға
және қоғамға пайдалы азамат етіп өсіру әке-шешенің ең маңызды міндеті.
Ата-ананың, басқа да отбасы мүшелерінің өмір сүру тәжірибесі, жүріс-
тұрысы, өз міндеттерін таза атқару, бір-бірін құрметтеп сыйлауы – бәрі де
үлкен мектеп, тәрбиелік мәселе. Отбасынан тыс та тәрбие бар. Қазақ Ұлың
өссе, ұлы жақсымен, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас, көршілес бол,-
дейді.
Қиналарлық жағдайлар да бар. Арақ ішу, тәртіп бұзу, бұзақы сөздер
сөйлеу, жатып ішерлік – мұның бәрі адам тәрбиелеуге теріс әсерін тигізеді.
Отбасының тәрбиелеушілік міндетіне тікелей байланысты оның тағы бір
қызметі бар. Оны дамытушы міндет деп атауға болады. Ата-аналар балалардың
жеке ерекшеліктерін неғұрлым ертерек байқау керек. Сонда ғана балалар
өздерінің ішкі қабілеті мен дарынын тез дамытады. Жас күнінен бастап
олардың қабілетін байқап, соған сәйкес тәрбиелеу, бағдар беру қажет.
Балалардың үздіксіз дамуы, шығармашылық қабілетін іске асыруы
отбасынан басталады. Әке-шеше балаларына жақсы тәрбие беруге қоғам алдында
жауапкер [24].
Отбасы – ежелден қалыптасып ғана қойған жоқ, сонымен бірге қоғамның
әлеуметтік құрылымының негізгі элементтерінің біріне айналды. Отбасы ерлі-
зайыптылардың арасындағы, басқа да туыстық тұрпаттағы қарым-қатынастарды
негіздей отырып, өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуына орай
қоғаммен, мемлекетпен тығыз органикалық байланыста болады.
Отбасында пайда болып, тұрақты орныққан әлеуметтік жағдайды сараптау,
оның мән-мазмұнын ашу, сонымен бірге сол ортадағы әке мен шешенің, олардың
ұрпақтарының алатын орнын, рөлін, отбасының ішкі құрылысын, атқаратын
функциясын және т.б зерттеу.
Отбасы көптеген қоғамдық ғылымдардың: әлеуметтанудың, экономиканың,
Құқықтанудың, этнографияның, психолгияның, педогогиканың, демографияның
зерттеу обьектісі болып саналады. Олардың әрқайсысы өз пәндерінің
ерекшеліктеріне орай отбасының өмір сүруі мен дамуының ерекше жақтарын жете
зерттеп қарастырады. Әлеуметтану отбасына талдау жасағанда ең алдымен оны
некенің негізінде құрылған және белгілі бір әлеуметтік қызметтерді атқарушы
әлеуметтік институт ретінде қарастырады, некенің тұрақты немесе
тұрақсыздығының себептерін және отбасын нығайтудың жолдарын зерттеуге көңіл
аударады. Осыдан келіп әлеуметтік институт пен шағын әлеуметтік тпотың
белгілерін өз төңірегіне жинақтаған отбасының пайда болуы, оның өмір сүруі
мен дамуы заңдалықтарын зерттейтін әлеуметтанудың саласы [25].
Социологияның негізін салушы О.Конт қоғамды зерттеу үшін, алдымен,
отбасына көңіл бөлу керек деп есептеді. Ол отбасыны индивид бағыну мен
басқаруға үйрететін кішкене қоғам деп есептеді. Отбасы, Конттың пікірінше,
оның үлгісі бойынша қоғам құрылатын негізгі элемент, әлеуметтік өмір
мектебі деп есептеді.
Отбасы социологиясы – отбасын әлеуметтік институт ретінде зерттейтін
социологиядағы негізгі бағыттардың бірі. Негізгі мәселелері отбасылардың
өз қызметін орындау сипатын, әртүрлі типтегі отбасылардың өмірін, ажырасу
себептері мен салдарын және т.б зерттеу болып табылады.
Отбасы сияқты әлеуметтік институттардың табысты қызмет етуін тарихтын
қозғаушы күшіне жатқызуға болады. Отбасының дүниеге келу сәті бізге
белгісіз, бірақ оның пайда болуы отбасылық үй шаруасы, отбасының бірлескен
әлеуметтік және өндірістік әрекеттері негізінде отбасын нығайтудағы
әртүрлі қызметке байланысты. Социологияның пайда болуымен тығыз байланысты
Огюст Конт қоғамды отбасы арқылы тану керек, өйткені отбасы – адамзат тегін
жалғастырушы, ондай қоғам антропологиялық деңгейде дами алмайды,-дейді.
Отбасы әлеуметтануы екі бағытта дамып келеді. Оның бірінші бағыты
бойынша отбасының тарихы зерттеледі.оның шығуының әлеуметтік заңдылықтары
талданады. Екінші бағыт әлеуметтік институт ретіндегі қазіргі отбасының
қалпын және шағын әлеуметтік топ ретінде зерттейді [26].
Әлеуметтік институт тұрғысынан отбасыны қарастырғанда неке-отбасы
қатынастары саласындағы қоғамдық сананың қалыптасуына, әртүрлі жағдайдағы
халықтың қайсыбір топтарының отбасылық тәртібіне жалпылама сипаттама
беруге, отбасының негізгі міндеттерін жүзеге саыру тиімділігіне және т.б
баса назар аударылады.
Отбасын шағын әлеуметтік топ ретінде зерттегенде қазірігі отбасының
даму кензеңдерінің, құрылымдарының және атқаратын қызметтерінің қалыптасу
жағдайлары, әке-шешемен олардың ұрпағының арасындағы өзара қатынас ,
отбасындағы міндеттерді әркімге бөлу, ажырасудың себептері мен мотивтері
және т.б мәселелер қарастырылады.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда отбасы белгілі бір локалдық құрылымы
және атқаратын әлеуметтік қызметтерінің ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Отбасының локалдануы - бұл тек туыстық қарым-қатынастармен шектеліп
қалмай туыстардың бірлесе өмір сүретіндігін мойындайды, сондықтан олардың
тұрмысында ортақ элементтердің болуы, отбасы мүшелерінің экономикалық өзара
көмек көрсетуі үнемі ұшырасып тұрады. Бұл тұрғыдан алғанда отбасыны
қоғамның экономикалық ұясы ретінде қарстыруға болады.
Отбасының құрылымы – бұл оның негізгі элементтерінің тұтастығын
қамтамасыз ету тәсілі болып саналады. Отбасының құрылымы мен тәртібі, өмір
салты, дәстүрі, өзге отбасылармен және қоғаммен өзара қарым-қатынастары
бір-бірімен тығыз байланысты.
Отбасылары қоғамдық басқада институттар іспетті белгілі бір функциялар
атқарады. Отбасының функциясы дегеніміз оның белгілі бір әлеуметтік
салалары бар қызметі. Өз институттардың атқаратын міндеттерінен мұны жеке-
дара бөліп көрсету үшін отбасы қызметін рекшелікті және ерекшеліксіз деп
ажыратылады. Отбасының ерекшелікті қызметтері оның отбасылық мәнінен келіп
шығады және қоғамдық құбылыс ретінде отбасының ерекшеліктерін бейнелейді,
ал ерекшеліксіз қызметтер белгілі бір тарихи жағдайға орай еріксізден
немесе бейімделуден туындайтын отбасының міндеттері. Отбасының ерекшелікті
қызметтеріне:
• халықтың ұдайы өсіп-өнуі, яғни дүниеге нәресте әкелу;
• балаларды асырап, сақтау (экзистенциалды);
• балаларды тәрбиелеу (әлеуметтендіру) жатады.
Бұл қызметтер қоғамның әр дәуірде өзгерістерге түсуіне қарамастан
отбасының ертеден келе жатқан міндеттері болып саналады.
Отбасының ерекшеліксіз қызметтері жеке меншіктің жинақталып қорлануы
мен оған ие болу жөніндегі статусы, өндіріспен тұтынуды, үй шаруашылығын
жүргізуі мен демалуды ұйымдастыруды, отбасы мүшелерінің денсаулығы мен
амандығын қамқорлық, микроахуалды жасауды қамтиды.
Отбасының шаруашылық-тұрмыстық қызметі – отбасы мүшелерінің материалды
қажеттіліктерінің (азық-түлік, қан және т.б) олардың денсаулығының
сақталуына әсер етуінің қанағаттанарлығынан тұрады. Отбасының осы
қызметінің орындалу барысында еңбек ету кезінде жұмсалған жеке күшті
бұрынғы қалпына келтіру қамтамасыз етіледі.
Отбасының эмоционалды қызметі – оның мүшелерін ұнатушылық,
сыйлаушылық, мойындаушылық, эмоционалды қолдаушылық, психологиялық
қорғаушылық қажеттіліктерімен қанағаттандыру. Осы қызмет қоғам мүшелерінің
эмоционалды тұрақтануын, олардың психикалды денсаулығының сақталуына әсер
етуді қамтамасыз етеді.
Рухани қарым-қатынас қызметі – бос уақытты бірлесе отырып өткізу, екі
жақты рухани байыту қажеттіліктерімен қанағаттандыру.
Бастапқы әлеуметтік бақылау қызметі – Отбасы мүшелерінің әлеуметтік
мөлшерінің орындалуын, оның ерекшеліктерін, егер кімнің түрлі жағдайда күші
бар (жасы, науқастану және т.б) болып, әлеуметтік мөлшермен толық сәйкес
өзінің мінез-құлқын өз бетімен тәрбиелей алатын қабілетін жеткілікті
қамтамасыз етеді.
Сексуалды-эротикалық қызмет – отбасы мүшелерінің сексуалда-эротикалық
қажеттілігін қанағаттандару. Қоғамның көзқарасымен қарағанда маңызды болып,
отбасы, сонымен қатар, отбасы мүшелерінің сексуалды-эротикалық мінез-
құлығын реттеуді қоғамның биологиялық ұдайы өсуін қамтумен іске асырады.
Отбасы қызметінің бұзылуы – бұл қиындық туғызатын немесе оның қызметін
отбасымен бірге орындауға кедергі келтіретін тіршілік қарекетінің осындай
ерекшелігі болып табылады. Өте кең шеңбердегі факторлар бұзылушылыққа
мүмкіндік туғызады: оның мүшелерінің жеке ерекшеліктері, олардың аасындағы
өзара қарым-қатынас, отбасы тіршілігінің анықталған жағдайы, Мысалы,
отбасының тәрбиелік қызметінің бұзылу себебінен, оның ілгері басуы және ата-
аналарының сәйкес білімі мен дағдысының болмауы, олармен қарым-қатынастың
бұзылуы мүмкін (тәрбиелеу жөніндегі қақтығыстар отбасының басқа мүшелері
мен басқалар жағынан кедергі келтіру).
• Шаруашылық – эмоциялық функциясы: ол отбасының күнделікті
шаруашылығымен, үйге қажетті дүние, бұйымдарды алумен, киім алу мен
оның үйде жылудың болуымен, отбасының өмірі мен өмірінің негізі
ретінде отбасы бюджетін қалыптастырып және оны ұстаумен байланысты
болады. Үй жұмыстары саласында отбасының ішіндегі қарым-
қатынастар қалыптасады. Бұл жағдайда отбасы мүшелерінің әрбірінің
мотивизациялық және еріктік нормативтері мен компоненттері жақсырақ
танылады. Отбасының ұйымшылдығы құрылады, жанжалдықжағдайлар және
одан дұрыс шығудың мүмкіндіктері анықталады. Экономикалық
реформалар жылдарында меншіктік экономиканың функцияларын
активизациялау тенденцияларына байланысты бола бастады. Отбасылық
өндірістер әрбір салада пайда болып, көбейе бастайды.
• Репродуктивті функция – сексуалдық қажеттілік пен махаббат бір-
бірінен бөлінбейді. Ерлі-зайыптылар махаббатты сексуалдық
қажеттілікті қанағаттандыру сипатына, оны реттеу ерекшелігіне және
бала табу, бала тәрбиесі мәселелеріне байланысты болады. Әрбір
отбасында ең басты мәселе бала табуда және оны бағып ер жеткізуде
болып табылады. Қазіргі кезде ол шешілмейтін қарама-қайшылықтармен
бірге жүреді. Қоғамда бала туудың, көп балалы отбасылардың азаюы,
жалғыз баланың эгоист болып өсуі отбасы мен қоғамға жаңа мәселелер
алып келеді. Бұл сексуалдық мәселені алдыға қойып, ол отбасыларда
бала туу мен оны ер жеткізу сұрақтарының маңызын төмендеткенінен
пайда болады.
• Регенеративті функция – бұл функция статусы әлеуметтік жағдайларды
мұраға алып қалумен байланысты, кейбір отбасылық құндылықтарды
беруді жатқызуға болады. Тәрбиелеу жүйелерінің әрқайсысының өзіндік
бір құндылығы, пайдалылығы және маңыздылығы барлығы сөзсіз. Бірақ
көптеген ата-аналар осы тәрбиелеудің бір ғана әдісіне толықтай
бағынып кетіп, бала тәрбие үшін емес, тәрбие бала үшін екенін
ұмытып кетеді. Бір қызығы, тәрбиелеудің жүйені жүзеге асыру түрін
сақтайтын ата-аналар ұқсас болады. Олардың ортақ ерекшеліктері бар,
ол өз баласының психикалық әлемінің индивидуалдылығына көңіл
аудармау. Мұндай ата-аналар, егер балаларының мінезі, әдеттері,
талғамдары жайлы емес, ол өздерінің балаларын қалай тәрбиелейтіні
жайлыбаяндап береді.
• Білімдік-тәрбиелік функция- тәрбие функциясы, яғни ата-ана болу,
балаларды тәрбиелеу, солар үшін еңбек ету. Отбасылық және қоғамдық
тәрбие өзара байланысып, бірін-бірі толықтырып жатады. Ата-ана
махаббаты – адамныңболашақ өмірінің бағдары, оның дене және ішкі
жан дүниесінің, денсаулығының қайнар көзі мен кепілі болып
табылады. Сондықтан ата-ананың басьты және негізгі міндеті – ең
бірінші, балаларына өздерінің жақсы мінез-құлығымен, адами
құндылықтары мен жақсы көретіндіктері мен оларға әрқашан да қамқор
болатындығына сенім туғызу. Яғни, ешқашан да балалары өздерін ата-
аналары жақсыкөретіндігіне күмән туғызбауы керек. Ата-ананың ең
табиғи және ең қажетті міндетінің бірі- өз балаларына олардың кез-
келген жасында оларға жылы махаббатпен, қамқорлықпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазіргі отбасы жағдайының әлеуметтік-психологиялық аспектілері
Орындаушы:
050103 – Педагогика
және психология
4 курс студенті _____________________
(қолы,
күні)
Ғылыми жетекші:
пс.магистрі, аға оқытушы _______________________ М.А. Қуаналиева
(қолы,
күні)
Қорғауға жіберілді
---- ------------- 2009 ж.
Психология және әлеуметтік
педагогика кафедрасының
меңгерушісі, профессор __________________________ Р.Б. Каримова
(қолы,
күні)
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ОТБАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ИНСТИТУТ РЕТІНДЕГІ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫ
ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Отбасын әлеуметтік-психологиялық зерттеудің теориялық
бастамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2 Отбасының құрылымы және оның қоғамдағы негізгі
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. ҚОҒАМ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ОТБАСЫНЫҢ РОЛІ
2.1 Отбасы институтына бағытталған еліміздің негізгі
саясаты ... ... ... ... .
2.2 Қазіргі заманғы отбасының бүгінгі
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Қазіргі заманғы отбасындағы рольдік
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Қазіргі заманғы отбасындағы бала тәрбиелеу
мәселелері ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Егеменді Қазақстан Республикасы
орнағалы, елімізде жағдай түбегейлі өзгерді. Нағыз мемлекет боламыз десек,
баланы бесігінен, мемлекетті отбасынан бастауымыз керек.
Отбасы әлеуметтік институт пен шағын әлеуметтік топтық белгілерін
біріктіретін әлеуметтік жүйені білдіреді. Бұл қоғамдық қатынастар мен
процесстердің әртүрлі түрлері түйісетін, көптеген әлеуметтік функциялар тән
кешенді әлеуметтік құбылыс. Отбасы әлеуметтік институт ретінде оның
мүшелері арасындағы қарым-қатынасты реттейтін әлеуметтік нормалардың,
санкциялардың және мінез-құлықтардың үлгілерінің жиынтығы. Сонымен қатар,
отбасы ұрпақ жалғастыру, бала туу, баланы қамтамасыз ету және жас ұрпақтың
әлеуметтенуі қызметтерін атқарушы ғана емес, ол әлеуметтік институт ретінде
әлеуметтік өзгерістердің белсенді бөлігі болып, сол өзгерістерді
орындаушының да ролін атқарады. Яғни, отбасы – шағын орданың бір кірпіші.
Осы кірпіштер берік болса, мемлекет те орнықты болады. Сондықтан да, әрбір
қазақтың тәрбиесін бесіктен, мемлекетті отбасынан бастауымыз қажет.
Еліміздегі қазіргі заманғы отбасының бүгінгі жағдайы дағдарыстық
құбылыстарға толы болуы, атап айтқанда, отбасы және неке тұрақсыздығы,
жастардың некеге тұрып, отбасын құруын артқа қалдыруы немесе отбасына деген
жауапкершілігінің болмауы, ондағы құндылықтардың өзгеруі, рольдердің
өзгеруі, жалпы тәрбие беру мәселелерінің өзгере бастауы сияқты көкейтесті
сұрақтар қатары зерттеу жұмысының өзектілігін ашады, яғни қазіргі біздің
жағдайымызда алдымызға қоятын мақсат мемлекет тарапынан отбасыға барынша
көңіл бөліп, оған қолдау көрсету болуы тиіс. Себебі алдағы уақытта
отбасының әлеуметтік институт ретінде жойылу қауіпі бар. Отбасының ыдырауы,
ажырасу, некеге тұрудан бас тарту, жетім балалар, қарттар және жалғыз басты
әйелдер және т.б. сияқты аса күрделі мәселелер бүгінде алдымызда шешімін
дұрыс және толық таппай тұрған сұрақтар болып табылады. Сәкесінше, осындай
отбасындағы болып жатқан жағымсыз құбылыстар қоғамның, отбасының ролін
көтеруге және адамдардың қоғамдағы және отбасындағы дұрыс өмір сүруіне
қажетті жағдайды құру жолдарымен құралдарын іздеуге мәжбүрлейді.
Бүгінгі таңда еліміздегі қоғамдық – мәдени, әлеуметтік – экономикалық
жағдай, сонымен қатар, нарықтық қатынастың орын алуы, әртүрлі дәрежедегі
тәуелсіздіктер және дамуышы елдің жалпы ықпалы отбасының өмір сүру салтына,
құрамына, тұтастығына тікелей әсер етіп отыр.
Жалпы отбасы институты қандай қоғамдық құрылыста болсада, адам
баласының дүниеге келуімен оның өсіп, қалыптасуын қамтамасыз ететін
болғандықтан, ол адамзат тарихының даму кезеңдеріндегі шешуші факторларының
бірі екендігі даусыз. Олай болса, отбасы мен неке тағдыры қандай болмасын
қоғамдық құрылыспен, ондағы өндірістік қатынаспен тығыз байланысты болу
арқылы, әр қоғамдық формациядағы әлеуметтік өзгерістермен бірге отбасы
сипаты да өзгеріп, жаңарып отырады. Мұның өзі отбасы мәселесінің, оның даму
тарихының үлкен қоғамдық мәселе екендігін айқындай түседі де, оны зерттеу
ісінің ғылым алдындағы аса жауапты да, өте қажетті, әлеуметтік мәні бар
үлкен мәселенің бірі болып есептелінуін білдіреді. Кешегі кеңес дәуіріндегі
отбасы мен некеге көзқарасты түбірінен өзгертіп, ұлы өзгерсітер мен қазіргі
экономикалық және әлеуметтік жағдайларға орай отбасы институтын шынайы
түрде қайта қарау керек. Сонда ғана еліміздің әлеуметтік-экономикалық,
саяси-мәдени өмірінде болып жатқан түбірлі өзгерістер мен жаңа қарым-
қатынастар отбасылық, некелік қатынастарда өз сипатын дұрыс бағытта алатын
болады.
Отбасы көптеген қоғамдық ғылымдардың: әлеуметтанудың, экономиканың,
құқықтанудың, этнографияның, психолгияның, педогогиканың, демографияның
зерттеу обьектісі болып саналады. Олардың әрқайсысы өз пәндерінің
ерекшеліктеріне орай отбасының өмір сүруі мен дамуының ерекше жақтарын жете
зерттеп қарастырады. Отбасы институтына социологиялық тұрғыда талдау
жасағанда ең алдымен оны некенің негізінде құрылған және белгілі бір
әлеуметтік қызметтерді атқарушы әлеуметтік институт ретінде қарастырады,
некенің тұрақты немесе тұрақсыздығының себептерін және отбасын нығайтудың
жолдарын зерттеуге көңіл аударады. Осыдан келіп әлеуметтік институт пен
шағын әлеуметтік топтың белгілерін өз төңірегіне жинақтаған отбасының пайда
болуы, оның өмір сүруі мен дамуы заңдалықтарын зерттейтін әлеуметтанудың
өзекті мәселелерінің бірі ретінде алға шығады.
Отбасы адам үшін алғашқы тәрбие беру институты, оны адам өмір бойы
сезініп өтеді. Отбасы әлеуметтенудің маңызды факторы болып табылады да,
онда адамгершілік негіздері бекітіледі, мінез-құлық нормалары қалыптасады,
жеке адамның ішкі дүниесі мен жеке қасиеттері ашылады. Ол адам мен қоғамның
қайта өзгеруінде шешуші рөл атқарады.
Сонымен қатар, отбасы қоғамның дербес бөлігі, әлеуметтік ортамен
тығыз байланысты болады да, соған тәуелденеді. Отбасында қоғамдық өмірдің
барлық жетістіктері, қиындықтары және қайшылықтары өз бейнелерін табады.
Социумдағы отбасы – күрделі феномен. Ол қоғамға тәуелді, сондықтан онда
болған өзгерістер мұнда да болады. Мұндағы диалектика мынадай: отбасы
қоғамдағы өзгерістермен бірге өзгереді, ал ол өз кезегінде отбасымен бірге
өзгереді. Осыған байланысты отбасы жеке адам мен қоғамның өзара
әрекеттестігі туындайтын әлеуметтік арена болып табылады.
Негізінде отбасы институтының дамуы көптеген жағдайларда кері әсер
ететін әртекті шарттар мен факторларға байланысты болып келеді. Оларға
демографиялық жағдайдың ауырлауы, толық емес отбасылар санының өсуі, жалпы
халықтың денсаулығының нашарлауы, яғни тұрмыстық жағдайдың төмендеуі,
еңбекке жарамды халық арасындағы, оның ішінде ер адамдардың өлімінің өсуі,
маскүнемдік пен нашақорлықтың жойылуы жатады.
Зерттеу жұмысының пәні: қазіргі заманғы отбасын әлеуметтік тұрғыда
қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі: қазіргі заманғы отбасы.
Зерттеу жұмысының міндеті: тақырыпқа байланысты материалдар
жинақтау және сараптау, сол арқылы отбасындағы болып жатқан қандай да бір
өзгерістерді, яғни ондағы рольдік қарым-қатынастар, балаға тәрбие беру,
жалпы отбасына қатысты мемлекеттің ұстанатын саясатының тұстарын толық
қарау, жаңа құндылықтар мәселелерін қарастыру және бүгінгі күнгі еліміздегі
қазіргі заманғы отбасындағы әлеуметтік-экономикалық, мәдени-психологиялық
кеңістігін анықтау мақсатында нәтижелер белгілеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты: еліміздегі қазіргі заманғы отбасындағы
көптеген процестерді ескере отырып, бүгінгі отбасының қызмет етуімен бір
қалыпты өмір сүру үшін қиындықтарды туындатқан мәселелердің қатарын
белгілеп, оның негізгі себептерін анықтау.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы: егеменді еліміз Қазақстан үшін, ондағы
әр бір тұлға үшін отбасы мәселесі, оның әлеуметтік институт ретіндегі ролі,
сонымен қатар отбасы құндылықтары бүгінгі таңда жаңа бір өзгеру сатысында.
Сондықтан да отбасының бүгінгі таңдағы жағдайы мен даму көрінісі өте
маңызды тақырыптардың бірі болып есептелінеді.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі: магистрлік
жұмыс батыс, кеңестік және қазақстандық социолог-ғалымдардың әлеуметтік
теорияларына және отбасына қатысты әр түрлі мәселелер бойынша салыстырмалы
ойлары мен социологиялық талдау нәтижелеріне негізделіп жазылған, сонымен
бірге бұл тақырыпты зерттеу кезінде тарихи талдау, жүйелік талдау
қолданылған.
Зерттеу жұмысының құрылымы: магистрлік жұмыс кіріспе, екі тараудан,
қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімі мен сілтемелерден тұрады.
1. ОТБАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ИНСТИТУТ РЕТІНДЕГІ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Отбасын әлеуметтік-психологиялық зерттеудің теориялық бастамалары
Дүние жүзі халықтары тәрізді, қазақтың да өзіне тән отбасы тарихы бар.
Адам баласы басынан өткізген сан алуан қоғамдық-экономикалық формациялардың
қай-қайсысы болмасын, әр қилы отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған.
Оны Жер планетасын мекендеген барлық халықтар өз басынан өткізген.
Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топты некенің ішінде жҰп
отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандас туыстар арасындағы некелесу
ғұрпына тыйым салуына байланысты болған. Осының нәтижесінде алғашқы қауым
ішінде бірімен бірі некелеспейтін ағалы-інілілер, апалы-сіңлілер
топтары қалыптаса бастады да, тағылық дәуірдегі топты неке біртіндеп
ығысып, оның орнына жұп отбасы дүниеге келді. Жұп отбасы тағылық дәуірдің
соңында қалыптасып, варварлық дәуірде әбден кемеліне келіп, қоғамдағы басты
отбасы формасына айналады. Бірақ мұндағы неке беріктігі онша мығым
болмағандықтан, отбасының ыдырап, ажырасуы тым оңай болған.
Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты, қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы
– моногамиялық отбасының, таптың және мемлекеттің шығуына әкеліп соқты.
Моногамиялық отбасы варварлық дәуірдің соңғы кезеңінде басталды да, оның
жұпты некенің түпкілікті жеңуі цивилизация дәуірінің басында еркектер
үстемдігінің орнауымен байланысты болды. Сондықтан моногамиялық отбасы
түгелдей еркектер үстемдігінің негізінде қалыптасып, жетіле түсті. Отбасы
тарихының бұл кезеңінде некелесу не ажырасу тек қана еркектер үлесіне тиді
де, моногамиялық отбасындағы өзара байланысты жұпты некеге қарағанда әлде
қайда нығая, беки түсті.
Бұл жағдайда ескере кететін жағдайдың бірі, жоғарыда келтірілген
отбасы формаларынан бұрын қалыптасқан алғашқы ру – пуналуал қандас туыс
отбасынан, ал соңғы формасы ретсіз жыныстық қатынаста (промискуитет) өмір
кешкен топтардан шыққандығы туралы кезінде түгелдей болмаса да,
Л.Морганның пікірі тарихи шындыққа жатпайтындығын белгілі ғалым Ю.И.Семенов
дәлелдеген-ді. Қандас туыс отбасы мен пуналуал отбасына алғашқы рудың
шығуынан бұрынғы кезеңдер деп қарау этнография ғылымының даму барысында
толық сырылып тасталды [1]. Отбасы және неке қатынастарының пайда болу
қарсаңындағы бірден – бір кезең ретінде күшінде қалып, түбегейлі
дәлелденген жай – промискуитет туралы айтылған пікір. Қазіргі кезде кеңес
ғалымдарының дені рудың тікілей ретсіз жыныстық қатынаста болған адамдар
ұжымының шыққандығын қолдап отыр.
Сөйтіп, топты неке – жабайылық дәуірге тән болса, жұпты отбасы –
варварлық, ал моногамиялық отбасы цивилизация дәуірлеріне тән болған.
Отбасы тарихындағы мұндай неке формаларын қазақ халқының арғы тектері
де басынан өткізді. Бұған дәлел ретінде сол көне отбасы түрлерінің кейбір
қалдықтары қазіргі жаңа заманда да кездесіп тұратындығын айтсақ жеткілікті
сияқты.
Отбасы қоғамдағы тоталитаризм және индивидуализмге қарсы бола алатын
әлеуметтік институт. Сондықтан да отбасының нығаюына тұлға мен қоғамның
алатын орны ерекше. Отбасының әлеуметтік институт ретінде демографиялық
және отбасылық құрылым арқылы әлеуметтік тарихи өзгерістердің жүруіне өз
бетінше әсер ете алады. Олай дейтініміз, отбасы – қоғамның негізгі ұяшығы,
негізгі бастамасы болып табылады. М.С. Мацковскийдің пікірінше отбасы
институт ретінде келесі жағдайда, яғни отбасы өмір сүру салты мен оның
қызметі белгілі бір рамка бойынша қандай да бір қазіргі заманның қоғамдық
талаптарына қаншалықты сәйкес немесе сәйкес еместігін анықтау өте маңызды
болған жағдайда айтылады. Әлеуметтік институт моделі отбасы болашақтағы
өзгерістеріне болжам жасау үшін маңызды болып келеді [4].
Отбасы әлеуметтік институт ретінде – отбасының өмір сүру салты
мен отбасылық қарым-қатынасқа қоғамдық талаптардың дамуы және
транформацияның ықпалдылығын, яғни отбасына деген әсерін білуге мүмкіндік
береді. Сонымен қатар отбасы әлеуметтік институт ретінде нормалардың
әлеуметтік механизмі қандай және олар қай бағытта өрбуде, отбасындағы қарым-
қатынас пен отбасылық мінез-құлықты әлеуметтік реттеу жүруде деген сияқты
өзекті сұрақтарды айқындауға мүмкіндік туғызады.
М.С. Мацковский өз еңбегінде – отбасының әлеуметтік институт ретінде
өзіндік спецификалық ракурсқа ие екендігін айтып өткен. Себебі зерттеушіні
ең әуелі отбасындағы мінез-құлық үлгісі, отбасындағы орнатылған рольдер,
некелік-отбасылық қарым-қатынастардағы санкциялар мен формалды емес
нормалардың ерекшелігі қызықтырды. Сонымен қатар М.С. Мацковский жұбайлар
арасындағы қарым-қатынасты қарастыра келе, неке институтына мән береді.
Себебі бұл неке институты отбасылық институт қызметі мен отбасылық топтың
өмір сүру қызметі үшін әр түрлі нормалармен санкциялар арқылы өзара
міндеттер мен қызықтар жүйесін реттейді [5].
Ғылыми тұрғыдан қарастырудың сан алуандылығын ескере отырып, қазіргі
заманғы отбасын институтционалданған қауымдастық деп те анықтама беруге
болады. Институтционалданған қауымдастық неке негізінде және жұбайлардың өз
балаларының денсаулығы мен олардың тәрбиесіне деген құқықтық және моральдық
жауапкершіліктің негізінде қалыптасады.
Қазақ жұртшылығында шағын дара отбасының XV-XVII ғасырлардың өзінде
үстем болғандығына ежелден бері қалыптасқан отауға енші бөліп беру
дәстүрінің өзі-ақ бұлжытпас дәлел болғандай. Бұған қосымша кең байтақ
Қазақстан өлкесін аралап жүргенде, қарттардың: Бізде жеті атамыздан бері
қарай бірде-бір үлкен патриархал отбасының болғандығын естіген емеспіз
дегендері де дәлел сияқты.
Пікірімізді дәлелдеу үшін солардың жазып алған деректердің
кейбіреулерін келтіре кеткен жөн болар. Мәселен, Баянауылдық Ағыбай,
Арғынбай, Қайыржан және Смағұл Қақабайұлдары мен Қадыр Байжанұлы сияқты
қарттардың әрқайсысы 50-60-жылдары 60-80 жасқа келіп, немере сүйген
адамдар. Бұлардың немерелерінен санағанда 8-ші атасы Самырза дейтін малды
адам болыпты. Орта есеппен 4 атаны бір ғасыр деп есептегенде, Самырза XVII
ғасырда өмір сүрген адам. Самырзан туған Байғана, Айғана, Тайғана және
Мешітбай дейтін балалары әкесінің тірі кезінде енші алып, әрқайсысы жеке үй
болып тұрған. Бұлардың өзара қарым-қатынасы жайлы сөз етсек, мұндай туыстар
арасында үлкен патриархалды отбасының нышаны да болмаған, қайта туысқандар
ұрпағы бір-біріне қиянат жасаумен болған. Мәселен, Байғананың 9 ұлы, ұлы
болмаған Мешітбайға қиянат жасағандығын Мешітбай әулеті қазірге дейін
естерінде сақтап келеді. Сөйтіп, XVII ғасырдағы бұл шындық атадан балаға
ауыса отырып, осы уақытқа дейін жетіп отыр.
Жалпы қазақ халқы, оның ішінде көпті білетін қария адамдар
орталарында патриархалды отбасы болғандығы туралы ешбір тарихи шежіре
білмейді. Мұның өзі қазақ жұртшылығында үлкен отбасы ертеректе
ыдырағандығын дәлелдейді. Қазақ өлкесінде үлкен патриархалды отбасының
ертерек ыдырауына көптеген жағдайлар себепкер болды. Ең алдымен, қазақ
қауымындағы таптық жіктелудің күннен-күнге күшейіп, патриархалдық тәртіптің
әлсірей түсуі әсер етті. Әсіресе ежелден бері көшпелілік және жартылай
көшпелілік жағдайда мал өсіріп, күн көру үлкен патриархалды отбасын сол
қалпында сақтауды керексіз етті. Сонымен қатар, қазақ арасында әйелді
қалыңмал беріп, айттырып алу мен ұзатылған қызға міндетті түрде жасау
беруге байланысты туысқандар арасында мал және мүлік теңсіздігін туғызу
факторы үлкен патриархалды отбасының сақталуына қарама-қайшы келді. Қазақ
елінде ежелден қалыптасқан экзогамиялық (белгілі бір туыстық шеңберінде қыз
алыспау) тәртіпті сақтай отырып неке құру, яғни келіндер арасындағы өзара
туыстық нышанының мүлдем болмауы да үлкен патриархалды отбасының ыдырауына
әсерін тигізді. Қазақ байларының көп әйел алу әдеті үлкен патриархалды
отбасының ыдырауына өзінше әсерін тигізді. Екі қатынның баласы екі рулы
ел деп халық тегін айтпаған, ыдыраудың зор дәлелі осыдан көрінеді. Көп
қатынның балалары өзара сиыспаған соң, әр қатынға енші бөліп, оларды бөлек
отырғызатын.
Шамасы келген әкелердің үйленген балаларына енші беріп, отау етіп
бөлек шығару дәстүрі де үлкен патриархалды отбасының ыдырауына үлкен
септігін тигізді. Ал қазақ арасында балаларына енші беріп, бөлек шығару тек
ХІХ ғасырда қалыптасқан әдет емес. Оның тарихы ертеректе жатыр. Ескі
жазуларға үңілгенде енші бөліп беру ХІІІ ғасырдан белгілі болып отыр. Олай
болса, жоғарыда айтқандай, ертерек шешіліп, тек оның кейбір сілемдері ғана
сақталған. Мәселен, қара шаңырақты қадірлеу деген сияқты.
Үлкен патриархалды отбасында әке үкімі шексіз болған. Әке өлген соң
оның орнына отбасы бастығы боп қалған үлкен ағаның үкімі барлық басқа
отбасы мүшелері үшін заңды болған. ХІХ ғасырда қазақтағы дара шағын отбасы
үстемдігінің кезінде де әкесінен бөлініп, өз алдына жеке үй болып кеткен
ұлдарына әкесінің не үлкен ағасының белгілі мөлшерде ықпалы жүретін.
Шаруашылығы бөлек болғанымен, барлық балалары әкесімен ақылдасып, көпшілік
жағдайда оның айтқанын екі қылмайтын, қыстағы бөлек болғанымен, өз алдына
жеке ауыл қатарына қосыла қоймаған туысқандарының өзі жазда бір жайлауға
жиналады. Бірақ қотандас болмай, жеке – жеке жұртта отыратын, кейде тіпті
мал суаратын құдықтары да бөлек болатын. Мұндай жағдайда көбінесе үлкен
үй деп аталатын атасының не әкесінің үйінде түскі қымызды бір жерге
жиналып ішісетін. Кейде қымыз басарға да сол үйде жиналуы мүмкін. Үлкен
үйдің бүкіл шаруашылығына бөлініп кеткен балалары әрдайым жәрдем беріп
тұрумен бірге, керек болған жағдайда отау үйлерге әке шаңырағынан берілетін
көмек те аз болмайтын. Үлкен үйдің шаруасын әрбір отау иелері өзінікіндей
санап, ол үйден көмек дәмететін, жетпегені болса алып тұратын. Кенже бала,
қазақ дәстүрі бойынша, әкенің мұрагері есебінде әкесінен бөлінбейтін де,
оның шаңырағына, мал – мүлкіне ие боп қалатын.
Әдетте әке шаңырағы қара шаңырақ, үлкен үй атанады. Әкесі өліп,
кенже баласына не кейінгі ұрпақтарына ауысса да, қара шаңырақ сол
қалпында сақталып, әкесінен тараған барлық ұрпақ үшін қадірлі, қасиетті
орда есебінде болады. Оған барлық отаулар, ұзатылған қыздар, құдалар әр
түрлі сыйлықтар, соғым сойғанда сыбаға әкеліп таратады. Қара шаңырақты
қадірлеу ата–баба аруағын қадірлеуімен байланысты нанымның бір түрі болумен
бірге, бұдан үлкен патриархалды отбасының ыдырау кезіндегі дара, шағын
отбасының арасындағы патриархалдық қатынастардың сілемін сақтай түсу
нышанын байқауға болады.
Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге
пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар
қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты [6].
Отбасы кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір
туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік
жауапкершілікпен байланысты. Отбасы – қоғамның әлеуметтік құрылымының
негізі болып табылады.
Ер мен әйел – отбасының екі ірге тасы, бұл іргетас үйленумен
құрылады. Отбасында адамдар ұрпақ жалғастырады. Сонымен қатар қоғамның
қартайған, еңбекке жарамсыз мүшелеріне қамқорлық та осында іске асырылады
[7].
Бүгінде қазіргі заманғы отбасының стереотиптерінде демократизация,
жыныстың теңдігі сияқты тақырыптар көтерілуде. Қазіргі заманғы және
дәстүрлі отбасы модельдерінің айырмашылғы айқын көрінуде, яғни дәстүрлік-
традиционализм үшін туысқандық отбасылық принциптері тән болса, қазіргі
заманғы отбасы үшін әрбір отбасы мүшесі экономикалық мақсаттарына жол
беріп, туысқандық принциптер алшақтатылуда. Дәстүрлі отбасындағы отбасылық
өндірісте әйел мен ер кісінің арасындағы еңбекті қатар түрде бөлу болса,
қазіргі заманғы отбасында рольдер трансформациясы, отбасылық рольдердің
өзара алмасуы процесі жүріп жатыр [8].
Қазіргі заманғы отбасын көптеген социологтар әртүрлі көзқараспен,
өзіндік тұрғыдан қарастырады. П.Сорокин 1916 жылдың өзінде қазіргі заманғы
отбасының күйзеліс тенденциясын ашып көрсеткен [9]:
• Ажырасудың көбеюі;
• Неке санының азаюы;
• Қылмыстардың көбеюі;
• Бала туудың төмендеуі;
• Күйеуінің қармауынан әйел адамдардың босатылуы;
• Некенің діни негізден алшақтауы;
• Некені мемлекет тарапынан қорғаудың әлсіреуі және т.с.с.
Американың танымал социологы У.Гуд қазіргі заманғы отбасында
отбасылық бірліктің бұзылуы ретінде отбасылық дезорганизациясының өсуі,
әлеуметтік рольдер құрылымының бұзылуы, яғни отбасының мүшелерінің біреуі
немесе бірнеше мүшелері өзінің рольдік міндеттерін нақты орындай алмауын
айтып өтеді [10].
Отбасы қоғамдағы тоталитаризм және индивидуализмге қарсы бола алатын
әлеуметтік институт. Сондықтан да отбасының нығаюына тұлға мен қоғамның
алатын орны ерекше. Отбасының әлеуметтік институт ретінде демографиялық
және отбасылық құрылым арқылы әлеуметтік тарихи өзгерістердің жүруіне өз
бетінше әсер ете алады. Олай дейтініміз, отбасы – қоғамның негізгі ұяшығы,
негізгі бастамасы болып табылады. М.С. Мацковскийдің пікірінше отбасы
институт ретінде келесі жағдайда, яғни отбасы өмір сүру салты мен оның
қызметі белгілі бір рамка бойынша қандай да бір қазіргі заманның қоғамдық
талаптарына қаншалықты сәйкес немесе сәйкес еместігін анықтау өте маңызды
болған жағдайда айтылады. Әлеуметтік институт моделі отбасы болашақтағы
өзгерістеріне болжам жасау үшін маңызды болып келеді [11].
Отбасы әлеуметтік институт ретінде – отбасының өмір сүру салты мен
отбасылық қарым-қатынасқа қоғамдық талаптардың дамуы және транформацияның
ықпалдылығын, яғни отбасына деген әсерін білуге мүмкіндік береді. Сонымен
қатар отбасы әлеуметтік институт ретінде нормалардың әлеуметтік механизмі
қандай және олар қай бағытта өрбуде, отбасындағы қарым-қатынас пен
отбасылық мінез-құлықты әлеуметтік реттеу жүруде деген сияқты өзекті
сұрақтарды айқындауға мүмкіндік туғызады.
М.С. Мацковский өз еңбегінде – отбасының әлеуметтік институт ретінде
өзіндік спецификалық ракурсқа ие екендігін айтып өткен. Себебі зерттеушіні
ең әуелі отбасындағы мінез-құлық үлгісі, отбасындағы орнатылған рольдер,
некелік-отбасылық қарым-қатынастардағы санкциялар мен формалды емес
нормалардың ерекшелігі қызықтырды. Сонымен қатар М.С. Мацковский жұбайлар
арасындағы қарым-қатынасты қарастыра келе, неке институтына мән береді.
Себебі бұл неке институты отбасылық институт қызметі мен отбасылық топтың
өмір сүру қызметі үшін әр түрлі нормалармен санкциялар арқылы өзара
міндеттер мен қызықтар жүйесін реттейді [12].
Ғылыми тұрғыдан қарастырудың сан алуандылығын ескере отырып, қазіргі
заманғы отбасын институтционалданған қауымдастық деп те анықтама беруге
болады. Институтционалданған қауымдастық неке негізінде және жұбайлардың өз
балаларының денсаулығы мен олардың тәрбиесіне деген құқықтық және моральдық
жауапкершіліктің негізінде қалыптасады.
Әлеуметтік институттарды белгілі бір ұйымдармен әлеуметтік топтардан
ажырата білу өте қажет нәрсе. Мысалы, отбасының әлеуметтік институты
әрүрлі қатынастардың бүтіндей спектрі бар жекелеген отбасын кіші әлеуметтік
топ ретінде емес, олар жиынтығын білдіреді. Бұл жерде отбасын әлеуметтік
институт ретінде зерттеу кезінде әдетте некелік-отбасылық қарым-
қатынастағы қоғамдық қажеттіліктер, отбасының әлеуметтік функциялары,
некелік – обасылық қарым-қатынас саласындағы нормалар мен құндылықтар,
отбасының әртүрлі типтерінің мінез-құлықтар үлгілері, қызметтенудің
үлгірімі және т.с.с. түсініктерді қолданылатындығы айта өткен жөн.
Барлық әлеуметтік институттар әртүрлі дәрежеде бір жүйеге
біріктірілген. Бұл оларға қоғамдық өмірдің қайта өндірілуі мен
қызметтенудің жан-жалсыз процесстеріне тең мөлшерлі кепілдікті қамтамасыз
етеді. Бұған әлеуметтік институт ретінде – отбасының барлық мүшелері
қызығушылық білдіруде. Дегенімен де, кез келген шынайы қоғамда тұрғындардың
нормативті тәртіпке бағынбаған мінез-құлқы, яғни аномия бар екендігін естен
шығармаған жөн [13]. Мұндай жағдайаттар, яғни қоғамдағы аномиялық мінез-
құлықтардың болуы әлеуметтік институттар жүйесінің тұрақсыздығының негізі
ретінде болуына ықпал етеді. Осыған байланысты, аномия – мінез-құлық пен
үміттер адамдар назарынан тыс болғанда немесе ескерілмеген жағдайда
туындайды. Аномияны институтционализацияға полярлі қарама – қайшылық деп
санауға болады. Егер де аномия проценті жеткілікті түрде өсетін болса, және
де институтционализацияның дағдарысы болса, онда билік құрылымдарының
атрофтылығы жайында сөз қозғауға болады.
У. Гудтың белгілеуінше – отбасының фундаменталды мағынасы делдалдық
функциясы немесе делдалдық ролімен анықталады. Ол жеке адамды әлеуметтік
ортамен байланыстырады [14]. Олай болса, қоғамда индивидтерде, бірін-бірі
толықтырып, ең әуелі отбасына тәуелді болуы керек. Өз кезегінде, отбасы өз
делдалдық ролін - қоғам жағынан қолдау көрсету шарттары кезінде жүзеге
асыра алады, яғни маңызды қарым-қатынастарда отбасының макрожүйе ретінде
қызмет көрсетуде.
Әлеуметтанушы, отбасы және бала құндылықтарын өмір қабаты қаншалықты
қолдайды немесе керісінше оны бұзады, сонымен қатар отбасылық дәстүрлердің
ұрпақтан-ұрпаққа және де отбасылық капиталдың берілуін зерттейді. Осы жерде
сұрақтар қатары туындайды: қоғамның басымдылықтары жүйесін, тұлғалардың
құндылықтар сатысын қандай факторлар өзгертеді, бірнеше балалармен
отбасыларға қарсы бағытталған әлеуметтік-тарихи факторлар қалай туындайды
және олардың іс-әрекеті қаншалықты тұрақты болады. Олар әлеуметтік
институттар мен мемлекеттің араласуымен байланысты ма немесе бұл жәй әлде
бұл экономикалық дамудың фаталды салдары ма? Бұл аналогиялық сұрақтарға
жауапты алуға болады, егерде, тарих, антропология, биология, медицина,
психология, демография, экономика, мәдениеттану, құқық, саясаттану және де
басқа да көптеген пәндер біріккен түрде, польша социологы П.Штомпканың
ойынша социология пәніннің негізгі мазмұнын құрайтын жаһанды әлеуметтік
өзгерістерді түсіндіре білсе [15].
Осыған байланысты отбасының макросоциологиясы жекелеген отбасының
тарихы мен даму заңдарын зерттемейді. Бұл жерде отбасының социумдағы
бүтінділігі ретіндегі қозғалысы мен өзгерістерінің заңдылықтарын аша
білетін принциптер өте маңызды болып келеді. Егерде отбасының
макрозерттеулерінің талдауына кішкене қорытынды жасайтын болсақ, онда қоғам
дамуы және қоғамдық қажеттіліктерінің қайтақұрулары көрсетіп отырған
уақытта отбасы институтының үнемі өзгерісте болуын атап өту қажет. Белгілі
бір құндылықтар, нормалар мен санкциялар спецификасына және олардың
отбасының әртүрлі даму деңгейлеріндегі отбасылық мінез-құлықпен байланысына
әлеуметтік, экономикалық, саяси, идеологиялық, нақтылық тарихи факторлар
жеткілікті түрде әсер етеді.
Отбасы – кіші әлеуметтік топ ретінде де қызмет етеді, яғни 5 – 6
адамның мақсаттары мен функцияларын жүзеге асыру үшін бір топқа бірігеді.
Кіші топтардың мөлшерлері туралы сұрақтар социология ғылымында дәстүрлі
түрде талқыланды [18]. Ресей ғалым-психологтардың көпшілігі (К.К.Платонов,
Р.Л.Кричевский, Е.М.Дубовская) топтың шегі ретінде екі адам болады деген
пікірді ұстанады, әйтсе де, ғылыми әдебиетте топ тек үш адамнан басталады
деген пікірлерді кездестіруге болады. Отбасының әлеуметтік институт ретінде
қызмет етуі үшін келесідей факторлар қажет, атап айтсақ, Я.Щепанский
олардың арасынан келесілерін айқындайды:
• әлеуметтік институт функциясының көлемін, міндеті мен мақсатын дәл
анықтау;
• еңбектің рационалды бөлінуі және оның институттардың әлеуметтік
жүйесінде рационалды ұйымдастыруы, сонымен қатар әрбір институттың
жеке-жеке қызмет ету;
• қоғам, қауымдастық, топ алдындағы тұрған әлеуметтік институттардың
престижі;
Нарықтық қарым-қатынастар адамдардан бәсекелестікке деген жарамдылық,
өзгелермен күресе білу, өз қызығушылықтарын ақтап шығу сияқты сақаны
дамытуды талап етуде. Осыған орай алғашқы орынға ұжымдық психология емес,
индивидуалистік психология шығады, яғни әлеуметтік қарым-қатынастың
мінездемесінің қалыптасуына әлеуметтік институт ретінде – отбасы ерекше
ықпалын тигізеді.
Отбасыны кіші топ ретінде мінездемелейтін – некелік-отбасылық қарым-
қатынасты зерттеу үшін отбасы теориясына топтық динамикасы, топтық эмпатия,
топтағы тұлғааралық қарым-қатынас, индивидтің топқа қосылуы, топтағы билік
құрылымы, рольдік өзара – байланыс, рольдік мінез-құлық, рольдік үміттер
және т.б. ұғымдық аппараттар тән.
Социология ғылымы жекелеген отбасының өмірлік тарихын немесе оның
өмірбаянын, оның қалыптасуы мен құрылымын, күшеюін, құлдырауы және де
дамуын қарастырады, зерттейді. Республикада миллиондаған отбасылар
отбасылық өмірлік циклдың әртүрлі деңгейінде болуда, сонымен қатар өмірлік
қызмет етуде әртүрлі құрылымнан тұрады, осыған орай бір уақытта әр бір
жекелеген отбасы өзіндік мінез-құлқында өзіне ғана тән әлеуметтік бірлік
белгілері мен оны соцумның құрамдық бөлімшесімен байланыстырушы белгілерге
ие болады. Егерде отбасынан қайсысы он жыл өмір сүрсе, енді қайсы бірі –
жыл, ай, тіптен 1 апта өмір сүруде. Сондықтан да отбасының өмірлік циклі
түсінігі жекелеген отбасында емес, жалпы көпшілік отбасында отбасылық
оқиғалардың циклдің айналымын ұсынады. Бұл жерде отбасы мінез-құлқындағы
қандай да болмасын іс-әрекеттердің хронологиялық жалғасымен бақылауға
болады.
Бір адамның бірнеше рет құрып, ажырасуы таң қаларлық нәрсе емес,
десекте алғашқы құрылған отбасы бұзылуға тек қарама-қарсы тұра алу
мүмкіндігіне ие. Нақты бір отбасы ажырасудың негізінде емес, ол үнемі
қайтадан құрылады. Некелермен ажырасулардың циклдағы бөлінудің кей
жағдайларда ғана – жұбайлардың қайта қосылуы кезінде байқалынады.
Э.Берджестің отбасына өзара іс-әрекетке түсуші тұлғааралық бірігуі
ретінде көзқарасы отбасылық топты логитюдті зерттеудің негіздемесіне
жатқызылады. Отбасылық өзара қарым-қатынастарды дәл осындай зерттеу
отбасылық процестерге, отбасының өмірлік циклына деген жүйелік
қызығушылықтың туындауына әкеп соқтырады.
Көптеген шет ел социологтары атап айтсақ, Т.Парсонс пен К.Дэвис
отбасы мәселелерін талдау процесінде отбасының микроанализі мен
макроанализдерін біріктіруге тырысқан. Олардың ойынша, отбасы тұрақтылығы
бір мезгілде сыртқы социомәдени әсерге және де ішкі өзара әрекететуге
тәуелді болады [19].
Отбасының өмірлік циклын зерттеу, отбасылық динамиканың бағыттарын
барлық ауытқулар мен олардың көрінісін отбасының жиынтық ретінде елестетуге
мүмкіндік береді. Осы отбасылық өмірлік циклдар сызығының әлеуметтік
мінездемесіне деген бет бұрыс, яғни көңіл бөлу, осындай талдаулардың
деңгейлерінің айырмашылықтарын көрсете отырып, ол отбасының микро және
макроанализдерінің арасындағы жалғастырушы көпір ретінде бола алады. Бірақ
та, бүгінгі күні отбасының макро және микросоциологиясының пән ретіндегі
тепе-теңдігі, олардың арасындағы зерттеу объектілерінде нақты шекараларының
болуы немесе сақталуына байланысты болып отыр. Микрообъект ретінде
жекелеген отбасының динамикасы болып табылады, ал макроанализ ретінде –
отбасы институтының өзгерісі болып табылады. Сонымен қатар отбасын
зерттеудің маңызды да күрделі микрообектісі ретінде, индивидуалды және
топтық мінез-құлыққа назар беретін жерде, яғни отбасының мінез-құлқын
зерттеу болып табылады. Сонымен, американдық социолог П.Лазарсфельд
отбасының микросоциологиясына қазіргі заманғы жағдайлардағы адамзат мінез-
құлықтармен байланысты барлық іс-әрекеттер жиынтығын, сандық әдісті
пайдаланушы барлық зерттеулерді жатқызған және қай жерде қажет болса, сол
жерде сапалы процедураларды жүйелеуге ұмтылған [20].
Отбасының барлық әлеуметтік мағыналы мінез-құлықтарының ішінен
микросоциологияны, отбасылық мінез-құлықтың спецификалық түрлері ғана
қызықтырады. Бұл спецификалық мінез-құлық, отбасының автономды біртұтастық
ретіндегі қызмет етуі үшін өте маңызды болып табылады. Бұл жерде
спецификалық мінез-құлық деп отырғанымыз, баланы дүниеге алып келу және оны
тәрбиелеумен байланысты іс-әрекет, отбасының репродуктивті және әлеуметтену
мінез-құлқы. Бұл мінез-құлыққа сонымен бірге некеге тұру, жұбайылылықтың
бұзылуы немесе қызмет етуі жатады. Отбасылық өмірдің бұл формаларын, әдетте
некелік немесе матримониалды мінез-құлық деп айтады, сонымен қатар оған
неке тұрумен байланысты мінез-құлықпен жұбайлардың ажырасуымен
жатқызуымызға болады.
Отбасының өмір сүруінің тоқтатылуымен байланысты отбасының, некенің
жойылуына алып келетін, осколочный отбасы түрлерінің қалыптасуына,
отбасылық топтасулардың ұйытқысы болатын танатологиялық мінез-құлық жайында
сөз қозғауға болады [21].
Некенің тоқтатылуымен отбасының жойылуы арасындағы айырмашылықты біле
білген жөн. Отбасылар өзіндік өзін-өзі сақтау мен айналысады, яғни өзінің
мүшелерінің өмір сүруіне қолдау көрсетумен айналысады. Сондықтан да өлімге
және отбасы мүшелерінің қайтыс болуына қатысты тұлғаның көзқарастарын
мінездемелейтін танатологиялық мінез-құлықтың қатарына өзін-өзі сақтау
мінез-құлқын (физиологиялық өз менінің психологиялық сақтауы және де
тұлғаның әлеуметтік өзін-өзі сақтауы).
Өзін-өзі сақтау мінез-құлқы түсінігіне отбасының басқа мүшелерінің
өмірін сақтау және денсаулығын нығайтуға бағытталған іс-әрекеттер жатпайды.
Бұл, ең әуелі альтруистік мінез-құлықтың сан алуандылығы.
Микрообъект және макрообъектілердің арасында дәл айырмашылықты
ажыратудың методологиялық талаптары отбасының отбасымен институт және кіші
топ ретіндегі басымдылығынан, сонымен қатар толық отбасының құлдырауынан
кейін қалған қос индивидтер немесе жеке индивидтердің арасындағы жал-жалды
ығыстыруға мүмкіндік береді. Г.М.Андрееваның пікірінше, микрозерттеулер
бізге фактілерді берсе, ал макрозертеулер болса заңдармен тісіндіріледі
[22].
Отбасын зерттеулердің макро және микрообъектілерін нақты анықталуы,
отбасын топ ретінде институтционалды зерттеуден, сонымен қатар отбасылық –
топтықты – индивидтік ретінде қарастырудан алшақтауға мүмкіндік туғызады.
Отбасын кіші топ ретінде тән болатын қасиеттерін ұғыну өте маңызды болып
есептелінеді. Екі индивид әлеуметтік және экономикалық мағынасында бір-
біріне тәуелді болады, бұл дифиниция тиімді емес, өйткені бұл отбасының
минималды шекарасы болып табылады. Бұндай тұрғыдан келу американдық
социолог Д.Попеноенің үлесінде. Бұл социолог кеңейтілген отбасының
құлдырауынан қалған минималды қалдықты көрсетуге ұмтылған. Мұндай ұмтылыс
отбасының институтционалды күйзелісінің күшеюі шамасына және оның
спецификалық орындалуына байланысты нығаюы мүмкін [23]. Бір балалы
отбасының массалы түрде таралуы, ажырасудың көбеюі мен некеліктің төмендеуі
отбасының осколочный формаларының нуклеарлы бір балалы отбасының негізгі
формаларына үстемдік етуіне алып келеді.
1.2. Отбасының құрылымы және оның қоғамдағы негізгі қызметтері.
Отбасының құрылымы – бұл оның негізгі элементтерінің тұтастығын
қамтамасыз ету тәсілі болып саналады. Отбасының құрылымы мен тәртібі,
өмір салты, дәстүрі, өзге отбасылармен және қоғаммен өзара қарым-
қатынастары бір-бірімен тығыз байланысты.
Отбасының ең маңызды қызметтерінің бірі – тәрбиелеушілік міндеті, оны
қоғамдық тәрбиенің ең тиімді деген жүйесі де алмастыра алмайды. Оның
негізгісі – баланы өмірге келтіру ғана емес, сонымен бірге оған әлеуметтік-
мәдени ортаның құндылығын қабылдаттыру, үлкен ұрпақтың тәрбиесін жас
ұрпаққа жеткізу, бойына сіңірту, яғни балаларын өздерін қоршаған ортаға
және қоғамға пайдалы азамат етіп өсіру әке-шешенің ең маңызды міндеті.
Ата-ананың, басқа да отбасы мүшелерінің өмір сүру тәжірибесі, жүріс-
тұрысы, өз міндеттерін таза атқару, бір-бірін құрметтеп сыйлауы – бәрі де
үлкен мектеп, тәрбиелік мәселе. Отбасынан тыс та тәрбие бар. Қазақ Ұлың
өссе, ұлы жақсымен, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас, көршілес бол,-
дейді.
Қиналарлық жағдайлар да бар. Арақ ішу, тәртіп бұзу, бұзақы сөздер
сөйлеу, жатып ішерлік – мұның бәрі адам тәрбиелеуге теріс әсерін тигізеді.
Отбасының тәрбиелеушілік міндетіне тікелей байланысты оның тағы бір
қызметі бар. Оны дамытушы міндет деп атауға болады. Ата-аналар балалардың
жеке ерекшеліктерін неғұрлым ертерек байқау керек. Сонда ғана балалар
өздерінің ішкі қабілеті мен дарынын тез дамытады. Жас күнінен бастап
олардың қабілетін байқап, соған сәйкес тәрбиелеу, бағдар беру қажет.
Балалардың үздіксіз дамуы, шығармашылық қабілетін іске асыруы
отбасынан басталады. Әке-шеше балаларына жақсы тәрбие беруге қоғам алдында
жауапкер [24].
Отбасы – ежелден қалыптасып ғана қойған жоқ, сонымен бірге қоғамның
әлеуметтік құрылымының негізгі элементтерінің біріне айналды. Отбасы ерлі-
зайыптылардың арасындағы, басқа да туыстық тұрпаттағы қарым-қатынастарды
негіздей отырып, өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуына орай
қоғаммен, мемлекетпен тығыз органикалық байланыста болады.
Отбасында пайда болып, тұрақты орныққан әлеуметтік жағдайды сараптау,
оның мән-мазмұнын ашу, сонымен бірге сол ортадағы әке мен шешенің, олардың
ұрпақтарының алатын орнын, рөлін, отбасының ішкі құрылысын, атқаратын
функциясын және т.б зерттеу.
Отбасы көптеген қоғамдық ғылымдардың: әлеуметтанудың, экономиканың,
Құқықтанудың, этнографияның, психолгияның, педогогиканың, демографияның
зерттеу обьектісі болып саналады. Олардың әрқайсысы өз пәндерінің
ерекшеліктеріне орай отбасының өмір сүруі мен дамуының ерекше жақтарын жете
зерттеп қарастырады. Әлеуметтану отбасына талдау жасағанда ең алдымен оны
некенің негізінде құрылған және белгілі бір әлеуметтік қызметтерді атқарушы
әлеуметтік институт ретінде қарастырады, некенің тұрақты немесе
тұрақсыздығының себептерін және отбасын нығайтудың жолдарын зерттеуге көңіл
аударады. Осыдан келіп әлеуметтік институт пен шағын әлеуметтік тпотың
белгілерін өз төңірегіне жинақтаған отбасының пайда болуы, оның өмір сүруі
мен дамуы заңдалықтарын зерттейтін әлеуметтанудың саласы [25].
Социологияның негізін салушы О.Конт қоғамды зерттеу үшін, алдымен,
отбасына көңіл бөлу керек деп есептеді. Ол отбасыны индивид бағыну мен
басқаруға үйрететін кішкене қоғам деп есептеді. Отбасы, Конттың пікірінше,
оның үлгісі бойынша қоғам құрылатын негізгі элемент, әлеуметтік өмір
мектебі деп есептеді.
Отбасы социологиясы – отбасын әлеуметтік институт ретінде зерттейтін
социологиядағы негізгі бағыттардың бірі. Негізгі мәселелері отбасылардың
өз қызметін орындау сипатын, әртүрлі типтегі отбасылардың өмірін, ажырасу
себептері мен салдарын және т.б зерттеу болып табылады.
Отбасы сияқты әлеуметтік институттардың табысты қызмет етуін тарихтын
қозғаушы күшіне жатқызуға болады. Отбасының дүниеге келу сәті бізге
белгісіз, бірақ оның пайда болуы отбасылық үй шаруасы, отбасының бірлескен
әлеуметтік және өндірістік әрекеттері негізінде отбасын нығайтудағы
әртүрлі қызметке байланысты. Социологияның пайда болуымен тығыз байланысты
Огюст Конт қоғамды отбасы арқылы тану керек, өйткені отбасы – адамзат тегін
жалғастырушы, ондай қоғам антропологиялық деңгейде дами алмайды,-дейді.
Отбасы әлеуметтануы екі бағытта дамып келеді. Оның бірінші бағыты
бойынша отбасының тарихы зерттеледі.оның шығуының әлеуметтік заңдылықтары
талданады. Екінші бағыт әлеуметтік институт ретіндегі қазіргі отбасының
қалпын және шағын әлеуметтік топ ретінде зерттейді [26].
Әлеуметтік институт тұрғысынан отбасыны қарастырғанда неке-отбасы
қатынастары саласындағы қоғамдық сананың қалыптасуына, әртүрлі жағдайдағы
халықтың қайсыбір топтарының отбасылық тәртібіне жалпылама сипаттама
беруге, отбасының негізгі міндеттерін жүзеге саыру тиімділігіне және т.б
баса назар аударылады.
Отбасын шағын әлеуметтік топ ретінде зерттегенде қазірігі отбасының
даму кензеңдерінің, құрылымдарының және атқаратын қызметтерінің қалыптасу
жағдайлары, әке-шешемен олардың ұрпағының арасындағы өзара қатынас ,
отбасындағы міндеттерді әркімге бөлу, ажырасудың себептері мен мотивтері
және т.б мәселелер қарастырылады.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда отбасы белгілі бір локалдық құрылымы
және атқаратын әлеуметтік қызметтерінің ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Отбасының локалдануы - бұл тек туыстық қарым-қатынастармен шектеліп
қалмай туыстардың бірлесе өмір сүретіндігін мойындайды, сондықтан олардың
тұрмысында ортақ элементтердің болуы, отбасы мүшелерінің экономикалық өзара
көмек көрсетуі үнемі ұшырасып тұрады. Бұл тұрғыдан алғанда отбасыны
қоғамның экономикалық ұясы ретінде қарстыруға болады.
Отбасының құрылымы – бұл оның негізгі элементтерінің тұтастығын
қамтамасыз ету тәсілі болып саналады. Отбасының құрылымы мен тәртібі, өмір
салты, дәстүрі, өзге отбасылармен және қоғаммен өзара қарым-қатынастары
бір-бірімен тығыз байланысты.
Отбасылары қоғамдық басқада институттар іспетті белгілі бір функциялар
атқарады. Отбасының функциясы дегеніміз оның белгілі бір әлеуметтік
салалары бар қызметі. Өз институттардың атқаратын міндеттерінен мұны жеке-
дара бөліп көрсету үшін отбасы қызметін рекшелікті және ерекшеліксіз деп
ажыратылады. Отбасының ерекшелікті қызметтері оның отбасылық мәнінен келіп
шығады және қоғамдық құбылыс ретінде отбасының ерекшеліктерін бейнелейді,
ал ерекшеліксіз қызметтер белгілі бір тарихи жағдайға орай еріксізден
немесе бейімделуден туындайтын отбасының міндеттері. Отбасының ерекшелікті
қызметтеріне:
• халықтың ұдайы өсіп-өнуі, яғни дүниеге нәресте әкелу;
• балаларды асырап, сақтау (экзистенциалды);
• балаларды тәрбиелеу (әлеуметтендіру) жатады.
Бұл қызметтер қоғамның әр дәуірде өзгерістерге түсуіне қарамастан
отбасының ертеден келе жатқан міндеттері болып саналады.
Отбасының ерекшеліксіз қызметтері жеке меншіктің жинақталып қорлануы
мен оған ие болу жөніндегі статусы, өндіріспен тұтынуды, үй шаруашылығын
жүргізуі мен демалуды ұйымдастыруды, отбасы мүшелерінің денсаулығы мен
амандығын қамқорлық, микроахуалды жасауды қамтиды.
Отбасының шаруашылық-тұрмыстық қызметі – отбасы мүшелерінің материалды
қажеттіліктерінің (азық-түлік, қан және т.б) олардың денсаулығының
сақталуына әсер етуінің қанағаттанарлығынан тұрады. Отбасының осы
қызметінің орындалу барысында еңбек ету кезінде жұмсалған жеке күшті
бұрынғы қалпына келтіру қамтамасыз етіледі.
Отбасының эмоционалды қызметі – оның мүшелерін ұнатушылық,
сыйлаушылық, мойындаушылық, эмоционалды қолдаушылық, психологиялық
қорғаушылық қажеттіліктерімен қанағаттандыру. Осы қызмет қоғам мүшелерінің
эмоционалды тұрақтануын, олардың психикалды денсаулығының сақталуына әсер
етуді қамтамасыз етеді.
Рухани қарым-қатынас қызметі – бос уақытты бірлесе отырып өткізу, екі
жақты рухани байыту қажеттіліктерімен қанағаттандыру.
Бастапқы әлеуметтік бақылау қызметі – Отбасы мүшелерінің әлеуметтік
мөлшерінің орындалуын, оның ерекшеліктерін, егер кімнің түрлі жағдайда күші
бар (жасы, науқастану және т.б) болып, әлеуметтік мөлшермен толық сәйкес
өзінің мінез-құлқын өз бетімен тәрбиелей алатын қабілетін жеткілікті
қамтамасыз етеді.
Сексуалды-эротикалық қызмет – отбасы мүшелерінің сексуалда-эротикалық
қажеттілігін қанағаттандару. Қоғамның көзқарасымен қарағанда маңызды болып,
отбасы, сонымен қатар, отбасы мүшелерінің сексуалды-эротикалық мінез-
құлығын реттеуді қоғамның биологиялық ұдайы өсуін қамтумен іске асырады.
Отбасы қызметінің бұзылуы – бұл қиындық туғызатын немесе оның қызметін
отбасымен бірге орындауға кедергі келтіретін тіршілік қарекетінің осындай
ерекшелігі болып табылады. Өте кең шеңбердегі факторлар бұзылушылыққа
мүмкіндік туғызады: оның мүшелерінің жеке ерекшеліктері, олардың аасындағы
өзара қарым-қатынас, отбасы тіршілігінің анықталған жағдайы, Мысалы,
отбасының тәрбиелік қызметінің бұзылу себебінен, оның ілгері басуы және ата-
аналарының сәйкес білімі мен дағдысының болмауы, олармен қарым-қатынастың
бұзылуы мүмкін (тәрбиелеу жөніндегі қақтығыстар отбасының басқа мүшелері
мен басқалар жағынан кедергі келтіру).
• Шаруашылық – эмоциялық функциясы: ол отбасының күнделікті
шаруашылығымен, үйге қажетті дүние, бұйымдарды алумен, киім алу мен
оның үйде жылудың болуымен, отбасының өмірі мен өмірінің негізі
ретінде отбасы бюджетін қалыптастырып және оны ұстаумен байланысты
болады. Үй жұмыстары саласында отбасының ішіндегі қарым-
қатынастар қалыптасады. Бұл жағдайда отбасы мүшелерінің әрбірінің
мотивизациялық және еріктік нормативтері мен компоненттері жақсырақ
танылады. Отбасының ұйымшылдығы құрылады, жанжалдықжағдайлар және
одан дұрыс шығудың мүмкіндіктері анықталады. Экономикалық
реформалар жылдарында меншіктік экономиканың функцияларын
активизациялау тенденцияларына байланысты бола бастады. Отбасылық
өндірістер әрбір салада пайда болып, көбейе бастайды.
• Репродуктивті функция – сексуалдық қажеттілік пен махаббат бір-
бірінен бөлінбейді. Ерлі-зайыптылар махаббатты сексуалдық
қажеттілікті қанағаттандыру сипатына, оны реттеу ерекшелігіне және
бала табу, бала тәрбиесі мәселелеріне байланысты болады. Әрбір
отбасында ең басты мәселе бала табуда және оны бағып ер жеткізуде
болып табылады. Қазіргі кезде ол шешілмейтін қарама-қайшылықтармен
бірге жүреді. Қоғамда бала туудың, көп балалы отбасылардың азаюы,
жалғыз баланың эгоист болып өсуі отбасы мен қоғамға жаңа мәселелер
алып келеді. Бұл сексуалдық мәселені алдыға қойып, ол отбасыларда
бала туу мен оны ер жеткізу сұрақтарының маңызын төмендеткенінен
пайда болады.
• Регенеративті функция – бұл функция статусы әлеуметтік жағдайларды
мұраға алып қалумен байланысты, кейбір отбасылық құндылықтарды
беруді жатқызуға болады. Тәрбиелеу жүйелерінің әрқайсысының өзіндік
бір құндылығы, пайдалылығы және маңыздылығы барлығы сөзсіз. Бірақ
көптеген ата-аналар осы тәрбиелеудің бір ғана әдісіне толықтай
бағынып кетіп, бала тәрбие үшін емес, тәрбие бала үшін екенін
ұмытып кетеді. Бір қызығы, тәрбиелеудің жүйені жүзеге асыру түрін
сақтайтын ата-аналар ұқсас болады. Олардың ортақ ерекшеліктері бар,
ол өз баласының психикалық әлемінің индивидуалдылығына көңіл
аудармау. Мұндай ата-аналар, егер балаларының мінезі, әдеттері,
талғамдары жайлы емес, ол өздерінің балаларын қалай тәрбиелейтіні
жайлыбаяндап береді.
• Білімдік-тәрбиелік функция- тәрбие функциясы, яғни ата-ана болу,
балаларды тәрбиелеу, солар үшін еңбек ету. Отбасылық және қоғамдық
тәрбие өзара байланысып, бірін-бірі толықтырып жатады. Ата-ана
махаббаты – адамныңболашақ өмірінің бағдары, оның дене және ішкі
жан дүниесінің, денсаулығының қайнар көзі мен кепілі болып
табылады. Сондықтан ата-ананың басьты және негізгі міндеті – ең
бірінші, балаларына өздерінің жақсы мінез-құлығымен, адами
құндылықтары мен жақсы көретіндіктері мен оларға әрқашан да қамқор
болатындығына сенім туғызу. Яғни, ешқашан да балалары өздерін ата-
аналары жақсыкөретіндігіне күмән туғызбауы керек. Ата-ананың ең
табиғи және ең қажетті міндетінің бірі- өз балаларына олардың кез-
келген жасында оларға жылы махаббатпен, қамқорлықпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz