Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары және азаматтылығы жоқ тұлғаларғалардың құқықтық жағдайы
Кіріспе
1. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары және азаматтылығы жоқ тұлғаларғалардың құқықтық жағдайының теориялық аспектілері
1.1 Халықаралық жеке құқықтағы шетел азаматтардың құқықтық жағдайының жалпы сипаттамасы
1.2 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының азаматтық
құқық қабілеттілігі
1.3 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының азаматтық
әрекет қабілеттілігі
2. Қазақстан Республикасындағы неке отбасы заңнамасы нормаларының шетел азаматтары және азаматтылығы жоқ тұлғаларға қолданылуы
2.1 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының
некелік және отбасылық қатынастардағы жағдайы
Қорытынды
Библиография
1. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары және азаматтылығы жоқ тұлғаларғалардың құқықтық жағдайының теориялық аспектілері
1.1 Халықаралық жеке құқықтағы шетел азаматтардың құқықтық жағдайының жалпы сипаттамасы
1.2 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының азаматтық
құқық қабілеттілігі
1.3 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының азаматтық
әрекет қабілеттілігі
2. Қазақстан Республикасындағы неке отбасы заңнамасы нормаларының шетел азаматтары және азаматтылығы жоқ тұлғаларға қолданылуы
2.1 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының
некелік және отбасылық қатынастардағы жағдайы
Қорытынды
Библиография
Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы мәселе өзектілік пен тәжірибелік маңызға XX ғасырда ие болды. Қазіргі заманғы мемлекттердің барлығында дерлік шетелдіктердің келуі мен кетуі, құқықтары мен міндеттері туралы нормаларды кездестіруге болады. Бірақ әр түрлі мемлекеттердегі шетелдіктердің құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру деңгейі бірдей емес. Бұл нақты елдегі әлеуметтік, экономикалық, саяси жағдайларға, оның ішкі және сыртқы саясатының сипатына, ондағы демократияның даму деңгейіне, тарихи және ұлттық дәстүрлерге байланысты.
Дегенмен нақты мемлекеттегі шетелдіктің құқықтық жағдайын анықтау сол мемлекеттің ұлттық құзыретіне жатады. Қазақстанда шетел азаматтарының құқықтық жағдайын реттеуде халықаралық жеке құқық нормалары ескерілген. Осыған сәйкес курстық жұмысымның тақырыбы «Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың халықаралық жеке құқық саласындағы құқықтық жағдайы» болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Шетелдіктер қазіргі заманғы мемлекеттерде, көбінесе дамыған мемлекеттерде өте көп шоғырлануда. БҰҰ-ның 2003 жылы жүргізген есептеуі бойынша бүкіл әлемде тұратын адамдардың 3%, яғни 175 миллион адамы өздері азаматы болып табылатын мемлекеттен тыс жерде тұруда екен. Ол шетелдіктер басқа мемлекеттің аумағында тұрақты тұруының себептері өздері азамат болып табылатын мемлекеттің экономикалық саяси, әлеуметтік жағдайына байланысты болады.
Шетелдіктер әр мемлекетте әр түрлі мәртебеге ие болады. Ол мысалға тұра мемлекеттің басқару нысанына, саяси бағдарына, әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты болады. Мысалға алғанда, демократиялық мемлекеттердің көбінде шетелдіктердің құқықтары қорғалуы жағынан өз елдерінің азаматтарымен бірдей болады, ешқайсысы да ерекше мәртебеге ие болып, басымдылық танытпайды. Бірақ сол елдің заңына сәйкес мемлекеттің кейбір ішкі саяси өміріне қатыса алмайды. Ол дегеніміз сайлауға қатыса алмайды, кейбір мемлекеттік қызмет атқара алмайды, әскери қызметке шақыртылмайды деген сияқты қызметтер жүзеге аспайды. Ал қалған жағдайлардың барлығында шетелдіктер тұратын елдің азаматтарымен тең құқылы болады. Ал социалистік, монархиялық және тағы басқа мемлекеттерде шетелдіктерді өз елінің азаматтарына қарағанда құқығы жағынан, бостандығын жүріп тұруына дейін шектейді. Осы жағдайды реттеу үшін көптеген халықаралық конференциялар, жиналыстар шақыртылып, көптеген халықаралық ұйымдар мен органдар құрылды. Өйткені олардың негізгі мақсаты – адам құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабы 4-тармағына сәйкес: «Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттерді атқарады». Осы ереженің іс жүзінде асырылуын курстық жұмысының барысында зерделеуге тырыстым.
Дегенмен нақты мемлекеттегі шетелдіктің құқықтық жағдайын анықтау сол мемлекеттің ұлттық құзыретіне жатады. Қазақстанда шетел азаматтарының құқықтық жағдайын реттеуде халықаралық жеке құқық нормалары ескерілген. Осыған сәйкес курстық жұмысымның тақырыбы «Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың халықаралық жеке құқық саласындағы құқықтық жағдайы» болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Шетелдіктер қазіргі заманғы мемлекеттерде, көбінесе дамыған мемлекеттерде өте көп шоғырлануда. БҰҰ-ның 2003 жылы жүргізген есептеуі бойынша бүкіл әлемде тұратын адамдардың 3%, яғни 175 миллион адамы өздері азаматы болып табылатын мемлекеттен тыс жерде тұруда екен. Ол шетелдіктер басқа мемлекеттің аумағында тұрақты тұруының себептері өздері азамат болып табылатын мемлекеттің экономикалық саяси, әлеуметтік жағдайына байланысты болады.
Шетелдіктер әр мемлекетте әр түрлі мәртебеге ие болады. Ол мысалға тұра мемлекеттің басқару нысанына, саяси бағдарына, әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты болады. Мысалға алғанда, демократиялық мемлекеттердің көбінде шетелдіктердің құқықтары қорғалуы жағынан өз елдерінің азаматтарымен бірдей болады, ешқайсысы да ерекше мәртебеге ие болып, басымдылық танытпайды. Бірақ сол елдің заңына сәйкес мемлекеттің кейбір ішкі саяси өміріне қатыса алмайды. Ол дегеніміз сайлауға қатыса алмайды, кейбір мемлекеттік қызмет атқара алмайды, әскери қызметке шақыртылмайды деген сияқты қызметтер жүзеге аспайды. Ал қалған жағдайлардың барлығында шетелдіктер тұратын елдің азаматтарымен тең құқылы болады. Ал социалистік, монархиялық және тағы басқа мемлекеттерде шетелдіктерді өз елінің азаматтарына қарағанда құқығы жағынан, бостандығын жүріп тұруына дейін шектейді. Осы жағдайды реттеу үшін көптеген халықаралық конференциялар, жиналыстар шақыртылып, көптеген халықаралық ұйымдар мен органдар құрылды. Өйткені олардың негізгі мақсаты – адам құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабы 4-тармағына сәйкес: «Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттерді атқарады». Осы ереженің іс жүзінде асырылуын курстық жұмысының барысында зерделеуге тырыстым.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (2007 жылғы 21 мамырдағы №254-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) – Алматы: «Юрист» баспасы, 2007. – 40 бет
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдері). – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 296 бет
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі (2007 жылғы 15 мамырдағы №253-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен). – Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 144 бет
4. «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» 1991 жылғы 20 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңы (2002 жылғы 17 мамырда Қазақстан Республикасының №322 Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) //Источник: справочная правовая система ЮРИСТ
5. «Шетелдіктердің құқықтық жағдай туралы» 1995 жылғы 19 маусымдағы №2337 Қазақстан Республикасының Заңы (2007 жылғы 1 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының №227 Заңымен енгізілген өзгірістер және толықтырулармен) //Источник: справочная правовая система ЮРИСТ
6. «Халықтың көшi-қоны туралы» 1997 жылғы 13 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының №204 Заңы //Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 1997, №24
7. «Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 17 желтоқсандағы №321-1 Заңы (2006 жылғы 10 қаңтардағы Қазақстан республикасының №116-ІІІ Заңымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен) – Алматы: ЮРИСТ, 2006
8. «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі №453-1 Заңы // Источник: справочная правовая система ЮРИСТ
9. «Қазақстан Республикасындағы Еңбек туралы» 1999 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының №493-І Заңы //Источник: справочная правовая система ЮРИСТ
10. «Инвестициялар туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8 қаңтардағы № 373-II Заңы //Источник: справочная правовая система ЮРИСТ
11. «Шетел жұмыс күшін тартумен Қазақстан Республикасының шетелге жұмыс күшін шығаруды лицензиялау сұрақтары бойынша ережелерді бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 25 маусымдағы №862 Қаулысы //Источник: справочная правовая система ЮРИСТ
12. «Қазақстан Республикасында шетел азаматтарының кіру мен орналасу және олардың Қазақстан Республикасынан шығу» 2000 жылғы 28 қаңтардағы Ережелері //Источник: справочная правовая система ЮРИСТ
Халықаралық құқықтық актілер:
13. Международный пакт о гражданских и политических правах (Нью-Йорк, 16 декабря 1966 г.) // Источник: ИС ПАРАГРАФ
14. Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах (Нью-Йорк, 16 декабря 1966 г.) // Источник: ИС ПАРАГРАФ
15. Всеобщая декларация прав человека (принята на третьей сессии Генеральной Ассамблеи ООН 10 декабря 1948 г.) //Источник: ИС ПАРАГРАФ, 16. Конвенция о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам (Кишинев, 7 октября 2002 года) //Источник: ИС ПАРАГРАФ
17. Договор между Республикой Казахстан и Республикой Узбекистан о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам //Бюллетень международных договоров РК, 1999, N 5. – 94 бет
18. Договор между Республикой Казахстан и Азербайджанской Республикой о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским делам //Бюллетень международных договоров РК, 2001 г., N 4. – 33 бет
Ғылыми әдебиеттер:
19. Азаматтық құқық. І том. Жоғары оқу орындарына арналған оқулық (академиялық курс). /Жауапты ред.: М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы: ҚазГЗУ, 2003. – 736 бет
20. Актуальные проблемы современного гражданского права. Том 2. Материалы Международной научно-практической конференции аспирантов и соискателей, посвященный 10-летию независимости Республики Казахстан. Алматы. 20-21 февраля 2001 года /Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы: КазГЮА, 2001. – 317 бет
21. Акылбекова Г.Б. Криминологическая харатеристика преступности иностранцев и в отношении иностранных граждан //Вестник КазНУ. Серия юридическая, №1(29). – 158-159 беттер
22. Ануфриева Л.П. Иностранные юридические лица: правовое положение в России //Российская юстиция, 1997, №2. – 44 бет
23. Ахметов А., Ахметова Г. Еңбек құқығы. Оқулық. – Алматы: Заң әдебиеті, 2006. – 405 бет
24. Базарбаев Б.Б., Басин Ю.Г. Беспалова А.И. Семейное право. – Алма-Ата: Мектеп, 1984. – 265 бет
25. Богуславский М.М. Международное частное право: Учебник. – М.: Юристъ, 1998. – 408 бет
26. Гаврилов В. В. Международное частное право. – М.: НОРМА–ИНФРА•М, 2000. – 466 бет
27. Гражданское право. Том 1. Учебник для вузов (академический курс). /Отв. ред.: М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы: КазГЮУ, 2000. – 704 бет
28. Гражданское право. Том III. Учебник для вузов (академический курс) /Отв. ред. М.К Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы: КазГЮУ, 2004. – 522 бет
29. Гражданское и семейное право развивающихся стран: Учебное пособие /Под ред. В.К. Пучинского. – М.: изд-во УДН, 1989. – 412 бет
30. Гражданское и торговое право капиталистических государств: Учебник /Под ред. Е.А. Васильева. – М.: Международные отношения, 1993. – 571 бет
31. Довгерт А.С. Правовое регулирование международных трудовых отношений. – Киев, 1992. – 301 бет
32. Емельянова А. Правовое регулирование статуса иностранцев в Республике Казахстан //Фемида. – Алматы, 1998, №12. – 49-50 беттер
33. Звеков В.П. Международное частное право. Курс лекций. – М.: НОРМА–ИНФРА•М, 1999. – 686 бет
34. Закон РК «О браке и семье»: Учебное пособие – А.: Баспа, 1999. – 208 бет
35. Киселев И.Я. Международный труд. Практическое пособие. – М.: Юрист, 1997. – 304 бет
36. Лазарев Л.В. Иностранные граждане (правовое положение). – М.: Юристъ, 1992. – 285 бет
37. Л.Б. Нысанбекова. Халықаралық жеке құқық. Негізгі институттар: Оқу құралы. – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 168 бет
38. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Особенная часть. – М.: Юридическая литература, 1975. – 384 бет
39. Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н. Международное частное право: учебник. – М.: Юридическая литература, 1984. – 366 бет
40. Марышева Н.И., Хлестова И.О. Правовое положение российских граждан за границей. – М.: Юрист, 1994. – 329 бет
41. Матузов Н.И., А.В.Малько. Теория государства и права. – М.: Юристъ, 1997. – 392 бет
42. Международное право в документах: Учебное пособие /Составит.: Н.Т. Блатова, Г.М. Мелков – М.: ИНФРА-М, 1997. – 375 бет
43. Международное частное право: иностранное законодательство /сост. и научн. ред. А.Н. Жильцов, А.Н. Муранов. – М.: Статут, 2000. – 514 бет
44. Международное частное право. Учебное пособие /Под ред. Г.К. Дмитриевой. – М.: Юрист, 1993. – 416 бет
45. Мусабаева А. Мнение по поводу "стальных " парней //Юридическая газета, 2007, 24 августа. – 1 бет
46. Нурабаева З.Т. Усыновление в брачно-семейном законодательстве: Проблема усыновленных детей. Материалы семинара //Юридическая газета. 2000, 12 апреля. – 5 бет
47. Оралманы, иностранцы, мигранты: паспортный режим и вопросы гражданства: Материалы междунар. науч.-практ. конф., 1 июля 2002 г. //Акад. и ин-т междунар. права и междунар. бизнеса "Данекер". – Алматы: Данекер, 2002. – 287 бет
48. Сабитова А.А. Статус иностранных граждан: внутригосударственные и международно-правовые аспекты: Диссертация на соиск. учен. степ. канд. юрид. наук; [Науч. рук. С. Н. Сабикенов]. – Алматы: АГУ им. Абая, 2001.
49. Сабитова А. Права иностранцев в Республике Казахстан //Мысль. – Алматы, 2000, №7. – 36 бет
50. Сарсембаев М.А. Международное частное право. Учебное пособие. – Алматы: Ғылым, 1998. – 339 бет
51. Сафонова О.Н. Соотношение и взаимодействие национального права РК и международного права /Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.ю.н. – Усть-Каменогорск, 1999. – 24 бет
52. Синицкая С. Сиротство – не блаженство //Вечерний Алматы, 2003, 8 ноября. – 5 бет
53. Скоробогатов С.В., Скоробогатова С. Законодательные акты, определяющие правовое положение иностранцев в Республике Казахстан. – Алматы: АБиО, 2004. – 228 бет
54. Сюкияйнен Л.Р. Мусульманское право. Вопросы теории и практики. – М.: Наука, 1986. – 294 бет
55. Төлеуғалиев Ғ.И. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. – Алматы: ҚазМЗА, 2001. – 380 бет
56. Федосеева Г.Ю. Международное частное право. Учебник – М.: Эксмо, 2007 – 432 бет
57. Черниченко С.В. Личность и международное право. – М.: Юридическая литература, 1974. – 354 бет
58. Шебанова Н.А. Семейные отношения в международном частном праве. – М.: Юрист, 1995. – 328 бет
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдері). – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 296 бет
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі (2007 жылғы 15 мамырдағы №253-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен). – Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 144 бет
4. «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» 1991 жылғы 20 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңы (2002 жылғы 17 мамырда Қазақстан Республикасының №322 Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) //Источник: справочная правовая система ЮРИСТ
5. «Шетелдіктердің құқықтық жағдай туралы» 1995 жылғы 19 маусымдағы №2337 Қазақстан Республикасының Заңы (2007 жылғы 1 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының №227 Заңымен енгізілген өзгірістер және толықтырулармен) //Источник: справочная правовая система ЮРИСТ
6. «Халықтың көшi-қоны туралы» 1997 жылғы 13 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының №204 Заңы //Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 1997, №24
7. «Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 17 желтоқсандағы №321-1 Заңы (2006 жылғы 10 қаңтардағы Қазақстан республикасының №116-ІІІ Заңымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен) – Алматы: ЮРИСТ, 2006
8. «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі №453-1 Заңы // Источник: справочная правовая система ЮРИСТ
9. «Қазақстан Республикасындағы Еңбек туралы» 1999 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының №493-І Заңы //Источник: справочная правовая система ЮРИСТ
10. «Инвестициялар туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8 қаңтардағы № 373-II Заңы //Источник: справочная правовая система ЮРИСТ
11. «Шетел жұмыс күшін тартумен Қазақстан Республикасының шетелге жұмыс күшін шығаруды лицензиялау сұрақтары бойынша ережелерді бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 25 маусымдағы №862 Қаулысы //Источник: справочная правовая система ЮРИСТ
12. «Қазақстан Республикасында шетел азаматтарының кіру мен орналасу және олардың Қазақстан Республикасынан шығу» 2000 жылғы 28 қаңтардағы Ережелері //Источник: справочная правовая система ЮРИСТ
Халықаралық құқықтық актілер:
13. Международный пакт о гражданских и политических правах (Нью-Йорк, 16 декабря 1966 г.) // Источник: ИС ПАРАГРАФ
14. Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах (Нью-Йорк, 16 декабря 1966 г.) // Источник: ИС ПАРАГРАФ
15. Всеобщая декларация прав человека (принята на третьей сессии Генеральной Ассамблеи ООН 10 декабря 1948 г.) //Источник: ИС ПАРАГРАФ, 16. Конвенция о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам (Кишинев, 7 октября 2002 года) //Источник: ИС ПАРАГРАФ
17. Договор между Республикой Казахстан и Республикой Узбекистан о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам //Бюллетень международных договоров РК, 1999, N 5. – 94 бет
18. Договор между Республикой Казахстан и Азербайджанской Республикой о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским делам //Бюллетень международных договоров РК, 2001 г., N 4. – 33 бет
Ғылыми әдебиеттер:
19. Азаматтық құқық. І том. Жоғары оқу орындарына арналған оқулық (академиялық курс). /Жауапты ред.: М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы: ҚазГЗУ, 2003. – 736 бет
20. Актуальные проблемы современного гражданского права. Том 2. Материалы Международной научно-практической конференции аспирантов и соискателей, посвященный 10-летию независимости Республики Казахстан. Алматы. 20-21 февраля 2001 года /Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы: КазГЮА, 2001. – 317 бет
21. Акылбекова Г.Б. Криминологическая харатеристика преступности иностранцев и в отношении иностранных граждан //Вестник КазНУ. Серия юридическая, №1(29). – 158-159 беттер
22. Ануфриева Л.П. Иностранные юридические лица: правовое положение в России //Российская юстиция, 1997, №2. – 44 бет
23. Ахметов А., Ахметова Г. Еңбек құқығы. Оқулық. – Алматы: Заң әдебиеті, 2006. – 405 бет
24. Базарбаев Б.Б., Басин Ю.Г. Беспалова А.И. Семейное право. – Алма-Ата: Мектеп, 1984. – 265 бет
25. Богуславский М.М. Международное частное право: Учебник. – М.: Юристъ, 1998. – 408 бет
26. Гаврилов В. В. Международное частное право. – М.: НОРМА–ИНФРА•М, 2000. – 466 бет
27. Гражданское право. Том 1. Учебник для вузов (академический курс). /Отв. ред.: М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы: КазГЮУ, 2000. – 704 бет
28. Гражданское право. Том III. Учебник для вузов (академический курс) /Отв. ред. М.К Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы: КазГЮУ, 2004. – 522 бет
29. Гражданское и семейное право развивающихся стран: Учебное пособие /Под ред. В.К. Пучинского. – М.: изд-во УДН, 1989. – 412 бет
30. Гражданское и торговое право капиталистических государств: Учебник /Под ред. Е.А. Васильева. – М.: Международные отношения, 1993. – 571 бет
31. Довгерт А.С. Правовое регулирование международных трудовых отношений. – Киев, 1992. – 301 бет
32. Емельянова А. Правовое регулирование статуса иностранцев в Республике Казахстан //Фемида. – Алматы, 1998, №12. – 49-50 беттер
33. Звеков В.П. Международное частное право. Курс лекций. – М.: НОРМА–ИНФРА•М, 1999. – 686 бет
34. Закон РК «О браке и семье»: Учебное пособие – А.: Баспа, 1999. – 208 бет
35. Киселев И.Я. Международный труд. Практическое пособие. – М.: Юрист, 1997. – 304 бет
36. Лазарев Л.В. Иностранные граждане (правовое положение). – М.: Юристъ, 1992. – 285 бет
37. Л.Б. Нысанбекова. Халықаралық жеке құқық. Негізгі институттар: Оқу құралы. – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 168 бет
38. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Особенная часть. – М.: Юридическая литература, 1975. – 384 бет
39. Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н. Международное частное право: учебник. – М.: Юридическая литература, 1984. – 366 бет
40. Марышева Н.И., Хлестова И.О. Правовое положение российских граждан за границей. – М.: Юрист, 1994. – 329 бет
41. Матузов Н.И., А.В.Малько. Теория государства и права. – М.: Юристъ, 1997. – 392 бет
42. Международное право в документах: Учебное пособие /Составит.: Н.Т. Блатова, Г.М. Мелков – М.: ИНФРА-М, 1997. – 375 бет
43. Международное частное право: иностранное законодательство /сост. и научн. ред. А.Н. Жильцов, А.Н. Муранов. – М.: Статут, 2000. – 514 бет
44. Международное частное право. Учебное пособие /Под ред. Г.К. Дмитриевой. – М.: Юрист, 1993. – 416 бет
45. Мусабаева А. Мнение по поводу "стальных " парней //Юридическая газета, 2007, 24 августа. – 1 бет
46. Нурабаева З.Т. Усыновление в брачно-семейном законодательстве: Проблема усыновленных детей. Материалы семинара //Юридическая газета. 2000, 12 апреля. – 5 бет
47. Оралманы, иностранцы, мигранты: паспортный режим и вопросы гражданства: Материалы междунар. науч.-практ. конф., 1 июля 2002 г. //Акад. и ин-т междунар. права и междунар. бизнеса "Данекер". – Алматы: Данекер, 2002. – 287 бет
48. Сабитова А.А. Статус иностранных граждан: внутригосударственные и международно-правовые аспекты: Диссертация на соиск. учен. степ. канд. юрид. наук; [Науч. рук. С. Н. Сабикенов]. – Алматы: АГУ им. Абая, 2001.
49. Сабитова А. Права иностранцев в Республике Казахстан //Мысль. – Алматы, 2000, №7. – 36 бет
50. Сарсембаев М.А. Международное частное право. Учебное пособие. – Алматы: Ғылым, 1998. – 339 бет
51. Сафонова О.Н. Соотношение и взаимодействие национального права РК и международного права /Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.ю.н. – Усть-Каменогорск, 1999. – 24 бет
52. Синицкая С. Сиротство – не блаженство //Вечерний Алматы, 2003, 8 ноября. – 5 бет
53. Скоробогатов С.В., Скоробогатова С. Законодательные акты, определяющие правовое положение иностранцев в Республике Казахстан. – Алматы: АБиО, 2004. – 228 бет
54. Сюкияйнен Л.Р. Мусульманское право. Вопросы теории и практики. – М.: Наука, 1986. – 294 бет
55. Төлеуғалиев Ғ.И. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. – Алматы: ҚазМЗА, 2001. – 380 бет
56. Федосеева Г.Ю. Международное частное право. Учебник – М.: Эксмо, 2007 – 432 бет
57. Черниченко С.В. Личность и международное право. – М.: Юридическая литература, 1974. – 354 бет
58. Шебанова Н.А. Семейные отношения в международном частном праве. – М.: Юрист, 1995. – 328 бет
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
1. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары және азаматтылығы жоқ
тұлғаларғалардың құқықтық жағдайының теориялық аспектілері
1.1 Халықаралық жеке құқықтағы шетел азаматтардың құқықтық жағдайының
жалпы сипаттамасы
1.2 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының азаматтық
құқық қабілеттілігі
3. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының азаматтық
әрекет қабілеттілігі
2. Қазақстан Республикасындағы неке отбасы заңнамасы нормаларының шетел
азаматтары және азаматтылығы жоқ тұлғаларға қолданылуы
2.1 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының
некелік және отбасылық қатынастардағы жағдайы
Қорытынды
Библиография
Кіріспе
Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы мәселе өзектілік пен
тәжірибелік маңызға XX ғасырда ие болды. Қазіргі заманғы мемлекттердің
барлығында дерлік шетелдіктердің келуі мен кетуі, құқықтары мен міндеттері
туралы нормаларды кездестіруге болады. Бірақ әр түрлі мемлекеттердегі
шетелдіктердің құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру деңгейі бірдей
емес. Бұл нақты елдегі әлеуметтік, экономикалық, саяси жағдайларға, оның
ішкі және сыртқы саясатының сипатына, ондағы демократияның даму деңгейіне,
тарихи және ұлттық дәстүрлерге байланысты.
Дегенмен нақты мемлекеттегі шетелдіктің құқықтық жағдайын анықтау сол
мемлекеттің ұлттық құзыретіне жатады. Қазақстанда шетел азаматтарының
құқықтық жағдайын реттеуде халықаралық жеке құқық нормалары ескерілген.
Осыған сәйкес курстық жұмысымның тақырыбы Қазақстан Республикасындағы
шетелдік азаматтардың халықаралық жеке құқық саласындағы құқықтық жағдайы
болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Шетелдіктер қазіргі заманғы мемлекеттерде,
көбінесе дамыған мемлекеттерде өте көп шоғырлануда. БҰҰ-ның 2003 жылы
жүргізген есептеуі бойынша бүкіл әлемде тұратын адамдардың 3%, яғни 175
миллион адамы өздері азаматы болып табылатын мемлекеттен тыс жерде тұруда
екен. Ол шетелдіктер басқа мемлекеттің аумағында тұрақты тұруының себептері
өздері азамат болып табылатын мемлекеттің экономикалық саяси, әлеуметтік
жағдайына байланысты болады.
Шетелдіктер әр мемлекетте әр түрлі мәртебеге ие болады. Ол мысалға
тұра мемлекеттің басқару нысанына, саяси бағдарына, әлеуметтік-экономикалық
жағдайына байланысты болады. Мысалға алғанда, демократиялық мемлекеттердің
көбінде шетелдіктердің құқықтары қорғалуы жағынан өз елдерінің
азаматтарымен бірдей болады, ешқайсысы да ерекше мәртебеге ие болып,
басымдылық танытпайды. Бірақ сол елдің заңына сәйкес мемлекеттің кейбір
ішкі саяси өміріне қатыса алмайды. Ол дегеніміз сайлауға қатыса алмайды,
кейбір мемлекеттік қызмет атқара алмайды, әскери қызметке шақыртылмайды
деген сияқты қызметтер жүзеге аспайды. Ал қалған жағдайлардың барлығында
шетелдіктер тұратын елдің азаматтарымен тең құқылы болады. Ал социалистік,
монархиялық және тағы басқа мемлекеттерде шетелдіктерді өз елінің
азаматтарына қарағанда құқығы жағынан, бостандығын жүріп тұруына дейін
шектейді. Осы жағдайды реттеу үшін көптеген халықаралық конференциялар,
жиналыстар шақыртылып, көптеген халықаралық ұйымдар мен органдар құрылды.
Өйткені олардың негізгі мақсаты – адам құқықтары мен бостандықтарын, заңды
мүдделерін қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабы 4-тармағына сәйкес:
Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе,
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада белгіленген құқықтар
мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттерді атқарады. Осы
ереженің іс жүзінде асырылуын курстық жұмысының барысында зерделеуге
тырыстым.
Проблеманы зерттеу жағдайлары. Шетелдіктердің құқықтық жағдайына
көптеген ғылыми еңбектер арналған. Бірақ бұл еңбектер негізінен шетелдік
азаматтың халықаралық жария құқықтағы жағдайын бейнелейді. Халықаралық жеке
құқықтағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайының мәселесі жайлы
мәліметтерді негізінен Богуславский М.М., Гаврилов В. В., Звеков В.П., Лунц
Л.А., Марышева Н.И., Нысанбекова Л.Б., Садиков О.Н., М.А. Сарсембаев,
Фдосеева Г.Ю. және т.б. заңгерлердің халықаралық жеке құқыққа арналған
еңбектерінен ала аламыз. Сонымен қатар осы салада Калиева А.М., Лазарев
Л.В., Марышева Н.И., Сабитова А.А., Скоробогатов С.В. сияқты
құқықтанушылардың сіңірген еңбегі зор.
Жоғарыда аталған ғалымдардың және басқа да заңгер-зерттеушілердің осы
саладағы атқарған зор еңбектерінің арқасында шетелдіктердің халықаралық
жеке құқық саласындағы құқықтық жағдайының құқықтық негізін қалыптастыруға
мүмкіндік туындады. Бірақ қазіргі таңда дәл біздің Республикамыздағы
шетелдіктердің азаматтық құқықтық жағдайы мәселесі толық зерттелуін
таппаған. Яғни елімізге келіп жатқан көптеген шетелдіктердің азаматтық
құқықтық жағдайы мен құқықтық қатынастардың реттелуі әлі де қарастырылуды
талап етіледі. Бұл мәселе курстық жұмысының негізгі мақсаттарын белгілейді.
3. Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Курстық жұмысының мақсаты –
Қазақстан Республикасындағы неке отбасы заңнамасы нормаларының шетел
азаматтары және азаматтылығы жоқ тұлғаларға қолданылуын зерттеу.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру алға
қойылды:
• шетел азаматы түсінігін, мазмұнын және негіздерін талдау;
• Қазақстан Республикасындағы шетелдіктерге қолданылатын құқықтық
режимдерді анықтау;
• адам құқықтары аспектісінде шетелдіктердің құқықтық жағдайы мәселелері
бойынша Қазақстан Республикасы заңнамасын қарау;
• шетелдіктердің азаматтық құқықтық жағдайын және олардың әрекет және
құқық қабілеттілігін анықтау;
• шетелдіктердің құқықтық қатынастардағы, оның ішінде еңбектік және
некелік қатынастардағы құқықтар мен міндеттердің көлемін зерделеу.
Зерттеудің объектісі – Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша
халықаралық жеке құқықтағы шетелдіктердің құқықтық жағдайы.
Зерттеудің пәні болып Қазақстан Республикасының заңнамасы мен
халықаралық жеке құқық бойынша шетел азаматтарының құқықтары мен
міндеттерінің жалпы теориялық кешені, қарастырылатын тақырыптағы Қазақстан
Республикасының негізгі заңы мен негізгі халықаралық құжаттардың негізінде
осы саладағы халықаралық құқықтық және ішкі мемлекеттік нормалардың
арақатынасы табылады.
1. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтардың халықаралық жеке
құқықтағы құқықтық жағдайы
1.1 Халықаралық жеке құқықтағы шетел азаматтардың
құқықтық жағдайының жалпы сипаттамасы
Халықтың көптен көшіп-қонуына алып келген халықаралық экономикалық
және мәдени байланыстардың кеңеюімен байланысты шетел азаматтарының
азаматтық құқықтық жағдайын реттеудің маңыздылығы өсуде.
ХІХ ғасырға дейін таптық құқықтар мен артықшылықтардың үстемдігі
кезінде шетел азаматтары құқықсыз болды, ал кейіннен шектелген құқықтарға
ие бола бастады. Халықаралық байланыстардың дамуымен олар көптеген елдерде
құқықтық айналымға қатыстырыла бастады. Шетел азаматтары азаматтық
құқықтарды қолдану аясында берілген мемлекеттің азаматтарына теңестіріле
бастады. Шектеулер болса да, олар жалпы ережеге ескертпе ретінде
қабылданды.
Дегенмен сауда қатынастарында көбінесе ең қолайлы жағдай қағидасы жиі
қолданылады. Ол бойынша шетел азаматтары сол елдің азаматтарына емес, басқа
мемлекет азаматтарына теңестіріледі. Халықаралық шарттарда енгізілген
ережелер бойынша шетелдіктерге үшінші мемлекет азаматтарына берілетін режим
кепілденеді. Осылайша шетел азаматтары халықаралық шарттарда қарастырылған
сыртқы экономикалық байланыс мәселелеріне қатысты өз араларында
теңестіріледі.[1]
Шетел азаматтарының құқықтық жағдайы жалпы алғанда халықаралық
құқықтың жалпы танылған қағидалары мен нормалары, халықаралық шарттар,
азаматтығы елінің немесе тұрғылықты тұратын жер елінің құқығы, келген елдің
құқығы негізінде қалыптасады. Халықаралық жеке құқықта негізінен шетел
элементімен күрделенген қатынастар аясындағы құқықтар мен міндеттер туралы
сөз болады.
Әкімшіліктік немесе өзгеше бір тараптың екінші тарапқа бағынуынан
туындайтын мүліктік қатынастар, оның ішінде салықтық және басқа да қаржылық
және әкімшілік қатынастарға азаматтық заңнама қолданылмайды. Халықаралық
жария құқықтың сәйкес саласында туындаған шетелдіктердің құқықтық
жағдайының мәселелері көп жағдайда қарастырылған тақырып шегінен шығады
және халықаралық жеке құқықтың пәні болып табылатын қатынастарымен тығыз
байланыста болғандығынан ғана аталып өтіледі. Ал халықаралық азаматтық іс
жүргізудегі шетелдіктердің құқықтық жағдайының мәселелері халықаралық жеке
құқық саласына жатады.
Құқықтық жағдай (мәртебе) ұғымынан құқықтық режим ұғымын айыра
білу керек. Ол орналасу мемлекетіндегі шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
тұлғалардың құқыққабілеттігін анықтайтын бастаулар мен қағидаларды
білдіреді. Халықаралық режимдердің үш түрі бар: ұлттық режим, арнайы режим
және аса қолайлы жағдай режимі.
Профессор Сарсембаевтің айтуынша, шетел азаматтарының Қазақстандағы
құқықтық мәртебесін анықтайтын негізгі қағидалардың біріншісіне ұлттық
режим жатады. Ұлттық режимде шетел азаматтарының құқықтық мәртебесіне
сәйкестендіріледі. Бірақ қалай айтқанмен, олардың мәртебелері толығымен тең
болмайды.[2]
Арнайы режимде шетелдіктер үшін ерекше ережелер көзделген. Арнайы
режимнің мәні тек шектеулер қою ғана емес, сонымен қатар ол кейбір
жеңілдіктерді көздеуі мүмкін.
Аса қолайлы жағдай режимі шетелдіктерге кез-келген үшінші мемлекеттің
азаматтары иеленетін немесе иелене алатын құқықтарды ұсынады.
Жоғарыда аталып өткендей, Қазақстанда ұлттық режим қолданылады. Ол
шетел азаматтарына, олардың мемлекеттерінде Қазақстандық азаматтарға
ұсынылатын құқықтар көлеміне қаралмай беріледі. Алайда, біздің заңнамаға
сәйкес мемлекет реторсияны қолдана алады. Реторсия көбінесе, Қазақстандық
азаматтарға қатысты ашық дискриминация жүзеге асырылса, қолданылады.
Халықаралық жеке құқықта бастама ретінде теңдік пен кемсітпеушілік
қағидалары саналады. Олар шетелдіктердің құқықтық жағдайын анықтайтын
негізгі құқықтық режим – ұлттық режимнің мәнін құрайды. Халықаралық жеке
құқыққа танымал өзге құқықтық режимдер, оның ішінде аса қолайлы жағдай
режимі жалпылама емес, арнайы сипатта болады және белгілі бір қатынас
аясында немесе белгілі бір тұлғалар тобына қолданылады.[3]
Қазақстан заңнамасы шетел азаматтарының құқықтық жағдайының негізгі
қағидаларынан бастау алады:
1) шетел азаматтары Қазақстандық азаматтармен теңдей құқықтар мен
бостандықтарды иеленеді және бірдей міндеттерді атқарады, негізгі мұнда
ұлттық режим қағидасы болып табылады;
2) шетел азаматтары тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, нәсілі
мен ұлтына, жынысына, тіліне, дінге, қатынасына және өзге мән-жайларға
қарамай заң алдында тең;
3) Қазақстандық азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын арнайы
шектейтін мемлекеттердің азаматтарына қатысты жауапты шектеулер қойылу
мүмкін;
4) шетел азаматтарының өзінің құқықтары мен бостандықтарын пайдалануы
қоғам мен мемлекет мүдделеріне, Қазақстан Республикасының азаматтары мен
өзге тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зардап тигізбеуі тиіс.[4]
Шетелдіктің жеке мәртебесі ретінде жеке тұлғаның, азаматтың мәртебесі,
олардың құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы танылады. Жеке мәртебе мен оны
құрайтын құқықтар мен міндеттер өзгермелі сипатта болады, яғни уақыт өте
келе және көптеген жағдайлардың әсерімен өзгеріп отырады.
Халықаралық азаматтық айналымның қажетті шарты – оның қатысушыларының
теңдігі. Осы қағидаларының сақталуы, жеке құқықтық қатынаста оның
қатысушыларының кемсітпеушілігін болдырмау халықаралық жеке құқыққа
жүгінуді талап ететін мәселе.
Халықаралық жеке құқық нормалары шетелдіктердің мүліктік жеке мүліктік
емес, отбасы еңбек және іс жүргізу құқықтарын реттейді.
Шетелдіктің кез келген мемлекеттегі құқықтық жағдайын анықтау үшін
негізгі мәнге адам құқықтары мен бостандықтары туралы халықаралық құқық
нормалары мен қағидалары ие. Олар Адам құқықтарының Жалпыға ортақ
Декларациясы, Азаматтық және саяси құқықтар туралы Пактіде, Әлеуметтік,
экономикалық және мәдени құқықтар туралы Пактіде көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің құқықтық жағдайын анықтау
мәселесі ХХ ғасырдың 90-жылдары туындады. Бұл Қазақстан Республикасы
аумағына келіп тұрып жатқан шетелдіктер санының күрт өсуімен сипатталады.
Ал олардың санының өсуі Қазақстандық экономиканың шетел инвесторлары үшін
ашықтығымен, шетелдіктердің келуі, жүріп-тұруына көптеген әкімшілік
шектеулер мен тыйым салулардың жойылуымен, сыртқы сауда қызметінің
өзгеруімен, құрылысшылар, өзге де кәсіп жұмысшылар мен мамандардың ұзақ
мерзімге келуімен, сонымен қатар туризмнің қарқынды дамуымен
түсіндіріледі.[5]
Қазақстан Республикасында шетел азаматтары болып Қазақстан
Республикасы азаматтары болып табылмайтын және өзінің басқа елдің
азаматтығына тиесілі екендігін куәландыратын құжаттары бар тұлғалар
саналады. Шетелдік және шетел азаматы терминдері бұл жұмыста бірдей
мағынада қолданылады.
Халықаралық құқықпен қарастырылған, өз елінен кету және оған қайтып
келу, Қазақстан Республикасының аумағында кез келген адамның құқықтары мен
бостандықтарын тану секілді адам құқықтарын жүзеге асыру мен сақтау қазіргі
жағдайда мәнді маңызға ие.
Көптеген елдерде шетелдіктердің құқығы деген ұғым бар. Бұл негізінен
халықаралық жария құқықтағы шетелдіктерге берілетін ерекше режимді
анықтауға бағытталады.
Сонымен қатар, Францияда және француз құқығының әсерімен құқықтық
жүйесі қалыптасқан елдерде шетелдіктердің жағдайы (la condition des
etrangers) халықаралық жеке құқық саласына енгізіледі. Бірақ көптеген
мемлекеттерде, оның ішінде бұл сала нақты реттелетін елдерде (Австрия, ФРГ
және т.б.) шетелдіктердің құқық әкімшілік құқықтың салашасы ретінде
қарастырылады.[6] Сонымен, шетелдіктердің құқығы дегеніміз –
шетелдіктердің арнайы мәртебесін анықтайтын нормалар кешені, бұл
коллизиялық сипаттағы нормалар ғана емес, сонымен қатар сәйкес қатынастарды
мәні бойынша реттейтін материалдық-құқықтық нормалар. Әдетте
шетелдіктердің құқықтық жағдайын кең және тар мағынада анықтайды. Тар
мағынада бұл негізінен әкімшілік-құқықтық сипаттағы нормалар; олар
шетелдіктердің құқықтық жағдайы мен отандық азаматтардың құқықтық
жағдайының айырмашылықтарына қатысты. Кең мағынада бұл – кез келген
қатынастағы шетелдіктердің құқықтық мәртебесін анықтайтын барлық
нормалардың кешені: айырмашылықтарды көрсететін, отандық азаматтармен
бірдей режим танитын және т.б.[7]
Біздің қоғамымыздағы түбегелі демократиялық өзгерістер, қазіргі
заманғы өркениетке оралу, ондағы азаматтық бейбітшілік, келісім мен
қоғамдық тәртіпке жетуді адамдар жиі құқық, құқықтық мемлекет, әділеттілік,
адам құқықтарымен байланыстырады.
Барлық елдердің құқықтық жүйесі екі түрден тұрады: жария және жеке.
Жария құқыққа конституциялық, қаржылық (салықтар), қылмыстық, әкімшілік,
сот сияқты құқық салалары жатады. Аталған салалармен мемлекеттік органдар
арасындағы, сонымен қатар мемлекет пен оның азаматтары арасындағы
қатынастар реттеледі. Бұл жерде мемлекеттік билік азаматтар бағынатын билік
ретінде көрініс табады. Бұл қатынастар тікелей қалыптасады.
Азаматтық, еңбек және отбасы қатынастары жеке құқық саласына жатады.
Бұнда өздерінің жеке мүдделерін қорғайтын жекеленген тұлғалар әрекет етеді.
Жеке тұлғалар арасындағы қатынастар көлденең қалыптасады, және әрбір
қатысушы өз басымен бұндай қатынасқа түседі.[8]
Адамның жеке өмірі әр алуан түрлі. Әр адам бұл салада көптеген
рөлдерді ойнайды: ата-ана, бала, жұмысшы мен кәсіпкер, мүліктің иесі, автор
мен оқушы т.б. Көрсетілген әлеуметтік рөлдер тізімінен ата-ана, ерлі-
зайыптылар мен балалардың қатынасы отбасы құқығымен, ал жұмысшы мен жұмыс
беруші арасындағы қатынас еңбек құқығымен реттеліп отыратынын көру қиын
емес. Жеке тұлғалардың арасындағы өзге қатынастар азаматтық құқықпен
реттеледі. Ең алдымен бұл мүліктік қатынастарға қатысты, яғни мүліктің
белгілі бір тұлғаға тиесілі болуы немесе мүлікті сату мен айырбастау, және
бағасын ақшамен есептеуге болатын өзге де құндылықтарды қамтамасыз етумен
байланысты қатынастар. Азаматтық құқықтық қатынастар тек мүліктік
мүдделерді қорғау мен реттеумен шектелмейді, сонымен қатар тұлғаның
айырылмас құқықтары мен бостандықтарын және өзге де мүліктік емес,
материалдық емес құндылықтарды қорғайды. Оларға адамның өмірі мен
денсаулығы, тұлғаның ар-намысы, жеке өмірге қол сұғылмаушылық, жеке және
отбасы құпиясы, еркін жүріп тұру, тұрғылықты жерді таңдау т.б. жатады.
Азаматтық-құқықтық қатынастар – қатысушылары азаматтық құқықтар мен
міндеттерге ие, азаматтық құқықтық нормалармен реттелетін құқықтық
қатынастар. Әрбір тұлғаның осындай қатынастардағы азаматтық құқықтық
жағдайы оның құқық субъектілігіне байланысты. Бұл әрине Қазақстан
Республикасындағы шетелдіктердің азаматтық-құқықтық жағдайын анықтауға да
қатысты.
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарың азаматтық құқықтық
жағдайына қатысты ұлттық режим ережелері қамтамасыз етіледі. Ұлттық режимді
шетелдіктерді жергілікті азаматтармен теңестіру ретінде қарастыру танылған.
Осы тұжырыммен келіспейтін А.И. Микульщинаның ойынша ұлттық режим бойынша
заңнама негізінде шетелдіктерге әлеуметтік экономикалық, процессуалды және
басқа да салаларды тең құқықтар беріледі деп қосады. М.М.Аваковтың
пайымдауынша, ұлттық режим дегеніміз құқық жағынан өз азаматтарымен
құқықтың қай саласында болмасын теңестіру дегенді білдіреді. Осы мәртебе
түрінің аты біраз шартты болып табылады, себебі шетелдіктер өз азаматтары
секілді құқықтар мен еркіндік көлеміне ешқашан бола алмайды. Ол көлем
әрқашан аз болады. Л.Н. Галенская ұлттық режим құқықтық реттеу жекелеген
саласында шетелдіктердің жағдайларын шартты түрде сипаттау үшін ұлттық
режим деген ұғым шартты түрде қолданылады.[9]
Қандай да ұлттық құқықтық жүйе болмасын, шетелдіктерге өз азаматтарына
секілді көлемде құқықтар бере алмайды. Ұлттық режим терминінің өзі
шарттылық үлесіне ие және ұлттық режимді ұсыну шетелдіктерді келген
мемлекеттің азаматтарымен толықтай немесе тура теңестіру дегенді
білдірмейді. Шетелдіктерге қатысты түрлі алымдар шетелдіктердің құқықтар
мен міндеттерінің шындығындағы көлеміндегі тура емес көрінісін растайды.
Шетелдіктердің азаматтық-құқықтық мәртебесін зерттеу мәселелерінің
сөзсіз ғылыми және тәжірибелік құндылығына қармастан, азаматтық құқық
ғылымында бұл түсінікке назар аударылған жоқ. Субъектілердің азаматтық-
құқықтық мәртебесі мен азаматтық-құқықтық жағдай түсініктерін тепе тең
деп қарастырған жөн, өйткені мәртебе мен жағдай түсінігі өзара
ауыстырылады, ал айырмашылықты бір субъекттің құқықтық мәртебесі мен
құқықтық жағдайы арасында емес, халықаралық жеке құқықтың әртүрлі
субъектілерінің құқықтық мәртебесі (жағдайы) арасында өткізген жөн.
Субъектінің құқықтық мәртебесінің алғышарты болып құқық субъектілік
болып табылады, ол құқық теориясында құқық субъектісі бола алу мүмкіндігі
немесе қабілеттілігі ретінде анықталады.
Құқық субъектілік – субъектінің азаматтық-құқықтық қатынас қатысушысы
болу әлеуметтік-құқықтық мүмкінділігі.[10] Негізінен, ол мемлекетпен
материалдық және заңи кепілдіктермен қамтамасыз етілетін жалпы нысандағы
құқық болып табылады. Тұлғаға құқық субъектілікті қамтамасыз ету – оның
мемлекетпен созылмалы байланыс салдарының нәтижесі. Осындай байланыстың
болуынан құқық субъектілігі тұлғаға мораль нормалары мен заңдарын сақтау,
әлеуметтік мәніне қарай субъективті азаматтық құқықтарды жүзеге асыру
сияқты белгілі бір міндеттемелер жүктеледі.
Заңи ғылымда құқық субъектілік, құқық қабілеттілік пен әрекет
қабілеттілік ұғымдарының арақатынасына қатысты бірнеше көзқарас
қалыптасқан. Бірақ менің ойымша, солардың ішінде дәлірек көзқарастардың
бірі – ол құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік азаматтық құқық
субъектіліктің алғышарттары және құрамдас бөлігі деген көзқарас болып
табылады.
Құқық қабілеттілік – тұлғаның азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие
болу мүмкіндігі болып табылса, әрекет қабілеттілік – сол құқықтар мен
міндеттерді жүзеге асыру мүмкіндігі деп саналады.[11] Сонымен қатар, әрекет
қабілеттілік деликт қабілеттілікті де қамтиды, яғни бұл тұлғаның істеген
азаматтық құқық бұзушылық үшін өз басымен жауапкершілікті көтеру
мүмкіндігі.
Шетелдік заңи тұлғалар мен кәмелеттік жасқа толған азаматтар азаматтық
құқық субъектіліктің барлық элементтерін иеленеді. Ал балалар,
жасөспірімдер және әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған кәмелеттік жасқа
толған азаматтар тек құқық қабілеттілігі болады, азаматтық құқық пен
міндеттердің субъектісі бола алады. Мысалға, балалар мүлікті мұрагер
ретінде ала алады, бірақ баланың мүліктік құқығын іс жүзінде жүзеге асыруды
олардың ата-аналары немесе қамқоршылары орындайды.
Әлеуметтік-экономикалық өмірдегі тұлғалардың белсенді қызметі оларда
құқық субъектіліктің құрамдас бөліктерінің болғанда ғана мүмкін. Бұл
Қазақстан Республикасының аумағындағы шетел азаматтарына да қатысты.
Нақты бір мемлекет аумағындағы шетелдіктердің азаматтық құқықтық
мәртебесінің сұрақтары бұрыннан бері халықаралық жеке құқықта күрделі
мәселе болып келеді. Шетел азаматы – бұл өзге елмен құқықтық байланысы,
яғни өзге елдің азаматтығы бар тұлға. Осыған байланысты өз отанының
құзыреті шегінде орналаспаған кез келген мемлекет азаматына кем дегенде екі
мемлекеттің заңнамасына әсер етеді: өзінің мемлекетінің және аумағында
жүрген елдің.
• Шетелдіктің өз заңнамасы – азаматы болып табылатын, әдеттегі және тұрақты
тұратын мемлекет құқығы;
• Болушы мемлекеттің, яғни уақыттың нақты кезеңіндегі тұлғаның болған
елінің құқығы.[12]
Егер белгілі бір уақыт бұрын жекеленген мемлекет заңнамасымен жеке
тұлғаны сот тәртібімен оның азаматтық құқықтарынан айыру көзделсе, қазіргі
кезде жеке тұлғаның белгілі бір азаматтық – құқықтық мәртебесін танудан бас
тартуға жол берілмеушілік қағидасы өзінің нормативтік көрініс ұлттық ғана
деңгейде емес, сонымен қатар халықаралық шарттарда тапты. 1966 жылы
Азаматтық және саяси құқықтардың халықаралық Пактісінің 16-бабында былай
белгіленген: Әр адам, қай жерде болмасын, оның құқық қабілеттілігін тануға
құқығы бар.
Қазақстан Республикасында шетелдіктердің азаматтық құқықтық жағдайы
арнайы Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы Қазақстан Республикасының
Заңымен қатар, әр түрлі құқық салаларындағы нормаларымен реттеледі.
Қазақстан Республикасында шетел жеке тұлғаларының құқықтық мәртебесі
Конституция нормаларымен кепілденеді, яғни Қазақстан Республикасында адам
мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес танылады және кепілденеді.[13] Сонымен қатар, адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары тікелей әрекет етуші болып
саналады, яғни бұзылған құқықтар мен бостандықтарды қорғау үшін тұлға сот
мекемесіне жүгіне алады, ал сот сәйкес халықаралық шарттарда бекітілген
нормаларды қолдануға міндетті.
Қазақстан Республкасының Конституциясы шетелдіктерге қатысты ұлттық
режимді бекітеді (12-бап 4-тармақ): Конституцияда, заңдарда және
халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды
пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады. Бұл жерде ескере кететін мәселе
– ұлттық режим шетел азаматтарына сөзсіз тәртіппен беріледі, яғни нақты шет
мемлекетте Қазақстандық азаматтарға дәл сондай режимді қамтамасыз етуге
қатысты қарсы талап қоюсыз қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасы реторсияны қолдануға құқылы, яғни Қазақстан Республикасының
азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарына қатысты Қазақстан
Республикасы қарсы шектеулер белгілеу мүмкін.
Сонымен, кез келген мемлекеттегі шетел азаматтардың азаматтық құқықтық
жағдайы олардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін құқықтық
реттеуден тұрады.
Төменде негізгі назарды осы екі мәселенің сараптамасына аударайық.
1.2 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының
азаматтық құқық қабілеттілігі
Жалпы ереже бойынша құқық қабілеттілік дегеніміз – бұл тұлғаның
азаматтық құқықтарға ие болу мен міндеттерді атқару мүмкіндігі. Яғни құқық
қабілеттілік сол құқықтар мен міндеттердің субъектісі болу қабілеттілігі,
заңмен қарастырылған немесе рұқсат етілген кез-келген құқықтар мен
міндеттерге ие болу мүмкіндігін білдіреді. Бұл элементтің маңыздылығы –
құқық қабілеттілік болғанда нақты субъективті құқықтар мен міндеттер
туындауы мүмкін. Құқық қабілеттілік – құқықтар мен міндеттердің туындау мен
кейіннен жүзеге асырылуының алғышарты болып табылады.[14]
Құқық қабілеттілік кез-келген адамға биоәлеуметтік жеке тұлға ретінде
тиесілі және оның ойлау қабілеті мен денсаулығына байланысты емес. Ол нақты
жеке тұлғаның туылғанынан бастап пайда болады және ол қайтыс болғанда
немесе заңмен белгіленген мерзімде хабар-ошарсыз кетті деп жариялау
презумпциясы негізінде белгіленген тәртіпте сол адамды қайтыс болды деп
жариялағаннан кейін тоқтатылады.
Құқық қабілеттілік барлық азаматтар үшін бірдей танылады. Ол азамат
туғанынан пайда болып, қайтыс болғанда тоқтатылады. Яғни құқық қабілеттілік
адамнан ажырамайды, адам өмір бойы оның жасы мен денсаулық жағдайына
қарамастан құқыққа қабілетті болады. Бірақ бұдан құқық қабілеттілік адамның
көру, есту т.б. сияқты табиғи ерекшелігі деген қорытынды жасауға болмайды.
Құқық қабілеттілік адамның тумасынан пайда болғанымен, табиғаттан берілген
қасиет емес, ол заң негізінде туындайды, яғни қоғамдық заңи белгі, белгілі
бір заңи мүмкіндікті білдіреді. Заңи әдебиетте азаматтық құқық қабілеттілік
– азаматқа тиесілі белгілі бір айрықша белгі ретінде қарастырылады. Бұл
белгі заң негізінде пайда болып, құқық пен міндеттерге ие болу қабілеттігін
білдіреді. Ал қабілеттілік дегеніміз – заңи мүмкіндік. Бұндай мүмкіндік
заңмен қамтамасыз етілетіндіктен, ол әрбір нақты тұлғаның белгілі бір
субъективті құқығын білдіреді.[15]
Азаматтық құқық қабілеттілік, яғни азаматтық заңнамамен реттеліп
қарастырылатын құқықтар міндеттерді иелену мүмкіндігі азаматтың
конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 1095-бап 1-тармағына
сәйкес: Қазақстан Республикасында шетелдік азаматтар мен жоқ тұлғалар
азаматтық құқық қабілеттілігін, Қазақстан Республикасының заң актілерінде
немесе халықаралық шарттарында белгіленген жағдайларды қоспағанда,
Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей пайдаланады.
Бұндай қағида көптеген басқа мемлекеттердің кодификациясында да
қалыптасқан (мысалы, Армения, Литва, Мадагаскар, Монғолия, Франция, Чехия,
Швейцария, Эстония). Сонымен қатар шетел азаматының құқық қабілеттілігі
оның жеке заңымен анықталады деген қағида да басқа мемлекеттерде бар
(мысалы, Австрия, Венгрия, Германия, Польша, Румыния, Турция).
Бұл екі көзқарастың кемшілігі – олардың біржақтылығы. Біріншісі
шетелдіктің азаматтығының елініндегі құқық қабілеттілік көлемін ескермесе,
екіншісі – шетелдіктердің барлығына қолданылуы тиісті ұлттық режим
қағидасын ескермейді. Сондықтан шетелдіктің азаматтығының елінің және
болатын елінің құқық қабілеттілігін ескеретін аралас көзқарас таралып
келеді.
Мысалы, 1928 жылғы 25 қарашада қабылданған Бустаманте Кодексінің 27-
бабында: Жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі,
қолданылуы осы Кодекспен немесе жергілікті құқықпен шектелетін жағдайларды
қаспағанда, олардың жеке заңымен анықталады делінген.[16]
Осылайша, берілген ереже бойынша біздің елімізде шетелдік өз елінде ие
болмаған құқықтарды иелене алады. Сонымен қатар, Қазақстанда шетелдіктерге
өз елінде берілетін кейбір құқықтар берілмеуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 13-бабына сәйкес
азаматтық құқыққа ие болу және міндет атқару қабілеті, яғни азаматтық құқық
қабілеттілігі барлық азаматтарға бірдей деп танылады және ол туған кезден
басталып, қайтыс болған соң тоқтатылады.
Азаматтық құқық қабілеттіліктің мазмұны – азаматтардың қолданылып
жүрген заңға сәйкес азаматтық құқықтар мен міндеттердің жиынтығы болып
табылады.[17] Сонымен шетелдіктердің, оларға қамтамасыз етілетін ұлттық
режим ережелері бойынша құқық қабілеттіліктің келесідей мазмұны болады:
Қазақстан Республикасының аумағында мүлікті, соның ішінде шетел валютасын
меншіктенуге; мүлікті мұраға алып, мұраға қалдыруға, Республика аумағында
еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға, заң құжаттарында тыйым
салынбаған кез-келген қызметпен айналысуға, дербес өзі немесе басқа
азаматтармен және заңды тұлғалармен заңды тұлғалар құруға, заң құжаттарында
тыйым салынбаған кез-келген мәміле жасап мідеттемелерге қатысуға;
өнертабыстарға, ғылым әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық
қызметтердің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға,
материалдық және моральдік зиянның орнын толтыруға және талап етуге құқығы
болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады. Шетелдіктерге ұлттық
режимді қамтамасыз ету оларды қазақстандықтармен бірге бірдей азаматтық
заңнамадан туындайтын міндеттемелерді де атқаратындығын білдіреді. Мысалы,
сәйкес жағдайларда моральдік және материалдық зиянның орнын толтыру
міндеті.
Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы Қазақстан Республикасының
Заңы бойынша барлық шетелдіктер екі санатқа бөлінеді: тұрақты тұратындар
және еліміздің аумағында уақытша жүрген шетелдіктер.
Тұрақты тұруға Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген тәртіппен
рұқсат құжатын алған шетелдіктер Қазақстан Республикасында тұрақты
тұрушылар болып саналады.
Қазақстан Республикасында өзге де заңды негізде жүрген, сондай-ақ
оларға қатысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес ауыр
немесе аса ауыр қылмыстар деп танылатын әрекеттер жасалуы салдарынан
жәбірленуші деп танылған шетелдіктер Қазақстан Республикасында уақытша
жүргендер деп саналады. Олар белгіленген тәртіппен тіркелуге және өздеріне
белгіленген болу мерзімі өткен соң Қазақстан Республикасынан кетуге
міндетті.[18]
Тұрақты және уақытша тұратын шетел азаматтарының құқықтық
мәртебелерінде айырмашылықтар бар. Жұмысқа тұру, денсаулық сақтау, білім
алу, қоғамдық бірлестіктерге мүше болу мәселелері бірдей шешілмейді. Тек
тұрақты тұратын шетел азаматтары аталған салаларда Қазақстандық
азаматтармен теңестіріледі, яғни тұрғылықты тұрушы шетел азаматтарына
уақытша жүрген шетелдіктерге қарағанда құқықтың көбірек көлемі беріледі.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының аумағында уақытша жүрген
шетелдіктердің құқық қабілеттілігі олардың келу мақсатымен, соған сәйкес
алатын виза түрімен шектеледі. Яғни туристік немесе іс-сапарлық мақсатта
келген шетел азаматтары Қазақстан Республикасында оқуға түсуге немесе жұмыс
істеуге құқығы жоқ. Шетелдікті белгілі бір санатқа жатқызу олардың
Қазақстан Республикасының аумағында болу мерзіміне қарай емес, олардың
біздің мемлекетімізбен құқықтық байланысының тұрақтылық деңгейі және
Қазақстан Республикасы аумағында болу мақсаты мен сипатына байланысты. Заң
қандай да бір тұлғаның елде тұрақты тұруы оның құқықтық жағдайын анықтайды
деген негізден бастау алады. Сондықтан еңбек қызметі, тұрғын үймен
қамтамасыз ету, медициналық көмек көрсету, білім беру сияқты мәселелерде
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетел азаматтары толығымен
Қазақстан Республикасы азаматтарына теңестіріледі.[19]
Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы Қазақстан Республикасының
Заңы бойынша Қазақстан Республикасы аумағындағы шетел азаматтарына
төмендегідей құқықтар көлемі қаматамасыз етіледі:
1. Еңбек қызметi және демалыс. Шетелдiктер Қазақстан Республикасының
заңдары мен халықаралық шарттары белгiлеген негiз бен тәртiпте Қазақстан
Республикасында еңбек қызметiмен шұғылдана алады. Қазақстан Республикасы
азаматтарының еңбек ету бостандығына конституциялық құқығын iске асыруды
қамтамасыз ету мақсатында заң актiлерiмен шетелдiктердiң Қазақстан
Республикасында еңбек қызметiн жүзеге асыруы жөнiндегi шектеулер белгiленуi
мүмкiн.
Шетелдiктер жекелеген қызмет орындарына тағайындала алмайды немесе
еңбек қызметiнiң белгiлi бiр түрiмен, егер бұл қызмет орындарына тағайындау
немесе осындай қызмет түрiмен шұғылдану Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығына қатыстылығына байланысты
болса, шұғылдана алмайды.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдiктер еңбек
қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтарымен бiрдей құқықтарды
пайдаланады және сол сияқты мiндеткерлiкте болады.
Қазақстан Республикасында уақытша жүрген шетелдiктер жеке кәсiпкерлiк
субъектiлерi бола алады. Бұл ретте, заңды тұлға құрмай шағын және орта
кәсiпкерлiк субъектiсi ретiнде кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруға жол
берiлмейдi.
Қазақстан Республикасында жүрген шетелдiктер Қазақстан
Республикасының азаматтарымен ортақ негiздерде демалыс алуға құқылы.
2. Денсаулық сақтау. Қазақстан Республикасында жүрген шетелдiктер
денсаулық сақтау саласында Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтарын
пайдаланады және солар сияқты мiндеткерлiкте болады.
Қазақстан Республикасында уақытша жүрген шетелдiктерге Қазақстан
Республикасының денсаулық сақтау органы белгiлеген тәртiппен дәрiгерлiк
көмек көрсетiледi.
3. Тұрғын үй құқығы, өзге де мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес
құқықтар. Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдiктер тұрғын үй
қатынастарында Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтарын пайдаланады
және солар сияқты мiндеткерлiкте болады.
Қазақстан Республикасындағы шетелдiктер жеке меншiк құқығында тұрғын
үйге (уақытша жүрген шетелдiктердi қоспағанда) және басқа мүлiкке, ғылым,
әдебиет пен өнер шығармаларының, ашылған жаңалықтың, өнертабыстың,
рационализаторлық ұсыныстың, өнеркәсiптiк үлгiнiң авторлық құқығына, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген жағдайларды
қоспағанда, өзге де мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтарға ие бола
алады.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдiктер өздерiнiң
мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтарын Қазақстан Республикасының
азаматтарымен бiрдей пайдаланады.
Қазақстан Республикасында уақытша жүрген шетелдiктер Қазақстан
Республикасының заңдары мен халықаралық шарттарында белгiленген негiздер
мен тәртiпте мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтарды пайдалануға
құқылы.
4. Білім алу. Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктер
және азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасының білім беру
саласындағы заңнамасында белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының
азаматтарымен бірдей мектепалды, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта
білім алуға құқығы бар.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адамдарға
мемлекеттік білім беру тапсырысына сәйкес конкурстық негізде тегін
техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі, жоғары және жоғары оқу
орнынан кейінгі білімді алуына, егер олар осындай деңгейдегі әрбір білімді
бірінші рет алып тұрса, құқық беріледі.
Шетелдіктердің мемлекеттік білім беру тапсырысына сәйкес конкурстық
негізде тегін техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі, жоғары және
жоғары оқу орнынан кейінгі білім алуына құқық Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттарымен айқындалады.
Білім беру ұйымдарына қабылданған шетелдіктер Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес оқушылар мен тәрбиеленушілердің
құқықтарына ие болады және міндеттерін мойнына алады.
5. Мәдениет жетiстiктерiн пайдалану. Қазақстан Республикасындағы
шетелдiктер Қазақстан Республикасының азаматтарымен бiрдей мәдениет
жетiстiктерiн пайдалануға құқылы. Олар тарих және мәдениет ескерткiштерiне,
басқа мәдени құндылықтарға ұқыпты қарауға мiндеттi.
6. Қоғамдық бiрлестiктерге қатысу. Қазақстан Республикасында тұрақты
тұратын шетелдiктер саяси мақсаттарды көздейтiн саяси партиялар мен
қоғамдық бiрлестiктерден басқа қоғамдық бiрлестiктерге, егер бұл олардың
жарғыларына (ережелерiне) қайшы келмейтiн болса, кiруге құқылы.
7. Ар-ождан бостандығы. Қазақстан Республикасында жүрген шетелдiктерге
Қазақстан Республикасының азаматтарымен бiрдей ар-ождан бостандығына
кепiлдiк берiледi. Дiни нанымға байланысты дұшпандық пен өшпендiлiктi
өршiтуге тыйым салынады.
8. Некелiк және отбасылық қатынастар. Қазақстан Республикасындағы
шетелдiктер Қазақстан Республикасының азаматтарымен және басқа адамдармен
некеге тұрып және оны бұза алады, Қазақстан Республикасының заңдары мен
халықаралық шарттарына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтарымен
бiрдей некелiк және отбасылық қатынастардағы құқықтарды пайдаланады және
мiндеткерлiкте болады.
9. Тұрғын үйге, жеке басының ары мен намысына тиiспеушiлiк. Қазақстан
Республикасындағы шетелдiктерге тұрғын үйiне, жеке басының ары мен намысына
тиiспеуге кепiлдiк берiледi.
10. Қазақстан Республикасының аумағында жүрiп-тұру және тұрғылықты жер
таңдау. Шетелдiктер Қазақстан Республикасының шетелдiктердiң болуына рұқсат
етiлген аумағында еркiн жүрiп-тұра алады және Қазақстан Республикасының
заңдарында белгiленген тәртiпке сәйкес тұрғылықты жер таңдай алады. Жүріп-
тұрудағы және тұрғылықты жер таңдаудағы шектеулер, бұл мемлекеттiк
қауiпсiздiктi қамтамасыз ету, қоғамдық тәртiптi, халықтың денсаулығы мен
адамгершiлiгiн сақтау, Қазақстан Республикасының азаматтары мен басқа да
адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау үшiн қажет болғанда
Қазақстан Республикасының бұған уәкiлеттiк берiлген органдарының
актiлерiмен белгiленедi.
11. Салықтар мен алымдар. Егер Қазақстан Республикасының заңдары мен
халықаралық шарттарында өзгеше көзделмеген болса, Қазақстан
Республикасындағы шетелдiктерге Қазақстан Республикасының азаматтарымен
бiрдей негiзде салықтар мен алымдар салынады.
12. Құқықтарын қорғау. Қазақстан Республикасындағы шетелдiктер
өздерiнiң мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтарын қорғау үшiн сотқа
және басқа мемлекеттiк органдарға өтiнiш жасауға құқылы. Шетелдiктер
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында көзделгеннен басқа
жағдайларда, сотта Қазақстан Республикасының азаматтарымен бiрдей
процессуалдық құқықтарды пайдаланады.[20]
Біздің елімізде шетелдіктердің құқықтық жағдайы Қазақстандық
азаматтардың құқықтық жағдайына теңестірілсе де, осы екі топ азаматтардың
мәртебесі толығымен бірдей бола алмайды. Сондықтан, Қазақстан
Республикасының Заңнамасы шетел азаматтарының құқықтарына қатысты белгілі
бір ескертпелер жасайды. Яғни, шетел азаматтары жоғары мемлекеттік
лауазымға ие болу, биліктің өкілетті органдарына сайлау мен сайлануға,
әскери қызметті өтеуге қатысты шектеулер қойылған. Бұл шектеулер аталған
Заңның баптарында көрініс тапқан:
19-бап. Қазақстан Республикасындағы шетелдiктер өкiлдi және басқа
сайланбалы мемлекеттiк органдарға және қызметке сайлай да, сайлана да
алмайды, сондай-ақ республикалық референдумдарға қатыса алмайды.
20-бап. Әскери мiндеттiлiк Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты
тұратын шетелдiктерге қолданылмайды.
Бірқатар Қазақстандық заңнамаларда шетелдіктерге белгілі бір қызмет
түрімен айналысуға байланысты шектеулер бар. Мысалы, кәсіпкерлік қызмет
аясында шетелдіктерге қосымша талап қойылады: шетелдіктерге Қазақстан
Республикасында кәсіпкерлікпен айналысу құқығы олар өз азаматтығы елінде
шаруашылық қызметпен айналысу үшін тіркелген болса беріледі. Жер туралы
заңдарға сәйкес, шетел азаматтардың жеке меншігінде өзіндік қосалқы
шаруашылық жүргізу, бақ өсіру және саяжай тұрғызу үшін берілетін жер
учаскелері болмауы тиіс.[21]
Мемлекеттік қызмет туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23
шілдедегі №453-1 Заңының 13-бап 1-тармағына сәйкес мемлекеттік қызметке
тұратын тұлғалардың Қазақстан Республикасының азаматтығы болуы тиіс. Яғни
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ тұлғалар мемлекеттік қызметші бола алмайды.
Бұл ережеге қатысты ауытқулар халықаралық келісімшерттармен
қарастырылуы мүмкін. Мысалы, Азаматтардың құқықтық жағдайы туралы
Қазақстан Республикасы мен Ресей федерациясы арасындағы Келісімшарттың 4-
бабына сәйкес бір тараптың аумағында тұрақты тұратын екінші тараптың
азаматы келесідей құқықтарды пайдаланбайды:
а) тұрақты тұратын Тараптың мемлекеттік биліктің өкілетті органдарына
және жоғары мемлекеттік қызметтерге сайлау және сайлану;
б) тұрақты тұратын Тарап өткізетін бүкіл халықтық референдумға қатысу;
в) тұрақты тұратын Тараптың дипломатиялық қызметінде, қауіпсіздік
органдары және ішкі істер органдарында қызмет ету;
г) тұрақты тұратын Тарапта атқарушы биліктің орталық органдарында
қызметте болу, судья мен прокурор болу;
д) облыстық, аудандық, қалалық, ауылдық әкімшіліктің құрылымдық
бөлімшесінің басшысы немесе басшының орынбасары болу (4-бап 2-тармақ).
Бір тараптың аумағында тұрақты тұратын екінші тараптың азаматы
облыстық, аудандық, қалалық, ауылдық әкімшіліктің құрылымдық бөлімшесінің,
сонымен қатар атқарушы биліктің жергілікті органдар жүйесіне кіретін
бөлімдер, басқармалар мен комитеттердің басшысы немесе орынбасары қызметін
атқары алады (4-бап 3-тармақ).
Көріп отырғанымыздай, бұл келісімшарт ережелері бойынша Қазақстан
Республикасында тұрақты тұратын Ресей Федерациясының азаматтарына белгілі
бір мемлекеттік қызметте жұмыс істеуіне рұқсат етіледі. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 4-бап 3-тармағына сәйкес Қазақстан
Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттары заңдардың алдында басым
күшке ие, сондықтан Мемлекеттік қызмет туралы Заңмен шетелдіктер үшін
қарастырылған мемлекеттік қызметке түсуге толық тиым салу Қазақстан
Республикасы аумағында тұрақты тұратын Ресей азаматтарына таралмайды.[22]
Белгілі бір қызмет түрімен айналысуға шектеу өзге заңнамалық
актілермен қарастырылуы мүмкін. Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы
Заңның 25-бабына сәйкес шетелдіктер мен азаматтығы жоқ тұлғалар кеме
капитана, капитанның аға көмекшісі, аға механик пен радиомаман қызметін
атқара алмайды. Дегенмен, құзыретті орган (Қазақстан Республикасының көлік
және байланыс Министрлігі) бекіткен жағдайлар негізінде Қазақстан
Республикасының туының астында жүзіп жүрген кеме экипажының құрамында
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ тұлғалардың қызмет етуіне рұқсат берілу
мүмкін.
Инвестициялар саласында да бұндай шектеулер қарастырылған: Ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажеттігін негізге ала отырып, Қазақстан
Республикасының заң актілерімен инвестициялық қызмет шектелетін немесе оған
тыйым салынатын қызмет түрлері және аумақтар белгіленуі мүмкін.[23]
Сонымен қатар, шетелдіктердің кейбір құқытарына қатысты қорғалатын
құқықтың сипатымен анықталатын ерекше режимдегі шектеулер қарастырылуы
мүмкін. Мысалы, зияткерлік меншік құқығының аумақтық сипатына байланысты
Қазақстан Республикасында жарияланған туындаларға қатысты шетел
азаматтарының авторлық құқығының ұлттық режимі қарастырылған. 1996 жылы 10
маусымдағы Авторлық және сабақтас құқықтар туралы Қазақстан
Республикасының заңының 36-бабы: Шетелдіктердің сабақтас құқықтары
Қазақстан Республикасының аумағында тек Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттарға байланысты танылады деп бекіткен.
1992 жылғы Шаруашылық қызметті жүзеге асырумен байланысты дауларды
шешу тәртібі туралы ТМД елдерінің келісімі: Кәсіпкерлікпен айналысатын
жеке тұлғаның құқық қабілеттігі кәсіпкер тіркелген мемлекет заңнамасы
бойынша анықталады деп бекіткен.
Қазақстан Республикасының аумағында жүрiп-тұру және тұрғылықты жер
таңдау құқығына қатысты құқық қабілеттілікті шектеу жағдайлары да Қазақстан
Республикасы заңнамасымен қарастырылған. Мысалы, төменде келтірілген
жағдайларда шетел азаматы Қазақстан Республикасынан қуылуы мүмкін:
1) егер оның әрекеті мемлекеттік қауіпсіздік немесе қоғамдық тәртіпті
қорғауды қамтамасыз етуге қарсы бағытталса;
2) егер бұл шара халықтың денсаулығы мен өнегелігін сақтауға, Қазақстан
Республикасының азаматтары мен өзге тұлғалардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғауға қажетті болса;
3) егер ол шетел азаматтарының құқықтық мәртебесі туралы заңнаманы,
кедендік, валюталық және Қазақстан Республикасының басқа заңнамасын бұзса;
4) некені жарамсыз деп таныған жағдайда, егер Қазақстан Республикасы
азаматымен неке қиюы оның Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға
қалдырудың негізі болып табылса.
Шетел азаматы Қазақстан Республикасынан белгіленген мерзім ішінде
кетуі тиіс. Кетуден бас тартатындар прокурор санкциясымен қамауға алынып,
мәжбүрлі түрде қуылып шығарылады.[24]
1.3 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының
азаматтық әрекет қабілеттілігі
Әрекет қабілеттілік құқық қабілеттілік сияқты заңи табиғаты бойынша
азаматтың субъективті құқығы болып табылады. Азаматтың әрекет
қабілеттілігінің мазмұны құқық қабілеттіліктің мазмұнымен тығыз байланысты.
Егер құқық қабілеттілік құқықтар мен міндеттерге ие болу мүмкіндігін
білдірсе, әрекет қабілеттілік сол құқықтар мен міндеттерді өз әрекеттермен
жүзеге асыру мүмкіндігін білдіреді.
Әрекет қабілеттіліктің бірнеше түрі болады: 1) толық әрекет
қабілеттілік; 2) 14-18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардың әрекет
қабілеттілігі; 3) 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың әрекет
қабілеттілігі. Сонымен қатар заң әдебиеттерінде әрекет қабілеттілік толық,
ішінара (толық емес) және шектеулі деп бөлінеді.[25]
Әрекет қабілеттілікті құқық қабілеттілік сияқты азаматтың табиғи
қасиеті ретінде қарастыруға болмайды. Бұл екі құқық субъектілік элементі
азаматқа заңмен берілген заңи санаттар ретінде қарастырылады. Сондықтан
әрекет қабілеттілікке қатысты да оның айырмастылығы және азаматтың ниеті
бойынша шектелуінің мүмкінсіздігі орнатылады.[26] Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің 18-бабы 1-тармағына сәйкес Заң құжаттарында көзделген
реттер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімнің де құқық қабілеттілігі мен
әрекет қабілеттілігін шектеуге болмайды.
Әрекет қабілеттілік құқық қабілеттілікке қарағанда азаматтың белгілі
бір қасиеттерімен байланысты, ол яғни өзінің әрекеттерінің мәнін түсіну,
оларды басқару, және оларды істеудің салдарын болжау. Бұл қасиеттер тек
жасқа ғана байланысты емес, сонымен қатар адамның түйсігіне де байланысты.
Сондықтан жүйке ауруы немесе ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз
әрекеттерінің мәнін түсіне алмайтын немесе не істегенін білмейтін азаматты
сот әрекетке қабілеттігі жоқ деп тануы мүмкін, соған байланысты оған
қорғаншылық белгіленеді. Әрекетке қабілетсіз деп танылған адам сауығып
кеткенде, сот оны әрекетке қабілетті деп таниды.[27]
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 17-бабына сәйкес:
Азаматтардың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны
жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауға
қабілеттілігі – кәмелетке толғанда, яғни он сегіз жасқа толғанынан кейін
толық көлемінде пайда болады делінген.
Әрекет қабілеттілік мәміле жасау қабілеттілік пен құқыққа қайшы әрекет
үшін жауапкершілікті көтеру қабілеттігін (деликт қабілеттілікті) қамтиды.
Әрекетке қабілетті болып саналу үшін адам құқықтық мәнге ие әрекеттерді
жүзеге асыру сипатын дұрыс бағалап түсінуі қажет. Сондықтан жеке тұлғаның
бұл қасиеті құқық қабілеттілікке қарағанда жеке тұлғаның танымдық
қабілетіне байланысты.
Қазіргі таңда көптеген мемлекеттердің заңнамасында азаматтар
кәмелеттік жасқа жеткен сәттен бастап толық әрекет қабілеттілікке ие болады
деп анықталған. Мысалы, Ресей, Англия, Францияда толық әрекет қабілеттілік
18 жастан бастап, Швейцария мен Жапонияда 20 жастан кейін болады. АҚШ-тың
әр түрлі штаттарында кәмелеттік жас 18 немесе 21 жастан кейін болады.
Жекеленген мемлекеттердің заңнамасы әрекет қабілеттілік мәселесін
әртүрлі шешетіндіктен (кәмелеттіке толу жасының әр түрлілігі, әрекет
қабілеттілікті шектеу негіздері мен шегінің әр түрлі жағдайлары), осыған
байланысты коллизиялық мәселелер туындайды.
Әрекет қабілеттіліктің коллизиялық сұрақтары негізінен жеке тұлғаның
жеке заңы бойынша (яғни континенталдық Еуропа мемлекеттер және ТМД
елдерінің көпшілігінде – бұл азаматтығының заңы – lex patriae, ал АҚШ,
Англия және өзге англо-американдық құқық елдерінде – тұрғылықты жер елінің
заңы - lex domicilii). Көптеген елдерде жеке тұлғаның азаматтық әрекет
қабілеттілігі оның азаматтығы елінің заңымен анықталады (мысалы, Австрия,
Венгрия, Египет, Испания, Куба, Литва, Лихтенштейн және т.б.). Сонымен
қатар әрекет қабілеттілік тұрғылықты жер заңымен анықталатын мемлекеттер де
бар (мысалы, Бразилия, Канада, Уругвай, Перу, Швейцария, Эстония).
Сондықтан, жеке заңы бойынша әрекетке қабілетті тұлға басқа елдерде де
әрекетке қабілетті болып танылу керек және, керісінше, егер жеке тұлға жеке
заңы бойынша әрекетке қабілетсіз болып танылса, басқа елдерде де әрекетке
қабілетсіз болып танылады. Бірақ заңнамада және сот тәжірибесінде аталған
ереженің бірінші бөлігі ғана сөзсіз орындалады. Жеке заңы бойынша әрекетке
қабілетсіз болып саналған тұлға міндетті түрде шетелде сондай түрде танылуы
мүмкін. Англо-американдық құқық елдері өз құқықтарына белгісіз негіздер
бойынша әрекет қабілеттілікті шектейтін шетел заңдарын мүлдем
қолданбайды.[28]
Егер заң құжаттарында өзгеше белгіленбесе, барлық азаматтардың әрекет
қабілеттілігі тең болады.
Халықаралық жеке құқықтағы шетел азаматтардың әрекет қабілеттілігі
әдетте оның жеке заңымен анықталады, яғни lex personalis арқылы. Бұл заң
екі түрлі нысанда болады: азаматтылығының заңы (lex patriae) және
тұрғылықты жерінің заңы (lex domicilii). Бір азаматтыққа ие тұлғаның жеке
заңын анықтау онша қиын нәрсе емес, ал енді қос азаматтығы бар тұлғаның
жеке заңын нақтау шынымен-ақ қызықтыратын мәселе.
Қазақстан Республикасында қос азаматтық танылмайды. Коллизиялық мәселе
қос азаматтығы бар тұлғаның үшінші мемлекетке сапар шегуімен байланысты
туындауы мүмкін. Бұл жерде оған қай мемлекеттің заңы таралады деген сұрақ
туындайды. Бұл мәселе келесідей шешіледі: тұлғаға тұрақты тұру, әдеттегі
орналасу немесе тығыз байланысқан мемлекет заңы таралады. Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 1094-бабына сәйкес, адамның екі немесе
одан да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары және азаматтылығы жоқ
тұлғаларғалардың құқықтық жағдайының теориялық аспектілері
1.1 Халықаралық жеке құқықтағы шетел азаматтардың құқықтық жағдайының
жалпы сипаттамасы
1.2 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының азаматтық
құқық қабілеттілігі
3. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының азаматтық
әрекет қабілеттілігі
2. Қазақстан Республикасындағы неке отбасы заңнамасы нормаларының шетел
азаматтары және азаматтылығы жоқ тұлғаларға қолданылуы
2.1 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының
некелік және отбасылық қатынастардағы жағдайы
Қорытынды
Библиография
Кіріспе
Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы мәселе өзектілік пен
тәжірибелік маңызға XX ғасырда ие болды. Қазіргі заманғы мемлекттердің
барлығында дерлік шетелдіктердің келуі мен кетуі, құқықтары мен міндеттері
туралы нормаларды кездестіруге болады. Бірақ әр түрлі мемлекеттердегі
шетелдіктердің құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру деңгейі бірдей
емес. Бұл нақты елдегі әлеуметтік, экономикалық, саяси жағдайларға, оның
ішкі және сыртқы саясатының сипатына, ондағы демократияның даму деңгейіне,
тарихи және ұлттық дәстүрлерге байланысты.
Дегенмен нақты мемлекеттегі шетелдіктің құқықтық жағдайын анықтау сол
мемлекеттің ұлттық құзыретіне жатады. Қазақстанда шетел азаматтарының
құқықтық жағдайын реттеуде халықаралық жеке құқық нормалары ескерілген.
Осыған сәйкес курстық жұмысымның тақырыбы Қазақстан Республикасындағы
шетелдік азаматтардың халықаралық жеке құқық саласындағы құқықтық жағдайы
болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Шетелдіктер қазіргі заманғы мемлекеттерде,
көбінесе дамыған мемлекеттерде өте көп шоғырлануда. БҰҰ-ның 2003 жылы
жүргізген есептеуі бойынша бүкіл әлемде тұратын адамдардың 3%, яғни 175
миллион адамы өздері азаматы болып табылатын мемлекеттен тыс жерде тұруда
екен. Ол шетелдіктер басқа мемлекеттің аумағында тұрақты тұруының себептері
өздері азамат болып табылатын мемлекеттің экономикалық саяси, әлеуметтік
жағдайына байланысты болады.
Шетелдіктер әр мемлекетте әр түрлі мәртебеге ие болады. Ол мысалға
тұра мемлекеттің басқару нысанына, саяси бағдарына, әлеуметтік-экономикалық
жағдайына байланысты болады. Мысалға алғанда, демократиялық мемлекеттердің
көбінде шетелдіктердің құқықтары қорғалуы жағынан өз елдерінің
азаматтарымен бірдей болады, ешқайсысы да ерекше мәртебеге ие болып,
басымдылық танытпайды. Бірақ сол елдің заңына сәйкес мемлекеттің кейбір
ішкі саяси өміріне қатыса алмайды. Ол дегеніміз сайлауға қатыса алмайды,
кейбір мемлекеттік қызмет атқара алмайды, әскери қызметке шақыртылмайды
деген сияқты қызметтер жүзеге аспайды. Ал қалған жағдайлардың барлығында
шетелдіктер тұратын елдің азаматтарымен тең құқылы болады. Ал социалистік,
монархиялық және тағы басқа мемлекеттерде шетелдіктерді өз елінің
азаматтарына қарағанда құқығы жағынан, бостандығын жүріп тұруына дейін
шектейді. Осы жағдайды реттеу үшін көптеген халықаралық конференциялар,
жиналыстар шақыртылып, көптеген халықаралық ұйымдар мен органдар құрылды.
Өйткені олардың негізгі мақсаты – адам құқықтары мен бостандықтарын, заңды
мүдделерін қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабы 4-тармағына сәйкес:
Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе,
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада белгіленген құқықтар
мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттерді атқарады. Осы
ереженің іс жүзінде асырылуын курстық жұмысының барысында зерделеуге
тырыстым.
Проблеманы зерттеу жағдайлары. Шетелдіктердің құқықтық жағдайына
көптеген ғылыми еңбектер арналған. Бірақ бұл еңбектер негізінен шетелдік
азаматтың халықаралық жария құқықтағы жағдайын бейнелейді. Халықаралық жеке
құқықтағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайының мәселесі жайлы
мәліметтерді негізінен Богуславский М.М., Гаврилов В. В., Звеков В.П., Лунц
Л.А., Марышева Н.И., Нысанбекова Л.Б., Садиков О.Н., М.А. Сарсембаев,
Фдосеева Г.Ю. және т.б. заңгерлердің халықаралық жеке құқыққа арналған
еңбектерінен ала аламыз. Сонымен қатар осы салада Калиева А.М., Лазарев
Л.В., Марышева Н.И., Сабитова А.А., Скоробогатов С.В. сияқты
құқықтанушылардың сіңірген еңбегі зор.
Жоғарыда аталған ғалымдардың және басқа да заңгер-зерттеушілердің осы
саладағы атқарған зор еңбектерінің арқасында шетелдіктердің халықаралық
жеке құқық саласындағы құқықтық жағдайының құқықтық негізін қалыптастыруға
мүмкіндік туындады. Бірақ қазіргі таңда дәл біздің Республикамыздағы
шетелдіктердің азаматтық құқықтық жағдайы мәселесі толық зерттелуін
таппаған. Яғни елімізге келіп жатқан көптеген шетелдіктердің азаматтық
құқықтық жағдайы мен құқықтық қатынастардың реттелуі әлі де қарастырылуды
талап етіледі. Бұл мәселе курстық жұмысының негізгі мақсаттарын белгілейді.
3. Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Курстық жұмысының мақсаты –
Қазақстан Республикасындағы неке отбасы заңнамасы нормаларының шетел
азаматтары және азаматтылығы жоқ тұлғаларға қолданылуын зерттеу.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру алға
қойылды:
• шетел азаматы түсінігін, мазмұнын және негіздерін талдау;
• Қазақстан Республикасындағы шетелдіктерге қолданылатын құқықтық
режимдерді анықтау;
• адам құқықтары аспектісінде шетелдіктердің құқықтық жағдайы мәселелері
бойынша Қазақстан Республикасы заңнамасын қарау;
• шетелдіктердің азаматтық құқықтық жағдайын және олардың әрекет және
құқық қабілеттілігін анықтау;
• шетелдіктердің құқықтық қатынастардағы, оның ішінде еңбектік және
некелік қатынастардағы құқықтар мен міндеттердің көлемін зерделеу.
Зерттеудің объектісі – Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша
халықаралық жеке құқықтағы шетелдіктердің құқықтық жағдайы.
Зерттеудің пәні болып Қазақстан Республикасының заңнамасы мен
халықаралық жеке құқық бойынша шетел азаматтарының құқықтары мен
міндеттерінің жалпы теориялық кешені, қарастырылатын тақырыптағы Қазақстан
Республикасының негізгі заңы мен негізгі халықаралық құжаттардың негізінде
осы саладағы халықаралық құқықтық және ішкі мемлекеттік нормалардың
арақатынасы табылады.
1. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтардың халықаралық жеке
құқықтағы құқықтық жағдайы
1.1 Халықаралық жеке құқықтағы шетел азаматтардың
құқықтық жағдайының жалпы сипаттамасы
Халықтың көптен көшіп-қонуына алып келген халықаралық экономикалық
және мәдени байланыстардың кеңеюімен байланысты шетел азаматтарының
азаматтық құқықтық жағдайын реттеудің маңыздылығы өсуде.
ХІХ ғасырға дейін таптық құқықтар мен артықшылықтардың үстемдігі
кезінде шетел азаматтары құқықсыз болды, ал кейіннен шектелген құқықтарға
ие бола бастады. Халықаралық байланыстардың дамуымен олар көптеген елдерде
құқықтық айналымға қатыстырыла бастады. Шетел азаматтары азаматтық
құқықтарды қолдану аясында берілген мемлекеттің азаматтарына теңестіріле
бастады. Шектеулер болса да, олар жалпы ережеге ескертпе ретінде
қабылданды.
Дегенмен сауда қатынастарында көбінесе ең қолайлы жағдай қағидасы жиі
қолданылады. Ол бойынша шетел азаматтары сол елдің азаматтарына емес, басқа
мемлекет азаматтарына теңестіріледі. Халықаралық шарттарда енгізілген
ережелер бойынша шетелдіктерге үшінші мемлекет азаматтарына берілетін режим
кепілденеді. Осылайша шетел азаматтары халықаралық шарттарда қарастырылған
сыртқы экономикалық байланыс мәселелеріне қатысты өз араларында
теңестіріледі.[1]
Шетел азаматтарының құқықтық жағдайы жалпы алғанда халықаралық
құқықтың жалпы танылған қағидалары мен нормалары, халықаралық шарттар,
азаматтығы елінің немесе тұрғылықты тұратын жер елінің құқығы, келген елдің
құқығы негізінде қалыптасады. Халықаралық жеке құқықта негізінен шетел
элементімен күрделенген қатынастар аясындағы құқықтар мен міндеттер туралы
сөз болады.
Әкімшіліктік немесе өзгеше бір тараптың екінші тарапқа бағынуынан
туындайтын мүліктік қатынастар, оның ішінде салықтық және басқа да қаржылық
және әкімшілік қатынастарға азаматтық заңнама қолданылмайды. Халықаралық
жария құқықтың сәйкес саласында туындаған шетелдіктердің құқықтық
жағдайының мәселелері көп жағдайда қарастырылған тақырып шегінен шығады
және халықаралық жеке құқықтың пәні болып табылатын қатынастарымен тығыз
байланыста болғандығынан ғана аталып өтіледі. Ал халықаралық азаматтық іс
жүргізудегі шетелдіктердің құқықтық жағдайының мәселелері халықаралық жеке
құқық саласына жатады.
Құқықтық жағдай (мәртебе) ұғымынан құқықтық режим ұғымын айыра
білу керек. Ол орналасу мемлекетіндегі шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
тұлғалардың құқыққабілеттігін анықтайтын бастаулар мен қағидаларды
білдіреді. Халықаралық режимдердің үш түрі бар: ұлттық режим, арнайы режим
және аса қолайлы жағдай режимі.
Профессор Сарсембаевтің айтуынша, шетел азаматтарының Қазақстандағы
құқықтық мәртебесін анықтайтын негізгі қағидалардың біріншісіне ұлттық
режим жатады. Ұлттық режимде шетел азаматтарының құқықтық мәртебесіне
сәйкестендіріледі. Бірақ қалай айтқанмен, олардың мәртебелері толығымен тең
болмайды.[2]
Арнайы режимде шетелдіктер үшін ерекше ережелер көзделген. Арнайы
режимнің мәні тек шектеулер қою ғана емес, сонымен қатар ол кейбір
жеңілдіктерді көздеуі мүмкін.
Аса қолайлы жағдай режимі шетелдіктерге кез-келген үшінші мемлекеттің
азаматтары иеленетін немесе иелене алатын құқықтарды ұсынады.
Жоғарыда аталып өткендей, Қазақстанда ұлттық режим қолданылады. Ол
шетел азаматтарына, олардың мемлекеттерінде Қазақстандық азаматтарға
ұсынылатын құқықтар көлеміне қаралмай беріледі. Алайда, біздің заңнамаға
сәйкес мемлекет реторсияны қолдана алады. Реторсия көбінесе, Қазақстандық
азаматтарға қатысты ашық дискриминация жүзеге асырылса, қолданылады.
Халықаралық жеке құқықта бастама ретінде теңдік пен кемсітпеушілік
қағидалары саналады. Олар шетелдіктердің құқықтық жағдайын анықтайтын
негізгі құқықтық режим – ұлттық режимнің мәнін құрайды. Халықаралық жеке
құқыққа танымал өзге құқықтық режимдер, оның ішінде аса қолайлы жағдай
режимі жалпылама емес, арнайы сипатта болады және белгілі бір қатынас
аясында немесе белгілі бір тұлғалар тобына қолданылады.[3]
Қазақстан заңнамасы шетел азаматтарының құқықтық жағдайының негізгі
қағидаларынан бастау алады:
1) шетел азаматтары Қазақстандық азаматтармен теңдей құқықтар мен
бостандықтарды иеленеді және бірдей міндеттерді атқарады, негізгі мұнда
ұлттық режим қағидасы болып табылады;
2) шетел азаматтары тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, нәсілі
мен ұлтына, жынысына, тіліне, дінге, қатынасына және өзге мән-жайларға
қарамай заң алдында тең;
3) Қазақстандық азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын арнайы
шектейтін мемлекеттердің азаматтарына қатысты жауапты шектеулер қойылу
мүмкін;
4) шетел азаматтарының өзінің құқықтары мен бостандықтарын пайдалануы
қоғам мен мемлекет мүдделеріне, Қазақстан Республикасының азаматтары мен
өзге тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зардап тигізбеуі тиіс.[4]
Шетелдіктің жеке мәртебесі ретінде жеке тұлғаның, азаматтың мәртебесі,
олардың құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы танылады. Жеке мәртебе мен оны
құрайтын құқықтар мен міндеттер өзгермелі сипатта болады, яғни уақыт өте
келе және көптеген жағдайлардың әсерімен өзгеріп отырады.
Халықаралық азаматтық айналымның қажетті шарты – оның қатысушыларының
теңдігі. Осы қағидаларының сақталуы, жеке құқықтық қатынаста оның
қатысушыларының кемсітпеушілігін болдырмау халықаралық жеке құқыққа
жүгінуді талап ететін мәселе.
Халықаралық жеке құқық нормалары шетелдіктердің мүліктік жеке мүліктік
емес, отбасы еңбек және іс жүргізу құқықтарын реттейді.
Шетелдіктің кез келген мемлекеттегі құқықтық жағдайын анықтау үшін
негізгі мәнге адам құқықтары мен бостандықтары туралы халықаралық құқық
нормалары мен қағидалары ие. Олар Адам құқықтарының Жалпыға ортақ
Декларациясы, Азаматтық және саяси құқықтар туралы Пактіде, Әлеуметтік,
экономикалық және мәдени құқықтар туралы Пактіде көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің құқықтық жағдайын анықтау
мәселесі ХХ ғасырдың 90-жылдары туындады. Бұл Қазақстан Республикасы
аумағына келіп тұрып жатқан шетелдіктер санының күрт өсуімен сипатталады.
Ал олардың санының өсуі Қазақстандық экономиканың шетел инвесторлары үшін
ашықтығымен, шетелдіктердің келуі, жүріп-тұруына көптеген әкімшілік
шектеулер мен тыйым салулардың жойылуымен, сыртқы сауда қызметінің
өзгеруімен, құрылысшылар, өзге де кәсіп жұмысшылар мен мамандардың ұзақ
мерзімге келуімен, сонымен қатар туризмнің қарқынды дамуымен
түсіндіріледі.[5]
Қазақстан Республикасында шетел азаматтары болып Қазақстан
Республикасы азаматтары болып табылмайтын және өзінің басқа елдің
азаматтығына тиесілі екендігін куәландыратын құжаттары бар тұлғалар
саналады. Шетелдік және шетел азаматы терминдері бұл жұмыста бірдей
мағынада қолданылады.
Халықаралық құқықпен қарастырылған, өз елінен кету және оған қайтып
келу, Қазақстан Республикасының аумағында кез келген адамның құқықтары мен
бостандықтарын тану секілді адам құқықтарын жүзеге асыру мен сақтау қазіргі
жағдайда мәнді маңызға ие.
Көптеген елдерде шетелдіктердің құқығы деген ұғым бар. Бұл негізінен
халықаралық жария құқықтағы шетелдіктерге берілетін ерекше режимді
анықтауға бағытталады.
Сонымен қатар, Францияда және француз құқығының әсерімен құқықтық
жүйесі қалыптасқан елдерде шетелдіктердің жағдайы (la condition des
etrangers) халықаралық жеке құқық саласына енгізіледі. Бірақ көптеген
мемлекеттерде, оның ішінде бұл сала нақты реттелетін елдерде (Австрия, ФРГ
және т.б.) шетелдіктердің құқық әкімшілік құқықтың салашасы ретінде
қарастырылады.[6] Сонымен, шетелдіктердің құқығы дегеніміз –
шетелдіктердің арнайы мәртебесін анықтайтын нормалар кешені, бұл
коллизиялық сипаттағы нормалар ғана емес, сонымен қатар сәйкес қатынастарды
мәні бойынша реттейтін материалдық-құқықтық нормалар. Әдетте
шетелдіктердің құқықтық жағдайын кең және тар мағынада анықтайды. Тар
мағынада бұл негізінен әкімшілік-құқықтық сипаттағы нормалар; олар
шетелдіктердің құқықтық жағдайы мен отандық азаматтардың құқықтық
жағдайының айырмашылықтарына қатысты. Кең мағынада бұл – кез келген
қатынастағы шетелдіктердің құқықтық мәртебесін анықтайтын барлық
нормалардың кешені: айырмашылықтарды көрсететін, отандық азаматтармен
бірдей режим танитын және т.б.[7]
Біздің қоғамымыздағы түбегелі демократиялық өзгерістер, қазіргі
заманғы өркениетке оралу, ондағы азаматтық бейбітшілік, келісім мен
қоғамдық тәртіпке жетуді адамдар жиі құқық, құқықтық мемлекет, әділеттілік,
адам құқықтарымен байланыстырады.
Барлық елдердің құқықтық жүйесі екі түрден тұрады: жария және жеке.
Жария құқыққа конституциялық, қаржылық (салықтар), қылмыстық, әкімшілік,
сот сияқты құқық салалары жатады. Аталған салалармен мемлекеттік органдар
арасындағы, сонымен қатар мемлекет пен оның азаматтары арасындағы
қатынастар реттеледі. Бұл жерде мемлекеттік билік азаматтар бағынатын билік
ретінде көрініс табады. Бұл қатынастар тікелей қалыптасады.
Азаматтық, еңбек және отбасы қатынастары жеке құқық саласына жатады.
Бұнда өздерінің жеке мүдделерін қорғайтын жекеленген тұлғалар әрекет етеді.
Жеке тұлғалар арасындағы қатынастар көлденең қалыптасады, және әрбір
қатысушы өз басымен бұндай қатынасқа түседі.[8]
Адамның жеке өмірі әр алуан түрлі. Әр адам бұл салада көптеген
рөлдерді ойнайды: ата-ана, бала, жұмысшы мен кәсіпкер, мүліктің иесі, автор
мен оқушы т.б. Көрсетілген әлеуметтік рөлдер тізімінен ата-ана, ерлі-
зайыптылар мен балалардың қатынасы отбасы құқығымен, ал жұмысшы мен жұмыс
беруші арасындағы қатынас еңбек құқығымен реттеліп отыратынын көру қиын
емес. Жеке тұлғалардың арасындағы өзге қатынастар азаматтық құқықпен
реттеледі. Ең алдымен бұл мүліктік қатынастарға қатысты, яғни мүліктің
белгілі бір тұлғаға тиесілі болуы немесе мүлікті сату мен айырбастау, және
бағасын ақшамен есептеуге болатын өзге де құндылықтарды қамтамасыз етумен
байланысты қатынастар. Азаматтық құқықтық қатынастар тек мүліктік
мүдделерді қорғау мен реттеумен шектелмейді, сонымен қатар тұлғаның
айырылмас құқықтары мен бостандықтарын және өзге де мүліктік емес,
материалдық емес құндылықтарды қорғайды. Оларға адамның өмірі мен
денсаулығы, тұлғаның ар-намысы, жеке өмірге қол сұғылмаушылық, жеке және
отбасы құпиясы, еркін жүріп тұру, тұрғылықты жерді таңдау т.б. жатады.
Азаматтық-құқықтық қатынастар – қатысушылары азаматтық құқықтар мен
міндеттерге ие, азаматтық құқықтық нормалармен реттелетін құқықтық
қатынастар. Әрбір тұлғаның осындай қатынастардағы азаматтық құқықтық
жағдайы оның құқық субъектілігіне байланысты. Бұл әрине Қазақстан
Республикасындағы шетелдіктердің азаматтық-құқықтық жағдайын анықтауға да
қатысты.
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарың азаматтық құқықтық
жағдайына қатысты ұлттық режим ережелері қамтамасыз етіледі. Ұлттық режимді
шетелдіктерді жергілікті азаматтармен теңестіру ретінде қарастыру танылған.
Осы тұжырыммен келіспейтін А.И. Микульщинаның ойынша ұлттық режим бойынша
заңнама негізінде шетелдіктерге әлеуметтік экономикалық, процессуалды және
басқа да салаларды тең құқықтар беріледі деп қосады. М.М.Аваковтың
пайымдауынша, ұлттық режим дегеніміз құқық жағынан өз азаматтарымен
құқықтың қай саласында болмасын теңестіру дегенді білдіреді. Осы мәртебе
түрінің аты біраз шартты болып табылады, себебі шетелдіктер өз азаматтары
секілді құқықтар мен еркіндік көлеміне ешқашан бола алмайды. Ол көлем
әрқашан аз болады. Л.Н. Галенская ұлттық режим құқықтық реттеу жекелеген
саласында шетелдіктердің жағдайларын шартты түрде сипаттау үшін ұлттық
режим деген ұғым шартты түрде қолданылады.[9]
Қандай да ұлттық құқықтық жүйе болмасын, шетелдіктерге өз азаматтарына
секілді көлемде құқықтар бере алмайды. Ұлттық режим терминінің өзі
шарттылық үлесіне ие және ұлттық режимді ұсыну шетелдіктерді келген
мемлекеттің азаматтарымен толықтай немесе тура теңестіру дегенді
білдірмейді. Шетелдіктерге қатысты түрлі алымдар шетелдіктердің құқықтар
мен міндеттерінің шындығындағы көлеміндегі тура емес көрінісін растайды.
Шетелдіктердің азаматтық-құқықтық мәртебесін зерттеу мәселелерінің
сөзсіз ғылыми және тәжірибелік құндылығына қармастан, азаматтық құқық
ғылымында бұл түсінікке назар аударылған жоқ. Субъектілердің азаматтық-
құқықтық мәртебесі мен азаматтық-құқықтық жағдай түсініктерін тепе тең
деп қарастырған жөн, өйткені мәртебе мен жағдай түсінігі өзара
ауыстырылады, ал айырмашылықты бір субъекттің құқықтық мәртебесі мен
құқықтық жағдайы арасында емес, халықаралық жеке құқықтың әртүрлі
субъектілерінің құқықтық мәртебесі (жағдайы) арасында өткізген жөн.
Субъектінің құқықтық мәртебесінің алғышарты болып құқық субъектілік
болып табылады, ол құқық теориясында құқық субъектісі бола алу мүмкіндігі
немесе қабілеттілігі ретінде анықталады.
Құқық субъектілік – субъектінің азаматтық-құқықтық қатынас қатысушысы
болу әлеуметтік-құқықтық мүмкінділігі.[10] Негізінен, ол мемлекетпен
материалдық және заңи кепілдіктермен қамтамасыз етілетін жалпы нысандағы
құқық болып табылады. Тұлғаға құқық субъектілікті қамтамасыз ету – оның
мемлекетпен созылмалы байланыс салдарының нәтижесі. Осындай байланыстың
болуынан құқық субъектілігі тұлғаға мораль нормалары мен заңдарын сақтау,
әлеуметтік мәніне қарай субъективті азаматтық құқықтарды жүзеге асыру
сияқты белгілі бір міндеттемелер жүктеледі.
Заңи ғылымда құқық субъектілік, құқық қабілеттілік пен әрекет
қабілеттілік ұғымдарының арақатынасына қатысты бірнеше көзқарас
қалыптасқан. Бірақ менің ойымша, солардың ішінде дәлірек көзқарастардың
бірі – ол құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік азаматтық құқық
субъектіліктің алғышарттары және құрамдас бөлігі деген көзқарас болып
табылады.
Құқық қабілеттілік – тұлғаның азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие
болу мүмкіндігі болып табылса, әрекет қабілеттілік – сол құқықтар мен
міндеттерді жүзеге асыру мүмкіндігі деп саналады.[11] Сонымен қатар, әрекет
қабілеттілік деликт қабілеттілікті де қамтиды, яғни бұл тұлғаның істеген
азаматтық құқық бұзушылық үшін өз басымен жауапкершілікті көтеру
мүмкіндігі.
Шетелдік заңи тұлғалар мен кәмелеттік жасқа толған азаматтар азаматтық
құқық субъектіліктің барлық элементтерін иеленеді. Ал балалар,
жасөспірімдер және әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған кәмелеттік жасқа
толған азаматтар тек құқық қабілеттілігі болады, азаматтық құқық пен
міндеттердің субъектісі бола алады. Мысалға, балалар мүлікті мұрагер
ретінде ала алады, бірақ баланың мүліктік құқығын іс жүзінде жүзеге асыруды
олардың ата-аналары немесе қамқоршылары орындайды.
Әлеуметтік-экономикалық өмірдегі тұлғалардың белсенді қызметі оларда
құқық субъектіліктің құрамдас бөліктерінің болғанда ғана мүмкін. Бұл
Қазақстан Республикасының аумағындағы шетел азаматтарына да қатысты.
Нақты бір мемлекет аумағындағы шетелдіктердің азаматтық құқықтық
мәртебесінің сұрақтары бұрыннан бері халықаралық жеке құқықта күрделі
мәселе болып келеді. Шетел азаматы – бұл өзге елмен құқықтық байланысы,
яғни өзге елдің азаматтығы бар тұлға. Осыған байланысты өз отанының
құзыреті шегінде орналаспаған кез келген мемлекет азаматына кем дегенде екі
мемлекеттің заңнамасына әсер етеді: өзінің мемлекетінің және аумағында
жүрген елдің.
• Шетелдіктің өз заңнамасы – азаматы болып табылатын, әдеттегі және тұрақты
тұратын мемлекет құқығы;
• Болушы мемлекеттің, яғни уақыттың нақты кезеңіндегі тұлғаның болған
елінің құқығы.[12]
Егер белгілі бір уақыт бұрын жекеленген мемлекет заңнамасымен жеке
тұлғаны сот тәртібімен оның азаматтық құқықтарынан айыру көзделсе, қазіргі
кезде жеке тұлғаның белгілі бір азаматтық – құқықтық мәртебесін танудан бас
тартуға жол берілмеушілік қағидасы өзінің нормативтік көрініс ұлттық ғана
деңгейде емес, сонымен қатар халықаралық шарттарда тапты. 1966 жылы
Азаматтық және саяси құқықтардың халықаралық Пактісінің 16-бабында былай
белгіленген: Әр адам, қай жерде болмасын, оның құқық қабілеттілігін тануға
құқығы бар.
Қазақстан Республикасында шетелдіктердің азаматтық құқықтық жағдайы
арнайы Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы Қазақстан Республикасының
Заңымен қатар, әр түрлі құқық салаларындағы нормаларымен реттеледі.
Қазақстан Республикасында шетел жеке тұлғаларының құқықтық мәртебесі
Конституция нормаларымен кепілденеді, яғни Қазақстан Республикасында адам
мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес танылады және кепілденеді.[13] Сонымен қатар, адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары тікелей әрекет етуші болып
саналады, яғни бұзылған құқықтар мен бостандықтарды қорғау үшін тұлға сот
мекемесіне жүгіне алады, ал сот сәйкес халықаралық шарттарда бекітілген
нормаларды қолдануға міндетті.
Қазақстан Республкасының Конституциясы шетелдіктерге қатысты ұлттық
режимді бекітеді (12-бап 4-тармақ): Конституцияда, заңдарда және
халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды
пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады. Бұл жерде ескере кететін мәселе
– ұлттық режим шетел азаматтарына сөзсіз тәртіппен беріледі, яғни нақты шет
мемлекетте Қазақстандық азаматтарға дәл сондай режимді қамтамасыз етуге
қатысты қарсы талап қоюсыз қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасы реторсияны қолдануға құқылы, яғни Қазақстан Республикасының
азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарына қатысты Қазақстан
Республикасы қарсы шектеулер белгілеу мүмкін.
Сонымен, кез келген мемлекеттегі шетел азаматтардың азаматтық құқықтық
жағдайы олардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін құқықтық
реттеуден тұрады.
Төменде негізгі назарды осы екі мәселенің сараптамасына аударайық.
1.2 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының
азаматтық құқық қабілеттілігі
Жалпы ереже бойынша құқық қабілеттілік дегеніміз – бұл тұлғаның
азаматтық құқықтарға ие болу мен міндеттерді атқару мүмкіндігі. Яғни құқық
қабілеттілік сол құқықтар мен міндеттердің субъектісі болу қабілеттілігі,
заңмен қарастырылған немесе рұқсат етілген кез-келген құқықтар мен
міндеттерге ие болу мүмкіндігін білдіреді. Бұл элементтің маңыздылығы –
құқық қабілеттілік болғанда нақты субъективті құқықтар мен міндеттер
туындауы мүмкін. Құқық қабілеттілік – құқықтар мен міндеттердің туындау мен
кейіннен жүзеге асырылуының алғышарты болып табылады.[14]
Құқық қабілеттілік кез-келген адамға биоәлеуметтік жеке тұлға ретінде
тиесілі және оның ойлау қабілеті мен денсаулығына байланысты емес. Ол нақты
жеке тұлғаның туылғанынан бастап пайда болады және ол қайтыс болғанда
немесе заңмен белгіленген мерзімде хабар-ошарсыз кетті деп жариялау
презумпциясы негізінде белгіленген тәртіпте сол адамды қайтыс болды деп
жариялағаннан кейін тоқтатылады.
Құқық қабілеттілік барлық азаматтар үшін бірдей танылады. Ол азамат
туғанынан пайда болып, қайтыс болғанда тоқтатылады. Яғни құқық қабілеттілік
адамнан ажырамайды, адам өмір бойы оның жасы мен денсаулық жағдайына
қарамастан құқыққа қабілетті болады. Бірақ бұдан құқық қабілеттілік адамның
көру, есту т.б. сияқты табиғи ерекшелігі деген қорытынды жасауға болмайды.
Құқық қабілеттілік адамның тумасынан пайда болғанымен, табиғаттан берілген
қасиет емес, ол заң негізінде туындайды, яғни қоғамдық заңи белгі, белгілі
бір заңи мүмкіндікті білдіреді. Заңи әдебиетте азаматтық құқық қабілеттілік
– азаматқа тиесілі белгілі бір айрықша белгі ретінде қарастырылады. Бұл
белгі заң негізінде пайда болып, құқық пен міндеттерге ие болу қабілеттігін
білдіреді. Ал қабілеттілік дегеніміз – заңи мүмкіндік. Бұндай мүмкіндік
заңмен қамтамасыз етілетіндіктен, ол әрбір нақты тұлғаның белгілі бір
субъективті құқығын білдіреді.[15]
Азаматтық құқық қабілеттілік, яғни азаматтық заңнамамен реттеліп
қарастырылатын құқықтар міндеттерді иелену мүмкіндігі азаматтың
конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 1095-бап 1-тармағына
сәйкес: Қазақстан Республикасында шетелдік азаматтар мен жоқ тұлғалар
азаматтық құқық қабілеттілігін, Қазақстан Республикасының заң актілерінде
немесе халықаралық шарттарында белгіленген жағдайларды қоспағанда,
Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей пайдаланады.
Бұндай қағида көптеген басқа мемлекеттердің кодификациясында да
қалыптасқан (мысалы, Армения, Литва, Мадагаскар, Монғолия, Франция, Чехия,
Швейцария, Эстония). Сонымен қатар шетел азаматының құқық қабілеттілігі
оның жеке заңымен анықталады деген қағида да басқа мемлекеттерде бар
(мысалы, Австрия, Венгрия, Германия, Польша, Румыния, Турция).
Бұл екі көзқарастың кемшілігі – олардың біржақтылығы. Біріншісі
шетелдіктің азаматтығының елініндегі құқық қабілеттілік көлемін ескермесе,
екіншісі – шетелдіктердің барлығына қолданылуы тиісті ұлттық режим
қағидасын ескермейді. Сондықтан шетелдіктің азаматтығының елінің және
болатын елінің құқық қабілеттілігін ескеретін аралас көзқарас таралып
келеді.
Мысалы, 1928 жылғы 25 қарашада қабылданған Бустаманте Кодексінің 27-
бабында: Жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі,
қолданылуы осы Кодекспен немесе жергілікті құқықпен шектелетін жағдайларды
қаспағанда, олардың жеке заңымен анықталады делінген.[16]
Осылайша, берілген ереже бойынша біздің елімізде шетелдік өз елінде ие
болмаған құқықтарды иелене алады. Сонымен қатар, Қазақстанда шетелдіктерге
өз елінде берілетін кейбір құқықтар берілмеуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 13-бабына сәйкес
азаматтық құқыққа ие болу және міндет атқару қабілеті, яғни азаматтық құқық
қабілеттілігі барлық азаматтарға бірдей деп танылады және ол туған кезден
басталып, қайтыс болған соң тоқтатылады.
Азаматтық құқық қабілеттіліктің мазмұны – азаматтардың қолданылып
жүрген заңға сәйкес азаматтық құқықтар мен міндеттердің жиынтығы болып
табылады.[17] Сонымен шетелдіктердің, оларға қамтамасыз етілетін ұлттық
режим ережелері бойынша құқық қабілеттіліктің келесідей мазмұны болады:
Қазақстан Республикасының аумағында мүлікті, соның ішінде шетел валютасын
меншіктенуге; мүлікті мұраға алып, мұраға қалдыруға, Республика аумағында
еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға, заң құжаттарында тыйым
салынбаған кез-келген қызметпен айналысуға, дербес өзі немесе басқа
азаматтармен және заңды тұлғалармен заңды тұлғалар құруға, заң құжаттарында
тыйым салынбаған кез-келген мәміле жасап мідеттемелерге қатысуға;
өнертабыстарға, ғылым әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық
қызметтердің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға,
материалдық және моральдік зиянның орнын толтыруға және талап етуге құқығы
болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады. Шетелдіктерге ұлттық
режимді қамтамасыз ету оларды қазақстандықтармен бірге бірдей азаматтық
заңнамадан туындайтын міндеттемелерді де атқаратындығын білдіреді. Мысалы,
сәйкес жағдайларда моральдік және материалдық зиянның орнын толтыру
міндеті.
Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы Қазақстан Республикасының
Заңы бойынша барлық шетелдіктер екі санатқа бөлінеді: тұрақты тұратындар
және еліміздің аумағында уақытша жүрген шетелдіктер.
Тұрақты тұруға Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген тәртіппен
рұқсат құжатын алған шетелдіктер Қазақстан Республикасында тұрақты
тұрушылар болып саналады.
Қазақстан Республикасында өзге де заңды негізде жүрген, сондай-ақ
оларға қатысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес ауыр
немесе аса ауыр қылмыстар деп танылатын әрекеттер жасалуы салдарынан
жәбірленуші деп танылған шетелдіктер Қазақстан Республикасында уақытша
жүргендер деп саналады. Олар белгіленген тәртіппен тіркелуге және өздеріне
белгіленген болу мерзімі өткен соң Қазақстан Республикасынан кетуге
міндетті.[18]
Тұрақты және уақытша тұратын шетел азаматтарының құқықтық
мәртебелерінде айырмашылықтар бар. Жұмысқа тұру, денсаулық сақтау, білім
алу, қоғамдық бірлестіктерге мүше болу мәселелері бірдей шешілмейді. Тек
тұрақты тұратын шетел азаматтары аталған салаларда Қазақстандық
азаматтармен теңестіріледі, яғни тұрғылықты тұрушы шетел азаматтарына
уақытша жүрген шетелдіктерге қарағанда құқықтың көбірек көлемі беріледі.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының аумағында уақытша жүрген
шетелдіктердің құқық қабілеттілігі олардың келу мақсатымен, соған сәйкес
алатын виза түрімен шектеледі. Яғни туристік немесе іс-сапарлық мақсатта
келген шетел азаматтары Қазақстан Республикасында оқуға түсуге немесе жұмыс
істеуге құқығы жоқ. Шетелдікті белгілі бір санатқа жатқызу олардың
Қазақстан Республикасының аумағында болу мерзіміне қарай емес, олардың
біздің мемлекетімізбен құқықтық байланысының тұрақтылық деңгейі және
Қазақстан Республикасы аумағында болу мақсаты мен сипатына байланысты. Заң
қандай да бір тұлғаның елде тұрақты тұруы оның құқықтық жағдайын анықтайды
деген негізден бастау алады. Сондықтан еңбек қызметі, тұрғын үймен
қамтамасыз ету, медициналық көмек көрсету, білім беру сияқты мәселелерде
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетел азаматтары толығымен
Қазақстан Республикасы азаматтарына теңестіріледі.[19]
Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы Қазақстан Республикасының
Заңы бойынша Қазақстан Республикасы аумағындағы шетел азаматтарына
төмендегідей құқықтар көлемі қаматамасыз етіледі:
1. Еңбек қызметi және демалыс. Шетелдiктер Қазақстан Республикасының
заңдары мен халықаралық шарттары белгiлеген негiз бен тәртiпте Қазақстан
Республикасында еңбек қызметiмен шұғылдана алады. Қазақстан Республикасы
азаматтарының еңбек ету бостандығына конституциялық құқығын iске асыруды
қамтамасыз ету мақсатында заң актiлерiмен шетелдiктердiң Қазақстан
Республикасында еңбек қызметiн жүзеге асыруы жөнiндегi шектеулер белгiленуi
мүмкiн.
Шетелдiктер жекелеген қызмет орындарына тағайындала алмайды немесе
еңбек қызметiнiң белгiлi бiр түрiмен, егер бұл қызмет орындарына тағайындау
немесе осындай қызмет түрiмен шұғылдану Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығына қатыстылығына байланысты
болса, шұғылдана алмайды.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдiктер еңбек
қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтарымен бiрдей құқықтарды
пайдаланады және сол сияқты мiндеткерлiкте болады.
Қазақстан Республикасында уақытша жүрген шетелдiктер жеке кәсiпкерлiк
субъектiлерi бола алады. Бұл ретте, заңды тұлға құрмай шағын және орта
кәсiпкерлiк субъектiсi ретiнде кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруға жол
берiлмейдi.
Қазақстан Республикасында жүрген шетелдiктер Қазақстан
Республикасының азаматтарымен ортақ негiздерде демалыс алуға құқылы.
2. Денсаулық сақтау. Қазақстан Республикасында жүрген шетелдiктер
денсаулық сақтау саласында Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтарын
пайдаланады және солар сияқты мiндеткерлiкте болады.
Қазақстан Республикасында уақытша жүрген шетелдiктерге Қазақстан
Республикасының денсаулық сақтау органы белгiлеген тәртiппен дәрiгерлiк
көмек көрсетiледi.
3. Тұрғын үй құқығы, өзге де мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес
құқықтар. Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдiктер тұрғын үй
қатынастарында Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтарын пайдаланады
және солар сияқты мiндеткерлiкте болады.
Қазақстан Республикасындағы шетелдiктер жеке меншiк құқығында тұрғын
үйге (уақытша жүрген шетелдiктердi қоспағанда) және басқа мүлiкке, ғылым,
әдебиет пен өнер шығармаларының, ашылған жаңалықтың, өнертабыстың,
рационализаторлық ұсыныстың, өнеркәсiптiк үлгiнiң авторлық құқығына, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген жағдайларды
қоспағанда, өзге де мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтарға ие бола
алады.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдiктер өздерiнiң
мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтарын Қазақстан Республикасының
азаматтарымен бiрдей пайдаланады.
Қазақстан Республикасында уақытша жүрген шетелдiктер Қазақстан
Республикасының заңдары мен халықаралық шарттарында белгiленген негiздер
мен тәртiпте мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтарды пайдалануға
құқылы.
4. Білім алу. Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктер
және азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасының білім беру
саласындағы заңнамасында белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының
азаматтарымен бірдей мектепалды, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта
білім алуға құқығы бар.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адамдарға
мемлекеттік білім беру тапсырысына сәйкес конкурстық негізде тегін
техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі, жоғары және жоғары оқу
орнынан кейінгі білімді алуына, егер олар осындай деңгейдегі әрбір білімді
бірінші рет алып тұрса, құқық беріледі.
Шетелдіктердің мемлекеттік білім беру тапсырысына сәйкес конкурстық
негізде тегін техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі, жоғары және
жоғары оқу орнынан кейінгі білім алуына құқық Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттарымен айқындалады.
Білім беру ұйымдарына қабылданған шетелдіктер Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес оқушылар мен тәрбиеленушілердің
құқықтарына ие болады және міндеттерін мойнына алады.
5. Мәдениет жетiстiктерiн пайдалану. Қазақстан Республикасындағы
шетелдiктер Қазақстан Республикасының азаматтарымен бiрдей мәдениет
жетiстiктерiн пайдалануға құқылы. Олар тарих және мәдениет ескерткiштерiне,
басқа мәдени құндылықтарға ұқыпты қарауға мiндеттi.
6. Қоғамдық бiрлестiктерге қатысу. Қазақстан Республикасында тұрақты
тұратын шетелдiктер саяси мақсаттарды көздейтiн саяси партиялар мен
қоғамдық бiрлестiктерден басқа қоғамдық бiрлестiктерге, егер бұл олардың
жарғыларына (ережелерiне) қайшы келмейтiн болса, кiруге құқылы.
7. Ар-ождан бостандығы. Қазақстан Республикасында жүрген шетелдiктерге
Қазақстан Республикасының азаматтарымен бiрдей ар-ождан бостандығына
кепiлдiк берiледi. Дiни нанымға байланысты дұшпандық пен өшпендiлiктi
өршiтуге тыйым салынады.
8. Некелiк және отбасылық қатынастар. Қазақстан Республикасындағы
шетелдiктер Қазақстан Республикасының азаматтарымен және басқа адамдармен
некеге тұрып және оны бұза алады, Қазақстан Республикасының заңдары мен
халықаралық шарттарына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтарымен
бiрдей некелiк және отбасылық қатынастардағы құқықтарды пайдаланады және
мiндеткерлiкте болады.
9. Тұрғын үйге, жеке басының ары мен намысына тиiспеушiлiк. Қазақстан
Республикасындағы шетелдiктерге тұрғын үйiне, жеке басының ары мен намысына
тиiспеуге кепiлдiк берiледi.
10. Қазақстан Республикасының аумағында жүрiп-тұру және тұрғылықты жер
таңдау. Шетелдiктер Қазақстан Республикасының шетелдiктердiң болуына рұқсат
етiлген аумағында еркiн жүрiп-тұра алады және Қазақстан Республикасының
заңдарында белгiленген тәртiпке сәйкес тұрғылықты жер таңдай алады. Жүріп-
тұрудағы және тұрғылықты жер таңдаудағы шектеулер, бұл мемлекеттiк
қауiпсiздiктi қамтамасыз ету, қоғамдық тәртiптi, халықтың денсаулығы мен
адамгершiлiгiн сақтау, Қазақстан Республикасының азаматтары мен басқа да
адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау үшiн қажет болғанда
Қазақстан Республикасының бұған уәкiлеттiк берiлген органдарының
актiлерiмен белгiленедi.
11. Салықтар мен алымдар. Егер Қазақстан Республикасының заңдары мен
халықаралық шарттарында өзгеше көзделмеген болса, Қазақстан
Республикасындағы шетелдiктерге Қазақстан Республикасының азаматтарымен
бiрдей негiзде салықтар мен алымдар салынады.
12. Құқықтарын қорғау. Қазақстан Республикасындағы шетелдiктер
өздерiнiң мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтарын қорғау үшiн сотқа
және басқа мемлекеттiк органдарға өтiнiш жасауға құқылы. Шетелдiктер
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында көзделгеннен басқа
жағдайларда, сотта Қазақстан Республикасының азаматтарымен бiрдей
процессуалдық құқықтарды пайдаланады.[20]
Біздің елімізде шетелдіктердің құқықтық жағдайы Қазақстандық
азаматтардың құқықтық жағдайына теңестірілсе де, осы екі топ азаматтардың
мәртебесі толығымен бірдей бола алмайды. Сондықтан, Қазақстан
Республикасының Заңнамасы шетел азаматтарының құқықтарына қатысты белгілі
бір ескертпелер жасайды. Яғни, шетел азаматтары жоғары мемлекеттік
лауазымға ие болу, биліктің өкілетті органдарына сайлау мен сайлануға,
әскери қызметті өтеуге қатысты шектеулер қойылған. Бұл шектеулер аталған
Заңның баптарында көрініс тапқан:
19-бап. Қазақстан Республикасындағы шетелдiктер өкiлдi және басқа
сайланбалы мемлекеттiк органдарға және қызметке сайлай да, сайлана да
алмайды, сондай-ақ республикалық референдумдарға қатыса алмайды.
20-бап. Әскери мiндеттiлiк Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты
тұратын шетелдiктерге қолданылмайды.
Бірқатар Қазақстандық заңнамаларда шетелдіктерге белгілі бір қызмет
түрімен айналысуға байланысты шектеулер бар. Мысалы, кәсіпкерлік қызмет
аясында шетелдіктерге қосымша талап қойылады: шетелдіктерге Қазақстан
Республикасында кәсіпкерлікпен айналысу құқығы олар өз азаматтығы елінде
шаруашылық қызметпен айналысу үшін тіркелген болса беріледі. Жер туралы
заңдарға сәйкес, шетел азаматтардың жеке меншігінде өзіндік қосалқы
шаруашылық жүргізу, бақ өсіру және саяжай тұрғызу үшін берілетін жер
учаскелері болмауы тиіс.[21]
Мемлекеттік қызмет туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23
шілдедегі №453-1 Заңының 13-бап 1-тармағына сәйкес мемлекеттік қызметке
тұратын тұлғалардың Қазақстан Республикасының азаматтығы болуы тиіс. Яғни
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ тұлғалар мемлекеттік қызметші бола алмайды.
Бұл ережеге қатысты ауытқулар халықаралық келісімшерттармен
қарастырылуы мүмкін. Мысалы, Азаматтардың құқықтық жағдайы туралы
Қазақстан Республикасы мен Ресей федерациясы арасындағы Келісімшарттың 4-
бабына сәйкес бір тараптың аумағында тұрақты тұратын екінші тараптың
азаматы келесідей құқықтарды пайдаланбайды:
а) тұрақты тұратын Тараптың мемлекеттік биліктің өкілетті органдарына
және жоғары мемлекеттік қызметтерге сайлау және сайлану;
б) тұрақты тұратын Тарап өткізетін бүкіл халықтық референдумға қатысу;
в) тұрақты тұратын Тараптың дипломатиялық қызметінде, қауіпсіздік
органдары және ішкі істер органдарында қызмет ету;
г) тұрақты тұратын Тарапта атқарушы биліктің орталық органдарында
қызметте болу, судья мен прокурор болу;
д) облыстық, аудандық, қалалық, ауылдық әкімшіліктің құрылымдық
бөлімшесінің басшысы немесе басшының орынбасары болу (4-бап 2-тармақ).
Бір тараптың аумағында тұрақты тұратын екінші тараптың азаматы
облыстық, аудандық, қалалық, ауылдық әкімшіліктің құрылымдық бөлімшесінің,
сонымен қатар атқарушы биліктің жергілікті органдар жүйесіне кіретін
бөлімдер, басқармалар мен комитеттердің басшысы немесе орынбасары қызметін
атқары алады (4-бап 3-тармақ).
Көріп отырғанымыздай, бұл келісімшарт ережелері бойынша Қазақстан
Республикасында тұрақты тұратын Ресей Федерациясының азаматтарына белгілі
бір мемлекеттік қызметте жұмыс істеуіне рұқсат етіледі. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 4-бап 3-тармағына сәйкес Қазақстан
Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттары заңдардың алдында басым
күшке ие, сондықтан Мемлекеттік қызмет туралы Заңмен шетелдіктер үшін
қарастырылған мемлекеттік қызметке түсуге толық тиым салу Қазақстан
Республикасы аумағында тұрақты тұратын Ресей азаматтарына таралмайды.[22]
Белгілі бір қызмет түрімен айналысуға шектеу өзге заңнамалық
актілермен қарастырылуы мүмкін. Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы
Заңның 25-бабына сәйкес шетелдіктер мен азаматтығы жоқ тұлғалар кеме
капитана, капитанның аға көмекшісі, аға механик пен радиомаман қызметін
атқара алмайды. Дегенмен, құзыретті орган (Қазақстан Республикасының көлік
және байланыс Министрлігі) бекіткен жағдайлар негізінде Қазақстан
Республикасының туының астында жүзіп жүрген кеме экипажының құрамында
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ тұлғалардың қызмет етуіне рұқсат берілу
мүмкін.
Инвестициялар саласында да бұндай шектеулер қарастырылған: Ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажеттігін негізге ала отырып, Қазақстан
Республикасының заң актілерімен инвестициялық қызмет шектелетін немесе оған
тыйым салынатын қызмет түрлері және аумақтар белгіленуі мүмкін.[23]
Сонымен қатар, шетелдіктердің кейбір құқытарына қатысты қорғалатын
құқықтың сипатымен анықталатын ерекше режимдегі шектеулер қарастырылуы
мүмкін. Мысалы, зияткерлік меншік құқығының аумақтық сипатына байланысты
Қазақстан Республикасында жарияланған туындаларға қатысты шетел
азаматтарының авторлық құқығының ұлттық режимі қарастырылған. 1996 жылы 10
маусымдағы Авторлық және сабақтас құқықтар туралы Қазақстан
Республикасының заңының 36-бабы: Шетелдіктердің сабақтас құқықтары
Қазақстан Республикасының аумағында тек Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттарға байланысты танылады деп бекіткен.
1992 жылғы Шаруашылық қызметті жүзеге асырумен байланысты дауларды
шешу тәртібі туралы ТМД елдерінің келісімі: Кәсіпкерлікпен айналысатын
жеке тұлғаның құқық қабілеттігі кәсіпкер тіркелген мемлекет заңнамасы
бойынша анықталады деп бекіткен.
Қазақстан Республикасының аумағында жүрiп-тұру және тұрғылықты жер
таңдау құқығына қатысты құқық қабілеттілікті шектеу жағдайлары да Қазақстан
Республикасы заңнамасымен қарастырылған. Мысалы, төменде келтірілген
жағдайларда шетел азаматы Қазақстан Республикасынан қуылуы мүмкін:
1) егер оның әрекеті мемлекеттік қауіпсіздік немесе қоғамдық тәртіпті
қорғауды қамтамасыз етуге қарсы бағытталса;
2) егер бұл шара халықтың денсаулығы мен өнегелігін сақтауға, Қазақстан
Республикасының азаматтары мен өзге тұлғалардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғауға қажетті болса;
3) егер ол шетел азаматтарының құқықтық мәртебесі туралы заңнаманы,
кедендік, валюталық және Қазақстан Республикасының басқа заңнамасын бұзса;
4) некені жарамсыз деп таныған жағдайда, егер Қазақстан Республикасы
азаматымен неке қиюы оның Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға
қалдырудың негізі болып табылса.
Шетел азаматы Қазақстан Республикасынан белгіленген мерзім ішінде
кетуі тиіс. Кетуден бас тартатындар прокурор санкциясымен қамауға алынып,
мәжбүрлі түрде қуылып шығарылады.[24]
1.3 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының
азаматтық әрекет қабілеттілігі
Әрекет қабілеттілік құқық қабілеттілік сияқты заңи табиғаты бойынша
азаматтың субъективті құқығы болып табылады. Азаматтың әрекет
қабілеттілігінің мазмұны құқық қабілеттіліктің мазмұнымен тығыз байланысты.
Егер құқық қабілеттілік құқықтар мен міндеттерге ие болу мүмкіндігін
білдірсе, әрекет қабілеттілік сол құқықтар мен міндеттерді өз әрекеттермен
жүзеге асыру мүмкіндігін білдіреді.
Әрекет қабілеттіліктің бірнеше түрі болады: 1) толық әрекет
қабілеттілік; 2) 14-18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардың әрекет
қабілеттілігі; 3) 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың әрекет
қабілеттілігі. Сонымен қатар заң әдебиеттерінде әрекет қабілеттілік толық,
ішінара (толық емес) және шектеулі деп бөлінеді.[25]
Әрекет қабілеттілікті құқық қабілеттілік сияқты азаматтың табиғи
қасиеті ретінде қарастыруға болмайды. Бұл екі құқық субъектілік элементі
азаматқа заңмен берілген заңи санаттар ретінде қарастырылады. Сондықтан
әрекет қабілеттілікке қатысты да оның айырмастылығы және азаматтың ниеті
бойынша шектелуінің мүмкінсіздігі орнатылады.[26] Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің 18-бабы 1-тармағына сәйкес Заң құжаттарында көзделген
реттер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімнің де құқық қабілеттілігі мен
әрекет қабілеттілігін шектеуге болмайды.
Әрекет қабілеттілік құқық қабілеттілікке қарағанда азаматтың белгілі
бір қасиеттерімен байланысты, ол яғни өзінің әрекеттерінің мәнін түсіну,
оларды басқару, және оларды істеудің салдарын болжау. Бұл қасиеттер тек
жасқа ғана байланысты емес, сонымен қатар адамның түйсігіне де байланысты.
Сондықтан жүйке ауруы немесе ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз
әрекеттерінің мәнін түсіне алмайтын немесе не істегенін білмейтін азаматты
сот әрекетке қабілеттігі жоқ деп тануы мүмкін, соған байланысты оған
қорғаншылық белгіленеді. Әрекетке қабілетсіз деп танылған адам сауығып
кеткенде, сот оны әрекетке қабілетті деп таниды.[27]
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 17-бабына сәйкес:
Азаматтардың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны
жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауға
қабілеттілігі – кәмелетке толғанда, яғни он сегіз жасқа толғанынан кейін
толық көлемінде пайда болады делінген.
Әрекет қабілеттілік мәміле жасау қабілеттілік пен құқыққа қайшы әрекет
үшін жауапкершілікті көтеру қабілеттігін (деликт қабілеттілікті) қамтиды.
Әрекетке қабілетті болып саналу үшін адам құқықтық мәнге ие әрекеттерді
жүзеге асыру сипатын дұрыс бағалап түсінуі қажет. Сондықтан жеке тұлғаның
бұл қасиеті құқық қабілеттілікке қарағанда жеке тұлғаның танымдық
қабілетіне байланысты.
Қазіргі таңда көптеген мемлекеттердің заңнамасында азаматтар
кәмелеттік жасқа жеткен сәттен бастап толық әрекет қабілеттілікке ие болады
деп анықталған. Мысалы, Ресей, Англия, Францияда толық әрекет қабілеттілік
18 жастан бастап, Швейцария мен Жапонияда 20 жастан кейін болады. АҚШ-тың
әр түрлі штаттарында кәмелеттік жас 18 немесе 21 жастан кейін болады.
Жекеленген мемлекеттердің заңнамасы әрекет қабілеттілік мәселесін
әртүрлі шешетіндіктен (кәмелеттіке толу жасының әр түрлілігі, әрекет
қабілеттілікті шектеу негіздері мен шегінің әр түрлі жағдайлары), осыған
байланысты коллизиялық мәселелер туындайды.
Әрекет қабілеттіліктің коллизиялық сұрақтары негізінен жеке тұлғаның
жеке заңы бойынша (яғни континенталдық Еуропа мемлекеттер және ТМД
елдерінің көпшілігінде – бұл азаматтығының заңы – lex patriae, ал АҚШ,
Англия және өзге англо-американдық құқық елдерінде – тұрғылықты жер елінің
заңы - lex domicilii). Көптеген елдерде жеке тұлғаның азаматтық әрекет
қабілеттілігі оның азаматтығы елінің заңымен анықталады (мысалы, Австрия,
Венгрия, Египет, Испания, Куба, Литва, Лихтенштейн және т.б.). Сонымен
қатар әрекет қабілеттілік тұрғылықты жер заңымен анықталатын мемлекеттер де
бар (мысалы, Бразилия, Канада, Уругвай, Перу, Швейцария, Эстония).
Сондықтан, жеке заңы бойынша әрекетке қабілетті тұлға басқа елдерде де
әрекетке қабілетті болып танылу керек және, керісінше, егер жеке тұлға жеке
заңы бойынша әрекетке қабілетсіз болып танылса, басқа елдерде де әрекетке
қабілетсіз болып танылады. Бірақ заңнамада және сот тәжірибесінде аталған
ереженің бірінші бөлігі ғана сөзсіз орындалады. Жеке заңы бойынша әрекетке
қабілетсіз болып саналған тұлға міндетті түрде шетелде сондай түрде танылуы
мүмкін. Англо-американдық құқық елдері өз құқықтарына белгісіз негіздер
бойынша әрекет қабілеттілікті шектейтін шетел заңдарын мүлдем
қолданбайды.[28]
Егер заң құжаттарында өзгеше белгіленбесе, барлық азаматтардың әрекет
қабілеттілігі тең болады.
Халықаралық жеке құқықтағы шетел азаматтардың әрекет қабілеттілігі
әдетте оның жеке заңымен анықталады, яғни lex personalis арқылы. Бұл заң
екі түрлі нысанда болады: азаматтылығының заңы (lex patriae) және
тұрғылықты жерінің заңы (lex domicilii). Бір азаматтыққа ие тұлғаның жеке
заңын анықтау онша қиын нәрсе емес, ал енді қос азаматтығы бар тұлғаның
жеке заңын нақтау шынымен-ақ қызықтыратын мәселе.
Қазақстан Республикасында қос азаматтық танылмайды. Коллизиялық мәселе
қос азаматтығы бар тұлғаның үшінші мемлекетке сапар шегуімен байланысты
туындауы мүмкін. Бұл жерде оған қай мемлекеттің заңы таралады деген сұрақ
туындайды. Бұл мәселе келесідей шешіледі: тұлғаға тұрақты тұру, әдеттегі
орналасу немесе тығыз байланысқан мемлекет заңы таралады. Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 1094-бабына сәйкес, адамның екі немесе
одан да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz