Қазақстандағы археологиялық және этнографиялық ескерткіштер – тарихи туризм нысаны

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

І Қазақстандағы археологиялық ескерткіштер туризм нысаны

1.1 Қазақстан территориясындағы петроглифтер ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Архитектуралық.мемориялдық ескерткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Археологиялық тұрақтар мен қорымдар және қалалар ... ... ... ... ...

ІІ Қазақстандағы этнографиялық ескерткіштер туризм нысаны
2.1 Музейлердегі этнографиялық ескерткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақ халқының этнографиялық мәдениетін туризм саласында пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Тақырыптың өзектілігі Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бері ұлттық мұраны насихаттауға, зерттеуге, ерекше ден қойылуда. Осы негізде қазіргі заманның кезек күттірмес маңызды міндеттеріне айналып отырған мәселенің бірі, ұлттық құндылықтарымызды сақтап, оны насихаттау болып отыр. Ұлттық құндылықтарымызды насихаттауда туризм ғылымының алатын орны ерекше.
“Туризм” және “турист” ұғымдары қоғамдық санада XVIII ғасырдың соңы - XX ғасырдың басында әбден орнықты. Осы кезеңде француздар француз тілінің сөздігінде “турист” ұғымына “қызығушылықтан туындаған саяхатпен уақытты өткізу” деген анықтама берген. 1838 жылы Ф. Стендаль “Туристік жазбалар” деген еңбегінде “турист” сөзін ең алғаш рет қолданған
Туризм тарихы дегеніміз – саяхаттардың ең қарапайым түрінен бастап күрделі түрлерін және көне заманнан қазіргі заманға дейін жүріп өткен жолын зерттейтін ғылым.
Туризм тарихы өз зерттеулерінде археология, палеография, этнология және т. б тарих ғылымының салаларының деректеріне сүйенеді. Батыста туризмнің әлеуметтік-экономикалық маңызын баяғыда түсінген. Сондықтан да дүние жүзілік туристік ұйым 2000-2020 жылдары әлемдік туристік рыноктың маңызды сигменті ретінде круиздарды (қыдыруды), конгрестік туризмді, тақырыптық парктерді, қалалық туризмді, мәдени және т. б атап отыр.
Біздің елімізде туристік орталықтар болғанымен, туристік бағыттардың нашарлығы, насихаттаудың дұрыс жолға қойылмағандығын аңғартады. Солардың ішінде археологиялық және этнографиялық ескерткіштердің туристік бағыттарын атауға болады. Археологиялық және этнографиялық тарихи yscfylfhls насихаттайтын туристік орталықтар болғанымен, жол құрлысының нашарлығы, туристерді орналастыру орындарының жоқтығы, насихаттың аздығының нәтижесінде сан ғасырлық тарихи құндылықтарымызды өз деңгейінде әлемге көрсете алмай отырмыз. Бұл жағдай әлі де болса, елімізде туризм саласының дұрыс жолға қойылмай жатқандығын көрсетеді.
Бүгінгі күні археологиялық және этнографиялық туристік нысанға деген қоғамдық сұраныс уақыт талабынан туындап отырған құбылыс екенін байқау қиын емес. Туристік орталықтар - халықтар арасында түсініктік пен ынтымақтастықты қалыптастырып, өрбітетін мәдени байланыстың маңызды құралы. Мұның өзі тарихи ескерткіштер мен адамзаттың материалдық және рухани мәдениетінің туындыларын жинақтап, халыққа насихаттауда ерекше тәрбиелік мәні бар мекеме екендігін көрсетеді.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 93 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІНІҢ МАГИСТРАТУРАСЫ

Археология және этнология кафедрасы

МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ЕСКЕРТКІШТЕР – ТАРИХИ ТУРИЗМ
НЫСАНЫ

Орындаған ______________
( қолы, айы-күні )

Ғылыми жетекшісі
т. ғ. к., доцент ______________
Райымхан К. Н.
( қолы, айы-күні )

Қорғауға жіберілді:
Археология және этнология
кафедрасының меңгерушісі
т. ғ. д., профессор _______________ Төлубаев Ә.
Т.
( қолы, айы-күні )

Алматы 2009

МАЗМҰНЫ

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...

І Қазақстандағы археологиялық ескерткіштер туризм нысаны

1.1 Қазақстан территориясындағы
петроглифтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Архитектуралық-мемориялдық
ескерткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Археологиялық тұрақтар мен қорымдар және қалалар ... ... ... ... ...

ІІ Қазақстандағы этнографиялық ескерткіштер туризм нысаны
2.1 Музейлердегі этнографиялық
ескерткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақ халқының этнографиялық мәдениетін туризм саласында
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті тарих факультеті археология
және этнология кафедрасының 2 курс магистранты
Ауашева Қарлығаш Ермекбайқызының Қазақстандағы археологиялық және
этнографиялық ескерткіштер - тарихи туризм нысыны атты магистірлік
диссертациясына

Реферат

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бері ұлттық мұраны
насихаттауға, зерттеуге, ерекше ден қойылуда. Осы негізде қазіргі заманның
кезек күттірмес маңызды міндеттеріне айналып отырған мәселенің бірі, ұлттық
құндылықтарымызды сақтап, оны насихаттау болып отыр. Ұлттық
құндылықтарымызды насихаттауда туризм ғылымының алатын орны ерекше.
“Туризм” және “турист” ұғымдары қоғамдық санада XVIII ғасырдың соңы -
XX ғасырдың басында әбден орнықты. Осы кезеңде француздар француз тілінің
сөздігінде “турист” ұғымына “қызығушылықтан туындаған саяхатпен уақытты
өткізу” деген анықтама берген. 1838 жылы Ф. Стендаль “Туристік жазбалар”
деген еңбегінде “турист” сөзін ең алғаш рет қолданған
Туризм тарихы дегеніміз – саяхаттардың ең қарапайым түрінен бастап
күрделі түрлерін және көне заманнан қазіргі заманға дейін жүріп өткен жолын
зерттейтін ғылым.
Туризм тарихы өз зерттеулерінде археология, палеография, этнология
және т. б тарих ғылымының салаларының деректеріне сүйенеді. Батыста
туризмнің әлеуметтік-экономикалық маңызын баяғыда түсінген. Сондықтан да
дүние жүзілік туристік ұйым 2000-2020 жылдары әлемдік туристік рыноктың
маңызды сигменті ретінде круиздарды (қыдыруды), конгрестік туризмді,
тақырыптық парктерді, қалалық туризмді, мәдени және т. б атап отыр.
Біздің елімізде туристік орталықтар болғанымен, туристік бағыттардың
нашарлығы, насихаттаудың дұрыс жолға қойылмағандығын аңғартады. Солардың
ішінде археологиялық және этнографиялық ескерткіштердің туристік бағыттарын
атауға болады. Археологиялық және этнографиялық тарихи yscfylfhls
насихаттайтын туристік орталықтар болғанымен, жол құрлысының нашарлығы,
туристерді орналастыру орындарының жоқтығы, насихаттың аздығының
нәтижесінде сан ғасырлық тарихи құндылықтарымызды өз деңгейінде әлемге
көрсете алмай отырмыз. Бұл жағдай әлі де болса, елімізде туризм саласының
дұрыс жолға қойылмай жатқандығын көрсетеді.
Бүгінгі күні археологиялық және этнографиялық туристік нысанға деген
қоғамдық сұраныс уақыт талабынан туындап отырған құбылыс екенін байқау
қиын емес. Туристік орталықтар - халықтар арасында түсініктік пен
ынтымақтастықты қалыптастырып, өрбітетін мәдени байланыстың маңызды құралы.
Мұның өзі тарихи ескерткіштер мен адамзаттың материалдық және рухани
мәдениетінің туындыларын жинақтап, халыққа насихаттауда ерекше тәрбиелік
мәні бар мекеме екендігін көрсетеді.
Осы орайда “Мәдени мұра” бағдарламасы - мәдениетке деген мемлекеттік
көзқарастың соны стратегиялық ұстанымын айқындаған маңызды жоба болды. Бұл
бағдарламаны қабылдағанда, алға қойған басты мақсат - халқымыздың өскелең
рухани-мәдени сұранысын қанағаттандыру болды.
Бағдарламада ел басымыз ең алдымен, білім беру саласын дамыту,
халқымыздың тарихына қатысты мәдени мұрамызды сақтауды қамтамасыз ету, алыс-
жақын шет жұрттағы жәдігерлеріміз бен мұрағаттарымызды іздестіріп, жинақтау
керектігін міндеттеді.
Екіншіден, қазақтың тарихи-мәдени ескерткіштерінің көпшілігі кең
сахарамызда шашыла орналасқаны белгілі. Осы жағдайды ескере отырып,
бағдарламада еліміздің аса маңызды деген тарихи-мәдени және сәулет
ескерткіштеріне зерттеулер жүргізіп, оларды ғылыми негізде қайта жаңғырту
жұмыстарын қолға алу қажеттігін атап көрсетті.
Осы тұрғыда мәдени ошақтарымызды жаңғыртып қана емес, қазақ халқының
тарихын өзге ұлттарға насихаттауда, болашақ ұрпаққа жеткізуде археологиялық
және этнографиялық объектілерді туристік нысанға айналдырудың маңызы зор.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін көп нәрсе өзгерді десе де болады.
Әсіресе, туризм ісінің табысты жақтары өте көп. Бұрынғы түрі ұлттық,
мазмұны социалистік атты уағыздың ащы жемісі келмеске кетті деп айта
аламыз. Егер өткен тарихымыз бен шежіре-шындығымыздың бірден-бір айғақты
дерек болып табылатын экспонат-мұраларға да жоғары талғам, таным, сын
көзбен қарау қажеттігі талас тудырмайтыны анық.
Осындай қайталанбас мол мұраларымыздың бірі-кең байтақ жеріміз.
Десек те, сол Ұлы Даланың әр төбесі - өз алдына тарих. Қай төбені
қазсаңыз да ежелгі көшпенділердің өзіне ғана тән өзгеше мәдениетіне
тап боласыз. Ал сол мәдениеттің жиынтығындай әбден сытылған
нұсқасындай әсер қалдыратын тарихи қорықтар да бүгінгі
мәдениетіміздің белгісі.
Зерттелу деңгейі Зерттеу жұмысы археологиялық және этнографиялық тарихи
мәдени ескерткіштерді туристік нысан ретінде тереңінен зерттеу, ғылыми
сипаттамасын жазуға негізделіп, Қазақстан Республикасының туристік
инфрақұрлым негізінде шетелдік мемлекеттермен саяси және экономикалық
байланыстарын, туризм саласындағы жеке қызмет түрлерінің деңгейін зерделеу,
талқылау міндетке алынды.
Қазақ жеріндегі тасқа салынған суреттерге 11-ғасырдың ортасында өмір
сүрген атақты ғалым Әл-Бируни алғашқылардың бірі болып көңіл аударған, ел
қалмақтардың жүмбақ тас суреттері бар жерлерге табынатынын айтқан [1; 37].
Қазақстандағы тасқа салынған суреттер туралы алғашқы ғылыми
мәліметтерді XҮIII ғасырда өмір кешкен ірі ғүламалар Д. Мессершмидт, Ф.
Стралемберг, И. Гмелин, Г. Миллердің зерттеулерінен табамыз [2,11].
Тас бетіндегі суреттерді ыждағатпен зерттей бастағамдардың бірі көне
дүниелерді жинаушы, ориенталист Н. Н. Пантусов болатын, ол 1879 жылы
Талдықорған облысының территориясынан табылған тас суреттері туралы мақала
жазды. Біршама уақыттан соң Қызылағша, Қапал ауылдарына жақын маңнан тасқа
қашап салынған суреттердің жаңа тобын ашты [3,23].
1884 жылы А. М. Никольский мен Г. В. Фишердің экспедициясы Іле өзенінің
бойынан Таңбалытас (Тамгалытас) шатқалынан ескерткіштер тобын ашты, оның
жазбаларын академик В. Позднеева аударып, Н. Н. Пантусов зертеп мақала
жазды. Жетісу мен Солтүстік Қырғызстанның тасқа салынған суреттері туралы
мәліметтерді жинай отырып Н. Н. Пантусов Шолақ тауларындағы Күрті
Қапшағайының оң жағасында Қараеспе, Жалпақ шатқалдары өңірінде орналасқан
Айыркезең мен Тайғақ шатқалындағы аң суреттері мен жазбаларды, сондай-ақ
Қора, Көкеу өзендерінің аңғрындағы Жалғызағаш ауылына жақын жердегі тас
бетіне қашалған суреттерді қарап шыққан.
Оңтүстік Қазақстанның бейнелеу өнері ескерткіштері туралы бірқатар
мәліметтерді Түрістан әуесқой археологтар үйірмесінің мүшелері берді.
Топограф М. А: Кирхгофтың айтуы бойынша Қаратаудың өңтүстік беткейіндегі
Бесарық шатқалынан табылған тас қүралдар мен тасқа түскен суреттер жайлы В.
А. Каллаур хабарлаған. Боралдай өзенінің сол жайылымындағы су айрығында
Боралдай қақпасы деп аталатын ауданнан құз-жартасқа қашалған суреттер мен
жазбалар туралы қызықты мәліметті 1904 жылы жазылған Л. А.
Комаровтың жазбаларынан табамыз.
Қазан төңкерісіне дейінгі зерттеулерде тасқа түскен суреттер атүсті
зерттелген. Табылған тастағы суреттердің жасын анықтау, олардың этникалық
қажеттілігі жайлы ешнәрсе айтылмаған, суреттердің мәні ашып
түсіндірілмеген. Ал одан кейінгі жылдары болашақтағы зерттеулердің негізгі
бағыттарын айқындайтын қызықты мақалалар пайда болды. Солардың бірі 1926
жылы шыққан археолог В. А. Городцовтың Торғай облысының жартас суреттері
туралы мақаласы [5,29]. В. А. Городцов Байқоңыр өзенінің сол жағалауындағы
Түйемойнақ жартастарында болмаса да Н. С. Воронец пен М. М. Пригоровскийдің
мәліметтері мен олардың Мемлекеттік тарихи музейге өткізген фотосуреттері
мен қашалған суреттері бар сынық тастары арқылы өз пікірін білдірген. Бұл
ашылуларды В. А. Городцов жоғары бағалаған, қызығушылар мен ғалымдарды
тасқа түскен суреттерді зерттеумен айналысуға шақырған және Қазақстанның
басқа аудандарының петроглифтерін зерттегенде осы суреттермен санасуға тура
келеді деп қорытқан. Осы еңбектерінде тастағы суреттердің идеясы мен
бейнесі туралы, Байқоңыр петроглифтерінің мәні туралы маңызды мәселе
көтерді. Ол Байқоңырдағы тасқа қашалған суреттердің датасын б. з. ,б. ХІХ-І
ғасырлардың аралығы деп белгілеген. Олардың ерте темір дәуіріне жатқызылуы
жылқы мен түйенің қолға үйретілуімен байланыстырылады. Петроглифтерді қашап
түсіру тәсілдері және тастың бетінде пайда болған жауыншашын, күн
сәулесінің әсерінен түскен қақтарға химиялық талдау жасау туралы
ескертпелері ден қоярлық.
1935-1936 жылдары Ертістің жоғары жағындағы тасқа салынған суреттерді
С. С. Черников зерттей бастады [6,84]. Нәтижесінде Қалба, Нарым жоталарынан
тасқа салынған суреттердің он тоғыз орнын тауып, толық жариялады. Онда тас
суреттердің стилі, мазмүны, мәні туралы айтылады, және де жартас
суреттерінің хронологиясының екі кезеңін бөліп көрсетеді: б. з. б. I мың
жылдықтың ортасынан б. з. б. ҰІП-Х ғасырлардың аралығын айтқан. Екі
кезеңнің көнесі ерте темір дәуірі (б. з. б. УІ-І ғғ.).
1930-1950 жылдары тасқа салынған суреттер туралы хабарлар Қазақстанның
түрлі аймақтарынан түсе бастайды [10.121]. 1951 жылы Шу-Іле тауларының
оңтүстік батысындағы Таңбалы сайынан А. Г. Максимованың экспедициясы тасқа
қашап түсірілгеі суреттердің үлкен тобын ашты. Ескерткіш бай сюжеттерімен,
өзіндік ерекшелігімен мамандардың көңілін аударды. А. Г. Максимова мыңға
жуық тасқа түскен суреттерді зерттей келе үш хронологиялық
кезеңді атап өтті:
бірінші - саққа дейінгі кезең,
екінші - сақтар кезеңі,
үшінші - түрік кезеңі.
Мақалаға А. А. Попов түсірген жоғары сапалы қырық үш фотосурет
қосылған. Осылайша табысты басталған жұмысы толық аяқталмай қалды.
Жоғарыда айтылған С. С: Черниковтың еңбектерінен басқа тас суреттері
толық суреттелген тағы екі еңбек жарияланған. Олар X. А. Алпысбаевтың және
Т. Н: Сенигованың Шымкент облысының Бостандық ауданының Ходжакент
жартастарының суреттері мен Созақ ауданының Баба-ата өзенінің оң
жағалауындағы жартас суреттері туралы жазылған. Ходжакент жартастарының
петроглифтері негізінен ешкі мен жылқы бейнелерінен түрады. X. А. Алпысбаев
оларды сақтар тобына жатқызады, стилі жөнінен араван петроглифтері мен
сақтардың қола қазандағы скульптуралық статуэткаларымен жақын [11,82].
Баба-атаның тасқа қашалған суреттерін Т. Н. Сенигова екі кезеңге
бөледі: б. з. б. УІ-У ғасырлар мен б. д. І-ІІІ ғасырлары. Төменгі тастағы
суреттердің датасын белгілеуге бүғылардың Сібірдің ағаштан жасалған
скульптуралық бейнелерімен дәл келуі және Ертістің жоғарғы ағысындағы
суреттер, Таңбалы сайдың суреттерімен ұқсастығын негізге алған. Комплексті
талдап-түсіндіру кезінде ғасырлармен уақыт белгілеуде ауытқулар кездеседі
[12,76].
60-жылдары солтүстік-батыс Балхаш маңынан А. Т. Медоев тасқа қашалған
суреттердің бірнеше комплексін ашты. Жеке бейнелер мен көріністер бойынша
әр кезендегі топтарды бөліп көрсетті. Петроглифтердің ерте кезеңге
жатқызған бөлігін өлген бизон бейнесін қашаумен байланыстырды [13,21].
Балхаш маңынан кейінгі кезенді неолиттен түрік дәуіріне дейінгі кезеңді
анықтады. Оған негіз болған өгізтурлардың бейнесі, неолит пен қола
дәуірінің арбаларының суреттері олардың мәні мен стилін мүқият қарап түрік
кезеңіне жататын суреттерді анықтау еді. А. Г. Медоевтың ашып, зерттеген
жартастағы көркемсуретті галереясы даусыз, бірақ мұнда да басқа
зерттеушілер сияқты тарихнама есепке алынбаған.
Соның ішінде бізге керектісі, бізді қызықтыратыны қазақстандық жартас
суреттерімен жақын келетін Орта Азияның далалық және таулық-далалық
тайпаларының тасқа қашалған суреттері туралы жариялымдары. Көзге түсетіні
Оңтүстік Қазақстанның, Өзбекстанның тастағы суреттері туралы М. Э.
Воронецтің және Памирдің қашалған суреттері жайлы В.А.Рановтың еңбектері.
Бұл екі автор да ескерткіштердің хронологиясына көп мән береді, кезеңге
бөлінген топтардың стильдік ерекшеліктер анализін басшылыққа алып, суретті
қашау тәсілдерін, суреттердің қақтану дәрежесін зерттеп археологиялық
ашылулармен салыстырды.
XIX ғ.аяғы мен XX ғ. басында Отырар өлкесінің тарихи мұраларын
В.В.Бартольд, И.П.Пословский, Д.Н.Люшин, И.А.Кастанье, Н.В.Руднев,
Е.Г.Смирнов, Н.С.Лыкошин, А.Х.Кларе, А.А.Черкасовтар ғылыми тұрғыдан
зерттеп, барлап алғашқы еңбектер жазды.
XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басындағы бұл ғалымдардың жұмыстарын Кеңес
өкіметі тұсында (1946-1951жж) Ресейлік ғалым А.Н.Бернштам жетекшілік еткен
Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясын одан әрі жалғастырады. Бұдан
кейін осы аймақтың ескерткіштері туралы Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич,
А.Г.Максимовалардың еңбектерінде баяндалады.
1960 жылдардың орта шенінде Отырарда қазба жұмыстарының жүргізілу
нәтижесінде теңге материалдары табылды. Теңге ортағасырдағы Қазақстанның
саяси-экономикалық тарихын, оның сауда және мәдени байланыстарын зерттеуге
арналған дерек болып табылады. Р.З.Бурнашеваның еңбегінде Отырарда табылған
теңгелерге талдау жасалып, сипаттама берілген.
1971 жылы Отырар ауданындағы археологиялық заттарды кең түрде зерттеу
мақсатында Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы жұмысқа
кірісті. Экспедицияға археолог-ғалым К.Ақышев басшылық жасайды. Осыдан бері
К.Ақышев, К.М.Байпаков, Л.Б.Ерзаковичтің еңбектерінде, Қ.А.Алпысбаев,
Б.Н.Нұрмағанбетов, А.Грошевтің еңбегінде және Е.Смағұлов, С.Ж.Жолдасбеков,
Ө.Жәнібековтің, М.Қожаның сияқты археологтардың зертеулерінде Отырар
өңіріндегі ортағасырда өмір сүрген халықтардың әлеуметтік-экономикалық
мәдениеттері туралы бірнеше тың мәліметтер жарияланды. Ғалымдардың ұзақ
жылғы еңбектерінің нәтижесінде осы өңірдегі археологиялық ескерткіштердің
орналасу картасы, бірнеше монографиялар, альбомдар, көптеген ғылыми
мақалалар жарық көрді.
Біз зерттеу жұмысымызда археологиялық және этнографиялық мағлұматтар
жайлы да кең көлемде еңбектерді пайдаланып, аталмыш тақырыпқа сәйкес
тақырыпты барынша ашуға тырыстық. Тақырып бойынша зерттелген басты
деректердің негізін ғылыми басылымдарда жарияланған ғалымдардың ізденістері
құрайды. Солардың ішінде Қазақстан территориясында әр жылдары қазба
жұмыстарын жүргізген және де қазіргі уақыттарда да ғылыми жұмыстарын
жалғастырып жүрген белгілі археолог-ғалымдар Бернштам.А.Н, Черников.С.С,
Байпақов.К.М, Ақышев.К.А, Ақышев.Ә.К, Төлеубаев.Ә.Т, Омаров.Ғ.Қ сияқты
ғалымдардың еңбектері өзекті мәселелерді қамтуға, ғылыми жұмысты жүргізу
бағыттарын анықтауда көп көмегін тигізді.
Жұмыстың мақсаты Археологиялық және этнографиялық тарихи ескерткіштерді
туристік нысан ретінде ғылыми сипаттамасын жазу және ескерткіштерді
қорғаудағы алатын орнын және маңызын көрсету.
Жұмыстың міндеті Зерттеуіміздің барысында археологиялық және этнографиялық
тарихи ескерткіштерді туристік нысанға айналдырудың маңызын анықтай отырып
мынандай міндеттерді назарға алдық:
- Археологиялық және этнографиялық тарихи мәдени ескерткіштерді
туристік нысан ретінде ғылыми сипаттамасын жазу;
- Археологиялық және этнографиялық тарихи ескерткіштерді туристік
нысан ретінде сақтау, қорғау, насихаттау жолдарын қарастыру;
- Археологиялық және этнографиялық тарихи ескерткіштерді туристік
нысан ретінде қазіргі таңдағы өзекті мәселелерін шешу үшін негізгі
бағыттарды көрсету;
- тарихи туризмның басқа да қоғамдық-мәдени мекекемелермен
байланысын жүзеге асыру;
- археологиялық және этнографиялық тарихи ескерткіштерді туристік
нысандарға жүргізілетін оқу-ағарту, білім
беру,
тәрбие жұмыстарын қарастыру;
Тақырыптың дерек көзі Зерттеу жұмысын жазу барысында қолданылған деректер:
археологиялық және этнографиялық тарихи мәдени ескерткіштерге жүргізілген
экспедициялар нәтижесінде табылған материалдар. Сонымен қатар ашық аспан
астында орналасқан ескерткіштер және оның құжаттары т.б. Сондай-ақ, жазбаша
дерек болып табылатын ғылыми қызметкерлердің зерттеулері мен жинақтары,
археологиялық архив материалдары және экспедицияның жылдық есептері.
Зерттеу жұмысының жаңалығы Археологиялық және этнографиялық тарихи
ескерткіштерді туристік нысан ретінде алғаш рет жазылған магистірлік жұмыс
болып отыр. Ғылыми зерттеу жұмысының барысында археологиялық және
этнографиялық тарихи мәдени туристік нысандардың ғылыми сипаттамасы
жазылып, олардың туристік нысан ретінде сақтау, қорғау, насихатталу
деңгейлері анықталды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі ретінде
объективтілік, тарихилық, жүйелілік принциптері, тарих ғылымдарының негізгі
теориялық тұжырымдамалары басшылыққа алынды. Зерттеу жұмысын жазудың
методологиялық негізі мен әдістеріне жалпы ғылыми зерттеудің арнайы тарихи
ғылыми тәсілі басшылыққа алынды.
Курстық жұмыстың құрлымы Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан әрқайсысы
үш тармақшадан тұратын, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі және
қосымшадан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі анықталып, зерттеу мәселесі мен
тақырыпқа қатысты деректерге шолу жасалған.
Бірінші тарауда Қазақстан территориясындағы петроглфтер,
архитектуралық-мемориялдық ескерткіштер, археологиялық тұрақтар мен
қорымдар және қалалар туристік нысан ретіндегі тарихы мен туристік даму
бағыттары және олардың қоғамдағы маңызы қарастырылған.
Екінші тарауда музейлердегі этнографиялық ескерткіштер, қазақ
халқының этнографиялық мәдениетін туризм саласында пайдалану және
насихаттау жолдары, объектілердің ғылыми сипаттамасы, туристік бағыттың
даму ролі қарастырылған.
Қорытынды да берілген зерттеу жұмысының нәтижесі, ұсыныстар мен
тұжырымдамалар берілген.
І Қазақстандағы археологиялық ескерткіштер туризм нысаны

1.1 Қазақстан территориясындағы петроглифтер
Туризм экономика саласын дамытушы катализатор ретінде, халықтың әл-
ауқатын жақсартуда, табиғатты ұтымды пайдалануда үлкен рол атқарады. Табиғи
және тарихи-мәдени ресурстарды пайдалана отырып, нәтижесінде адамдарды
жұмыспен қамтамасыз етіп және көптеген тұтыну тауарларын көбейтіп, қызмет
көрсету түрлерін, сапасын арттырады.
1993 жылы Қазақстанда туризм индустриясын дамытудың ұлттық
бағдарламасы қабылданды. 1997 жылы Қазақстан Республикасының 1997-2003 жж
арналған Ұлы Жібек жолының тарихи орталықтарын қалпына келтіру және түркі
тілдес мемлекеттердің мәдени мұраларын сақтау және дамыту, туризм
инфрақұрлымын құру мемлекеттік бағдарламасы қабылданды 1, 44.
Елімізде туризм дамытудың географиялық орнының қолайлығы (Еуропамен
Азия елдері нарығының ортасында орналасуы) үлкен аймақтарды, әр түрлі
ландшафты қамтуы, өте бай тарихи-мәдени мұраның болуы, Жібек жолының біраз
бөлігінің жерімізде жатуы, салт-дәстүрлердің алуан түрлілігі,
қонақжайлылық, еңбек ресурстары құнының арзан болып келуі және т. б қажетті
біраз алғы шарттары бар.
Туризм экономиканың түрлі саласына, әр түрлі деңгейде әсер етеді.
Оның қызметі шаруашылықтың басқа салаларына салмақ салмай, экономиканың
өсуіне мүмкіншілік жасайды. Туризмді толық дамыту үшін туризм өнеркәсібін
қамтамасыз ететін техникалық жабдық негізі қажет. Туризм өнеркәсібі өзіне
қолдау көрсететін толып жатқан шағын бизнес кәсіпорындарын қамтиды. Туризм
өнеркәсібіне тамақтандыру, орналастыру, көлік, сақтандыру орталығы,
туристік әдебиеттер, карта, жарнама ұйымдары, ғылыми зерттеу орталықтары,
туристік фирма және т.б кіреді.
Туризм өнеркәсібі мемлекеттік бюджеттік шет елдік валютамен
толықтырып, шағын орта бизнестердің дамуына көмектеседі, сауда-саттық
өнімдеріне қызмет көрсету ұлғаяды. Туризм қызметі ресурсты және көп шығынды
қажет етпейтін қызмет көрсету саласы 2, 6.
Қазіргі таңда Қазақстан территориясында кең таралғаны тасқа салынған
суреттер - петроглифтер, көркем орындалуымен, әдемі нақышымен және салынған
суреттердің жан-жақтылығымен туристерді қызықтырады.
Петро - петро - латынша тас, глиф - грекше жазу деген ұғымды
білдіреді. Толық мағынасы - тастағы жазу. Тастағы жазулар тарихи-
археологиялық ескерткіштердің бірі. Өйткені жартас суреттері бір жағынан
адамзат ұрпақтарының рухани өмірін көрсететін өзінше бір өнер туындысы,
ашық аспан астындағы галерея болса, ал екінші жағынан өткен дәуірлер мен
қоғамдар тарихы үшін бірден-бір дерек көзі болып табылады. Яғни
бабаларымыздың күнделікті түрмыс-тіршілігіне, шаруашылығы мен кәсібіне,
діни наным-сенімдері мен әдет ғүрыптарына, дүниетанымына, қоршаған ортасына
және тағы басқа әрекеттеріне байланысты хабарды осы тасқа салынған суреттер
арқылы ала аламыз. Бұл суреттер жеке бейнелерден бастап күрделі
композицияға дейінгі туындыларды қамтиды.
Қазақ даласы осындай мағлұматтар беретін жартас суреттері жиынтық
орындарының көптігі жөнінен Еуразия континентіндегі алдыңғы орындардың
бірін алады. Осы уақытқа дейін Қазақстанда әр тарихи кезеңді қамтитын 200-
ден астам жартас суреттерінің шоғырланған (Ақбауыр, Арпаөзен, Ешкіөлмес,
Таңбалы т.б.) орындары белгілі болып отыр. Олардан табылған ескерткіштерге
байланысты еліміз бен бірқатар шетелдердің баспа беттерінен арнайы еңбектер
жарық көріп, өз орындарын әлем мәдениеті мен ғылымының алтын қорынан орын
тапса, ал олардағы кейбір бейнелер − түрлі басылымдардың мұқабасын
безендіріп, халықаралық конференциялар мен байқаулардың және басқада
дүниелердің таңбасына айналып отыр.
Қаратаудың оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Жуалы шұңқырында орын тепкен
Бурное селосынан 30 км. солтүстік-шығысқа қарай орналасқан Габаевка,
Новопокровка елді мекендерінің жанынан екі жана комплекс ашылды. Сондай-ақ
Солтүстік Қаратаудан 120 км. аумақты егжей-тегжейімен қарап, тағы да
бірнеше орындар-Сүйіндіксай, Қошқар-ата, Көкбұлак шатқалдарынан ашылды.
Сонымен Қаратау жотасынан он бір ірілі-үсақты таска салынған сурет орындары
белгілі болды.
Көріп отырғанымыздай Қаратау жотасының жартас бетіндегі суреттері Орта
Азия мен Қазақстанның басқа аудандарынан табылған көне ескерткіштерімен
қатты ұқсас. Шу-Іле тауларындағы Шөміш шатқалына Талас Алатауының
мұздыктарынан бастау алған Қасқабұлақ өзенінің жоғарғы ағысындағы 20-
жылдары Д. Н. Кашкаров пен А. П. Коровин ашқан тасқа қашап салынған
суреттерді қарап шығу үшін Қаратау отряды жорық үйыммдастырды. Сонымен
қатар Шу-Іле тауларындағы Таңбалысай, Саймалы-таш, Орта Азиядағы Сармыш пен
Шолақтаудағы кеңінен мәлім тасқа түскен суреттермен танысып, 1972 жылғы
археологиялық қазба жұмыстары кезінде Ә. X. Марғұлан көрсеткен Теректі
суреттері мен Жезқазған геология-минерология музейінде сақталған
Байқоңырдың тасқа салынған суреттерінің көшірмесін қарап шыққан.
Қаратау жартастарының суреттері туралы бес жылғы жұмыстың
нәтижесін қорытындылай келіп М. Қ. Қадырбаев пен А. Н. Марьяшев
монография жазған. Онда Қазақстандағы осы типті ескерткіштердің
ірі орталықтарының бірі Қаратау жартас суреттеріне толық талдау
жасалған. Қаратауды мекендеген көне бақташы тайпалардың тасқа
салған суреттерін жіктей отырып сипаттаған. Бұл еңбек Оңтүстік
Қазақстан экспедициясының Қаратау отрядының Қойбағар, Кісен,
Арпаөзен, Қошқар-ата, Майдантал және т. б. сурет орындарындағы
ашылуларға негізделген. Сондай-ақ таска салынған суреттерді талдау
әдіс-тәсілдеріне, алғашқы қоғам өнерінің хронологиясын анықтауға
қаратаулық петроглифтерді түсіндіруге, суретті салған шеберлердің
көзқарасын, рухани өмірі туралы мәлімет береді. Қаратау жотасының
суреттерін Қаратау отряды зерттеп, еңбек етіп, жетекшісі
М.Қ.Қадырбаев болатын. Отряд мүшелері: Ж.Құрманқұлов,
Е.Бакунина, Л.Дробышева, Л.Концова, В.Зубков, М.Алибеков,
В.Чижиков, Г.Пивоварова.
Қазақстанның төрткүл аумағына таралған петроглифтік ескерткіштер әлі де
болса толық зерттеле қоймаған. Негізгі зерттеген және сол зерттеу
жұмыстарына оз үлестерін қосып жүрген Ә.Х.Марғұлан, М. К. Қадырбаев, А. Н.
Марьяшев, М. Е. Елеуов, 3. Самашев басқарған топ мүшелері, Р. Сало және т.
б.
Қазіргі уақытта Республикамыздың кең байтақ жерінде 150-ден астам
жартас суреттерінің жиынтық орны белгілі болып отыр.
Солардың бірі Мәдени мұра бағдарламасы аясындағы археологиялық
зерттеулердің бір бағыты – жартастағы суреттер – петроглифтерді зерттеу
болып табылады. Қазақстан – бүкіл Еуразия құрылығы ауқымындағы
петроглифтер таралуының ірі орталықтарының бірі және соның ішінде ерекше
атап көрсетуге болатыны – ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мәдени мұра тізіміне
кірген бірегей ескерткіші Тамғалы ғибадханасы.
Археологиялық экспедициялар барысында тастағы таңбалар әлі күнге дейін
зерттеліп келеді. Әсіресе, елімізде Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасының қабылдануының маңызы аса зор. Еліміздің тарихи
ескерткіштерін зерттеп, есепке алып, оларды қорғауды мақсат еткен
бағдарлама аясында тастағы таңбалар туралы да зерттеу нәтижелері жарық
көруде.
Жетісу және Жоңғар Алатауы таңбалы тастары Осындай ешкі мен түйенің
кескіндері бар үлкен домалақ тастың бірі Жетімшоқы обасының бірінші
қорғанының үш метрлік үйіндісінен шыққан (9-сурет). Және бірге табылған
көгілдір ақықпен қаракүрең, көкшіл қызыл асыл тастан жасалған алқаға қарап
суреттердің жасы б. з. б. I мың жылдықтың екінші жартысына жатқызған.
Ешкінің суреті бар тағы да үш тас Қарақуыс обасының үшінші қорғанынан
табылған, ол Қойбағар I комплексінің жанында орйаласқан. Қорғандардың
біреуі б. э. басталар уақытына жатқызылса, қалған екеуі б. э. I мың
жылдығына жатады. Осы тастарға қашап салынған ешкі, түйе бейнелері қола мен
ерте темір дәуіріне жататын арғы-бергі беті көрінетін (сквозной)
суреттердің қатарына жатады.
Үшінші шоқыда жатқан, жартылай бүлінген тастың бетінде антропоморфты
бес кейіпкердің бейнелері салынған. Олардың Тамғалы және Саймалыташтағы
бейнелерден айырмашылығы – күн тәрізді дискілерде күн сәулелері жоқ,
дискілер ішінде жарты шеңберлер мен нүктелер бейнеленген жарты ай пішінінде
салынған. Бұл кейіпкерлердің қолдары жоқ, бірақ аяқтары берілген. Тас
біршама бүлінген, бетін ашық түсті су іздері басқанымен Құдайлардың
фигуралары жақсы көрінеді. Бұл сахна, әрине күнге табынушылықпен
байланысты. Ол пұтқа табынушылық тарихынан мәлімет беретін дерек көзі
ретінде қызықты.
Осы шатқалдан табылған төрт доңғалақты күйма арба мен көзілдірік
тәрізді таңба бейнеленген сахна да кем қызығушылық тудырмайды. Таңба күйме
арбадан жоғары орналасқан. Бұл таңбаны мәні мен мағынасы жайлы түрлі
жорамалдар айтылды. Өлкетанушылар оны аң ұстайтын тұзақ десе, археологтар
оны күн рәміздерімен байланыстырады. Е.Г. Дэвлет бұларды Күн мен Айдың
бейнелері деп есептейді. таңба екі сақинадан тұрады. келтіріліп отырған
сюжетте көзілдірік тәрізді таңба да екі сақинадан тұратындығы көрініп тұр
және де оның біреуі күйме арбаның доңғалағы ретінде бейнеленген.
Доңғалақтың күн культімен байланысы бұл сюжеттен де байқалады.
Ескерткіштерде ат немесе түйе жегілген күйме арбаның суреттері табылды.
Суреттердің барлығында мойынтұрық, жылқы анық көрінсе, кейбірде арбакеш
бейнеі де көрініп тұрады. тастардың біреуінде арба ешкілер мен адам жанында
бейнеленсе, екіншісінде екі доңғалақты күйме арбаға түйе жегіп жатқан екі
адам бейнеленген. Мұндай қызық әрі әсерлі сахна петроглифтердің ішінде
сирек кездеседі. Осыған ұқсас бейне 1972 жылы Қойбағар шатқалынан табылды.
Соңғы жылдарға дейін бұл бейненің аналогтары жоқ деп есептелінген еді.
Арба мен доңғалақ бейнесі ежелгі адамның дүниетанымында елеулі орын
алған.
Дүниетанымда арба күнмен теңестірілді.
Сондай-ақ Саймалы-таш, Ақсу-Жабағылы аудандарында таудың төбесін көп
уақыт қар басып күн сәулесі аз түссе де қақтарының түсі қара болып келеді,
қақ түсу дәрежесі жылдың мезгіліне емес күн сәулесінің түсуіне байланысты
болады.
Тас бетіне қашалған суреттердің хронологиясын жасағанда қызықты ғылыми
тәсілдердің бірі - лихенометрия. Бұл деген суреттердің жасын қынаның өсу
қарқынымен есептеу деген сөз.
Қазақстан мен Орта Азияның далалық бөлігіндегі петроглифтердің
хронологиясын жасағанда осындай техникалық-стильдік ерекшеліктері
басшылыққа алынады. Қола дәуірінің тасқа қашалған суреттеріне екі үшбүрышты
және тікбүрыштап бейнелеу стилі, суреттердің силуетпен берілуі, кіші
нүктемен ою тәсілі тән. Ерте темір дәуірінің тастағы суреттерінде контурлы,
нәзік қашау тәсілі кең тараған. Ал келесісі адамдар мен аңдардың бейнелері
дөрекі сызықпен ойылған.
Тасқа салынған бейнелердің үлгісі дөңгелекті арбалар болып табылады.
Қойбағардың үшінші тобының суреттерінде 22 арба бейнесі, Арпаөзеннің сегіз
тобынан -19, Қошқар-атадан - 3, және басқаларынан Көкбұлак, Күлтөбе,
Габаевка, т. б. бір-бірден кездеседі. Барлығы Қаратау жартас суреттерінде
арбаның 49 суреті бар. Олардың көпшілігі жеңіл еі дөңгелекті аңшы арбасы
және әскери арбалар. Оларды шашылып тұрғандай етіп салынуы біріктіреді.
Көне суретші барлық суретте арбаның жүк тиейтін бөлігін, шетіндегі
дөңгелектерін, дөңгелектің төрт шыбығын, оқтығы мен қамытын көрсетуге
тырысқан.
Жеңіл, дөңгелекті арбаларды салған кезде бір-бірінің абсолют көшірмесін
табу қиын, сюжеттері бірдей болғанымен майда-шүйде бөлшектері әртүрлі.
Тасқа түскен арба бейнелерінің көп тараған үш нұсқасы бар:
Қаратау арбаларының бір-бірінен айырмашылығы - дөңгелектің арасындағы
жүк салатын орында. Олардың кейбіреуі төрт шыбықты дөңгелек тәрізді болса,
күнге табынудан осылай жасалған дейді, мұндай үғым энеолит пен қола
дәуірінде Еуропа мен Таяу Шығыста кең тараған. Бірқатар суреттерде жүк
тиейтін орын жай шеңбер ретінде берілген, кейде жартылай сопақша, кейде бар
ойық түрінде жасалған. Кей жағдайда жартылай сопақша ішіндегі сызық өстен
алдыға немесе артқа жылжытылады. Енді біреулерінде жүк алаңының орнына
иілген сызық түседі (Қойбағар 11, 22-тас), бірқатарында жүк тиейтін бөлігі
атымен жоқ, оқтығы остен шығады (Арпаөзен III, 199). Әйтсе де екі дөңгелегі
бар соғыс арбаларының жүк алаңының басқаша қашалғаны да кездеседі.
Қаратау петроглифтері Қошқарата петроглифтері Созақ ауданы Созақ
селосынан оңтүстік-батысқа қарай 20 км жерде орналасқан. Қошқарата
петроглифтері алғаш қарағанда онша әсерлі емес: олар шоқылардың
беткейлеріндегі кішігірім валундарға салынған. Шоқылар Қаратау жотасынан
аңғарылады. Суреттер шатқалдың ауызында, өзеннің оң жағасынан бастап
кездеседі.
Бірақ ірі тастардың беттерінде сирек сюжеттер: күйме арба мінген
арбакештер, түйе жегілген арбалар мен күйме арбалар, бастары диск пішінді
солярлы кейіпкерлер, тастың бетіне салынған суреттерді айналдыра салынған
жыландар табылды. Суреттердің бір бөлігі оңтүстікке қарай созылып жатқан
шоқыларда орналасқан.
Жіңгілшек петроглифтері. Жіңгілшек шатқалы жотаның оңтүстік беткейінде,
Оңтүстік Қазақстан облысы Кентау қаласы маңында орналасқан. Ол Қаратау
қорығының жерінде жатыр. Петроглифтер шатқалдың жоғарғы жағынан, егерьдің
күзет орнынан 18 км жерде орналасқан бірнеше блоктан тұратын жартастың
бетінен табылды. Жартас бетіне тұмсық тәрізді бұғылардың, қолдарында
қисық таяқ (сірә, гүрзі болса керек) ұстаған адамдардың, еліктердің, жылқы
мен ешкілердің тұрпайы салынған пішіндері кескінделген. Суреттердің екінші
тобы шатқалмен жоғары жүргенде өзені бар бүйірдегі сайдан табылды. Сай
негізгі шатқалға келіп түседі. Үшінші топ екінші топтан 3-4 км жоғары,
Тектұрмас шатқалында, шоқының ұш жағынан, 2000 метрден астам биіктікте
орналасқан. Ашық-сары түсті жартас тақталарда аң стилінде орындалған
ешкілердің, өгіздер мен түйелердің суреттері нақышталған. Суреттердің
көпшілігі ерте темір кезеңінде салынған.
Үшөзен петроглифтері Қызылорда облысы территориясында, Майдантал
селосынан 5 км жерде, Үшөзен шатқалының төменгі жағында орналасқан. Сурет
салуға ерекше жазықтықтар таңдалған. Көлемдері үлкен және орташа келген,
жоғары дәрежедегі гравюралар мәрмәр тәріздес құмтасты тік жартастардың
беттеріне салынған.
Он бес фигурадан тұратын бірінші топ шатқалға кіре берісте, 6-10 метр
биіктікте орналасқан. Жоғарғы жағында тұмсықтарымен қарама-қарсы тұрған екі
қабанның пішіні салынған. Одан төменірек аяқтары бүгілген бұғы бейнеленген.
Осы суреттерден төменірек ешкінің үлкен пішіні салынған, оны майда ешкілер
мен түйе бейнелері қоршап тұр. Жартастың төменгі жағында қабанның жартылай
бүлінген пішіні ғана сақталған. Хайуанның тұмсығы көрінеді, тістері мен азу
тістері анық нақышталған.
Шатқалмен 200-300 м жоғары көтерілген жерде, өзеннің оң және сол
жағалауларында тағы да бірнеше қабанның бейнелері табылды.
Қаратау петроглифтерінің қола дәуірге жататын көне қабаты жартастағы
сурет өнерінің жарқын және өзіндік ескерткіштері болып табылады.
Ескерткіштерді іздестіру, көшірмесін жасау, суретке түсіру сынды жұмыстар
70-ші жылдардағы жұмыстар нәтижесінде белгілі жотаның оңтүстік және
солтүстік беткейлерінде (Қошқарата, Бессаз) және сондай-ақ Боралдайда,
Үшөзенде, Тектұрмаста жүргізілді.
Петроглифтердің анағұрлым толық кезеңдестіруін жасау үшін жартастағы
суреттердің ежелгі тобымен үстіртін танысу жеткіліксіз екендігі анықталды.
Оңтүстік беткейдегі суреттерді зерттеу нәтижесінде уақыты бойынша өтпелі
топ анықталып, оны ерте темір ғасыры өнеріндегі аң стилі қалыптасуының
алдындағы кейінгі қола немесе өтпелі кезең дәуірімен байланыстыруға
мүмкіндік туды.
Қаратаудың солтүстік беткейлеріндегі Қошқарата, Сүйіндіксай
шатқалдарындағы петроглифтерді зерттеу жалғастырылды. Осы шатқалдар мен
олардың маңындағы шоқылар әлсіз зерттелген болып шықты. Жұмыс барысында
жота бойымен Қойбағардан Қошқаратаға дейін созылып жатқан төбесі жалпақ 6
шоқыдан да петроглифтердің шоғырлары табылды. Негізгі бөлігін қола
дәуірінің суреттері құрайтын жүзден астам сурет қайта тіркеліп, көшірмелері
түсірілді.
Қошқарата суреттері тау маңындағы аймақта орналасқан. Олардың сюжеттері
Қойбағар петроглифтеріне жақын, ал кейбір жағдайларда олар Қойбағардағы
бізге мәлім қола дәуірі суреттерін қайталап отырады. Мұнда басқа кезеңнің
суреттері аз кездеседі. Бұл петроглифтерді сурет салуға таңдалған жері
жақындастырады. Суреттер жұмыр ірі қойтастардың, төбесі жалпақ тау
жұрнақтардың беттеріне нақышталған. Сюжеттерінде де ортақтастықтар көп:
тастарда арбалар, өгіздер, ешкілер, архарлар, көзілдірік тәрізді бейнелер,
жылан кескіндері кертілген. Қолдарын екі жаққа жайып, алдымен тұрған
адамдардың бейнелері кездеседі. Олардың кейбіруінің жыныстық мүшелері
нақтыланған. ХІХ-ХХ ғ. бас тұсындағы бейнелерді есептемегенде мұнда салт
аттылардың суреттері жоқ. Қолдарында қарапайым садақ ұстаған жаяу
аңшылардың кішігірім бейнелері кескінделген. Таңбалар көптеп кездеседі.
Мұнда көзілдірік тәрізді таңбалардан бөлек тікбұрыш, торша, ойық пішінді,
сондай-ақ сым шабақты дөңгелек пішіндес шеңберлер де бар. Ең сүйікті сюжет
– түйе бейнелері. Олар жегілген күйінде көрсетілген, кейде бірнеше түйе
тізбектелген керуендер де бейнеленген.
Қаратаудың оңтүстігінде теңіз деңгейінен 700 м. биіктікте Қарақуыс
жартасынан біраз жерде табиғаты әсем, жабайы алма, өрік, шабдалы, шие өскен
Қойбағар сайы орналасқан. Үлкен домалақ тастардың арасынан бір кездегі
арыны күшті, асау тау өзені Қарақуыс ағады. Тасқа қашалған суреттер Үлкен
Қаратау жотасына көлденең орналасқан Қойбағар I, II, III шоқыларында жатыр.
Тастың бетін жел-қүздан, жауын-шашыннан, таудан аққан сулардан пайда болған
шөгінділер жапқан. Суреттердің негізгі бөлігі төбелердің оңтүстік оңтүстік-
шығыс, шығыс беткейлеріндегі беті тегіс жартастарға шоғырланған.
Сайға ең жақын Қойбағар I шоқысы Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ
ауданы Сызған совхозынан 8 км. қашықтықта орналасқан. Оңтүстіктен, шығысы
мен солтүстігінен шекарасы білінбейтін басқа төбелермен қоршалған. Қойбағар
II шоқысы біріншісінен солтүстік-батысында кішкене саймен бөлінген, дәл
түбінен Сызған совхозынан Қарақуыс сайына баратын баратын жол өтеді. Ал
Қойбағар III шоқысы трапеция тәрізденіп жазықта алыстан мен мұндалайды және
Қойбағар II шоқысынан 700 м. солтүстік-батысқа қарай орналасқан. Екеуінің
арасында Қарақуыс сайынан бастау алған жылға сылдырап жатыр.
Қойбағар I шоқысы оңтүстіктен солтүстікке карай 820 м.
созылып жатыр, ені 50-80 м. аралығында, биіктігі 70 м. Бұл жерден
сурет қашалған 321 тас есепке алынған, оларда барлығы 817 жеке
суреттер мен көріністер бар. Санауға жеңіл болу үшін тастарды үш
топқа бөлген. Санау үлкен домалақ суретті тастары бар оңтүстік-
батыстан басталған, бірінші топқа 50 суретті тас кіреді. Екіншісінің
тастарының саны көп, бірінші тастар тобынан үзындығы 20 м. тас жолақтармен
бөлінген. Оңтүстік-шығыс беткейге қарай тастары жоқ алаңға дейін созылады,
тастары 270 нөмірлі санмен аяқталады. Үшіншісінің 271 нөмірден барталатын
суретті тастары шоқының солтүстік шет жағында, 40-қа жуық суретті тастар
оңтүстік-батыс беткейде орналасқан.
Тасқа салынған суреттер әр түрлі, жеке аң бейнелері: ешкі, архар,
қабан, түйе, жылқы, бұқа көп кездеседі. Сондай-ақ қарапайым ада^мдар,
олардың арба жеккен түйелерді жетектеуі (49 тас), атты садақшылар (32 тас)
және жаяу адамдар (24 тас). Екінші, үшінші топтарда күрделі композициялы
үлкен тастар кездеседі. Мысалы: 69 таста дәл ортаға мүйізіне қарап қолға
үйретілген жануар деп есептелетін бұқаның бейнесі қашалған, жоғарыда оң
жаққа қарай адам мен түрлі андар: қабан, архар, бүғы, мысық түқымды
жыртқыштар бейнеленген. Әсіресе адам мен түйе бейнесі, жетекте келе жатқан
түйе, басқа жануарлардың арасындағы түйе бейнелері көп (99, 121, 136, 195,
214 тастар). Жаяу садақшылардың ит ертіп аң аулау және ешкіні ит қосып қуып
аулау сәті бар. Ит қосып ешкі аулау суреттердің үлгісі іспетті. Бұл сюжет
Қойбағар І-дё он рет қайталанады. Суретші бұл суреттерді бар ынтасымен
салған.
Қойбағар петроглифтерінде арба бейнелері де кездеседі. Қойбағар І-де
тоғыз арба бейнесі көрінеді, оның екеуі атқа жегілген. Суреттер жоспарлы,
үйлесіммен қашалған. Бұл арбалардың екі дөңгелегі бар, ал дөңгелек төрт
шыбықпен үсталған, оқтығы мен ноқтасы да анық берілген.
Сонымен қатар мұнда адам бейнесі де көрнекті орын алады. Көпшілігінде
түйе жетектеп тұрған адам, бірен-саран ат жетектеген адам және ешкі, архар
көздеп тұрған аңшы. Екі қолы екі жаққа кеткен адам да бар. Бүғының
суреттері мен әдемі нақышпен қашалған тышқанның жалғыз суреті бар.
Қойбағар I шоқысынан анықталған бейнелер: ешкі - 358, ит -60, түйе -
65, жылқы - 51, архар - 6, түр - 1, қабан - 8, бұқа - 3, тышқан - 1, бүғы -
1, арба - 9, көзілдірік белгі - 12, ит қосып аң аулау көрінісі - 10,
шоқпармен қаруланған жаяу әскер - 2.
Көптеген көріністер мен жеке суреттерде көзілдірік белгі бар. Кейде тік
сызықтың шетіндегі шеңберімен болса, кейде көп шей,берлі, әрегідік шеңбер
ішіне түскен нүкте кездеседі. Бұл белгілер адам мен андардың кескіндерінің
қасына да, бөлек те салынады. Жауын-шашын, жел, күн сәулесінің әсері, басқа
да органикалық қосылыстардан пайда болған қақтың әсерінен сурет тастың
түсімен бірдей болып кеткен. Суреттердің қашалу тәсілі де бірдей емес. Қас
шебер қолынан шыққаны әсем нақышымен, үйлесімді көрінеді. Мысалы, ит қосып
ешкі аулау көрінісі.
Қойбағар II шоқысы 340 м. созылған, ені 50 м., биіктігі Қойбағар I
шоқысымен бірдей. Суреттердің көпшілігі жолдан жақсы көрінетін шоқының
оңтүстік шығыс беткейіндегі жартасқа қашап салынған. Суреті бар тастар саны
мұнда аз - 180. Оның ішінде: адам -31, ешкі - 196, ат - 35, түйе - 39, ит -
32, архар - 5, тур - 2, бүғы -3, көзілдірік белгі - 4, арба - 2, ит қосып
ешкі аулау көрінісі - 8, садақпен аң ату көрінісі - 2, шоқпармен қаруланған
сарбаздар шайқасы 1.
Қойбағар II шоқысының суреттері мазмүны мен стилі жөнінен Қойбағар I
қөріністерімен ұқсас. Мұнда да ешкі, түйе, арба бейнелері бар. Сонымен
қатар жаяу садақшылардың шайқасы, қуып жүріп аң аулау мен ит қосып аң
аулау, арбалар бейнесі де салынған. 25 тасқа садақшы ер адамның тізерлеп
отырып атқаны, жоғары жағында жауынгердің бірі жаралы жауынгерді үрыс
алаңынан шетке әкетіп бара жатқаны, сондай-ақ тастын шет жақтарына тағы да
бірнеше адам тізерлеп отырып қарсы жақты атқаны және осы композицияға кесе-
көлденең турдың кескіні қашалған. Суреттерден адамдардың шығыңқы мүрны да
айқын көрінеді.
119-тасқа ит ерткен аңшылардың ешкілер мен архар аулау сәті
бейнеленген. Бірақ сурет шашырап орналаскан. Шет жақта екі ит қашқан
ешкілерге жабылып жатыр. Иттердің біреуі ешкінің алдынан шь^ғып түмсығына
жармасып жатыр. Дәл осы ешкіге садақшы да қадалған. Тастың төменгі
бөлігінде жүгірген ешкілер, олардан сәл жоғарырақта-мерген, оң жағында аяғы
бүгіліп жатқан адам салынған (2-сурет). Сурет жоғары дәрежеде қашалған.
Қойбағар II шоқысында 22 таста екі дөңгелекті арба түйеге жегіліп түр
(5-сурет). Таста көзілдірік белгілерде кездеседі.
Қойбағар III шоқысы көлемі жағынан алдыңғы екеуінен үлкен. Үзындығы
солтүстіктен оңтүстікке қарай 920 м. созылған, биіктігі -60 м., ені орта
шенінде 150 м. Баскалардан ерекшелігі тастары онша үлкен емес және
тастарында қақтың ізі жоқ. Кейбір суреті бар тастар етекте жатыр, біразы
Сызған совхозына апаратын жолдың бойында, ал біразы осы совхоздың уақытша
мал камайтын қорасын салуға қүрылыс материалы ретінде жүмсалған. Шоқы тасқа
қашалған суреттерге бай.
Суреттерді есепке алу оңтүстік-батыстан оңтүстік шығыс беткей арқылы
солтүстік шығысқа қарай жүргізілген. Петроглифтерді топқа бөлмеген, алғашқы
250 тас шоқының етегіне дейін, ал 457 нөмірлі тас оңтүстік шығыс беткеймен
аяқталған.
Суреттері бар ондаған тастар солтүстік беткейде шашылып жатыр. Келесі
санақ қарама-қарсы солтүстіктен оңтүстікке қарай жүргізілген. Барлық
суреттердің саны: адам - 166, ешкі - 555, түйе -125, жылқы - 100, ит - 52,
тур - 22, өгіз - 9, қасқыр - 4, қабан - 1, бүғы - 7, архар - 2, көзілдірік
белгі - 7, ит қосып аң аулау көрінісі -24, садақшылардың аң аулауы - 2,
шоқпарлы жауынгерлердің шайқасы - 10, арбалар -11, түсініксіз бейнелер –
350.
Мұнда да Қойбағар I, II, сияқты ешкілердің саны басым, түйе, жылқы,
адам бейнелері шамалас. Сюжеті, стилі, қашау тәсіліне қарай жо^арыдағы екі
шоқының материалдарымен уақыты мезгілдес. Мұнда да көп тарағаны - ит қосып
ешкі аулау көрінісі. Ешкі бейнелерінің көп болуы ешкіге табынушылықтың
әртүрлі сатыдағы дамуы мен қүрылу нүсқасын білдіреді. Ешкі қүрбандыққа
шалынатын мал, әсіресе бұл жағдай көне үндіеуропалықтарда қүрбандыққа
шалынатын ешкіні қасиетті жерлерге мүшелеп бөліп терісін сыдыратын көне
ғүрыпы ретінде көрінсе, оның әртүрлі нүсқадағы түрлері көптеген халықтарда
сақталған [27,63].
Қойбағар үш тобына қорамсаға айқын садақшылар тән. Жабайы тур-бұқаның
(22) көп салынуы назар аудартады, кейде турды 70-80 см. етіп ойған. Көне
суретшілердің қашау тәсілі де әртүрлі, кей суретте ою-өрнек белгісі де бар.
233 таста сынған сызықпен жалғасқан жеке аңдар бейнеленген. Әр бейне
алдыңғысының жалғасы сияқты, түйе, ешкі, тур бейнесінен қүралған өзінше бір
өрнек қүрайды. Көзілдірік белгілер де кездеседі. Арпаөзен шатқалының тасқа
салынған суреттері Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданы Калинин
совхозының Абая кыстауынан оңтүстік батысқа қарай 7 км. жердегі
еңкіш төбеде орналасқан. Суреттер теңіз деңгейінен 950 м. биіктіктегі
төбенің алдындағы сайға қараған бетінде топтаскан. Шатқал аймағы Қаратаудан
2-3 м солтүстік-шығыста сүйірленген кескіні алыстан көрінетін
Келіншектаудың қасында орын телкен. Қойбағарға қарағанда Арпаөзен
петроглифтері солтүстік батысқа қарай 30 км жере орналасқан және жеке
тастарға емес, түтас тегіс тастарға қашалған. Суреті бар тастарды сегіз
топқа бөліп қарастырған. Алғашқы үшеуі терең сайда, төбенің оңтүстік
шығысындағы қабырға тастарға қашалған, әрі қақ қабаты қалың. Бұл суретті
тастар бір-бірінен суреті жоқ бос алаңмен бөлінген.
1 топта суретті тастар саны - 119, екіншісінде - 37, ал үшіншісінде -
249. Тасқа салынған суреттердің төртінші тобы сайдың алдындағы кең жазыққа
жақын жерде. Кішкене тармақ осы жерде үлкен саймен қосылады. Бүған сай
тармағындағы бұлақтың сол жағалауындағы тас қабырғадағы суреттер кіреді,
үзын саны - 125 тас.
Тас суреттерінің бесінші тобы кеуіп қалған Көлтоған көлінен төменірек
сайдың шығысындағы плотинадан (бөгеннен) ары орналасқан. Мұнда барлығы 85
суретті тас есепке алынған. Суреттердің ҮI тобы бірінші және үшінші
топтардан солтүстік батысқа қарай 100-150 м жерде сайдың басталар жоғарғы
бөлігінде орналасқан, петроглифтері бар 95 плита табылған.
ҮII топ тастар суреттері комплекстің солтүстік бөлігіндегі Абая
ауылына апаратын жолға жақын, барлығы 75 тастан түрады. ҮIII топ жетінші
топтың жалғасы сияқты төбенің шетіндегі әрең байқалатын сайдың төменгі
жағында орналасып, 130 суретті тасымен жолдан онша қашық емес жерден
табылған. Арпаөзен петроглифтерінің бір мезгілде салынбағаны айқын.
Суреттердің көпшілігі сюжеті, стилі жөнінен Қойбағар тас суреттерімен
ұқсас. Суреттері Қойбағар комплексінің суреттерімен шамалас, бірақ мұнда
әдемі салынған жануарлар түріне бай.
Тас бетіне түскен суреттер мыңдаған жылдар арасында жазылған. Жартас
бетіне күшті қақ тұрған, беті тегіс тастар аудан түрғындарының
қызығушылығын туғызады. Оны III топтағы 36 тайың, Ү топтағы 69 тастың, ҮIII
топтағы 22 тастың т. б. бірінің үстіне бірі қашалған суреттердің
көптігімен, қақ түсінің түрлілігімен түсіндіруге болады. Сондай-ақ тіреуі
бар мылтықты адам бейнелерімен де дәлелдеуге болады (4-сурет).
Тас бейнелерінің көпшілігі көне суреттер. Арпаөзеннің Саймалытас пен
Таңбалының суреттерінен айырмашылығы, мұнда күн бейнелі қүдайлар жоқ күн
бейнесі мен күн белгілер (солярлы) көп емес, бірақ жануарлар әлемі анық,
толық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.