ОҚО арпаны өндіру жағдайлары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ 8
1.1 Арпа өсетін аудандардың климаты мен топырағының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.2 Арпаның биологиялық және морфологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... 10
1.3 Арпаның аудандастырылған сорттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
1.4 Топырақ өндеу және оның құнарлылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.5 Арпаның өсу кезеңдерінде топырақтағы жылжымалы қоректік заттарға тыңайтқыштардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
1.6 Тыңайтқыштардың арпа өніміне әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
1.7 Әдебиетке шолуға(аналитикалық бөлім) қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
2.1 Шаруашылықтың топырағы және олардың агрохимиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.2 Шаруашылықтың топырағы және олардың агрохимиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.3 Жауын.шашын мөлшері (көпжылдық, орташа және ақырғы екі жылғы көрсеткіштері), олардың жыл мезгілдерінде түсуі, булануы, көктемгі және қысқы ылғалды жинау мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ...
42
2.4 Тұқым шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.1 Тәжірибе жүргізу жағдайы және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
3.2 Топырақ қабатының тығыздығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.3 Топырақтағы ылғал қорының жинақталу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... .. 51
3.4 Күздік арпаның егістігін арамшөптің басуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.5 Топырақты өңдеу технологияларына байланысты және азот тыңайтқышын қолданған жағдайда салыстырмалы өнімділігі ... ... ... ...
59
3.6 Күздік арпаны өсірудің жаңа агротехнологиясының экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
4 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
5 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
6 Экономика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76
7 Бизнес.жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 96
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ 8
1.1 Арпа өсетін аудандардың климаты мен топырағының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.2 Арпаның биологиялық және морфологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... 10
1.3 Арпаның аудандастырылған сорттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
1.4 Топырақ өндеу және оның құнарлылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.5 Арпаның өсу кезеңдерінде топырақтағы жылжымалы қоректік заттарға тыңайтқыштардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
1.6 Тыңайтқыштардың арпа өніміне әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
1.7 Әдебиетке шолуға(аналитикалық бөлім) қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
2.1 Шаруашылықтың топырағы және олардың агрохимиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.2 Шаруашылықтың топырағы және олардың агрохимиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.3 Жауын.шашын мөлшері (көпжылдық, орташа және ақырғы екі жылғы көрсеткіштері), олардың жыл мезгілдерінде түсуі, булануы, көктемгі және қысқы ылғалды жинау мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ...
42
2.4 Тұқым шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.1 Тәжірибе жүргізу жағдайы және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
3.2 Топырақ қабатының тығыздығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.3 Топырақтағы ылғал қорының жинақталу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... .. 51
3.4 Күздік арпаның егістігін арамшөптің басуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.5 Топырақты өңдеу технологияларына байланысты және азот тыңайтқышын қолданған жағдайда салыстырмалы өнімділігі ... ... ... ...
59
3.6 Күздік арпаны өсірудің жаңа агротехнологиясының экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
4 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
5 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
6 Экономика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76
7 Бизнес.жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 96
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
Оңтүстік Қазақстан негізгі ауыл шаруашылығы аудандарына жатады. Соның ішінде Сайрам ауданы сүрлемдік жүгері және арпа өсіру шаруашылығымен айналысады.Қазақстан егемендігінен кейін ауыл шаруашылығының суармалы жерлері жеке меншікке бөлінуіне байланысты мал шаруашылығыда жылдам өркендей бастады.Кейінгі жылдары мал тұяғы алдыңғы кеңес өкіметі жылдарына қарағанда бірнеше есеге көбейіп кетті[5]. Сол үшін мал шаруашылығынан мол өнім алуда жемшөп мәселесін шешу қажет болады.Бұл мәселеде мал азықтық комплексіне кіретін өсімдіктердің бірі арпа есептелінеді.Арпа-Қазақстанның бүкіл аудандарында жаппай өсірілетін негізгі мал азықтық дақылдардың қатарына жатады.Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында арпаның егістік көлемі 1,8 млн.га. Оның 90 пайызы мал азығына жұмсалатын болса,10 пайызы сыра өндірісінде қолданылады. Жарықтың экономикалық қатынасқа байланысты еліміз де мал басының көбеюімен қатар, сыра өнеркәсібі жақсы дамуда.Осы себепті бұл өнеркәсіп салаларының негізгі шикізаты арпа дәні болғандықтан оған сұраныс артуда. Құрғақшылыққа төзімділігі мен дән қоректілігінің құндылығына байланысты оның жемшөп құрылымындағы маңызы ешқашан жоғалмақ емес. Шөл және шөлейт жерлердің өзінде арпаның түсімі басқа жаздық дәнді дақылдармен салыстырғанда едәуір басым. Арпаның халық шаруашылығындағы маңызы өте зор, оның дәнінен көптеген салада пайдаланылатын сан алуан заттар жасалады. Арпа жармасы–бағалы әрі нәрлі тағамдардың бірі.Арпаны тері илейтін, тоқыма және кондитер өнеркәсібімен қатар медицинада да кеңінен қолданады.Ол әдетте сыра қайнататын өнеркәсіпте таптырмайтын аса құнды шикізат ретінде ерекше орын алады.Арпаның дәні белок пен крахмалға бай болғандықтан, одан малға жұғымды құнарландырылған құрама жем дайындалады.Мал шаруашылығы, әсіресе шошқа мен құс өсіру дамыған сайын бұл дақылдың қажеттілігі күн санап арта түсуде. Арпа дәнінің химиялық құрамы өте күрделі. Шығарылатын сорттардың бағыты мен өсу ортасына байланысты оның құрамында 12-14 % белок, 2-3 % май, 54-55 % крахмал, 5,5-5,8 % клетчатка және 2-3 % күл кездеседі.Дәннің 85 пайызы құрғақ заттардан түзіліп, мынандай химиялық қосылыстардан тұрады:көміртегі, азот, оттегі, сутегі, күкірт, фосфор, калий, кальций, магний, темір және кремний.Бұларға қосымша дәнде йод, бор, мырыш, темір, марганец, және сол сияқты сирек кездесетін элементтер бар[39]. Олар кәдімгі жасушадағы физиологиялық және биохимиялық процестердің бір қалыпты жүруіне айрықша ықпал етеді. [3,5,13].
Актуальдық проблемасы:Қазір арпа өткізуде біршама қиындықтар туындауда. Бұрындары мемлекет барлық өнімді қабылдап алып,мал және құс шаруашылықтарына тарататын. Қазір ол заман келмеске кеткен. Бүгінде бәріне шаруашылықтар жүгіріп жүр.Осы ретте дәнді қалай бағаланып жатқанын да сұрадық.2015 жылы дәндерінің бір келісі 15 теңгеге бағалануда. Бұл–төмен баға.Еліміз бойынша 23 млн. тонна ақ астық қамбаға құйылып, оның басым бөлігі экспортқа шықпай қалғаны белгілі. Оның үстіне өткен жылы күз жауын-шашынды болып, біраз астық элеваторларға сыймай сыртта қалып қойды. Шаруалар осы астықты ысырап қылмау үшін құс өсіретін шаруашылықтарға арзанға сатты.Сол себепті дәнді дақылдарға, оның ішінде арпаға сұраныс төмендеп, бағасы түсіп кетті.Дәндерге қатысты мәселені сөз еткенде,кейбір ауылдарда қырман тапшылығы байқала бастағанын айтпай кетуге болмайды. Күзде шаруалар дәндерді күн көзіне кептіру үшін ауыл арасындағы тас жолдарға дейін жайып тастады.Кейбір ауылдарда кеңес заманында салынған қырмандар тозып, олардың орнына үйлер түсіп кеткен.Кеңес заманында мал азығың қажетті техникалардың бәрі Украинадан шыққан болатын. Бүгінде Украинадағы Петровск зауыты жаңа техникаларды шығармайды. Қазіргі кезде облыстық шаруашылықтары олармен байланыс орнатып, қосалқы бөлшектерді алып тұруға келісті.Осылайша шаруалардың қолда бар ескі техникаларды жамап-жасқап, жұмыс істеуіне жағдай туғызып отыр[6,9,14].
Актуальдық проблемасы:Қазір арпа өткізуде біршама қиындықтар туындауда. Бұрындары мемлекет барлық өнімді қабылдап алып,мал және құс шаруашылықтарына тарататын. Қазір ол заман келмеске кеткен. Бүгінде бәріне шаруашылықтар жүгіріп жүр.Осы ретте дәнді қалай бағаланып жатқанын да сұрадық.2015 жылы дәндерінің бір келісі 15 теңгеге бағалануда. Бұл–төмен баға.Еліміз бойынша 23 млн. тонна ақ астық қамбаға құйылып, оның басым бөлігі экспортқа шықпай қалғаны белгілі. Оның үстіне өткен жылы күз жауын-шашынды болып, біраз астық элеваторларға сыймай сыртта қалып қойды. Шаруалар осы астықты ысырап қылмау үшін құс өсіретін шаруашылықтарға арзанға сатты.Сол себепті дәнді дақылдарға, оның ішінде арпаға сұраныс төмендеп, бағасы түсіп кетті.Дәндерге қатысты мәселені сөз еткенде,кейбір ауылдарда қырман тапшылығы байқала бастағанын айтпай кетуге болмайды. Күзде шаруалар дәндерді күн көзіне кептіру үшін ауыл арасындағы тас жолдарға дейін жайып тастады.Кейбір ауылдарда кеңес заманында салынған қырмандар тозып, олардың орнына үйлер түсіп кеткен.Кеңес заманында мал азығың қажетті техникалардың бәрі Украинадан шыққан болатын. Бүгінде Украинадағы Петровск зауыты жаңа техникаларды шығармайды. Қазіргі кезде облыстық шаруашылықтары олармен байланыс орнатып, қосалқы бөлшектерді алып тұруға келісті.Осылайша шаруалардың қолда бар ескі техникаларды жамап-жасқап, жұмыс істеуіне жағдай туғызып отыр[6,9,14].
1.Алабушев В.А. Прогрессивная технология выращивания ярового ячменя на Северном Кавказе / В.А. Алабушев;Отв. ред. А.Д. Чепец. Рос-тов-н/Д.: Изд-во Ростовского ун-та, 1992.-112 стр.
2.Андреев Д. М.,Егорова Р.Н.Сроки сева ячменя,урожай и эффективность удобрений // Научные труды Белорусской с.–х.академии.-Горки, 1975.–т. 137.–С. 46 – 51.
3.Ауылшаруашылығын өркендету жүйесі жөніндігі ұсыныстар.Шымкент облысы.Алматы:Қайнар,1987.-414 бет.
4.Әубәкіров Т.,Жұмағұлов Ж. Өсімдік шаруашылығы және селекция.-Алматы, 198б.
5. ӘріновҚ.К.,Апушев А.К.,және тб.Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу, сақтау және стандарттау.-Астана, 2001ж.
6.Бадина Г.В. Основы агрономии / Г.В. Бадина, А.В. Королев, Р.О Королева.Л.: Агропромиздат, 1988.-448 стр.
7.Бакаев Н.Н. Почвенная влага и урожай. Алма-Ата.Кайнар,1975. с-7-9.
8.Большов М.М.,Орлов В.И.Подопригора А.И.Охрана труда в сельском хозяйстве.Справочник М.,«Колос»1980г.22-49стр.
9.Беляков И.И.Технология выращивания ячменя / И.И.Беляков. -М.: Агропромиздат,1985.119 стр.
10.Борисоник З.Б.,Ващило М.В.,Константинов В. А, Щегула З. М.Наш опыт выращивания ячменя // Зерновое хозяйство.–1978.-№ 3. С. 24–25.
11.Вавилов Н.И. Научные основы селекции / Н.И.Вавилов.М.-Л.:Сельхозгиз, 1935-246 стр.
12.Васюков П.П. Повышение урожайности озимого и ярового ячменя путем создания новых сортов и совершенствования элементов технологии: Автореф. дис. . д-ра с.-х. наук.-Краснодар,1997.-47 стр.
13.Гаркавый П.Ф. Рекомендации по выращиванию озимого ячменя на Украине-Киев: Урожай,1958.С.3-16
14.Глуховцев В.В.Яровой ячмень в Среднем Поволжье. Саратов,2001-150 стр.
15.ГОСТ 12037-81 Метод определения чистоты семян
16.ГОСТ 12041-82 Метод определения влажности зерна
17.ГОСТ 12042-80 Метод определения массы 1000 семян
18.ГОСТ 10840-82 Метод определения натуральной массы семян
19.Грунцев Ю.А.Селекция высокоурожайных,зимостойких сортов озимого ячменя для Краснодарского края:Автореф.дис. . канд. с.-х.наук.-Харьков, 1981-19 стр.
20.Грязнов А.А.Ячмень Карабалынский (корм, крупа, пиво).Кустанай.: Кустанайский печатный двор,1996.-446 стр
21.Данильчук П.В.Особенности развития корневой системы у важнейших зерновых культур в связи с их продуктивностью в условиях юга Украины: Автореф.дис. д-ра с.-х.наук.-Л.,1975.-64 стр.
22.Деткин Н. Минимальная технология обработки земли–повышение отдачи. Вестник с-х. науки Казахстана.Алматы.Бастау,2002.№3 с.21-24
23.Двуреченский В.И.Влаго-ресурсосберегающая технология производства зерна на Севере Казахстана.Вестник с-х.науки Казахстана.Алматы. Бастау,2003. №5 с.45-51
24.Докучаев В.В.,Костычев П.А.Наши степи прежде и теперь. М.,Сельхозиздат,1953.с-151.
25.Доспехов Б.А.Методика полевого опыта / Б.А.Доспехов. М.: Колос. 1985.-416 стр.
26.Жанабаев К.Ш.,СаудабаевТ. т.б.Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы-Алматы,1994.
27.Жаңабаев Қ.Ш.және т.б.Агрономия негіздері.Астана,2003ж.
28.Елешев Р.,Бекмағанбетов А.Агрохимия.-Алматы,1989
29.Елешев Р.Е.,Смағұлов Т.С.,Бәсібеков Б.С.Тыңайтқыш қолдану жүйесі. Алматы,1997
30.Ерешко А.С.Пути повышения урожайности ячменя в условиях степной зоны Северного Кавказа:Атореф.дис.д-ра .-х. н.Краснодар,2000. 39 стр.
31.Ерлепесов М.,Амантаева А.Суармалы егіншілік.Алматы,1988.
32.Ивкина С.А.Изучение устойчивости сортов озимого ячменя к ржавчине в условиях Кубани./С.А.Ивкина // Вопросы селекции и возделывания полевых культур:Сб науч. тр. /КНИИСХ-Краснодар,2001.–с-33-36.
33.Иманғазиев К. Егіншілікке тыңайтқыш қолдану жүйесі.- Алматы, 1970
34.Қазақстан Республикасы облыстарында ауылшаруашылық жүйені енгізу ұсыныстары.Алматы,1978-1981 ж.ж.
35.Қалиев А.Х.,Жұмабеков Е.Өсімдіктер генетикасы.Алматы,1994ж.
36.Каштанова А.Н.Основы экономики и организации земледелия.М.,ВО «Агропромиздат» 1988г.266стр.
37.Коданев И.М.Ячмень / И.М.Коданев. М.:Колос,1964.-239 стр.
38.Коренев Г.В. Растениеводство с основами селекции и семеноводства / Г.В. Коренев, П.И. Подгорный и др. М.:Агропромиздат,1990-575 стр.
39.Кривченко В.И.Устойчивость зерновых колосовых культур к возбудителям головневых болезней / В.И.Кривченко.М.:Колос.1984.-304 стр.
40.Культурная флора СССР:т.1,Ч 2.Ячмень / М.В.Лукьянова, А.Я.Трофимовская,Г.Н.Гудкова и др.Л.:Агропромиздат,-1990.-421 стр.
41.Куперман Ф.М.Диагностика зимостойкости озимых зерновых культур /Ф.М.Куперман,В.И.Пономарев М.:Колос 1971.134 стр.
42.Лоза Н.Влияние минеральных удобрений на урожай и качество зерна интенсивных сортов ячменя //Повышение урожайности и качества сельскохозяйственных культур.–К.,1981.–С.54–55.
43.Лукьяненко П.П.Избранные труды/П.П.Лукьяненко.-М.: ВО Агропромиздат, 1990.-428 стр.
44.Мальцев Т.С. Вопросы земледелия.М.,Колос,1971.с-39
45.Мальцев Т.С.Өмірімнің өзегі жер.–Алма-Ата.,Кайнар,1980-31-34б.
46.Можаев Н.,Әрінов Қ.К.,Шестокова Н.А.,Өсімдік шаруашылығы практикумы-Акмола,1996ж
47.Найденов А.С.Интенсификация технологии возделывания озимого ячменя на Северном Кавказе:Автореф.дис. . д-ра. с.-х. наук.Краснодар.1991.-54 стр.
48.Орлов А.А.Ячмени./А.А.Орлов.-Л.:Сельхозгиз,1935.119 стр.
49.Петренко И.Я. и др.Экономика крестьянского хозяйства.–Алматы:Кайнар, 1993.–363стр.
50.Райнер Л.Озимый ячмень / Л.Райнер,И.Штайнбергер,У.Дееке //М.:Колос, 1980.-214 стр.
51.Рубинштейн М.И.Богарные почвы предгорных равнин Тянь-Шаня(физические свойства и водный режим).Алма-Ата.,Наука,1988.с-131
52.Сахибгареев А.АВозделывания ячменя в Башкортостане / А.А. Сахибгареев, Д.Б.Гареев;Рос.акад.с.х.наук и др.-Уфа,1997-129 стр.
53.Сейтов I.Өрісбаев Қ.Суармалы егіншілік өнімін арттыру.-Алматы,1984.
54.Сергеев В.З. Культура ячменя на Дону/В.З Сергеев Ростов/Д,1970-112 стр.
55.Сокол А.А.К вопросу о возделывании ячменей-двуручек/А.А.Сокол, Т.В.Сокол//Методы и приемы повышения зимостойкости озимых зерновых культур.Тез докл.на Всесоюзном науч.-метод,совещ.Харьков,1973.С.76-77.
56.Сокол А.А.Озимый ячмень на Нижнем Дону/А.А.сокол,А.С.Ерешко// Земледелие.1978.-№ 6.-С.41-42.
57.Степнов В.,Киселев А.Агрономия негіздері.Алматы,1982ж.
58.Сулейменов М.К.Оценка основных элементов почвозащитной системы земледелия в изменившихся социально-экономических условиях.Развитие идей почвозащитного земледелия в новых социально-экономических условиях. Шортанды.2003.с.8
59.Тихомирова Т.Е. Изучение устойчивости некоторых сортов озимого ячменя к мучнистой росе/Т.Е.Тихомирова//Науч.тр./КНИИСХ.-Краснодар,1999. С.137-141
60.Трофимовская А.Я.Ячмень зерновая культура/А.Я.Трофимовская,К.Н. Архангельская.-М.:Сельхозгиз,1954.
61.Тулемисова К.А. и другие. Технология возделывания сельскохозяйствен-ных культур//Тез.докл.науч.практ.конф.(Шымкент, 7-9 октября, 1997г.)–Алматы, РНИ Бастау НАЦАИ РК.1997.-С.39-43
62.Филипов Е.Г.Особенности формирования урожая озимого ячменя в зависимости от–предшественников,сроков сева и норм высева в южной зоне Ростовской области:Автореф. Дис. . канд с.-х.наук. Рассвет,2001.-24 стр.
63.Фолькнер Э.Ф. Безумие пахаря (пер. с анг.)-М.,Сельхозиздат,1969.с-19-276.
64.Шевцов В.М. Влияние некоторых приемов агротехники на зимостойкость и урожайность озимого ячменя./В.М.Шевцов,Ю.А.Грунцев.М.,1985.с-201.
2.Андреев Д. М.,Егорова Р.Н.Сроки сева ячменя,урожай и эффективность удобрений // Научные труды Белорусской с.–х.академии.-Горки, 1975.–т. 137.–С. 46 – 51.
3.Ауылшаруашылығын өркендету жүйесі жөніндігі ұсыныстар.Шымкент облысы.Алматы:Қайнар,1987.-414 бет.
4.Әубәкіров Т.,Жұмағұлов Ж. Өсімдік шаруашылығы және селекция.-Алматы, 198б.
5. ӘріновҚ.К.,Апушев А.К.,және тб.Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу, сақтау және стандарттау.-Астана, 2001ж.
6.Бадина Г.В. Основы агрономии / Г.В. Бадина, А.В. Королев, Р.О Королева.Л.: Агропромиздат, 1988.-448 стр.
7.Бакаев Н.Н. Почвенная влага и урожай. Алма-Ата.Кайнар,1975. с-7-9.
8.Большов М.М.,Орлов В.И.Подопригора А.И.Охрана труда в сельском хозяйстве.Справочник М.,«Колос»1980г.22-49стр.
9.Беляков И.И.Технология выращивания ячменя / И.И.Беляков. -М.: Агропромиздат,1985.119 стр.
10.Борисоник З.Б.,Ващило М.В.,Константинов В. А, Щегула З. М.Наш опыт выращивания ячменя // Зерновое хозяйство.–1978.-№ 3. С. 24–25.
11.Вавилов Н.И. Научные основы селекции / Н.И.Вавилов.М.-Л.:Сельхозгиз, 1935-246 стр.
12.Васюков П.П. Повышение урожайности озимого и ярового ячменя путем создания новых сортов и совершенствования элементов технологии: Автореф. дис. . д-ра с.-х. наук.-Краснодар,1997.-47 стр.
13.Гаркавый П.Ф. Рекомендации по выращиванию озимого ячменя на Украине-Киев: Урожай,1958.С.3-16
14.Глуховцев В.В.Яровой ячмень в Среднем Поволжье. Саратов,2001-150 стр.
15.ГОСТ 12037-81 Метод определения чистоты семян
16.ГОСТ 12041-82 Метод определения влажности зерна
17.ГОСТ 12042-80 Метод определения массы 1000 семян
18.ГОСТ 10840-82 Метод определения натуральной массы семян
19.Грунцев Ю.А.Селекция высокоурожайных,зимостойких сортов озимого ячменя для Краснодарского края:Автореф.дис. . канд. с.-х.наук.-Харьков, 1981-19 стр.
20.Грязнов А.А.Ячмень Карабалынский (корм, крупа, пиво).Кустанай.: Кустанайский печатный двор,1996.-446 стр
21.Данильчук П.В.Особенности развития корневой системы у важнейших зерновых культур в связи с их продуктивностью в условиях юга Украины: Автореф.дис. д-ра с.-х.наук.-Л.,1975.-64 стр.
22.Деткин Н. Минимальная технология обработки земли–повышение отдачи. Вестник с-х. науки Казахстана.Алматы.Бастау,2002.№3 с.21-24
23.Двуреченский В.И.Влаго-ресурсосберегающая технология производства зерна на Севере Казахстана.Вестник с-х.науки Казахстана.Алматы. Бастау,2003. №5 с.45-51
24.Докучаев В.В.,Костычев П.А.Наши степи прежде и теперь. М.,Сельхозиздат,1953.с-151.
25.Доспехов Б.А.Методика полевого опыта / Б.А.Доспехов. М.: Колос. 1985.-416 стр.
26.Жанабаев К.Ш.,СаудабаевТ. т.б.Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы-Алматы,1994.
27.Жаңабаев Қ.Ш.және т.б.Агрономия негіздері.Астана,2003ж.
28.Елешев Р.,Бекмағанбетов А.Агрохимия.-Алматы,1989
29.Елешев Р.Е.,Смағұлов Т.С.,Бәсібеков Б.С.Тыңайтқыш қолдану жүйесі. Алматы,1997
30.Ерешко А.С.Пути повышения урожайности ячменя в условиях степной зоны Северного Кавказа:Атореф.дис.д-ра .-х. н.Краснодар,2000. 39 стр.
31.Ерлепесов М.,Амантаева А.Суармалы егіншілік.Алматы,1988.
32.Ивкина С.А.Изучение устойчивости сортов озимого ячменя к ржавчине в условиях Кубани./С.А.Ивкина // Вопросы селекции и возделывания полевых культур:Сб науч. тр. /КНИИСХ-Краснодар,2001.–с-33-36.
33.Иманғазиев К. Егіншілікке тыңайтқыш қолдану жүйесі.- Алматы, 1970
34.Қазақстан Республикасы облыстарында ауылшаруашылық жүйені енгізу ұсыныстары.Алматы,1978-1981 ж.ж.
35.Қалиев А.Х.,Жұмабеков Е.Өсімдіктер генетикасы.Алматы,1994ж.
36.Каштанова А.Н.Основы экономики и организации земледелия.М.,ВО «Агропромиздат» 1988г.266стр.
37.Коданев И.М.Ячмень / И.М.Коданев. М.:Колос,1964.-239 стр.
38.Коренев Г.В. Растениеводство с основами селекции и семеноводства / Г.В. Коренев, П.И. Подгорный и др. М.:Агропромиздат,1990-575 стр.
39.Кривченко В.И.Устойчивость зерновых колосовых культур к возбудителям головневых болезней / В.И.Кривченко.М.:Колос.1984.-304 стр.
40.Культурная флора СССР:т.1,Ч 2.Ячмень / М.В.Лукьянова, А.Я.Трофимовская,Г.Н.Гудкова и др.Л.:Агропромиздат,-1990.-421 стр.
41.Куперман Ф.М.Диагностика зимостойкости озимых зерновых культур /Ф.М.Куперман,В.И.Пономарев М.:Колос 1971.134 стр.
42.Лоза Н.Влияние минеральных удобрений на урожай и качество зерна интенсивных сортов ячменя //Повышение урожайности и качества сельскохозяйственных культур.–К.,1981.–С.54–55.
43.Лукьяненко П.П.Избранные труды/П.П.Лукьяненко.-М.: ВО Агропромиздат, 1990.-428 стр.
44.Мальцев Т.С. Вопросы земледелия.М.,Колос,1971.с-39
45.Мальцев Т.С.Өмірімнің өзегі жер.–Алма-Ата.,Кайнар,1980-31-34б.
46.Можаев Н.,Әрінов Қ.К.,Шестокова Н.А.,Өсімдік шаруашылығы практикумы-Акмола,1996ж
47.Найденов А.С.Интенсификация технологии возделывания озимого ячменя на Северном Кавказе:Автореф.дис. . д-ра. с.-х. наук.Краснодар.1991.-54 стр.
48.Орлов А.А.Ячмени./А.А.Орлов.-Л.:Сельхозгиз,1935.119 стр.
49.Петренко И.Я. и др.Экономика крестьянского хозяйства.–Алматы:Кайнар, 1993.–363стр.
50.Райнер Л.Озимый ячмень / Л.Райнер,И.Штайнбергер,У.Дееке //М.:Колос, 1980.-214 стр.
51.Рубинштейн М.И.Богарные почвы предгорных равнин Тянь-Шаня(физические свойства и водный режим).Алма-Ата.,Наука,1988.с-131
52.Сахибгареев А.АВозделывания ячменя в Башкортостане / А.А. Сахибгареев, Д.Б.Гареев;Рос.акад.с.х.наук и др.-Уфа,1997-129 стр.
53.Сейтов I.Өрісбаев Қ.Суармалы егіншілік өнімін арттыру.-Алматы,1984.
54.Сергеев В.З. Культура ячменя на Дону/В.З Сергеев Ростов/Д,1970-112 стр.
55.Сокол А.А.К вопросу о возделывании ячменей-двуручек/А.А.Сокол, Т.В.Сокол//Методы и приемы повышения зимостойкости озимых зерновых культур.Тез докл.на Всесоюзном науч.-метод,совещ.Харьков,1973.С.76-77.
56.Сокол А.А.Озимый ячмень на Нижнем Дону/А.А.сокол,А.С.Ерешко// Земледелие.1978.-№ 6.-С.41-42.
57.Степнов В.,Киселев А.Агрономия негіздері.Алматы,1982ж.
58.Сулейменов М.К.Оценка основных элементов почвозащитной системы земледелия в изменившихся социально-экономических условиях.Развитие идей почвозащитного земледелия в новых социально-экономических условиях. Шортанды.2003.с.8
59.Тихомирова Т.Е. Изучение устойчивости некоторых сортов озимого ячменя к мучнистой росе/Т.Е.Тихомирова//Науч.тр./КНИИСХ.-Краснодар,1999. С.137-141
60.Трофимовская А.Я.Ячмень зерновая культура/А.Я.Трофимовская,К.Н. Архангельская.-М.:Сельхозгиз,1954.
61.Тулемисова К.А. и другие. Технология возделывания сельскохозяйствен-ных культур//Тез.докл.науч.практ.конф.(Шымкент, 7-9 октября, 1997г.)–Алматы, РНИ Бастау НАЦАИ РК.1997.-С.39-43
62.Филипов Е.Г.Особенности формирования урожая озимого ячменя в зависимости от–предшественников,сроков сева и норм высева в южной зоне Ростовской области:Автореф. Дис. . канд с.-х.наук. Рассвет,2001.-24 стр.
63.Фолькнер Э.Ф. Безумие пахаря (пер. с анг.)-М.,Сельхозиздат,1969.с-19-276.
64.Шевцов В.М. Влияние некоторых приемов агротехники на зимостойкость и урожайность озимого ячменя./В.М.Шевцов,Ю.А.Грунцев.М.,1985.с-201.
АННОТАЦИЯ
Диплодық жұмыста ОҚО арпаны өндіру жағдайлары,оның өнімдерін көбейту
жолдары және арпа егістігінде азот тыңайтқышының маңыздылығы зерттелді.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының мақсаты. Оңтүстік Қазақстан облысының
аймағыңда астық өнімін молайтып, ауыл шаруашылығы өндірісінің тұрақтылығын
және бәсекелестік мүмкіндігін арттыру. Бұл мақсатта арпа дақылын өсіру
агротехникасын жетілдіру және ең жоғары өнім беретін агроценоз
параметрлерін айқындау, дән өніміне күшті әсер етуші фактор – азот
минералды тыңайтқышты беру (қолдану) мөлшерін, енгізу мерзімін және
әдістерін белгіліп, өндіріске енгізуге ұсыну.
Зерттеу жұмыстарының мақсатына жету үшін қойылған міндеттер:
- арпа дақылының өніміне және агроценозының құрылымына азот минералды
тыңайтқышты беру мөлшері мен енгізу әдістемелерінің әсерін зерттеп анықтау;
- азот тыңайтқыш беру мөлшері, мерзімі және енгізу әдістемелерінің
арпа дақылының буынаралықтары мен жапырақтарының морфофизиологиялық
көрсеткіштеріне әсерін анықтау;
Ғылыми жаңалық Оңтүстік Қазақстан облысының өңірінің өзгерген
агроэкологиялық жағдайында арпа егісіне азот минералды тыңайтқыштар
мөлшерін, мерзімін және әдістерін оңтайландырып, оны өсіру технологиясын
жетілдіру өзекті мәселе болып табылады.
Практикалық маңызы. Сондықтан менің дайындаған дипломдық жұмысымда
азот минералды тыңайтқыштарды анықтағанымыз, қандай көрсеткіштерді
алғанымыз келтіріледі. Оларды іс жүзінде керек болса жақсарту немесе дұрыс
қолдану жолдарын көрсетемін.
Дипломдық жұмыстың құрылысы мен көлемі. Дипломдық жұмыста кіріспе,
негізгі бөлімдер, қорытынды, қолданылған әдебиеттер келтірілген. Жұмыс
негізінен алты бөлімнен тұрады: аналитикалық бөлім, ғылыми зерттеу бөлімі,
тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау,
экономикалық, бизнес жоспар бөлімдері. Аналитикалық бөлімінде жұмыстың
тақырыбына сай әдебиетке шолу және зерттеудің қойылу мақсаты баяндалады.
Дипломдық жұмыстың тіршілік қаіупсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау
бөлімдерінде зертханадағы жүргізілген жұмыстардың техника және экология
қауіпсіздігі баяндалған. Экономикалық бөлімде жұмыстың экономикалық
тиімділігі, қажетті қаражат мөлшері мен шығындары есептелген. Бизнес
жоспарлау бөлімінде кәсіпорынға сипаттама беріліп, оны жүзеге асыру
тәуекелділігі баяндалған. Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылық
дақылдарының сорт сынау инспектурасының бөлімінің ғылыми қызметкерлері мен
лаборанттары қатысты
Беттер___Кесте ___Сурет ___Әдебиет ___
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ 8
1.1 Арпа өсетін аудандардың климаты мен топырағының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 Арпаның биологиялық және морфологиялық 10
ерекшеліктері ... ... ... ...
1.3 Арпаның аудандастырылған 18
сорттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Топырақ өндеу және оның 22
құнарлылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.5 Арпаның өсу кезеңдерінде топырақтағы жылжымалы қоректік заттарға
тыңайтқыштардың 31
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.6 Тыңайтқыштардың арпа өніміне 35
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.7 Әдебиетке шолуға(аналитикалық бөлім) 37
қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ...
2 ТӘЖІРИБЕЛІК 38
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2.1 Шаруашылықтың топырағы және олардың агрохимиялық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.2 Шаруашылықтың топырағы және олардың агрохимиялық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.3 Жауын-шашын мөлшері (көпжылдық, орташа және ақырғы екі жылғы
көрсеткіштері), олардың жыл мезгілдерінде түсуі, булануы, көктемгі
және қысқы ылғалды жинау 42
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ..
2.4 Тұқым шаруашылығы 44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
3 ЗЕРТТЕУ 48
НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
3.1 Тәжірибе жүргізу жағдайы және 48
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
3.2 Топырақ қабатының 50
тығыздығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
3.3 Топырақтағы ылғал қорының жинақталу 51
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4 Күздік арпаның егістігін арамшөптің 54
басуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
3.5 Топырақты өңдеу технологияларына байланысты және азот тыңайтқышын
қолданған жағдайда салыстырмалы өнімділігі ... ... ... ... 59
3.6 Күздік арпаны өсірудің жаңа агротехнологиясының экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
4 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті 65
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5 Қоршаған ортаны 74
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
6 Экономика ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
7 Бизнес-жоспар ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 82
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 96
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 97
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
СНиП 2.06.03.-85Мелиоративтік жүйелер және құрылымдар–М.,1986. 60 б.
СниП РК 4.01.02–2001.Сумен қамтамасыз ету.Сыртқы жүйелер және
құрылымдар. Астана;Құрылыс комитеті. ҚР экономика және сауда министрлігі,
2002 ж.
1.МҮТ 7.32 -2001 мемлекетаралық үлгі –талап. Ғылыми –зерттеу жұмысы
жайындағы есеп.Құрылымы мен рәсімдеу ережелері.
2.МҮТ 7.1 -84. Ақпарат,кітапхана және баспа істері жөніндегі үлгі-
талаптар жүйесі.Құжаттың әдеби көрсеткіштер сипаттамасы.Құжат жасаудың
жалпы талаптары мен ережелері.
АНЫҚТАМАЛАР
Топырақ - жер бетіндегі өсімдіктердің өніп-өсуінде мал азығымен және
су, ауамен қамтамасыз ететін бірден-бір табиғи зат.
Ауыл шаруашылық мелиорациясы – ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және
тұрақты өнім алу үшін, қолайсыз табиғи жағдайларды түбегейлі жақсарту
жолында қолданылатын ұйымдастыру-шаруашылық және техникалық шаралар жүйесі.
Әдеттегі(жүйектеп) суару тәсілі–бұл әдісті колданғанда су топырақ
бетіне суару жүйектер (бороздалары) арқылы таратылады.
Тамшылатып суару тәсілі–тазартылған суды арнайы тамшылатқыш
қондырғылар арқылы топыраққа тамшылар (тамшы соңынан тамшы) беріліп
сіңіріледі. Полиэтилен құбырлары арқылы су қысыммен беріледі де, топыраққа
тамшылатқыштар арқылы түседі
Суару жүйесі–белгілі жерді суаруға арналған су көздері мен бас саға,
тұрақты және уақытша тілінетін каналдар,гидротехникалық құрылыстар, жолдар,
өндірістік үйлер мен байланыс құрылыстары және жүйені басқару комплексі.
Суару режимі - ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және
суару нормасының мөлшерінің жинағы.
Транспирациялық коэффициенті–өсімдіктердің 1 тонна құрғақ зат жасау
үшін жұмсайтын (сабақтары, жапырақтары, тамырлары, дәндері т.б.) суының
мөлшері.
Суды пайдалану коэффициенті–топырақ бетінен буланатын және бір центнер
товарлы өнім (дән, шитті мақта, жеміс, картоп, шөп) жасау үшін жұмсалатын
судың мөлшері.
Жалпы булану коэффициенті–топырақ пен өсімдіктер бетінен буланған
сумен оның өсу дәуірі кезіндегі ауа дымқылдығы тапшылығының тәулік бойында
орташа мөлшерінің қосындысының арақатынасы.
Топырақтың су балансының тапшылығы - жобадағы өнімді өндіру үшін әр
гектар егістікке жіберілетін барлық судың мөлшері.
Суару нормасы-бір гектар жерді бір рет суаруға қажет болатын судың
мөлшері.
Суармалау нормасы–бір гектар егістікке дақылдардың өсу дауірі
мезгілінде жіберілетін судың жалпы мөлшері.
Су сіңіру-топырақ құрамындағы бос уақ текістерді (порларды) судың
өзінің ауыртпалық күші қысымы арқылы және оның сулана бастаған кезінде
пайда болатын капилляр күші арқылы біртіндеп сумен толтыру процесі.
Ауыспалы егіс учаскесі–белгіленген ротацияяға сәйкес әр қайсысында
дақылдар өзгеріп тұратын ауыспалы егіс танаптарына бөлінген ауыспалы егіс
жерінің көлемі.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР-Қазақстан Республикасы
ОҚО-Оңтүстік Қазақстан облысы
ж.ж.-жылдар
ж.б.-және басқалар
т.б.-тағы басқалар
га - гектар
ц - центнер
цга-1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
г -грамм
см-сантиметр
% -пайыз
м -метр
м2- шаршы метр
м3га - кубометр гектарына
кгга-1 гектарда килограмм есебі
гсм3- 1 куб сантиметрдегі грамм есебі
P- фосфор
N- азот
ә.е.з.- әсер етуші зат
с.е.- су ерітінді
э.к.- эмульсиялы концентрат
тг- теңге
тгга-1 гектарға, жұмсалған теңге
КІРІСПЕ
Оңтүстік Қазақстан негізгі ауыл шаруашылығы аудандарына жатады. Соның
ішінде Сайрам ауданы сүрлемдік жүгері және арпа өсіру шаруашылығымен
айналысады.Қазақстан егемендігінен кейін ауыл шаруашылығының суармалы
жерлері жеке меншікке бөлінуіне байланысты мал шаруашылығыда жылдам
өркендей бастады.Кейінгі жылдары мал тұяғы алдыңғы кеңес өкіметі жылдарына
қарағанда бірнеше есеге көбейіп кетті[5]. Сол үшін мал шаруашылығынан мол
өнім алуда жемшөп мәселесін шешу қажет болады.Бұл мәселеде мал азықтық
комплексіне кіретін өсімдіктердің бірі арпа есептелінеді.Арпа-
Қазақстанның бүкіл аудандарында жаппай өсірілетін негізгі мал азықтық
дақылдардың қатарына жатады.Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында арпаның
егістік көлемі 1,8 млн.га. Оның 90 пайызы мал азығына жұмсалатын болса,10
пайызы сыра өндірісінде қолданылады. Жарықтың экономикалық қатынасқа
байланысты еліміз де мал басының көбеюімен қатар, сыра өнеркәсібі жақсы
дамуда.Осы себепті бұл өнеркәсіп салаларының негізгі шикізаты арпа дәні
болғандықтан оған сұраныс артуда. Құрғақшылыққа төзімділігі мен дән
қоректілігінің құндылығына байланысты оның жемшөп құрылымындағы маңызы
ешқашан жоғалмақ емес. Шөл және шөлейт жерлердің өзінде арпаның түсімі
басқа жаздық дәнді дақылдармен салыстырғанда едәуір басым. Арпаның халық
шаруашылығындағы маңызы өте зор, оның дәнінен көптеген салада
пайдаланылатын сан алуан заттар жасалады. Арпа жармасы–бағалы әрі нәрлі
тағамдардың бірі.Арпаны тері илейтін, тоқыма және кондитер өнеркәсібімен
қатар медицинада да кеңінен қолданады.Ол әдетте сыра қайнататын өнеркәсіпте
таптырмайтын аса құнды шикізат ретінде ерекше орын алады.Арпаның дәні белок
пен крахмалға бай болғандықтан, одан малға жұғымды құнарландырылған құрама
жем дайындалады.Мал шаруашылығы, әсіресе шошқа мен құс өсіру дамыған сайын
бұл дақылдың қажеттілігі күн санап арта түсуде. Арпа дәнінің химиялық
құрамы өте күрделі. Шығарылатын сорттардың бағыты мен өсу ортасына
байланысты оның құрамында 12-14 % белок, 2-3 % май, 54-55 % крахмал, 5,5-
5,8 % клетчатка және 2-3 % күл кездеседі.Дәннің 85 пайызы құрғақ заттардан
түзіліп, мынандай химиялық қосылыстардан тұрады:көміртегі, азот, оттегі,
сутегі, күкірт, фосфор, калий, кальций, магний, темір және кремний.Бұларға
қосымша дәнде йод, бор, мырыш, темір, марганец, және сол сияқты сирек
кездесетін элементтер бар[39]. Олар кәдімгі жасушадағы физиологиялық және
биохимиялық процестердің бір қалыпты жүруіне айрықша ықпал етеді. [3,5,13].
Актуальдық проблемасы:Қазір арпа өткізуде біршама қиындықтар
туындауда. Бұрындары мемлекет барлық өнімді қабылдап алып,мал және құс
шаруашылықтарына тарататын. Қазір ол заман келмеске кеткен. Бүгінде бәріне
шаруашылықтар жүгіріп жүр.Осы ретте дәнді қалай бағаланып жатқанын да
сұрадық.2015 жылы дәндерінің бір келісі 15 теңгеге бағалануда. Бұл–төмен
баға.Еліміз бойынша 23 млн. тонна ақ астық қамбаға құйылып, оның басым
бөлігі экспортқа шықпай қалғаны белгілі. Оның үстіне өткен жылы күз жауын-
шашынды болып, біраз астық элеваторларға сыймай сыртта қалып қойды.
Шаруалар осы астықты ысырап қылмау үшін құс өсіретін шаруашылықтарға
арзанға сатты.Сол себепті дәнді дақылдарға, оның ішінде арпаға сұраныс
төмендеп, бағасы түсіп кетті.Дәндерге қатысты мәселені сөз еткенде,кейбір
ауылдарда қырман тапшылығы байқала бастағанын айтпай кетуге болмайды. Күзде
шаруалар дәндерді күн көзіне кептіру үшін ауыл арасындағы тас жолдарға
дейін жайып тастады.Кейбір ауылдарда кеңес заманында салынған қырмандар
тозып, олардың орнына үйлер түсіп кеткен.Кеңес заманында мал азығың қажетті
техникалардың бәрі Украинадан шыққан болатын. Бүгінде Украинадағы Петровск
зауыты жаңа техникаларды шығармайды. Қазіргі кезде облыстық шаруашылықтары
олармен байланыс орнатып, қосалқы бөлшектерді алып тұруға келісті.Осылайша
шаруалардың қолда бар ескі техникаларды жамап-жасқап, жұмыс істеуіне жағдай
туғызып отыр[6,9,14].
Жұмыстың мақсаттары:
1.Арпа дақылдың өнімділігін арттыру және сапасын жаңарту,ізденіс
шараларды зерттеу.
2.Арпа дақылдың–морфофизиологиялық көрсеткіштеріне әсерін аңықтау.
3.Арпаның егіншілік жүйесіндегі агротехникалық шараларын қалыптастыру.
4. Дән өніміне қүшті әсір етуші фактор-азот тыңайтқышты беру.
Бүгінде өмірімізге жаңа технологиялар дендеп еніп,арпа өсіруге үлкен
мүмкіндіктер туғызып отыр.Арпа-көп өнім беретін дақыл.Осы ретте арпаға азот
минерал тынайтқыш аса көп мөлшерде қажет ететінін естен шығармағанымыз
абзал.Арпаға неғұрлым көп суарған сайын және тиімді минералдық тыңайтқыш
берсе өнімділігі арта түседі.Қазіргі таңда ауылшаруашылығы саласына
тамшылатып суару жүйесі еніп жатыр.Осы ретте тамшылатып суару технологиясын
арпаға да пайдаланып, суды үнемдеп, мол өнім алудың жолын ойластырған жөн.
Бүгінде тамшылатып суару ісі Израильде қолданылатынын айта кетуіміз керек.
Дәнегінен кондитерлік өнім шығаруға шикізат алынса, сабағынан мал азығын
дайындаймыз.Еліміз Кедендік одаққа енгеннен кейін, Үкімет малды
семіртіп,Ресейге ет өткіземіз деп алдына таудай мақсат қойып отыр.Ет өткізу
мәселесін жолға қою үшін, ең алдымен мал азықтық шаруашылығын дамытуымыз
керек. Жалпы мал азығын өсіру ісі тізбектелген, яғни кластерлі өндірісті
дамытуға жол ашатынын айта кетуіміз керек.Айталық, мал азығын өсіретін
аймақтар,ет-сүт өндіруді және құс шаруашылығын дамытуды қоса алып жүруі
керек.Сонда, арпа және мал азықтық дәндер өсіру өзін артығымен ақтайтын
болады.
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Арпа өсетін аудандардың климаты мен топырағының сипаттамасы
Кез-келген жерде егіншілік жүйесін дамыту сол аймақтағы климат пен
топырақ жағдайларына байланысты.Топырақтың кұнарлылығын қаншама
жақсартқанымен,климат,ауа райын өзгерту мүмкін емес. Мұның өзі шаруашылықты
аймақтар бойынша мүмкіндігінше дұрыс мамандандыруды талап етеді.Ылғал
жеткіліксіз болған жағдайда да, артық болған жағдайда да егіннің жақсы
өнімін қамтамасыз етерліктей агротехникалық тәсілдерді қолдану осыған
сәйкес техниканы дұрыс пайдалану, мелиорацияны дамыту, тыңайтқыштарды
неғұрлым тиімді пайдалану сияқты іс-шаралардың бәрі қосылып, ауыл
шаруашылығының ауа райына тәуелділігін азайтуға көмектеседі. Климат топырақ
құралу процесінің бағытына және қарқынына әсер етеді. Метеорологиялық
жағдайлардың ішінде топырақ құралудағы басты рольді жауын-шашын,
температура және жел атқарады.
Топырақ ылғалының сарқылмас көзі және оның құнарлылығының басты
элементі-жауын-шашын.Топырақтың ылғалдылығын жауын-шашынның жылдың әр түрлі
маусымдарындағы мөлшері анықтайды. Жауын суларының бір бөлігі жер бетінен
буланатын болса, екінші бөлігі ылдиға қарай ағып кетеді. Тек үшінші бөлігі
ғана топыраққа сіңіп, ылғал қорын жасайды. Оны өсімдіктер пайдаланады.
Топырақтан өткен су ондағы заттарды ерітіп, химиялық процестердің
жеделдеуіне бағыттайды.Ал,топырақ үстімен аққан су оны жуып-шайып,эрозияға
шалдықтырады.Топыраққа сіңген су мөлшері жалпы жауын-шашын мөлшерімен ғана
анықталмайды.Топырақтағы ылғал қоры булануға, ауа температурасына, жер
бетіндегі ағысқа да байланысты болады. Сондықтан жылдық жауын-шашын мөлшері
ауа температурасымен, жер бедерімен және топырақтың қасиеттерімен өзара
байланыста болады және өзара тәуелді келеді.
Ауаның температурасы топырақтағы физикалық, химиялық бұзылудың
қарқынына және биохимиялық процестердің шапшаңдығына тікелей әсер етеді.
Сонымен бірге топырақтың ылғал мөлшері,оның булануы да температураға
байланысты[8,16,33,38].
Температура жоғарылаған сайын топырақтағы барлық химиялық және
биологиялық процестер,реакциялар жылдам жүріп,топырақтағы
микроорганизмдердің белсенділігі артады.Ал,температура төмендесе,
топырақтағы барлық процестер бәсеңдеп, микроорганизмдер әрекеті сөніп, қыс
түсісімен топырақ құралу процестері тоқтайды[4,9,14].
Топырақтың құралуына жел де қатысады.Ол топырақтың әр түрлі
бөлшектерін ұшырып әкетеді немесе ұшырып әкеледі.Жел көбінесе өсімдіктер
жамылғысы мен қорғалмаған үстірттердегі борпылдақ жыныстарды ұшырады. Бір
жерден жел ұшырған шаң, тозаң, құм, заттар басқа ойлау жерлерге жиналады.
Жел қарды да, сор жерлердің бетіндегі тұздарды да ұшырып әкетеді. Қарды
ұшырғанда жел арқылы топырақтағы ылғал қайта бөлінетін болса, тұздарды
ұшырғанда жер сортаңданады.
Температура жоғары кезде, жел ылғалдың булануын үдетеді. Жел — жалпы
жылылық пен ылғалдың реттеуші тетігі болып саналады. Далалық аймақта
топырақты кептіріп егістікті қурататын аңызақ жел жиі соғады. Бұл-зиянды
жел. Жауын-шашын, температура және желдің бірлескен әсерлерінің нәтижесінде
кейбір топырақтар жеткілікті, басқалары жеткіліксіз ылғалданып, кей жер
жылынып, кей жер жылынбай өсімдіктердің дамуына әртүрлі әсер етеді.
Егіншілікте ауаның салыстырмалы ылғалдығының да маңызы үлкен. Ылғалдың
азаюы құрғақшылыққа соқтырады. Ауа құрамындағы су буының ең көп кезі ерте
көктемге, қысқа және қара күзге дәл келеді, бұл кезде бір жылдық
дақылдардың вегетациялық кезеңі бастала қоймайды. Қерісінше, жаз айларында,
әсіресе,маусым,шілде айларында ауаның салыстырмалы ылғалдығы, көп жылдық
орташа мәліметтер көрсеткендей 30-40% артпайды, дәл осы кезде өсімдіктер
бойындағы су көп мөлшерде буланады [9,15,29,31,35,63,64,68,76,79].
Бұл аймақтардағы көп жылғы мәліметтерге қарағанда, маусым және шілде
айларында жауын-шашын өте аз жауады.Жаздағы болмашы мөлшерде ғана жауған
жауын-шашын топырақтың қоректендіретін қабатындағы ылғалды сақтауға жете
қоймайды.Осыған байланысты бұл жерлер жаздың ортасында топырақ қуаңшылығына
ұшырай бастайды, мұның өзі жоғары температурада ауа ылғалдығының азаюына
ұласады. Нәтижеде, ауыл шаруашылығы дақылдарының өсуіне көп зиян тиеді.
Аймақтың оңтүстік бөліктерінде кейбір жылдары көктем ақпан, наурыз
айларында шығады да сәуір айында нағыз айқын шөл өмірі басталады.Көктемнің
ерте көктеген өсімдіктері мамыр, маусым айларында-ақ ыстықтың әсерінен
қурай бастайды, тек жаздың құрғақшылығына әбден биімделген,тамырлары өте
тереңге кететін өсімдіктер ғана әлі біраз уақыт көгеріп тұра алады. Бұларға
жантақ, ақмия, сортаң шөптер, құм сексеуілі, жыңғыл және тасбеде жатады.
Бұл өсімдіктердің көбінің тамыры 2 метрден аса тереңге кетеді, сөйтіп олар
ылғалды өте тереңнен пайдаланады. Сұр топырақтардың кәдуілгі, ашық қара сұр
секілді түрлері кездеседі. Қоңыр сұр топырақ қоректік заттарының қоры
жағынан қалған екеуінен басымырақ келеді, ал ең құнарсыздауы ашық сұр
топырақ. Бұл топырақтардың әр түрлеріне қарай қарашірік қабатының қалыңдығы
10—20 сантиметрге жетіп,оның мөлшері 0,8-2,0 процентке дейін болады.Сұр
топырақтардың барлық түрлері калийге өте бай, ал азот пен фосфорға кедей
келеді. Айта кету керек, бұл топырақтарда фосфордың қоры біршама мол, бірақ
сіңімді түрі өте аз, ал оның негізгі себебі-карбонат тұздардың фосформен
суға ерімейтін және өсімдіктер оңай сіңіре алмайтын түрлерін түзуі болып
табылады[38,43,69,74,77].
Оңтүстіктің сұр топырағы карбонаттар мөлшері 7-8% болса,солтүстік
аудандарда 5-6% болады. Ал органикалық заттар мен азот, фосфор қоры жағынан
қара сұр топырақта бай. Ал, ашық сұр топырақта ол мүлдем аз. Кез келген
топырақ тек қана өлі минералды заттардан құралмайды, оның құрамында әр
уақытта азды-көпті тірі организмдер болады.Бұлар, негізінен топырақтың тірі
бөліктерін құрайтын түрлі микроорганизмдер мен қарапайым ұсақ жәндіктер.
Олар топырақтың бір бөлігі саналады, сондай-ақ өсімдіктердің тамырлары
да топырақтың тірі бөлігіне жатады. Микроорганизмдердің атқаратын негізгі
қызметі-өсімдіктер мен жануарлардың органикалық қалдықтарын шірітіп,
ыдыратып, жай қосылыстарға, суға, көмір қышқыл газға, аммиакқа және басқа
да заттарға айналдыру.Топырақтардың климаты, жер бедері биіктігі әр түрлі
болуына қарай жеке облыстар арасында бір-бірінен едәуір айырмашылықтары
бар. Мысалы, Алматы облысында ашық қара қоңыр топырақтың қарашірік қабаты
25—35 см болса, қалыпты сұр топырақ пен шалғынды сұр топырақтың қарашірік
қабаттары тиісінше 22—27 және 50—70 см болады.Бұл облыстардың
топырақтарының қышқылды ортасы бейтарап, аздап сілтілі болып
келеді[10,34,38,72].
Оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстардағы ашық-қара қоңыр топырақтар
өзінің құрылымындағы қарашірік, азот және басқа құрамы жағынан жазықтықта
орналасқан ашық қара топырақтардан онша айырмашылығы болмайды, тек қана бұл
топырақта жалпы фосфор қоры аздап жоғары, карбонатты болады. Бұл
облыстардағы сұр топырақтардың құрамында органикалық заттар мен азотты
қосылыстардың азаюы өсімдік қалдықтарының біртіндеп ыдырамай, құрғақшылық
пен ыстықтың әсерінен өте тез күйіп кетуі,басқаша айтсақ өсімдік
қалдықтарындағы ыдырауға тиісті азотты органикалық заттардың жанып кетуінен
болады. Бұл топырақтардың жеңіл механикалық құрамдылары эрозияға ұшырағыш
келеді, сондықтан мұнда егіншілік үшін арнайы желден қорғаушы шаралар
жүзеге асырылады. Сапалы суарып әр түрлі тыңайтқыштарды жүйелі қолдану
арқылы ғана ауыл шаруашылығы дақылдарынан жоғары өнім алуға болады.
Оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстардың табиғи климаттық жағдайы ауыл
шаруашылығы дақылдарының қай түрін өсіруге де қолайлы. Суармалы жерлердің
болуы, жылы мерзімнің ұзақтығы, әрі пайдалы температураның молдығы-
жылылықты сүйетін бір жылдық немесе көп жылдық дақылдар өсіруге мүмкіндік
береді.Сондықтан да,егіншілік мәдениеті дегеніміздің өзі агрономиялық
мәселелердің үлкен ауқымын қамтиды. Бұл мәселелердің ішіндегі ең бастысы-
топырақтың құнарлылығын ұдайы арттыру және жерді тиімді пайдалану. Ғылыми
негізделген ұйымдастырушылық, экономикалық биологиялық және агрономиялық
шаралар комплексіде осыған кіреді.
1.2 Арпаның биологиялық және морфологиялық ерекшеліктері
Көптеген әдебиеттердің мәліметтеріне жүгінсек, жергелекті топырақ –
климат ерекшеліктеріне қарай арпаның өсу кезеңі 60 пен 120 күннің
аралығында созылып,сорттық белгілері бойынша ерте, орташа және кеш пісетін
топтарға бөлінеді. Сыртқы орта жағдайларына өте бейімділігінің арқасында
бұл дақылды құрғақ далалы аймақтан бастап,Қиыр Солтүстік және биік таулы
аудандардың егіс алқаптарынан да кездестіруге болады.Арпа астық
тұқымдастарға кіреді.
Арпа - біржылдық шөптектес өсімдік оның бойы сорттарына қарап 0,30 –
1 метрге дейін барады. Тамыры тік тамыр болып оның жан тамырлары көп
болады, топыраққа 40-50 см тереңдікке дейін кетеді.Өсе келе сабағының
түсіне қарап гүліде түсі өзгеше антоцианды сабақтарда сия түсті, ақ-жасыл
түстілерде ақ гүлдер пайда болады.Сабағы түкті және түксіз болады.
Сабағының жуан түрлері дән жетістіруде, ал сабағы жіңішке түрлері қоректік
үшін балауса масақ алуда егіледі. Жапырағы ретті күрделі үш жапырақ болып
алдыңғы екеуі қатар өсіп түкті болады.Кейінгі жапырағы жалғыз кейде 4-5
жпырақта кездеседі. Жапырақ пішіндері түрліше созылған сызықты, овалды
жұмыртқа және жүрек тәрізді болады.Гүлдері майда бесжапырақ (лепесток),иісі
болмайды. Гүл топтары саусақ секілді жайласып бір тобында 15-20 гүл болып
бұтақ қолдыққа жайғасады. Арпа өз-өзінен тозаңданады, себебі тозаңдануы
жабық гүл ішінде өтеді. Масағы 5 см болып түсі түрліше ішінде 1-4 данаға
дейін тұқымы болады. Арпа–ыстық сүйгіш өсімдік 9-10 градуста өнеді.Өсуіне
қолайлы жағдай 18-20 градус, арпаның толық пісіп жетілуі үшін сорттарына
қарап 1600-ден 3000 градус жылдық температураны құрайды. Күз айларында
төмен температурада 1-2 градуста еркін өседі, бірақ өсу процессі жай
жүреді, өсу дәуірі сорттарына қарап 80-90 күннен 150-170 күнге дейін
созылады. Арпа ылғал сүйгіш өсімдік болып есептеледі. Арпа шыққаннан кейін
бір аптадан кейін тамырларында түйнектер пайда болады, оның өсу дәуірі
тұқым пайда бола бастағанда аяқталады, кейін төменгі бөлігінен бастап
жапырақтары сарғая бастайды.Орта Азия жағдайында тұқымының пісуі 10-15
күнді құрайды. Тұқымының 1000 данасы салмағы 100-200 грамм егілетін нормасы
200-300 мың дана гектар. Егістен алдын топырақ айдалған болу керек,
бараналап кесектері майдаланады, чизілденіп кейін жүгері егіледі,
жүгерінің қатар арасы 90см 8-10 см тереңдікте егіледі. Оның өніп шығуына 6-
7 күн уақыт кетеді. Өніп шыққан жүгерінің үстіне арпа егіледі. Арпа 5-6
күнде өніп шығады, жүгерінің алғашқы вегетация уақытында тамырлары жақсы
өркендеп жер үсті мүшелері кейін белсенді өсуге кіріседі.Арпада
тамырларымен жер үсті мүшелері тең қатар өркендейді. Арпада қалыңдық саны
300 мыңды құрады.Арпаның өсу және даму кезеңдеріндегі топырақ ылғалдылығы
мен температурасына талаптары біркелкі емес. Оның тұқымы 1-3°С жылылықта
өне бастайды, бірақ толық көктеуі үшін қолайлы 15-25°С температура
қажет.Жер бетіне көктеп шыққаннан бастап, толық піскен уақыт аралығында
бірнеше даму кезеңдерінен өтіп, әсіресе қысқы-көктемгі ылғал қорын тиімді
пайдаланады да, оңтүстік аудандарда шілде түскенге дейін дән түзіп үлгереді
[1,4,6,15].
Кез келген табиғи-климат аймақтарында өсірілетін сорттардың
биологиялық ерекшеліктеріне, топырақ ылғалдылығы мен құнарлылығының
деңгейі, енгізілетін тыңайтқыштар мөлшері,себу тәсілі және басқа да
факторларға байланысты оңтайлы тұқым себу мөлшерін анықтау–арпа егістігінде
сорттық агротехниканы қолданудағы өзекті мәселелердің бірі
[4,6,11,15,17,25,27,35,46,69].
Арпаның оңтайлы тұқым себу мөлшерін анықтау-өте жауапты
агротехникалық шара,өйткені бұл күтіп-баптау тәсілдерін жетілдіру мен
сыртқы орта жағдайларына жақсы бейімделген жаңа сорттардың
аудандастырылуына сәйкес әрдайым нақтылауды талап етеді.Агротехниканың осы
әдісінің мән-маңызы ылғалы жеткіліксіз жерлерде одан сайын арта түспек,
себебі тұқымның шектен тыс мөлшері қосымша шығынмен қатар өсімдіктердің
ойдағыдай дамуына қажетті топырақ ылғалының тиімсіз пайдалануына бірден-бір
себепші болады[4,8,11,61,64,66].Ал сирек егістік органикалық заттарды түзу
үшін күн энергиясын, топырақ құнарлылығы мен ылғалын толық пайдалана алмай,
нәтижесінде арамшөптермен ластанып, жоспарлы өнім денгейін қамтамасыз ете
алмайды. Неміс ғалымы E. Wolni [2] өсімдіктердің өсуі мен дамуын
тыңғылықты зерттей келіп, ауыл шаруашылығы дақылдарының қоректену алаңы
жөніндегі теорияны дамытуға қомақты үлес қосқан. Көптеген егістік және
зертханалық тәжірибелердің негізінде ол бірқатар дақылдардың оңтайлы
қоректену алаңын өсімдіктердің тіршілік жағдайларымен–құнарлылық,
ылғалдылық, топырақтың ластануы, аурулар мен зиянкестердің әсері және тағы
сол сияқты факторлармен байланыстыра отырып, ғылыми түрде негізді
дәлелдеген. Зиянкестер мен ауруларға, арамшөптерге қарсы бәсекелестікті
күшейту үшін егістіктің тығыздығын көбейту қажеттігі жөніндегі тұжырымдары
іс жүзіндегі егіншілікте қолданылатын айтарлықтай бетбұрыс болды.
Түрлі арпа сорттарының агротехникасы мен тұқым себу мөлшерін талдай
келіп, біршама авторлар сорт пен топырақ құнарлылығына байланысты оны
өсірудің дифференцивті тәсілін қолданудың астық түсімін арттырудағы аса
маңыздылығын атап өткен [2-10].
Агрономия ғылымында өсімдіктердің топырақ құнарлылығына сәйкес жиілігі
туралы екі қарама-қарсы пікір қалыптасқан.Біреулері құнарлы топырақта
сирегірек себудің қажеттігін айтады,өйткені неғұрлым топырақ қоректік
заттарға бай болса, ең жоғарғы өнім алу үшін соғұрлым себу материалы аз
кетеді [4, 6, 7, 11, 12, 13].
Академик Д.Н. Прянишников [15] өз уақытында:Астық егісіне мынадай
ережені қолдануға болады: тіршілік жағдайлары жақсарған сайын, егін сирек
болуы тиіс.Жалпы ережеден бір фактор–ылғал алынып тасталынады, яғни оның аз
мөлшерінде жиі егіс себу өзінен-өзі түсінікті себептермен тиімсіз,-деп
жазған болатын. Басқа зертеушілердің пікірінше, географиялық өсіру орнына
байланыссыз қоректік заттар және ылғалмен жақсы қамтамасыз етілген
топырақтарда тұқым себу мөлшерін көбейту қажет [4, 5, 6, 15, 16, 17].
Зерттеу нәтижелерінің қайшылығы тәжірибелердің әр түрлі топырақ-климат
жағдайларында жүргізілгендігінен болуы ықтимал.Демек, өсіру жағдайларына
байланысты арпаның тұқым себу мөлшерін сәтті түзету айтарлықтай
экономикалық әсер етуі мүмкін.
П.П. Васюков [15] мемлекеттік сорт сынау жүйесінің мәліметтеріне
сүйене отырып, арпаның тұқым себу мөлшерін жыл сайын дифференцивтендіру
арқылы ғана гектарына 2 центнерден артық қосымша өнім алуға болатынын
дәлелдеген.Автордың тұжырымдауынша, бұл жағдайда топырақтың құнарлылығы
және өсірілетін сорттардың түптену қабілеті, сондай-ақ тұқымның егістік
сапасы мен өнімділік қасиеттері есепке алыну тиіс. Өсімдіктердің жиілігі
топырақтың құнарлығына байланысты қалыптастыруды зерттеушілер олардың
түптену қасиетімен байланыстырады. Егіс танабындағы сабақтар саны
айтарлықтай дәрежеде өсімдіктердің түптілігімен анықталады, сол себепті
соңғы көрсеткіш арпа өнімі құрылымының өте маңызды элементтерінің бірінен
саналады. Дегенмен, бұл тұрғыда да ғалымдар арасында өсімдіктің түптенуі
жөнінде екі көзқарас қалыптасқан. Алғашқылары түптенуді қажетсіз құбылыс
деп тапса, кейінгілері оны өнім көтерудегі шешуші фактор ретінде
қабылдайды.
Д.Н. Прянишников және И.В. Якушкиннің [19] ғылыми пайымдауынша,
себілетін тұқымның мөлшері егістіктегі өсімдіктер жиілігін білдіретін соңғы
кезеңі емес, өйткені егістің жиі, не болмаса сирек болуы өсімдіктердің
белгілі бір дәрежеде түптенуімен теңестіріледі: сирек орналасқан өсімдіктер
көбірек түптенеді де, соның есебінен кейбір қолайлы жағдайларда жалпы сабақ
саның толықтырып, нәтижесінде масақтың ұзындығы, масақтағы дән саны және
1000 дәннің массасы тәрізді өнім құрылымының басты бөліктері арқылы жоғары
өнім түзуде ешбір кемшілігі болмайды. Дәл осындай құбылыстың айнымас
заңдылығын жақтайтындардың қатарында Алабушев В.А. [2], З.Б. Борисоник
[12,13], В.В. Глуховцев [18], Қ.Ш. Жаңабаев, Т.С. Саудабаев, И.С. Сейітов
[31], Д.А.Сыдық, Ж.І. Қожабаев, М.А.Сыдыков[68], және тағы басқалар да бар.
Керісінше, А.А.Сокол [65,66,67] мен Е.Г. Филипов [77] аз мөлшермен себілген
өсімдіктердің барынша жақсы түптенуі егістіктің сиректігін ешқандай
жағдайда толықтыра алмайды деген қағиданы бетке ұстайды. Олардың ойынша,
қалыпты тұқым себу мөлшері арқылы алаң бірлігіндегі өсімдіктердің оңтайлы
санын қалыптастыру аса күшті түптенумен салыстырғанда жоғары өнім алу үшін
сенімді кепіл болады. Бірқатар зерттеушілердің [30-35] есептеуінше, арпаның
себу мөлшері тұқымның ірілігіне де қарай өзгеріп отырады. Бұл жөнінде В.Я.
Юрьев [11] кезінде былай деп жазған: Ұсақ дәнмен салыстырғанда ірі дәндер
әр уақытта күшті және біркелкі өскіндер беретініне күмән жоқ. Егістік
жағдайда ірі дәндерден пайда болған өскіндер саны әрдайым басым келеді,
сондықтан мұндай ерекшелікті ірілігі әр түрлі тұқымның себу мөлшерін
анықтағанда міндетті түрде есепке алу қажет. Өсіру жағдайларына байланысты
жаздық арпаның тұқым себу мөлшері түрлі аймақтар бойынша бірталай шамада
ауытқиды.Мысалы Белорус ауыл шаруашылығы академиясының Могилев облысындағы
шымды орташа күлгінделген топырағында жүргізген тәжірибелерінде арпаның
Московский 121 сортының себу мөлшерін гектарына 6-дан 4 млн. дәнге азайту
өсімдіктердің өнімді түптілігін, масақтың дәнділігі мен толықтығын
жақсартатындығын Д.М.Андреев мен Р.Н. Егорова [4] дәлелдеген. А.Н. Анохин
[37] Белорус ғылыми зерттеу мекемелерінің эксперименттік деректерін
жинақтап қорыта келе, шым тезекті батпақты топырақтарда тыңайтқыштар мен
жауын-шашынның көлеміне байланыссыз арпаның оңтайлы тұқым себу мөлшері 2,0-
2,05 млн.дәнга екендігін хабарлайды. Оны гектарына 3,5 миллионға дейін
көтеру автордың пікірінше, тұқымның артық шығындалуына, нәтижесінде
егістіктің, әсіресе ылғалды жылдары жатып қалып, өнім ысырабына жол
берілуіне себепші болады.Чернигов ауыл шаруашылығы тәжірибе
станциясында П.Ф.Гаркавый және басқалардың [16] мәліметтері бойынша,
арпаның Носовский 2 және Черниговский 5 сорттарының ең жоғары өнімі
гектарына 4-5 млн.дән себілгенде алынған. Егістің жиілігін 6 миллионға
дейін көбейту дән құрамындағы азотты байланыстар мен күлді элементтерді
азайтып, тиісінше органикалық қосылыстардың үлесін көтерген.В.В. Докучаев
атындағы АШҒЗИ мен Воронеж ауыл шаруашылығы институтының зерттеулеріне
жүгінсек,Орталық Қара топырақты аймақта Докучаевский 1 және Вальтицки
сорттарының ең үйлесімді тұқым себу мөлшері 4-5 млн. дән болып табылады.
Тығыздығы одан әрі көбейтілген егістікте астықтың түсімі мен сапасы едәуір
төмендеп, тыңайтылған нұсқаларада өсімдіктердің жатып қалу жағдайлары жиі
байқалған [39, 40]. В.В.Глуховцев[18], В.Н.Громачевский, Ю.А.Грунцев
[24,25] және басқалардың Саратов, Краснодар ауыл шаруашылығы институтында
жүргізген тәжірибелері арпаның гектарына 3-4 млн. дән арасындағы себу
мөлшері өсімдіктердің өсіп-дамуына қолайлы жағдай туғызып, барлық жылдары
өнімнің өсуін тұрақты қамтамасыз еткен. Аталған авторлардың пікірінше, себу
мөлшерін көрсетілген көлемдегі шамадан кеміту егістіктің арамшөптермен
ластануына жол ашып, лажсыз қосымша шығынды талап етеді. Тюмень облысындағы
арпаның себу мерзімі және мөлшерімен жүргізілген ғылыми жұмыстар гектарына
5,5 млн. дән жиілігінің қалыпты жағдайда болып, ең жоғары өнімге қол
жеткізетіндігін нақтылы көрсеткіштер арқылы растайды. Тұқым мөлшерін одан
ары көтеру өнім құрылымының аса маңызды бөліктеріне және астық сапасына
айтарлықтай әсер етпеген [43]. Башкортостан А.А.Сахибгареев[62]
пайымдауынша, тұқымдық егістің көбею коэффициентін арттыру үшін гектарына 4
млн. себу мөлшерін қолданған тиімді. Мәселен, зерттеу барысында тұқымды 6-
дан 4 милионға дейін азайту шикі протеинді 1,7 %, 1000 дәннің массасын1,2 г
көбейтіп, оның егістік сапасы мен өнімділік қасиеттерін біршама арттырған.
М.А. Белоножко, Х.Х. Кусайнов, А.Б. Нұғманов [45] мәліметтерін сараптайтын
болсақ, Украинаның жеңіл саздақты қара топырағында олар тұқымының
дифференцивті жүйесін пайдаланудың артықшылығын айта келіп, арпаны
интенсивті технологиямен өсіргенде 3,5 млн.дәнга, ал ылғалды жылдары 4,0-
4,5 млн. себудің қажеттілігіне тоқталады. Мұндай жүйені енгізу арқылы көп
факторлы егістік тәжірибеде тұқым себу мөлшерінің өнім түзудегі үлес
салмағын арттырып қана қоймай, сонымен бірге астық өндірісінің тиімділігін
жоғарлатуға да үлкен мүмкіндік туады. Кейбір зерттеушілер [46, 47] дәннің
сапасы мен жалпы түсімін арттыруда гектарына 4 млн. дән себудің тиімділігін
бір ауыздан мақұлдаса, сондай-ақ қара топырақты емес орталық аудандарда
және Мәскеу облысының мәдениеттендірілген шымды күлгінді топырақтарында
арпаның осы көлеміне бедені қосып себуді ұсынады [48]. Жоғарыда аталған
аймақтардағы топырақтың шайылмаған және әлсіз шайылған түрлерінде себу
мөлшері 4,0-4,5 млн., орташа немесе күшті шайылғанда 5,0-5,5 млн. дәннен
болуы тиіс деп есептелінеді [49]. Бұрынғы Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы
метеорологиясы ғылыми-зерттеу институтының тәжірибе деректерін талдау Қара
топырақты емес аймақтағы арпаның оңтайлы тұқым себу мөлшерін анықтайтын
факторлардың бірі – ылғал режимі екендігін көрсетеді. Ылғалы жеткіліксіз
(ылғал шығыны 40-70 мм) және себу мөлшері гектарына 5 млн. дәннен кем
болған жағдайда салыстырмалы түрде сабақтар саны сирек қалыптасады, ал
өсімдіктері ылғалмен жақсы жабдықталған, тығыз өнімді сабақтар саны (800
данадан көп) – гектарына 5 млн. дәннен асыра сепкенде байқалады. Осы
көрсеткіштерді басты белгі ретінде ала отырып, айтылған аймақ үшін
төмендегідей ұсыныстар енгізілген: ылғалы жеткіліксіз жағдайда 3-4 млн.,
ылғалы орташа деңгейде 5-6 млн. және жоғары болғанда 7-9 млн. дән себу
[50]. В.А. Алабушев, М.Г. Ткачеваның [2,3] зерттеулері бойынша, тыңайтқыш
нұсқаларына байланыссыз себу мөлшерінің өнімді түптілікке тікелей әсері
бар. Алаң бірлігіндагі өсімдік саны ұлғайған сайын олардың өнімді түптілігі
азаяды немесе керісінше тұқым себуді 4,5-тен 2,5 млн. шамасына төмендету
түптілікті 1,9- дан 2,3-ке өсіріп, масақтың дәнділігі мен ірілігін
арттырған. Арпаның жоғары өнімін алу үшін екі фактордың маңызы зор.Ол
топырақтағы қоректі заттардың жеткілікті аясын жасап, соған сәйкес оңтайлы
өсімдік тығыздығын қалыптастыру. Бұл жөнінде жүргізілген тәжірибелер
негізінде бір шаршы метрдегі өсімдіктер санын 600 данаға дейін ұлғайту
егістік шығымдылығын төмендетіп, ал 500 дана болғанда өнімнің біршама
көбейетіндігі байқалған [51, 52].
Масақты дақылдың түсімі мен дәнінің технологиялық және өнімділік
көрсеткіштерінің шамасы кез келген жағдайда егістікте қолданылатын
агротехникалық шаралардың қысқа мерзімде әрі сапалы атқарылуына, яғни
шаруашылықтағы егіншілік мәдениетінің деңгейіне тікелей тәуелді. Осы
заңдылықты барынша қуаттайтын бірқатар зерттеушілер егіншілік мәдениеті
дамыған ауыл шарашылығы құрылымдарында арпаның себу мөлшерін гектарына 3,5-
2,5 млн. дәнге дейін төмендетуге болатындығын айтады [53, 54]. Бұл тәсілдің
материалдық және энергетикалық шығындарды азайтумен қатар, әсіресе жаңадан
шығарылған перспективті сорттардың жалпы тұқымының көбею коэффициентін
арттырып, өндіріске тезірек енгізілуіне теңдесі жоқ ықпал ететіндігі ақиқат
[55]. Э.Д. Неттевич, А.В. Сергеев, Е.В. Лязловтың [56] деректерін талдар
болсақ.
Орталық қара топырақты аймақтарда арпаның ең жоғары өнімі гектарына 5-
6 млн. себу мөлшеріне сай келетіндігі байқалады.Белогор тәжірибе
учаскесінде жүргізілген зерттеулерден мынадай мәліметтер алынған: 5 млн. —
7,1 цга, 6 млн.–40,3; 7 млн.–39,7 цга, ал А.В.Маркитанова, Л.М.
Бондареваның [57] деректері бойынша, дәл осындай себу мөлшері шаршы метр
алаңда 370 дана өсімдік, 510 дана сабақтардың түзілуін қамтамасыз еткен.
Украинаның шығыс аймағында арпаның қалыпты себу мөлшері 4,0-4,5 млн.га
делінсе, оны тұқымдық мақсатқа және көп жылдық шөптермен араластырып
сепкенде мөлшерін біршама азайтуға болады, ал интенсивті сорттарды
құнарлы топырақта өсіру кезінде тұқымды 15-20 пайызға, жонышқамен қосып
жамылғы дақыл ретінде пайдалану гектарына 3,5-3,0 млн.дәнге дейін
төмендетуді ұсынады [51].Жоғарыда айтылғандай, егіншіліктегі ғылыми-
техникалық прогрестің негізгі қорғаушы құралы ретінде өсірілетін сорттардың
астық шаруашылығындағы алатын орны айрықша.
Дәнді дақылдардың аудандастырылған сорттарының ішіндегі кез келгені
өндірісте интенсивті технологияны қолдануға жарай бермейді, сондықтан бұл –
табиғатынан өсімдік сабақтарының жіңішке әрі жұмсақ келетін арпа сорттарына
қойылатын басты талаптардың бірі. Ежелден арпа селекциясы үшін өсімдіктер
биіктігі белгісі жатып қалмайтын қысқа сабақты сорттар шығару бағытында
селекционер-ғалымдардың назарынан ешқашан тыс қалған емес. Сол себепті
жоғары агротехникалық шараны тиімді пайдаланып, енгізілетін тыңайтқыштар
бірлігіне (1 кг әсер етуші затқа 6-7 кг дәннен артық) сәйкес барынша
көлемді өнім түсімін қамтамасыз ететін интенсивті сорттар қажет. Мұндай
сорттар жоғары өнімі және сапасымен қатар жатып қалуға, құрғақшылық,
аурулар мен зиянкестерге төзімділігі, тағы сол сияқты бағалы қасиеттерімен
ерекшеленуі тиіс.Алаң бірлігіндегі өсімдіктер санының мөлшерден тыс
артықтығы олардың көбінесе жатып қалуына себепші болады. Мысалы,Қара
топырақты емес аймақта арпа егістігі жиі (10 жылдың тең жарымында)
жапырылып қалады, сондықтан да бұл дақылдың жатып қалуын болжау өзекті
мәселеге айналған.Осы теріс құбылысты болдырмау үшін топырақтағы ылғал
қоры, ауаның тәулікті температурасы мен жауын-шашынды негізге ала отырып,
бір шаршы метрдегі сабақтар санын 700 данадан асырмай қалыптастыру
ұсынылады [57].Алтай өлкесіндегі сорт сынау учаскелерінде жаздық арпаның ең
жақсы себу мөлшері анықталған.Атап айтсақ,Донецкий 4 сорты үшін далалы және
орманды – далалы аудандарда гектарына 4 млн., Красноярский 1 үшін тау
бөктерінде 6 млн., жоғары таулы алқапта 4 млн., өнгіш дән деп
есептелінеді.Егістік жиілігінің биіктік пен кеңістікке байланысты өзгеруін
сорттардың пісу мерзімі мен арпа өсімдіктерінің жатып қалуын болдырмау
шараларымен түсіндіреді [58].Бұрынғы Одақ көлемінде және сондай-ақ шетелде
ғалым-селекционерлер арпаның жоғары өнімді сорттарын шығарумен тынымсыз
айналысуда.Ылғалы жеткілікті аймақ үшін арпа сорттарының өнімділік
мүмкіндігі 60-70цга, өсімдіктер биіктігі 70-80см, Солтүстік Кавказ,
Оңтүстік–Шығыс, Орал, Сібір және Солтүстік Қазақстанның құрғақ далалы
аудандары үшін тиісінше 40-50 цга және 90-110см болуы жоспарланған
[26,64]. П.П.Васюков [15] және С.А.Ивкина [37] тәжірибе деректерін
толықтыру ретінде өсімдіктердің фитометрикалық көрсеткіштері мен егін
құрылымын есепке алуды ұсынады.Айталық, тұқым себу мөлшерінің 4 және 5 млн.
нұсқаларына сәйкес арпа түсімінің гектарына 40-50 центнер деңгейін
бағдарлап, олар тиісінше төмендегідей шамаларға ие болған: жапырақтың ең
көп алаңы 31,1 және 38,8 мың м2га,егістіктің фотосинтетикалық потенциалы
1,6-2,0 млн. м2га (күн, масақтағы дән массасы 0,8 және0,9 г, алаң
бірлігіндегі өнімді сабақтар саны 500 және 630 дана, өсімдіктер саны 300
және 370 дана, өнімді түптілік 1,7, өсімдіктердің жинар алдындағы
өміршеңдігі 75% шамасында).Румынияның құнарлы жерлерінде гектарына 3 млн.
тұқым себу мөлшерімен сыналған Miraj арпа сортының өнімі 50-60 цга болса,
ал топырақтың жеткілікті табиғи ылғалдылығы мен егіншілік мәдениеті жақсы
дамыған шаруашылықтарда оның өнімділігі 90-115 центнерге дейін
жеткен.Экономикалық тиімділігі жоғары өнім алу күні бұрын анықтап алатын
оңтайлы тұқым себу мөлшеріне байланысты және жыл сайын, қала берді егіс
танаптарына қарай әрдайым нақтылауды қажет етеді [62]. Германияда
интенсивті факторлардың жиынтығының негізінде жүргізілген зерттеулер
жемшөптік Mirena арпа сортының ұтымды себу мөлшері гектарына 3,6-3,8 млн.
өнгіш дән екендігін көрсетті.Мұндай егістіктегі өсімдіктер өсу кезеңінің
қолайсыз жағдайларына төзімді келіп, жоғары межелі өнім деңгейін құрауды
толық қамтамасыз еткен [64].Жоғарыда келтірілген ғылыми мәліметтермен қатар
осы тақырып аясын кең байтақ Қазақстанның сан алуан топырақ-климат
жағдайларында жүргізілген зерттеулердің нәтижелерімен толықтыруға болады.
Әдеттегідей біздің республикамызда да сан қилы табиғат құбылыстары
ұшырасатын таулы биіктіктен еңіске қарай созылып жатқан кеңістікке
байланысты талай-талай белдемдер қалыптасқан. Жалпы астықты аймақтар үшін
негізгі шектеулі фактор ретінде ылғалды атасақ, биік таулы аудандарда
жылудың жетіспеушілігі айқын байқалады. Сол себепті топырақ түзуші жыныстар
мен құбылмалы ауа райы ерекшеліктерінің жиынтығынан құралатын түрлі
географиялық белдеулерде жаздық арпаның себу мөлшері де біршама көлемде
ауытқып тұрады.Ақтөбе облысының қуаңшылық далалы сортаң жерлерінде арпаның
тұрақты өнімін алу үшін мелиоративті сүрі жер жақсы алғы танап болғанымен,
тұзданған топырақты игерудің бастапқы кезеңінде азот қосылыстарымен байыту
мақсатында оны жасыл сүрі жермен ауыстырып, алаң бірлігіне 350 дана өнгіш
дән себуді ұсынады[63]. Орал өңірінің қара қоныр топырақты құрғақ далалы
аймағында аудандастырылған Донецкий 8, Целинный 30 және перспективті
Карабалык 150 сорттарының агротехникалық тәсілдерін зерттей
келіп,К.А.Тулемисова [72] арпа дәнінің сапалы әрі жоғары өніміне қол
жеткізу үшін минералды тыңайтқыштардың N30P30 аясында қолайлы жылдары
гектарына 2,5 млн.,ал ылғалы аз қуаңшылық жағдайларда 2,0 млн. дән себу
жеткілікті деп есептейді. Егістік тәжірибенің өндіріске ұсынылған
үйлесімді нұсқаларында орта есеппен 1995-1997 жылдары 1,5-3,3 цга қосымша
өнім алынып, дән құрамындағы шикі протеиннің мөлшері 1,4-2,3 пайызға
көбейеді және 1000 дәннің массасы мен көлемдік салмағы артып, дәннің
қауыздылығы біршама төмендеген.Зерттеулерін аталған облыстың басқа
аудандарында жүргізген В.Степанов, А.Киселев [69], И.А. Кель [74] де
осындай тұжырымға тоқталған.
Красноводопад селекциялық станциясынан М.Е. Жаңабековтың [69]
хабарлағанындай, Оңтүстік Қазақстан облысының оңтүстік-батыс бөлігінде
ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген тәлімі аймақта гектарына 2,5 млн., ал
толық қамтамасыздандырылған тәлімі жерлерде 3,0-3,5 млн. дән себу арпаның
тұрақты әрі сапалы өнімін қалыптастырған.Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы
таулы белдеулерде және Шығыстың құрғақ далалы аудандарында гектарына 160-
180 кг тұқым жұмсалғанда арпаның ең жоғары өнімі түзіліп, астық сапасы
ешқандай төмендемеген. Егістіктің ылғалмен жақсы жабдықталуына байланысты
бұл жерлерде арпа шығымдылығын арттыру үшін топыраққа тұқыммен бірге
қатарлап 15-20 кгт үйіршіктелген суперфосфат енгізу ұсынылады [69].
Алматы облысының қатаң тәлімі жерінде арпаның Нутанс 187 сортының себу
мөлшерін зерттеген Р.А.Оразалиев [56] кезінде гектарына 4,5 млн.дән
шамасының оңтайлылығын анықтаған болатын. Дегенмен, арпа өсіру
технологиясын жетілдіру және жаңа өнімді Нутанс 970,Днепровский 435
сорттарының аудандастырылуына байланысты осы агротехникалық шара қайтадан
жан-жақты зерттеуге алынды. Көп жылдық зерттеулердің деректеріне сүйенсек,
жоспарлы өнім деңгейіне сәйкес жапырақ алаңының үлкен мәнін қалыптастыратын
жаңа сорттар үшін бұрыңғы ұсыныстардың жарамсыз екендігін көрсетеді. Торғай
облысының климатының құрғақтылығына байланысты 2,0-2,5 млн. тұқым
ұсынылса,ал Қостанай облысының бірінші аймағында 3,5-3,8; екінші–3,0-
3,5;үшінші аймағында – 2,5-3,0 млн. өнгіш тұқым себу қабылданған.
Қысқаша әдебиеттік шолуды қорыта келгенде, арпаның тұқымының ірілігі
мен себу мөлшері өсімдіктердің тіршілік ортасына байланысты айтарлықтай
шамада өзгеріп отырады. Сондықтан қаралған мәселелер нақты топырақ-
климаттық және агротехникалық жағдайларға, өсірілетін дақыл мен сорттардың
биологиялық ерекшеліктеріне қарай мұнан былай да тиянақты зерттеуді қажет
етеді.
1.3 Арпаның аудандастырылған сорттары
Арпа(Hordeum)–астық тұқымдасына жататын бір және көп жылдық дақыл.
Шыққан жері–Иран, Түркия,Армения.Адамдар неолит дәуірінде-ақ (б.з.б. 12 –
10 мың жыл) қолдан өсіре бастаған. Арпаның тамыр жүйесі шашақты. Сабағы –
қуыс, биіктігі 30 – 135 см, жапырағы таспа пішіндес. Жемісі – дәнек. Арпа
морфологиялық, биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес дақылдық арпа, эфиоптық
арпа және аласа бойлы арпа деп аталатын 3 түрге бөлінеді. Арпа дәнінде 45 –
67% крахмал, 7 – 26% белок, 7 – 11% пентозан, 1,7 – 2% сахароза, 3,5 – 7,0%
клетчатка, 2 – 3% май, 2 – 3% күл болады. Қазақстанда дақылдық Арпаның дәні
қос қатарлы және көп қатарлы екі түрі өсіріледі. Дәні қос қатарлы Арпаның
дәні масағының ортасында ғана болады. Ол сыра қайнатуға пайдаланылады. Дәні
көп қатарлы арпа спирт өндірісінде (6 қырлысы), азық-түлік және мал жемі (4
қырлысы) түрінде пайдаланылады. Арпаның бұлардан басқа жаздық және күздік
түрі бар.Жаздық арпа Қазақстанның барлық облыстарында егіледі.Күздік арпа
Қазақстанның оңтүстігі, оңтүстігі-шығыс аудандарында өсіріледі. Жаздық
бидай мен сұлыға қарағанда оның түсімі жоғары әрі 10 – 15 күн ерте
піседі.Арпаның Қазақстанда Нутанс-970, Бәйшешек, Сәуле, Береке-54,
Оңтүстік Қазақстан-43, т.б. сорттары өсіріледі.Арпа зиянкестері швед,
қаракөз, егеу, гессен шыбындары. Ауру қоздырғыштары қатты қаракүйе, тозаңды
қаракүйе, ақұнтақ, т.б. Арпаны екпестен бұрын формалинмен немесе ерте
көктемде, күзде гранозан, меркургексан препараттарымен дәрілеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплодық жұмыста ОҚО арпаны өндіру жағдайлары,оның өнімдерін көбейту
жолдары және арпа егістігінде азот тыңайтқышының маңыздылығы зерттелді.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының мақсаты. Оңтүстік Қазақстан облысының
аймағыңда астық өнімін молайтып, ауыл шаруашылығы өндірісінің тұрақтылығын
және бәсекелестік мүмкіндігін арттыру. Бұл мақсатта арпа дақылын өсіру
агротехникасын жетілдіру және ең жоғары өнім беретін агроценоз
параметрлерін айқындау, дән өніміне күшті әсер етуші фактор – азот
минералды тыңайтқышты беру (қолдану) мөлшерін, енгізу мерзімін және
әдістерін белгіліп, өндіріске енгізуге ұсыну.
Зерттеу жұмыстарының мақсатына жету үшін қойылған міндеттер:
- арпа дақылының өніміне және агроценозының құрылымына азот минералды
тыңайтқышты беру мөлшері мен енгізу әдістемелерінің әсерін зерттеп анықтау;
- азот тыңайтқыш беру мөлшері, мерзімі және енгізу әдістемелерінің
арпа дақылының буынаралықтары мен жапырақтарының морфофизиологиялық
көрсеткіштеріне әсерін анықтау;
Ғылыми жаңалық Оңтүстік Қазақстан облысының өңірінің өзгерген
агроэкологиялық жағдайында арпа егісіне азот минералды тыңайтқыштар
мөлшерін, мерзімін және әдістерін оңтайландырып, оны өсіру технологиясын
жетілдіру өзекті мәселе болып табылады.
Практикалық маңызы. Сондықтан менің дайындаған дипломдық жұмысымда
азот минералды тыңайтқыштарды анықтағанымыз, қандай көрсеткіштерді
алғанымыз келтіріледі. Оларды іс жүзінде керек болса жақсарту немесе дұрыс
қолдану жолдарын көрсетемін.
Дипломдық жұмыстың құрылысы мен көлемі. Дипломдық жұмыста кіріспе,
негізгі бөлімдер, қорытынды, қолданылған әдебиеттер келтірілген. Жұмыс
негізінен алты бөлімнен тұрады: аналитикалық бөлім, ғылыми зерттеу бөлімі,
тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау,
экономикалық, бизнес жоспар бөлімдері. Аналитикалық бөлімінде жұмыстың
тақырыбына сай әдебиетке шолу және зерттеудің қойылу мақсаты баяндалады.
Дипломдық жұмыстың тіршілік қаіупсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау
бөлімдерінде зертханадағы жүргізілген жұмыстардың техника және экология
қауіпсіздігі баяндалған. Экономикалық бөлімде жұмыстың экономикалық
тиімділігі, қажетті қаражат мөлшері мен шығындары есептелген. Бизнес
жоспарлау бөлімінде кәсіпорынға сипаттама беріліп, оны жүзеге асыру
тәуекелділігі баяндалған. Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылық
дақылдарының сорт сынау инспектурасының бөлімінің ғылыми қызметкерлері мен
лаборанттары қатысты
Беттер___Кесте ___Сурет ___Әдебиет ___
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ 8
1.1 Арпа өсетін аудандардың климаты мен топырағының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 Арпаның биологиялық және морфологиялық 10
ерекшеліктері ... ... ... ...
1.3 Арпаның аудандастырылған 18
сорттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Топырақ өндеу және оның 22
құнарлылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.5 Арпаның өсу кезеңдерінде топырақтағы жылжымалы қоректік заттарға
тыңайтқыштардың 31
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.6 Тыңайтқыштардың арпа өніміне 35
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.7 Әдебиетке шолуға(аналитикалық бөлім) 37
қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ...
2 ТӘЖІРИБЕЛІК 38
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2.1 Шаруашылықтың топырағы және олардың агрохимиялық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.2 Шаруашылықтың топырағы және олардың агрохимиялық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.3 Жауын-шашын мөлшері (көпжылдық, орташа және ақырғы екі жылғы
көрсеткіштері), олардың жыл мезгілдерінде түсуі, булануы, көктемгі
және қысқы ылғалды жинау 42
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ..
2.4 Тұқым шаруашылығы 44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
3 ЗЕРТТЕУ 48
НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
3.1 Тәжірибе жүргізу жағдайы және 48
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
3.2 Топырақ қабатының 50
тығыздығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
3.3 Топырақтағы ылғал қорының жинақталу 51
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4 Күздік арпаның егістігін арамшөптің 54
басуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
3.5 Топырақты өңдеу технологияларына байланысты және азот тыңайтқышын
қолданған жағдайда салыстырмалы өнімділігі ... ... ... ... 59
3.6 Күздік арпаны өсірудің жаңа агротехнологиясының экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
4 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті 65
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5 Қоршаған ортаны 74
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
6 Экономика ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
7 Бизнес-жоспар ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 82
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 96
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 97
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
СНиП 2.06.03.-85Мелиоративтік жүйелер және құрылымдар–М.,1986. 60 б.
СниП РК 4.01.02–2001.Сумен қамтамасыз ету.Сыртқы жүйелер және
құрылымдар. Астана;Құрылыс комитеті. ҚР экономика және сауда министрлігі,
2002 ж.
1.МҮТ 7.32 -2001 мемлекетаралық үлгі –талап. Ғылыми –зерттеу жұмысы
жайындағы есеп.Құрылымы мен рәсімдеу ережелері.
2.МҮТ 7.1 -84. Ақпарат,кітапхана және баспа істері жөніндегі үлгі-
талаптар жүйесі.Құжаттың әдеби көрсеткіштер сипаттамасы.Құжат жасаудың
жалпы талаптары мен ережелері.
АНЫҚТАМАЛАР
Топырақ - жер бетіндегі өсімдіктердің өніп-өсуінде мал азығымен және
су, ауамен қамтамасыз ететін бірден-бір табиғи зат.
Ауыл шаруашылық мелиорациясы – ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және
тұрақты өнім алу үшін, қолайсыз табиғи жағдайларды түбегейлі жақсарту
жолында қолданылатын ұйымдастыру-шаруашылық және техникалық шаралар жүйесі.
Әдеттегі(жүйектеп) суару тәсілі–бұл әдісті колданғанда су топырақ
бетіне суару жүйектер (бороздалары) арқылы таратылады.
Тамшылатып суару тәсілі–тазартылған суды арнайы тамшылатқыш
қондырғылар арқылы топыраққа тамшылар (тамшы соңынан тамшы) беріліп
сіңіріледі. Полиэтилен құбырлары арқылы су қысыммен беріледі де, топыраққа
тамшылатқыштар арқылы түседі
Суару жүйесі–белгілі жерді суаруға арналған су көздері мен бас саға,
тұрақты және уақытша тілінетін каналдар,гидротехникалық құрылыстар, жолдар,
өндірістік үйлер мен байланыс құрылыстары және жүйені басқару комплексі.
Суару режимі - ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және
суару нормасының мөлшерінің жинағы.
Транспирациялық коэффициенті–өсімдіктердің 1 тонна құрғақ зат жасау
үшін жұмсайтын (сабақтары, жапырақтары, тамырлары, дәндері т.б.) суының
мөлшері.
Суды пайдалану коэффициенті–топырақ бетінен буланатын және бір центнер
товарлы өнім (дән, шитті мақта, жеміс, картоп, шөп) жасау үшін жұмсалатын
судың мөлшері.
Жалпы булану коэффициенті–топырақ пен өсімдіктер бетінен буланған
сумен оның өсу дәуірі кезіндегі ауа дымқылдығы тапшылығының тәулік бойында
орташа мөлшерінің қосындысының арақатынасы.
Топырақтың су балансының тапшылығы - жобадағы өнімді өндіру үшін әр
гектар егістікке жіберілетін барлық судың мөлшері.
Суару нормасы-бір гектар жерді бір рет суаруға қажет болатын судың
мөлшері.
Суармалау нормасы–бір гектар егістікке дақылдардың өсу дауірі
мезгілінде жіберілетін судың жалпы мөлшері.
Су сіңіру-топырақ құрамындағы бос уақ текістерді (порларды) судың
өзінің ауыртпалық күші қысымы арқылы және оның сулана бастаған кезінде
пайда болатын капилляр күші арқылы біртіндеп сумен толтыру процесі.
Ауыспалы егіс учаскесі–белгіленген ротацияяға сәйкес әр қайсысында
дақылдар өзгеріп тұратын ауыспалы егіс танаптарына бөлінген ауыспалы егіс
жерінің көлемі.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР-Қазақстан Республикасы
ОҚО-Оңтүстік Қазақстан облысы
ж.ж.-жылдар
ж.б.-және басқалар
т.б.-тағы басқалар
га - гектар
ц - центнер
цга-1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
г -грамм
см-сантиметр
% -пайыз
м -метр
м2- шаршы метр
м3га - кубометр гектарына
кгга-1 гектарда килограмм есебі
гсм3- 1 куб сантиметрдегі грамм есебі
P- фосфор
N- азот
ә.е.з.- әсер етуші зат
с.е.- су ерітінді
э.к.- эмульсиялы концентрат
тг- теңге
тгга-1 гектарға, жұмсалған теңге
КІРІСПЕ
Оңтүстік Қазақстан негізгі ауыл шаруашылығы аудандарына жатады. Соның
ішінде Сайрам ауданы сүрлемдік жүгері және арпа өсіру шаруашылығымен
айналысады.Қазақстан егемендігінен кейін ауыл шаруашылығының суармалы
жерлері жеке меншікке бөлінуіне байланысты мал шаруашылығыда жылдам
өркендей бастады.Кейінгі жылдары мал тұяғы алдыңғы кеңес өкіметі жылдарына
қарағанда бірнеше есеге көбейіп кетті[5]. Сол үшін мал шаруашылығынан мол
өнім алуда жемшөп мәселесін шешу қажет болады.Бұл мәселеде мал азықтық
комплексіне кіретін өсімдіктердің бірі арпа есептелінеді.Арпа-
Қазақстанның бүкіл аудандарында жаппай өсірілетін негізгі мал азықтық
дақылдардың қатарына жатады.Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында арпаның
егістік көлемі 1,8 млн.га. Оның 90 пайызы мал азығына жұмсалатын болса,10
пайызы сыра өндірісінде қолданылады. Жарықтың экономикалық қатынасқа
байланысты еліміз де мал басының көбеюімен қатар, сыра өнеркәсібі жақсы
дамуда.Осы себепті бұл өнеркәсіп салаларының негізгі шикізаты арпа дәні
болғандықтан оған сұраныс артуда. Құрғақшылыққа төзімділігі мен дән
қоректілігінің құндылығына байланысты оның жемшөп құрылымындағы маңызы
ешқашан жоғалмақ емес. Шөл және шөлейт жерлердің өзінде арпаның түсімі
басқа жаздық дәнді дақылдармен салыстырғанда едәуір басым. Арпаның халық
шаруашылығындағы маңызы өте зор, оның дәнінен көптеген салада
пайдаланылатын сан алуан заттар жасалады. Арпа жармасы–бағалы әрі нәрлі
тағамдардың бірі.Арпаны тері илейтін, тоқыма және кондитер өнеркәсібімен
қатар медицинада да кеңінен қолданады.Ол әдетте сыра қайнататын өнеркәсіпте
таптырмайтын аса құнды шикізат ретінде ерекше орын алады.Арпаның дәні белок
пен крахмалға бай болғандықтан, одан малға жұғымды құнарландырылған құрама
жем дайындалады.Мал шаруашылығы, әсіресе шошқа мен құс өсіру дамыған сайын
бұл дақылдың қажеттілігі күн санап арта түсуде. Арпа дәнінің химиялық
құрамы өте күрделі. Шығарылатын сорттардың бағыты мен өсу ортасына
байланысты оның құрамында 12-14 % белок, 2-3 % май, 54-55 % крахмал, 5,5-
5,8 % клетчатка және 2-3 % күл кездеседі.Дәннің 85 пайызы құрғақ заттардан
түзіліп, мынандай химиялық қосылыстардан тұрады:көміртегі, азот, оттегі,
сутегі, күкірт, фосфор, калий, кальций, магний, темір және кремний.Бұларға
қосымша дәнде йод, бор, мырыш, темір, марганец, және сол сияқты сирек
кездесетін элементтер бар[39]. Олар кәдімгі жасушадағы физиологиялық және
биохимиялық процестердің бір қалыпты жүруіне айрықша ықпал етеді. [3,5,13].
Актуальдық проблемасы:Қазір арпа өткізуде біршама қиындықтар
туындауда. Бұрындары мемлекет барлық өнімді қабылдап алып,мал және құс
шаруашылықтарына тарататын. Қазір ол заман келмеске кеткен. Бүгінде бәріне
шаруашылықтар жүгіріп жүр.Осы ретте дәнді қалай бағаланып жатқанын да
сұрадық.2015 жылы дәндерінің бір келісі 15 теңгеге бағалануда. Бұл–төмен
баға.Еліміз бойынша 23 млн. тонна ақ астық қамбаға құйылып, оның басым
бөлігі экспортқа шықпай қалғаны белгілі. Оның үстіне өткен жылы күз жауын-
шашынды болып, біраз астық элеваторларға сыймай сыртта қалып қойды.
Шаруалар осы астықты ысырап қылмау үшін құс өсіретін шаруашылықтарға
арзанға сатты.Сол себепті дәнді дақылдарға, оның ішінде арпаға сұраныс
төмендеп, бағасы түсіп кетті.Дәндерге қатысты мәселені сөз еткенде,кейбір
ауылдарда қырман тапшылығы байқала бастағанын айтпай кетуге болмайды. Күзде
шаруалар дәндерді күн көзіне кептіру үшін ауыл арасындағы тас жолдарға
дейін жайып тастады.Кейбір ауылдарда кеңес заманында салынған қырмандар
тозып, олардың орнына үйлер түсіп кеткен.Кеңес заманында мал азығың қажетті
техникалардың бәрі Украинадан шыққан болатын. Бүгінде Украинадағы Петровск
зауыты жаңа техникаларды шығармайды. Қазіргі кезде облыстық шаруашылықтары
олармен байланыс орнатып, қосалқы бөлшектерді алып тұруға келісті.Осылайша
шаруалардың қолда бар ескі техникаларды жамап-жасқап, жұмыс істеуіне жағдай
туғызып отыр[6,9,14].
Жұмыстың мақсаттары:
1.Арпа дақылдың өнімділігін арттыру және сапасын жаңарту,ізденіс
шараларды зерттеу.
2.Арпа дақылдың–морфофизиологиялық көрсеткіштеріне әсерін аңықтау.
3.Арпаның егіншілік жүйесіндегі агротехникалық шараларын қалыптастыру.
4. Дән өніміне қүшті әсір етуші фактор-азот тыңайтқышты беру.
Бүгінде өмірімізге жаңа технологиялар дендеп еніп,арпа өсіруге үлкен
мүмкіндіктер туғызып отыр.Арпа-көп өнім беретін дақыл.Осы ретте арпаға азот
минерал тынайтқыш аса көп мөлшерде қажет ететінін естен шығармағанымыз
абзал.Арпаға неғұрлым көп суарған сайын және тиімді минералдық тыңайтқыш
берсе өнімділігі арта түседі.Қазіргі таңда ауылшаруашылығы саласына
тамшылатып суару жүйесі еніп жатыр.Осы ретте тамшылатып суару технологиясын
арпаға да пайдаланып, суды үнемдеп, мол өнім алудың жолын ойластырған жөн.
Бүгінде тамшылатып суару ісі Израильде қолданылатынын айта кетуіміз керек.
Дәнегінен кондитерлік өнім шығаруға шикізат алынса, сабағынан мал азығын
дайындаймыз.Еліміз Кедендік одаққа енгеннен кейін, Үкімет малды
семіртіп,Ресейге ет өткіземіз деп алдына таудай мақсат қойып отыр.Ет өткізу
мәселесін жолға қою үшін, ең алдымен мал азықтық шаруашылығын дамытуымыз
керек. Жалпы мал азығын өсіру ісі тізбектелген, яғни кластерлі өндірісті
дамытуға жол ашатынын айта кетуіміз керек.Айталық, мал азығын өсіретін
аймақтар,ет-сүт өндіруді және құс шаруашылығын дамытуды қоса алып жүруі
керек.Сонда, арпа және мал азықтық дәндер өсіру өзін артығымен ақтайтын
болады.
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Арпа өсетін аудандардың климаты мен топырағының сипаттамасы
Кез-келген жерде егіншілік жүйесін дамыту сол аймақтағы климат пен
топырақ жағдайларына байланысты.Топырақтың кұнарлылығын қаншама
жақсартқанымен,климат,ауа райын өзгерту мүмкін емес. Мұның өзі шаруашылықты
аймақтар бойынша мүмкіндігінше дұрыс мамандандыруды талап етеді.Ылғал
жеткіліксіз болған жағдайда да, артық болған жағдайда да егіннің жақсы
өнімін қамтамасыз етерліктей агротехникалық тәсілдерді қолдану осыған
сәйкес техниканы дұрыс пайдалану, мелиорацияны дамыту, тыңайтқыштарды
неғұрлым тиімді пайдалану сияқты іс-шаралардың бәрі қосылып, ауыл
шаруашылығының ауа райына тәуелділігін азайтуға көмектеседі. Климат топырақ
құралу процесінің бағытына және қарқынына әсер етеді. Метеорологиялық
жағдайлардың ішінде топырақ құралудағы басты рольді жауын-шашын,
температура және жел атқарады.
Топырақ ылғалының сарқылмас көзі және оның құнарлылығының басты
элементі-жауын-шашын.Топырақтың ылғалдылығын жауын-шашынның жылдың әр түрлі
маусымдарындағы мөлшері анықтайды. Жауын суларының бір бөлігі жер бетінен
буланатын болса, екінші бөлігі ылдиға қарай ағып кетеді. Тек үшінші бөлігі
ғана топыраққа сіңіп, ылғал қорын жасайды. Оны өсімдіктер пайдаланады.
Топырақтан өткен су ондағы заттарды ерітіп, химиялық процестердің
жеделдеуіне бағыттайды.Ал,топырақ үстімен аққан су оны жуып-шайып,эрозияға
шалдықтырады.Топыраққа сіңген су мөлшері жалпы жауын-шашын мөлшерімен ғана
анықталмайды.Топырақтағы ылғал қоры булануға, ауа температурасына, жер
бетіндегі ағысқа да байланысты болады. Сондықтан жылдық жауын-шашын мөлшері
ауа температурасымен, жер бедерімен және топырақтың қасиеттерімен өзара
байланыста болады және өзара тәуелді келеді.
Ауаның температурасы топырақтағы физикалық, химиялық бұзылудың
қарқынына және биохимиялық процестердің шапшаңдығына тікелей әсер етеді.
Сонымен бірге топырақтың ылғал мөлшері,оның булануы да температураға
байланысты[8,16,33,38].
Температура жоғарылаған сайын топырақтағы барлық химиялық және
биологиялық процестер,реакциялар жылдам жүріп,топырақтағы
микроорганизмдердің белсенділігі артады.Ал,температура төмендесе,
топырақтағы барлық процестер бәсеңдеп, микроорганизмдер әрекеті сөніп, қыс
түсісімен топырақ құралу процестері тоқтайды[4,9,14].
Топырақтың құралуына жел де қатысады.Ол топырақтың әр түрлі
бөлшектерін ұшырып әкетеді немесе ұшырып әкеледі.Жел көбінесе өсімдіктер
жамылғысы мен қорғалмаған үстірттердегі борпылдақ жыныстарды ұшырады. Бір
жерден жел ұшырған шаң, тозаң, құм, заттар басқа ойлау жерлерге жиналады.
Жел қарды да, сор жерлердің бетіндегі тұздарды да ұшырып әкетеді. Қарды
ұшырғанда жел арқылы топырақтағы ылғал қайта бөлінетін болса, тұздарды
ұшырғанда жер сортаңданады.
Температура жоғары кезде, жел ылғалдың булануын үдетеді. Жел — жалпы
жылылық пен ылғалдың реттеуші тетігі болып саналады. Далалық аймақта
топырақты кептіріп егістікті қурататын аңызақ жел жиі соғады. Бұл-зиянды
жел. Жауын-шашын, температура және желдің бірлескен әсерлерінің нәтижесінде
кейбір топырақтар жеткілікті, басқалары жеткіліксіз ылғалданып, кей жер
жылынып, кей жер жылынбай өсімдіктердің дамуына әртүрлі әсер етеді.
Егіншілікте ауаның салыстырмалы ылғалдығының да маңызы үлкен. Ылғалдың
азаюы құрғақшылыққа соқтырады. Ауа құрамындағы су буының ең көп кезі ерте
көктемге, қысқа және қара күзге дәл келеді, бұл кезде бір жылдық
дақылдардың вегетациялық кезеңі бастала қоймайды. Қерісінше, жаз айларында,
әсіресе,маусым,шілде айларында ауаның салыстырмалы ылғалдығы, көп жылдық
орташа мәліметтер көрсеткендей 30-40% артпайды, дәл осы кезде өсімдіктер
бойындағы су көп мөлшерде буланады [9,15,29,31,35,63,64,68,76,79].
Бұл аймақтардағы көп жылғы мәліметтерге қарағанда, маусым және шілде
айларында жауын-шашын өте аз жауады.Жаздағы болмашы мөлшерде ғана жауған
жауын-шашын топырақтың қоректендіретін қабатындағы ылғалды сақтауға жете
қоймайды.Осыған байланысты бұл жерлер жаздың ортасында топырақ қуаңшылығына
ұшырай бастайды, мұның өзі жоғары температурада ауа ылғалдығының азаюына
ұласады. Нәтижеде, ауыл шаруашылығы дақылдарының өсуіне көп зиян тиеді.
Аймақтың оңтүстік бөліктерінде кейбір жылдары көктем ақпан, наурыз
айларында шығады да сәуір айында нағыз айқын шөл өмірі басталады.Көктемнің
ерте көктеген өсімдіктері мамыр, маусым айларында-ақ ыстықтың әсерінен
қурай бастайды, тек жаздың құрғақшылығына әбден биімделген,тамырлары өте
тереңге кететін өсімдіктер ғана әлі біраз уақыт көгеріп тұра алады. Бұларға
жантақ, ақмия, сортаң шөптер, құм сексеуілі, жыңғыл және тасбеде жатады.
Бұл өсімдіктердің көбінің тамыры 2 метрден аса тереңге кетеді, сөйтіп олар
ылғалды өте тереңнен пайдаланады. Сұр топырақтардың кәдуілгі, ашық қара сұр
секілді түрлері кездеседі. Қоңыр сұр топырақ қоректік заттарының қоры
жағынан қалған екеуінен басымырақ келеді, ал ең құнарсыздауы ашық сұр
топырақ. Бұл топырақтардың әр түрлеріне қарай қарашірік қабатының қалыңдығы
10—20 сантиметрге жетіп,оның мөлшері 0,8-2,0 процентке дейін болады.Сұр
топырақтардың барлық түрлері калийге өте бай, ал азот пен фосфорға кедей
келеді. Айта кету керек, бұл топырақтарда фосфордың қоры біршама мол, бірақ
сіңімді түрі өте аз, ал оның негізгі себебі-карбонат тұздардың фосформен
суға ерімейтін және өсімдіктер оңай сіңіре алмайтын түрлерін түзуі болып
табылады[38,43,69,74,77].
Оңтүстіктің сұр топырағы карбонаттар мөлшері 7-8% болса,солтүстік
аудандарда 5-6% болады. Ал органикалық заттар мен азот, фосфор қоры жағынан
қара сұр топырақта бай. Ал, ашық сұр топырақта ол мүлдем аз. Кез келген
топырақ тек қана өлі минералды заттардан құралмайды, оның құрамында әр
уақытта азды-көпті тірі организмдер болады.Бұлар, негізінен топырақтың тірі
бөліктерін құрайтын түрлі микроорганизмдер мен қарапайым ұсақ жәндіктер.
Олар топырақтың бір бөлігі саналады, сондай-ақ өсімдіктердің тамырлары
да топырақтың тірі бөлігіне жатады. Микроорганизмдердің атқаратын негізгі
қызметі-өсімдіктер мен жануарлардың органикалық қалдықтарын шірітіп,
ыдыратып, жай қосылыстарға, суға, көмір қышқыл газға, аммиакқа және басқа
да заттарға айналдыру.Топырақтардың климаты, жер бедері биіктігі әр түрлі
болуына қарай жеке облыстар арасында бір-бірінен едәуір айырмашылықтары
бар. Мысалы, Алматы облысында ашық қара қоңыр топырақтың қарашірік қабаты
25—35 см болса, қалыпты сұр топырақ пен шалғынды сұр топырақтың қарашірік
қабаттары тиісінше 22—27 және 50—70 см болады.Бұл облыстардың
топырақтарының қышқылды ортасы бейтарап, аздап сілтілі болып
келеді[10,34,38,72].
Оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстардағы ашық-қара қоңыр топырақтар
өзінің құрылымындағы қарашірік, азот және басқа құрамы жағынан жазықтықта
орналасқан ашық қара топырақтардан онша айырмашылығы болмайды, тек қана бұл
топырақта жалпы фосфор қоры аздап жоғары, карбонатты болады. Бұл
облыстардағы сұр топырақтардың құрамында органикалық заттар мен азотты
қосылыстардың азаюы өсімдік қалдықтарының біртіндеп ыдырамай, құрғақшылық
пен ыстықтың әсерінен өте тез күйіп кетуі,басқаша айтсақ өсімдік
қалдықтарындағы ыдырауға тиісті азотты органикалық заттардың жанып кетуінен
болады. Бұл топырақтардың жеңіл механикалық құрамдылары эрозияға ұшырағыш
келеді, сондықтан мұнда егіншілік үшін арнайы желден қорғаушы шаралар
жүзеге асырылады. Сапалы суарып әр түрлі тыңайтқыштарды жүйелі қолдану
арқылы ғана ауыл шаруашылығы дақылдарынан жоғары өнім алуға болады.
Оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстардың табиғи климаттық жағдайы ауыл
шаруашылығы дақылдарының қай түрін өсіруге де қолайлы. Суармалы жерлердің
болуы, жылы мерзімнің ұзақтығы, әрі пайдалы температураның молдығы-
жылылықты сүйетін бір жылдық немесе көп жылдық дақылдар өсіруге мүмкіндік
береді.Сондықтан да,егіншілік мәдениеті дегеніміздің өзі агрономиялық
мәселелердің үлкен ауқымын қамтиды. Бұл мәселелердің ішіндегі ең бастысы-
топырақтың құнарлылығын ұдайы арттыру және жерді тиімді пайдалану. Ғылыми
негізделген ұйымдастырушылық, экономикалық биологиялық және агрономиялық
шаралар комплексіде осыған кіреді.
1.2 Арпаның биологиялық және морфологиялық ерекшеліктері
Көптеген әдебиеттердің мәліметтеріне жүгінсек, жергелекті топырақ –
климат ерекшеліктеріне қарай арпаның өсу кезеңі 60 пен 120 күннің
аралығында созылып,сорттық белгілері бойынша ерте, орташа және кеш пісетін
топтарға бөлінеді. Сыртқы орта жағдайларына өте бейімділігінің арқасында
бұл дақылды құрғақ далалы аймақтан бастап,Қиыр Солтүстік және биік таулы
аудандардың егіс алқаптарынан да кездестіруге болады.Арпа астық
тұқымдастарға кіреді.
Арпа - біржылдық шөптектес өсімдік оның бойы сорттарына қарап 0,30 –
1 метрге дейін барады. Тамыры тік тамыр болып оның жан тамырлары көп
болады, топыраққа 40-50 см тереңдікке дейін кетеді.Өсе келе сабағының
түсіне қарап гүліде түсі өзгеше антоцианды сабақтарда сия түсті, ақ-жасыл
түстілерде ақ гүлдер пайда болады.Сабағы түкті және түксіз болады.
Сабағының жуан түрлері дән жетістіруде, ал сабағы жіңішке түрлері қоректік
үшін балауса масақ алуда егіледі. Жапырағы ретті күрделі үш жапырақ болып
алдыңғы екеуі қатар өсіп түкті болады.Кейінгі жапырағы жалғыз кейде 4-5
жпырақта кездеседі. Жапырақ пішіндері түрліше созылған сызықты, овалды
жұмыртқа және жүрек тәрізді болады.Гүлдері майда бесжапырақ (лепесток),иісі
болмайды. Гүл топтары саусақ секілді жайласып бір тобында 15-20 гүл болып
бұтақ қолдыққа жайғасады. Арпа өз-өзінен тозаңданады, себебі тозаңдануы
жабық гүл ішінде өтеді. Масағы 5 см болып түсі түрліше ішінде 1-4 данаға
дейін тұқымы болады. Арпа–ыстық сүйгіш өсімдік 9-10 градуста өнеді.Өсуіне
қолайлы жағдай 18-20 градус, арпаның толық пісіп жетілуі үшін сорттарына
қарап 1600-ден 3000 градус жылдық температураны құрайды. Күз айларында
төмен температурада 1-2 градуста еркін өседі, бірақ өсу процессі жай
жүреді, өсу дәуірі сорттарына қарап 80-90 күннен 150-170 күнге дейін
созылады. Арпа ылғал сүйгіш өсімдік болып есептеледі. Арпа шыққаннан кейін
бір аптадан кейін тамырларында түйнектер пайда болады, оның өсу дәуірі
тұқым пайда бола бастағанда аяқталады, кейін төменгі бөлігінен бастап
жапырақтары сарғая бастайды.Орта Азия жағдайында тұқымының пісуі 10-15
күнді құрайды. Тұқымының 1000 данасы салмағы 100-200 грамм егілетін нормасы
200-300 мың дана гектар. Егістен алдын топырақ айдалған болу керек,
бараналап кесектері майдаланады, чизілденіп кейін жүгері егіледі,
жүгерінің қатар арасы 90см 8-10 см тереңдікте егіледі. Оның өніп шығуына 6-
7 күн уақыт кетеді. Өніп шыққан жүгерінің үстіне арпа егіледі. Арпа 5-6
күнде өніп шығады, жүгерінің алғашқы вегетация уақытында тамырлары жақсы
өркендеп жер үсті мүшелері кейін белсенді өсуге кіріседі.Арпада
тамырларымен жер үсті мүшелері тең қатар өркендейді. Арпада қалыңдық саны
300 мыңды құрады.Арпаның өсу және даму кезеңдеріндегі топырақ ылғалдылығы
мен температурасына талаптары біркелкі емес. Оның тұқымы 1-3°С жылылықта
өне бастайды, бірақ толық көктеуі үшін қолайлы 15-25°С температура
қажет.Жер бетіне көктеп шыққаннан бастап, толық піскен уақыт аралығында
бірнеше даму кезеңдерінен өтіп, әсіресе қысқы-көктемгі ылғал қорын тиімді
пайдаланады да, оңтүстік аудандарда шілде түскенге дейін дән түзіп үлгереді
[1,4,6,15].
Кез келген табиғи-климат аймақтарында өсірілетін сорттардың
биологиялық ерекшеліктеріне, топырақ ылғалдылығы мен құнарлылығының
деңгейі, енгізілетін тыңайтқыштар мөлшері,себу тәсілі және басқа да
факторларға байланысты оңтайлы тұқым себу мөлшерін анықтау–арпа егістігінде
сорттық агротехниканы қолданудағы өзекті мәселелердің бірі
[4,6,11,15,17,25,27,35,46,69].
Арпаның оңтайлы тұқым себу мөлшерін анықтау-өте жауапты
агротехникалық шара,өйткені бұл күтіп-баптау тәсілдерін жетілдіру мен
сыртқы орта жағдайларына жақсы бейімделген жаңа сорттардың
аудандастырылуына сәйкес әрдайым нақтылауды талап етеді.Агротехниканың осы
әдісінің мән-маңызы ылғалы жеткіліксіз жерлерде одан сайын арта түспек,
себебі тұқымның шектен тыс мөлшері қосымша шығынмен қатар өсімдіктердің
ойдағыдай дамуына қажетті топырақ ылғалының тиімсіз пайдалануына бірден-бір
себепші болады[4,8,11,61,64,66].Ал сирек егістік органикалық заттарды түзу
үшін күн энергиясын, топырақ құнарлылығы мен ылғалын толық пайдалана алмай,
нәтижесінде арамшөптермен ластанып, жоспарлы өнім денгейін қамтамасыз ете
алмайды. Неміс ғалымы E. Wolni [2] өсімдіктердің өсуі мен дамуын
тыңғылықты зерттей келіп, ауыл шаруашылығы дақылдарының қоректену алаңы
жөніндегі теорияны дамытуға қомақты үлес қосқан. Көптеген егістік және
зертханалық тәжірибелердің негізінде ол бірқатар дақылдардың оңтайлы
қоректену алаңын өсімдіктердің тіршілік жағдайларымен–құнарлылық,
ылғалдылық, топырақтың ластануы, аурулар мен зиянкестердің әсері және тағы
сол сияқты факторлармен байланыстыра отырып, ғылыми түрде негізді
дәлелдеген. Зиянкестер мен ауруларға, арамшөптерге қарсы бәсекелестікті
күшейту үшін егістіктің тығыздығын көбейту қажеттігі жөніндегі тұжырымдары
іс жүзіндегі егіншілікте қолданылатын айтарлықтай бетбұрыс болды.
Түрлі арпа сорттарының агротехникасы мен тұқым себу мөлшерін талдай
келіп, біршама авторлар сорт пен топырақ құнарлылығына байланысты оны
өсірудің дифференцивті тәсілін қолданудың астық түсімін арттырудағы аса
маңыздылығын атап өткен [2-10].
Агрономия ғылымында өсімдіктердің топырақ құнарлылығына сәйкес жиілігі
туралы екі қарама-қарсы пікір қалыптасқан.Біреулері құнарлы топырақта
сирегірек себудің қажеттігін айтады,өйткені неғұрлым топырақ қоректік
заттарға бай болса, ең жоғарғы өнім алу үшін соғұрлым себу материалы аз
кетеді [4, 6, 7, 11, 12, 13].
Академик Д.Н. Прянишников [15] өз уақытында:Астық егісіне мынадай
ережені қолдануға болады: тіршілік жағдайлары жақсарған сайын, егін сирек
болуы тиіс.Жалпы ережеден бір фактор–ылғал алынып тасталынады, яғни оның аз
мөлшерінде жиі егіс себу өзінен-өзі түсінікті себептермен тиімсіз,-деп
жазған болатын. Басқа зертеушілердің пікірінше, географиялық өсіру орнына
байланыссыз қоректік заттар және ылғалмен жақсы қамтамасыз етілген
топырақтарда тұқым себу мөлшерін көбейту қажет [4, 5, 6, 15, 16, 17].
Зерттеу нәтижелерінің қайшылығы тәжірибелердің әр түрлі топырақ-климат
жағдайларында жүргізілгендігінен болуы ықтимал.Демек, өсіру жағдайларына
байланысты арпаның тұқым себу мөлшерін сәтті түзету айтарлықтай
экономикалық әсер етуі мүмкін.
П.П. Васюков [15] мемлекеттік сорт сынау жүйесінің мәліметтеріне
сүйене отырып, арпаның тұқым себу мөлшерін жыл сайын дифференцивтендіру
арқылы ғана гектарына 2 центнерден артық қосымша өнім алуға болатынын
дәлелдеген.Автордың тұжырымдауынша, бұл жағдайда топырақтың құнарлылығы
және өсірілетін сорттардың түптену қабілеті, сондай-ақ тұқымның егістік
сапасы мен өнімділік қасиеттері есепке алыну тиіс. Өсімдіктердің жиілігі
топырақтың құнарлығына байланысты қалыптастыруды зерттеушілер олардың
түптену қасиетімен байланыстырады. Егіс танабындағы сабақтар саны
айтарлықтай дәрежеде өсімдіктердің түптілігімен анықталады, сол себепті
соңғы көрсеткіш арпа өнімі құрылымының өте маңызды элементтерінің бірінен
саналады. Дегенмен, бұл тұрғыда да ғалымдар арасында өсімдіктің түптенуі
жөнінде екі көзқарас қалыптасқан. Алғашқылары түптенуді қажетсіз құбылыс
деп тапса, кейінгілері оны өнім көтерудегі шешуші фактор ретінде
қабылдайды.
Д.Н. Прянишников және И.В. Якушкиннің [19] ғылыми пайымдауынша,
себілетін тұқымның мөлшері егістіктегі өсімдіктер жиілігін білдіретін соңғы
кезеңі емес, өйткені егістің жиі, не болмаса сирек болуы өсімдіктердің
белгілі бір дәрежеде түптенуімен теңестіріледі: сирек орналасқан өсімдіктер
көбірек түптенеді де, соның есебінен кейбір қолайлы жағдайларда жалпы сабақ
саның толықтырып, нәтижесінде масақтың ұзындығы, масақтағы дән саны және
1000 дәннің массасы тәрізді өнім құрылымының басты бөліктері арқылы жоғары
өнім түзуде ешбір кемшілігі болмайды. Дәл осындай құбылыстың айнымас
заңдылығын жақтайтындардың қатарында Алабушев В.А. [2], З.Б. Борисоник
[12,13], В.В. Глуховцев [18], Қ.Ш. Жаңабаев, Т.С. Саудабаев, И.С. Сейітов
[31], Д.А.Сыдық, Ж.І. Қожабаев, М.А.Сыдыков[68], және тағы басқалар да бар.
Керісінше, А.А.Сокол [65,66,67] мен Е.Г. Филипов [77] аз мөлшермен себілген
өсімдіктердің барынша жақсы түптенуі егістіктің сиректігін ешқандай
жағдайда толықтыра алмайды деген қағиданы бетке ұстайды. Олардың ойынша,
қалыпты тұқым себу мөлшері арқылы алаң бірлігіндегі өсімдіктердің оңтайлы
санын қалыптастыру аса күшті түптенумен салыстырғанда жоғары өнім алу үшін
сенімді кепіл болады. Бірқатар зерттеушілердің [30-35] есептеуінше, арпаның
себу мөлшері тұқымның ірілігіне де қарай өзгеріп отырады. Бұл жөнінде В.Я.
Юрьев [11] кезінде былай деп жазған: Ұсақ дәнмен салыстырғанда ірі дәндер
әр уақытта күшті және біркелкі өскіндер беретініне күмән жоқ. Егістік
жағдайда ірі дәндерден пайда болған өскіндер саны әрдайым басым келеді,
сондықтан мұндай ерекшелікті ірілігі әр түрлі тұқымның себу мөлшерін
анықтағанда міндетті түрде есепке алу қажет. Өсіру жағдайларына байланысты
жаздық арпаның тұқым себу мөлшері түрлі аймақтар бойынша бірталай шамада
ауытқиды.Мысалы Белорус ауыл шаруашылығы академиясының Могилев облысындағы
шымды орташа күлгінделген топырағында жүргізген тәжірибелерінде арпаның
Московский 121 сортының себу мөлшерін гектарына 6-дан 4 млн. дәнге азайту
өсімдіктердің өнімді түптілігін, масақтың дәнділігі мен толықтығын
жақсартатындығын Д.М.Андреев мен Р.Н. Егорова [4] дәлелдеген. А.Н. Анохин
[37] Белорус ғылыми зерттеу мекемелерінің эксперименттік деректерін
жинақтап қорыта келе, шым тезекті батпақты топырақтарда тыңайтқыштар мен
жауын-шашынның көлеміне байланыссыз арпаның оңтайлы тұқым себу мөлшері 2,0-
2,05 млн.дәнга екендігін хабарлайды. Оны гектарына 3,5 миллионға дейін
көтеру автордың пікірінше, тұқымның артық шығындалуына, нәтижесінде
егістіктің, әсіресе ылғалды жылдары жатып қалып, өнім ысырабына жол
берілуіне себепші болады.Чернигов ауыл шаруашылығы тәжірибе
станциясында П.Ф.Гаркавый және басқалардың [16] мәліметтері бойынша,
арпаның Носовский 2 және Черниговский 5 сорттарының ең жоғары өнімі
гектарына 4-5 млн.дән себілгенде алынған. Егістің жиілігін 6 миллионға
дейін көбейту дән құрамындағы азотты байланыстар мен күлді элементтерді
азайтып, тиісінше органикалық қосылыстардың үлесін көтерген.В.В. Докучаев
атындағы АШҒЗИ мен Воронеж ауыл шаруашылығы институтының зерттеулеріне
жүгінсек,Орталық Қара топырақты аймақта Докучаевский 1 және Вальтицки
сорттарының ең үйлесімді тұқым себу мөлшері 4-5 млн. дән болып табылады.
Тығыздығы одан әрі көбейтілген егістікте астықтың түсімі мен сапасы едәуір
төмендеп, тыңайтылған нұсқаларада өсімдіктердің жатып қалу жағдайлары жиі
байқалған [39, 40]. В.В.Глуховцев[18], В.Н.Громачевский, Ю.А.Грунцев
[24,25] және басқалардың Саратов, Краснодар ауыл шаруашылығы институтында
жүргізген тәжірибелері арпаның гектарына 3-4 млн. дән арасындағы себу
мөлшері өсімдіктердің өсіп-дамуына қолайлы жағдай туғызып, барлық жылдары
өнімнің өсуін тұрақты қамтамасыз еткен. Аталған авторлардың пікірінше, себу
мөлшерін көрсетілген көлемдегі шамадан кеміту егістіктің арамшөптермен
ластануына жол ашып, лажсыз қосымша шығынды талап етеді. Тюмень облысындағы
арпаның себу мерзімі және мөлшерімен жүргізілген ғылыми жұмыстар гектарына
5,5 млн. дән жиілігінің қалыпты жағдайда болып, ең жоғары өнімге қол
жеткізетіндігін нақтылы көрсеткіштер арқылы растайды. Тұқым мөлшерін одан
ары көтеру өнім құрылымының аса маңызды бөліктеріне және астық сапасына
айтарлықтай әсер етпеген [43]. Башкортостан А.А.Сахибгареев[62]
пайымдауынша, тұқымдық егістің көбею коэффициентін арттыру үшін гектарына 4
млн. себу мөлшерін қолданған тиімді. Мәселен, зерттеу барысында тұқымды 6-
дан 4 милионға дейін азайту шикі протеинді 1,7 %, 1000 дәннің массасын1,2 г
көбейтіп, оның егістік сапасы мен өнімділік қасиеттерін біршама арттырған.
М.А. Белоножко, Х.Х. Кусайнов, А.Б. Нұғманов [45] мәліметтерін сараптайтын
болсақ, Украинаның жеңіл саздақты қара топырағында олар тұқымының
дифференцивті жүйесін пайдаланудың артықшылығын айта келіп, арпаны
интенсивті технологиямен өсіргенде 3,5 млн.дәнга, ал ылғалды жылдары 4,0-
4,5 млн. себудің қажеттілігіне тоқталады. Мұндай жүйені енгізу арқылы көп
факторлы егістік тәжірибеде тұқым себу мөлшерінің өнім түзудегі үлес
салмағын арттырып қана қоймай, сонымен бірге астық өндірісінің тиімділігін
жоғарлатуға да үлкен мүмкіндік туады. Кейбір зерттеушілер [46, 47] дәннің
сапасы мен жалпы түсімін арттыруда гектарына 4 млн. дән себудің тиімділігін
бір ауыздан мақұлдаса, сондай-ақ қара топырақты емес орталық аудандарда
және Мәскеу облысының мәдениеттендірілген шымды күлгінді топырақтарында
арпаның осы көлеміне бедені қосып себуді ұсынады [48]. Жоғарыда аталған
аймақтардағы топырақтың шайылмаған және әлсіз шайылған түрлерінде себу
мөлшері 4,0-4,5 млн., орташа немесе күшті шайылғанда 5,0-5,5 млн. дәннен
болуы тиіс деп есептелінеді [49]. Бұрынғы Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы
метеорологиясы ғылыми-зерттеу институтының тәжірибе деректерін талдау Қара
топырақты емес аймақтағы арпаның оңтайлы тұқым себу мөлшерін анықтайтын
факторлардың бірі – ылғал режимі екендігін көрсетеді. Ылғалы жеткіліксіз
(ылғал шығыны 40-70 мм) және себу мөлшері гектарына 5 млн. дәннен кем
болған жағдайда салыстырмалы түрде сабақтар саны сирек қалыптасады, ал
өсімдіктері ылғалмен жақсы жабдықталған, тығыз өнімді сабақтар саны (800
данадан көп) – гектарына 5 млн. дәннен асыра сепкенде байқалады. Осы
көрсеткіштерді басты белгі ретінде ала отырып, айтылған аймақ үшін
төмендегідей ұсыныстар енгізілген: ылғалы жеткіліксіз жағдайда 3-4 млн.,
ылғалы орташа деңгейде 5-6 млн. және жоғары болғанда 7-9 млн. дән себу
[50]. В.А. Алабушев, М.Г. Ткачеваның [2,3] зерттеулері бойынша, тыңайтқыш
нұсқаларына байланыссыз себу мөлшерінің өнімді түптілікке тікелей әсері
бар. Алаң бірлігіндагі өсімдік саны ұлғайған сайын олардың өнімді түптілігі
азаяды немесе керісінше тұқым себуді 4,5-тен 2,5 млн. шамасына төмендету
түптілікті 1,9- дан 2,3-ке өсіріп, масақтың дәнділігі мен ірілігін
арттырған. Арпаның жоғары өнімін алу үшін екі фактордың маңызы зор.Ол
топырақтағы қоректі заттардың жеткілікті аясын жасап, соған сәйкес оңтайлы
өсімдік тығыздығын қалыптастыру. Бұл жөнінде жүргізілген тәжірибелер
негізінде бір шаршы метрдегі өсімдіктер санын 600 данаға дейін ұлғайту
егістік шығымдылығын төмендетіп, ал 500 дана болғанда өнімнің біршама
көбейетіндігі байқалған [51, 52].
Масақты дақылдың түсімі мен дәнінің технологиялық және өнімділік
көрсеткіштерінің шамасы кез келген жағдайда егістікте қолданылатын
агротехникалық шаралардың қысқа мерзімде әрі сапалы атқарылуына, яғни
шаруашылықтағы егіншілік мәдениетінің деңгейіне тікелей тәуелді. Осы
заңдылықты барынша қуаттайтын бірқатар зерттеушілер егіншілік мәдениеті
дамыған ауыл шарашылығы құрылымдарында арпаның себу мөлшерін гектарына 3,5-
2,5 млн. дәнге дейін төмендетуге болатындығын айтады [53, 54]. Бұл тәсілдің
материалдық және энергетикалық шығындарды азайтумен қатар, әсіресе жаңадан
шығарылған перспективті сорттардың жалпы тұқымының көбею коэффициентін
арттырып, өндіріске тезірек енгізілуіне теңдесі жоқ ықпал ететіндігі ақиқат
[55]. Э.Д. Неттевич, А.В. Сергеев, Е.В. Лязловтың [56] деректерін талдар
болсақ.
Орталық қара топырақты аймақтарда арпаның ең жоғары өнімі гектарына 5-
6 млн. себу мөлшеріне сай келетіндігі байқалады.Белогор тәжірибе
учаскесінде жүргізілген зерттеулерден мынадай мәліметтер алынған: 5 млн. —
7,1 цга, 6 млн.–40,3; 7 млн.–39,7 цга, ал А.В.Маркитанова, Л.М.
Бондареваның [57] деректері бойынша, дәл осындай себу мөлшері шаршы метр
алаңда 370 дана өсімдік, 510 дана сабақтардың түзілуін қамтамасыз еткен.
Украинаның шығыс аймағында арпаның қалыпты себу мөлшері 4,0-4,5 млн.га
делінсе, оны тұқымдық мақсатқа және көп жылдық шөптермен араластырып
сепкенде мөлшерін біршама азайтуға болады, ал интенсивті сорттарды
құнарлы топырақта өсіру кезінде тұқымды 15-20 пайызға, жонышқамен қосып
жамылғы дақыл ретінде пайдалану гектарына 3,5-3,0 млн.дәнге дейін
төмендетуді ұсынады [51].Жоғарыда айтылғандай, егіншіліктегі ғылыми-
техникалық прогрестің негізгі қорғаушы құралы ретінде өсірілетін сорттардың
астық шаруашылығындағы алатын орны айрықша.
Дәнді дақылдардың аудандастырылған сорттарының ішіндегі кез келгені
өндірісте интенсивті технологияны қолдануға жарай бермейді, сондықтан бұл –
табиғатынан өсімдік сабақтарының жіңішке әрі жұмсақ келетін арпа сорттарына
қойылатын басты талаптардың бірі. Ежелден арпа селекциясы үшін өсімдіктер
биіктігі белгісі жатып қалмайтын қысқа сабақты сорттар шығару бағытында
селекционер-ғалымдардың назарынан ешқашан тыс қалған емес. Сол себепті
жоғары агротехникалық шараны тиімді пайдаланып, енгізілетін тыңайтқыштар
бірлігіне (1 кг әсер етуші затқа 6-7 кг дәннен артық) сәйкес барынша
көлемді өнім түсімін қамтамасыз ететін интенсивті сорттар қажет. Мұндай
сорттар жоғары өнімі және сапасымен қатар жатып қалуға, құрғақшылық,
аурулар мен зиянкестерге төзімділігі, тағы сол сияқты бағалы қасиеттерімен
ерекшеленуі тиіс.Алаң бірлігіндегі өсімдіктер санының мөлшерден тыс
артықтығы олардың көбінесе жатып қалуына себепші болады. Мысалы,Қара
топырақты емес аймақта арпа егістігі жиі (10 жылдың тең жарымында)
жапырылып қалады, сондықтан да бұл дақылдың жатып қалуын болжау өзекті
мәселеге айналған.Осы теріс құбылысты болдырмау үшін топырақтағы ылғал
қоры, ауаның тәулікті температурасы мен жауын-шашынды негізге ала отырып,
бір шаршы метрдегі сабақтар санын 700 данадан асырмай қалыптастыру
ұсынылады [57].Алтай өлкесіндегі сорт сынау учаскелерінде жаздық арпаның ең
жақсы себу мөлшері анықталған.Атап айтсақ,Донецкий 4 сорты үшін далалы және
орманды – далалы аудандарда гектарына 4 млн., Красноярский 1 үшін тау
бөктерінде 6 млн., жоғары таулы алқапта 4 млн., өнгіш дән деп
есептелінеді.Егістік жиілігінің биіктік пен кеңістікке байланысты өзгеруін
сорттардың пісу мерзімі мен арпа өсімдіктерінің жатып қалуын болдырмау
шараларымен түсіндіреді [58].Бұрынғы Одақ көлемінде және сондай-ақ шетелде
ғалым-селекционерлер арпаның жоғары өнімді сорттарын шығарумен тынымсыз
айналысуда.Ылғалы жеткілікті аймақ үшін арпа сорттарының өнімділік
мүмкіндігі 60-70цга, өсімдіктер биіктігі 70-80см, Солтүстік Кавказ,
Оңтүстік–Шығыс, Орал, Сібір және Солтүстік Қазақстанның құрғақ далалы
аудандары үшін тиісінше 40-50 цга және 90-110см болуы жоспарланған
[26,64]. П.П.Васюков [15] және С.А.Ивкина [37] тәжірибе деректерін
толықтыру ретінде өсімдіктердің фитометрикалық көрсеткіштері мен егін
құрылымын есепке алуды ұсынады.Айталық, тұқым себу мөлшерінің 4 және 5 млн.
нұсқаларына сәйкес арпа түсімінің гектарына 40-50 центнер деңгейін
бағдарлап, олар тиісінше төмендегідей шамаларға ие болған: жапырақтың ең
көп алаңы 31,1 және 38,8 мың м2га,егістіктің фотосинтетикалық потенциалы
1,6-2,0 млн. м2га (күн, масақтағы дән массасы 0,8 және0,9 г, алаң
бірлігіндегі өнімді сабақтар саны 500 және 630 дана, өсімдіктер саны 300
және 370 дана, өнімді түптілік 1,7, өсімдіктердің жинар алдындағы
өміршеңдігі 75% шамасында).Румынияның құнарлы жерлерінде гектарына 3 млн.
тұқым себу мөлшерімен сыналған Miraj арпа сортының өнімі 50-60 цга болса,
ал топырақтың жеткілікті табиғи ылғалдылығы мен егіншілік мәдениеті жақсы
дамыған шаруашылықтарда оның өнімділігі 90-115 центнерге дейін
жеткен.Экономикалық тиімділігі жоғары өнім алу күні бұрын анықтап алатын
оңтайлы тұқым себу мөлшеріне байланысты және жыл сайын, қала берді егіс
танаптарына қарай әрдайым нақтылауды қажет етеді [62]. Германияда
интенсивті факторлардың жиынтығының негізінде жүргізілген зерттеулер
жемшөптік Mirena арпа сортының ұтымды себу мөлшері гектарына 3,6-3,8 млн.
өнгіш дән екендігін көрсетті.Мұндай егістіктегі өсімдіктер өсу кезеңінің
қолайсыз жағдайларына төзімді келіп, жоғары межелі өнім деңгейін құрауды
толық қамтамасыз еткен [64].Жоғарыда келтірілген ғылыми мәліметтермен қатар
осы тақырып аясын кең байтақ Қазақстанның сан алуан топырақ-климат
жағдайларында жүргізілген зерттеулердің нәтижелерімен толықтыруға болады.
Әдеттегідей біздің республикамызда да сан қилы табиғат құбылыстары
ұшырасатын таулы биіктіктен еңіске қарай созылып жатқан кеңістікке
байланысты талай-талай белдемдер қалыптасқан. Жалпы астықты аймақтар үшін
негізгі шектеулі фактор ретінде ылғалды атасақ, биік таулы аудандарда
жылудың жетіспеушілігі айқын байқалады. Сол себепті топырақ түзуші жыныстар
мен құбылмалы ауа райы ерекшеліктерінің жиынтығынан құралатын түрлі
географиялық белдеулерде жаздық арпаның себу мөлшері де біршама көлемде
ауытқып тұрады.Ақтөбе облысының қуаңшылық далалы сортаң жерлерінде арпаның
тұрақты өнімін алу үшін мелиоративті сүрі жер жақсы алғы танап болғанымен,
тұзданған топырақты игерудің бастапқы кезеңінде азот қосылыстарымен байыту
мақсатында оны жасыл сүрі жермен ауыстырып, алаң бірлігіне 350 дана өнгіш
дән себуді ұсынады[63]. Орал өңірінің қара қоныр топырақты құрғақ далалы
аймағында аудандастырылған Донецкий 8, Целинный 30 және перспективті
Карабалык 150 сорттарының агротехникалық тәсілдерін зерттей
келіп,К.А.Тулемисова [72] арпа дәнінің сапалы әрі жоғары өніміне қол
жеткізу үшін минералды тыңайтқыштардың N30P30 аясында қолайлы жылдары
гектарына 2,5 млн.,ал ылғалы аз қуаңшылық жағдайларда 2,0 млн. дән себу
жеткілікті деп есептейді. Егістік тәжірибенің өндіріске ұсынылған
үйлесімді нұсқаларында орта есеппен 1995-1997 жылдары 1,5-3,3 цга қосымша
өнім алынып, дән құрамындағы шикі протеиннің мөлшері 1,4-2,3 пайызға
көбейеді және 1000 дәннің массасы мен көлемдік салмағы артып, дәннің
қауыздылығы біршама төмендеген.Зерттеулерін аталған облыстың басқа
аудандарында жүргізген В.Степанов, А.Киселев [69], И.А. Кель [74] де
осындай тұжырымға тоқталған.
Красноводопад селекциялық станциясынан М.Е. Жаңабековтың [69]
хабарлағанындай, Оңтүстік Қазақстан облысының оңтүстік-батыс бөлігінде
ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген тәлімі аймақта гектарына 2,5 млн., ал
толық қамтамасыздандырылған тәлімі жерлерде 3,0-3,5 млн. дән себу арпаның
тұрақты әрі сапалы өнімін қалыптастырған.Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы
таулы белдеулерде және Шығыстың құрғақ далалы аудандарында гектарына 160-
180 кг тұқым жұмсалғанда арпаның ең жоғары өнімі түзіліп, астық сапасы
ешқандай төмендемеген. Егістіктің ылғалмен жақсы жабдықталуына байланысты
бұл жерлерде арпа шығымдылығын арттыру үшін топыраққа тұқыммен бірге
қатарлап 15-20 кгт үйіршіктелген суперфосфат енгізу ұсынылады [69].
Алматы облысының қатаң тәлімі жерінде арпаның Нутанс 187 сортының себу
мөлшерін зерттеген Р.А.Оразалиев [56] кезінде гектарына 4,5 млн.дән
шамасының оңтайлылығын анықтаған болатын. Дегенмен, арпа өсіру
технологиясын жетілдіру және жаңа өнімді Нутанс 970,Днепровский 435
сорттарының аудандастырылуына байланысты осы агротехникалық шара қайтадан
жан-жақты зерттеуге алынды. Көп жылдық зерттеулердің деректеріне сүйенсек,
жоспарлы өнім деңгейіне сәйкес жапырақ алаңының үлкен мәнін қалыптастыратын
жаңа сорттар үшін бұрыңғы ұсыныстардың жарамсыз екендігін көрсетеді. Торғай
облысының климатының құрғақтылығына байланысты 2,0-2,5 млн. тұқым
ұсынылса,ал Қостанай облысының бірінші аймағында 3,5-3,8; екінші–3,0-
3,5;үшінші аймағында – 2,5-3,0 млн. өнгіш тұқым себу қабылданған.
Қысқаша әдебиеттік шолуды қорыта келгенде, арпаның тұқымының ірілігі
мен себу мөлшері өсімдіктердің тіршілік ортасына байланысты айтарлықтай
шамада өзгеріп отырады. Сондықтан қаралған мәселелер нақты топырақ-
климаттық және агротехникалық жағдайларға, өсірілетін дақыл мен сорттардың
биологиялық ерекшеліктеріне қарай мұнан былай да тиянақты зерттеуді қажет
етеді.
1.3 Арпаның аудандастырылған сорттары
Арпа(Hordeum)–астық тұқымдасына жататын бір және көп жылдық дақыл.
Шыққан жері–Иран, Түркия,Армения.Адамдар неолит дәуірінде-ақ (б.з.б. 12 –
10 мың жыл) қолдан өсіре бастаған. Арпаның тамыр жүйесі шашақты. Сабағы –
қуыс, биіктігі 30 – 135 см, жапырағы таспа пішіндес. Жемісі – дәнек. Арпа
морфологиялық, биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес дақылдық арпа, эфиоптық
арпа және аласа бойлы арпа деп аталатын 3 түрге бөлінеді. Арпа дәнінде 45 –
67% крахмал, 7 – 26% белок, 7 – 11% пентозан, 1,7 – 2% сахароза, 3,5 – 7,0%
клетчатка, 2 – 3% май, 2 – 3% күл болады. Қазақстанда дақылдық Арпаның дәні
қос қатарлы және көп қатарлы екі түрі өсіріледі. Дәні қос қатарлы Арпаның
дәні масағының ортасында ғана болады. Ол сыра қайнатуға пайдаланылады. Дәні
көп қатарлы арпа спирт өндірісінде (6 қырлысы), азық-түлік және мал жемі (4
қырлысы) түрінде пайдаланылады. Арпаның бұлардан басқа жаздық және күздік
түрі бар.Жаздық арпа Қазақстанның барлық облыстарында егіледі.Күздік арпа
Қазақстанның оңтүстігі, оңтүстігі-шығыс аудандарында өсіріледі. Жаздық
бидай мен сұлыға қарағанда оның түсімі жоғары әрі 10 – 15 күн ерте
піседі.Арпаның Қазақстанда Нутанс-970, Бәйшешек, Сәуле, Береке-54,
Оңтүстік Қазақстан-43, т.б. сорттары өсіріледі.Арпа зиянкестері швед,
қаракөз, егеу, гессен шыбындары. Ауру қоздырғыштары қатты қаракүйе, тозаңды
қаракүйе, ақұнтақ, т.б. Арпаны екпестен бұрын формалинмен немесе ерте
көктемде, күзде гранозан, меркургексан препараттарымен дәрілеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz