Мақтаарал ауданы Арай ежелгі суармалы құмбалшықты сәл сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің динамикасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Шетелдерде агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің
қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2.Қазақстанда агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің қалыптасуы мен даму кезеңдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.Топырақ құрайтын табиғи процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Зерттеудің нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысы ауа райының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Топырақ және жер бедері өзгешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Өсімдіктер жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Зерттеудің нысаны мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Топырақты агрохимиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.6 Мақтаарал ауданы Арай а/ о ежелгі суармалы құмбалшықты сәл сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.7 Егіншілік жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Шетелдерде агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің
қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2.Қазақстанда агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің қалыптасуы мен даму кезеңдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.Топырақ құрайтын табиғи процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Зерттеудің нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысы ауа райының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Топырақ және жер бедері өзгешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Өсімдіктер жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Зерттеудің нысаны мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Топырақты агрохимиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.6 Мақтаарал ауданы Арай а/ о ежелгі суармалы құмбалшықты сәл сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.7 Егіншілік жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Топырақ қүнарлылығы — өсімдік және басқа организмдердің өмір сүру ортасы болуы, оларды керекті фак-торлармен қамтамасыз етудің кезі және экологиялық міндеттерді атқару қабідеттілігі. Қүнарлы топырақ ең алдымен мына талаптарға жауап беруі керек:
— өсімдікке қажетті оңтайлы су-ауалық және жылу жүргілерін қамтамасыз ету;
— қоректік заттардың сіңімді түрлерінің жеткілікті бо¬луы;
— өз қорынан және сырттан енгізілген қоректі заттар-ды топырақтың тиімді қабылдауын, шоғырлануын және айналып-озгеруін қамтамасыз ету;
— эрозияға қарсы тұру қабілеттілігі мен жаңа агротех-нологияларға бейімділігінің жоғары болуы;
— аз мерзім ішінде топырақтың фитоулылығын, фитопатогендерін жою, пайдалы жоне зиянды топырақ орга-низмдерініц арасындағы тепе-тендікті орнату, арамшөп-тердің тұқымдары мен вегетативті көбею органдарынан таза болуы.
Экспериментальды агрономияның бір санаты ретінде қүнарлылық — топырақ түзілімінің табиғи факторлары мен егіншінің өндірістік іс-әрекеттеріне байланысты ай-қындалатын, нақтылы сандық және сапалық өлшемдері (параметрлері) бар топырақтың объективті, өлшеуге келетін ондірістік, үдайы өндіруге болатын қасиеті. Ол-өнім өндірудің ақиқатты, бүлтартпайтын жағдайларының бірі.
Қүнарлықтың мына түрлері болады: табиғи жөне жасанды немесе тиімді.
Бірінші қүнарлылық адамның араласуынсыз топырақ түзілуінің табиғи процестерінің нотижесінде пайда бола¬ды. Қазіргі кезде таза түрінде бүл қүнарлылық тың жер-лергс тон болады.
Топырақты ауыл шаруашылығы ондірісінде пайдалана бастағанда, оны ондеу, әртүрлі дақылдар себу, тыңайт-қыштар енгізу, суару т.б. шаралардың салдарынан оның табиғи дамуында, жүргілері мен қасиеттерінде оте елеулі озгерістер пайда болады. Адамның іс-әрекеттерінің ноти-жесінде туындайтын, топырақта болатын сапалық және сандық озгерістер қүнарлылықтың жаңа түрі тиімді қүнарлылыққа айналады (1-3). Оның деңгейі ауыл шаруашы-лығы дақылдарының өнімділігімен айқындалады және ол үдайы осіп түруы қажет.
Әрбір топырақта коректік заттардың белгілі қоры бо¬лады, осімдік оның бір болігін пайдаланып отырады. Бүдан барып потенциалды қүнарлылық деген үғым туа-ды. Мысалы, қара топырақты потенциалды қүнарлылығы жоғары топырақ десек, сүр топырақты аталған күнарлы-лығы томенге жатқызамыз.
Топырақ қүнарлылығының белгілі бір кезенде (вегета¬ция кезеңінде, жыл бойы, ауыспалы егіс айналымында т.б.) озгеруі оның бастапқы деңгейімен салыстырылып сипатталады. Топырақ қүнарлылығы белгілі кезеңнен кейін бастапқы (алғашқы) қүнарлылық деңгейінен төмен-деп кетсе, оны толық емес үдайы өндіріс деп атаймыз, ал қүнарлылық бастапқы калпында сакталса, жай үдайы өндіріс, бастапкыдан жоғары болған жағдайда кеңітілген үдайы өндіріс деп атаймыз (4-6). Әрине, егінші озінің өндірістік іс-орекеттері арқылы қүнарлылықтың соңғы турін қалып-іастыруға үмтылуы тиіс.
— өсімдікке қажетті оңтайлы су-ауалық және жылу жүргілерін қамтамасыз ету;
— қоректік заттардың сіңімді түрлерінің жеткілікті бо¬луы;
— өз қорынан және сырттан енгізілген қоректі заттар-ды топырақтың тиімді қабылдауын, шоғырлануын және айналып-озгеруін қамтамасыз ету;
— эрозияға қарсы тұру қабілеттілігі мен жаңа агротех-нологияларға бейімділігінің жоғары болуы;
— аз мерзім ішінде топырақтың фитоулылығын, фитопатогендерін жою, пайдалы жоне зиянды топырақ орга-низмдерініц арасындағы тепе-тендікті орнату, арамшөп-тердің тұқымдары мен вегетативті көбею органдарынан таза болуы.
Экспериментальды агрономияның бір санаты ретінде қүнарлылық — топырақ түзілімінің табиғи факторлары мен егіншінің өндірістік іс-әрекеттеріне байланысты ай-қындалатын, нақтылы сандық және сапалық өлшемдері (параметрлері) бар топырақтың объективті, өлшеуге келетін ондірістік, үдайы өндіруге болатын қасиеті. Ол-өнім өндірудің ақиқатты, бүлтартпайтын жағдайларының бірі.
Қүнарлықтың мына түрлері болады: табиғи жөне жасанды немесе тиімді.
Бірінші қүнарлылық адамның араласуынсыз топырақ түзілуінің табиғи процестерінің нотижесінде пайда бола¬ды. Қазіргі кезде таза түрінде бүл қүнарлылық тың жер-лергс тон болады.
Топырақты ауыл шаруашылығы ондірісінде пайдалана бастағанда, оны ондеу, әртүрлі дақылдар себу, тыңайт-қыштар енгізу, суару т.б. шаралардың салдарынан оның табиғи дамуында, жүргілері мен қасиеттерінде оте елеулі озгерістер пайда болады. Адамның іс-әрекеттерінің ноти-жесінде туындайтын, топырақта болатын сапалық және сандық озгерістер қүнарлылықтың жаңа түрі тиімді қүнарлылыққа айналады (1-3). Оның деңгейі ауыл шаруашы-лығы дақылдарының өнімділігімен айқындалады және ол үдайы осіп түруы қажет.
Әрбір топырақта коректік заттардың белгілі қоры бо¬лады, осімдік оның бір болігін пайдаланып отырады. Бүдан барып потенциалды қүнарлылық деген үғым туа-ды. Мысалы, қара топырақты потенциалды қүнарлылығы жоғары топырақ десек, сүр топырақты аталған күнарлы-лығы томенге жатқызамыз.
Топырақ қүнарлылығының белгілі бір кезенде (вегета¬ция кезеңінде, жыл бойы, ауыспалы егіс айналымында т.б.) озгеруі оның бастапқы деңгейімен салыстырылып сипатталады. Топырақ қүнарлылығы белгілі кезеңнен кейін бастапқы (алғашқы) қүнарлылық деңгейінен төмен-деп кетсе, оны толық емес үдайы өндіріс деп атаймыз, ал қүнарлылық бастапқы калпында сакталса, жай үдайы өндіріс, бастапкыдан жоғары болған жағдайда кеңітілген үдайы өндіріс деп атаймыз (4-6). Әрине, егінші озінің өндірістік іс-орекеттері арқылы қүнарлылықтың соңғы турін қалып-іастыруға үмтылуы тиіс.
1. Агрохимические методы исследования. - М., 1975
2. Агрохимия (под ред.Б.Ягодина). - М., 1989
3. Әуезов Ә.Ә., Атакулов Т.А., Сулейменова Н.Ш. Егіншілік. Алматы «Сөздік-словарь» 2005.
4. Елешев P., Смагұлов Т., Балғабаев Ө. Агрохимия жене тыңайтқыш қолдану жүйесі. — Алматы, 2000
5. Елешев P., Елюбаев С, Смағұлов Т. Топырақ химиясы. -Алматы, 2005
6. Журбицкий З.И. Теория и практика вегетационного ме-тода. - М., 1968
7. Королев Ю.А. Банк агрохимических данных Республики Казахстан. - Кемерово, 2004
8. Методические указания по проведению комплексного мониторинга плодородия почв земель сельскохозяйственного назначения. - М., 2003
5. Елешев P., Елюбаев С, Смағұлов Т. Топырақ химиясы. -Алматы, 2005
6. Журбицкий З.И. Теория и практика вегетационного метода. - М., 1968
7. Королев Ю.А. Банк агрохимических данных Республи-ки Казахстан. - Кемерово, 2004
8. Методические указания по проведению комплексного мониторинга плодородия почв земель сельскохозяйственного назначения. - М., 2003
9. Методическое руководство по проведению агрохимичес-кого обследования почв сельскохозяйственных угодий. -Шортанды, 2006
10. Минеев В.Г., Лебедева А.А. История агрохимии и методологии агрохимических исследований. — М., 2003
11. Мирзадинов Р., Дүйсенбеков С.Д.,Үсен Қ. Қазақстан топырақтары. Орысша-қазақша сөздік. Алматы-2008.
12. Михайлов Н.Н., Книпер В.П. Определение потребности растений в удобрениях. - М., 1971
13. Научные основы и рекомендации по применению удобрений в Казахстане. - Алма-Ата, 1982
14. Пономарева А.Т., Елешев Р.Е. Система применения удобрений. - Алма-Ата, 1991
15. Практикум по агрохимии (под ред.В.Минеева). - М., 2001
16. Прянишников Д.Н. Избранные сочинения. - т.1. - М., 1967
17. Сеитов И.С. Егіс тәжірибелерін жүргізудін методикасы. Алма-Ата, 1990
18.Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М.,Агропромиздат, 1985г., с. 223-313
19.Слащев В.С., Искаков У.М. Экоструктуры Казахстана. Алма – Ата: “Рауан”, “Демеу”, 1992 -295 с.15. Охрана окружающей среды. Под.ред. 20.С.А. Брылова и профессора К.Штродки. - М: Высш.шк.,1985.283с.
21.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. - Алма – Ата: Ана тілі, 1991. - 182 с. 13.
22.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. - Алма - Ата: Ана тілі, 1991. - 192 с.14.
23.Кененбаев С.Б. Ресурсосберегающие технологии возделывания сельскохозяйственных культур на богарных и орошаемых землях Юга и Юго-востока Казахстана. // Тезисы докладов Международной научно-практической конференции. «Научные основы производства конкурентоспо-собной продукции сельского хозяйства». Усть-Каменогорск 2005.с.39 – 41. 24.Методические рекомендации «Биоэнергетическая оценка технологий возделывания сельскохозяйственных культур» Под общей ред. Еськова А.И. и Чмиля А.Н. – Шортанды.-1995.-58с
25. Методика государственного сортоиспытания с.-х. культур, 1971
26. Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылығы өңдірісін өркендету жұйесі. Алматы, «Издательство» Бастау ЖШС 2006 ж.
27. ӘН дипломдық жобаны ұйымдастыру . Дипломдық жұмыс. ӘН ОҚМУ 7.15 – 2010.
28. Раисов Б.О.Ғылыми зерттеу негіздері пәнінен дәріс жинағы. 5В080100-«Агрономия», 5В080800-«Топырақтану және агрохимия» студенттерге арналған. Шымкент, 2014. М.Әуезов атындағы ОҚМУ.165б.
29. Раисов Б.О., Моминова Ш. Агрохимиялық зерттеулер әдістемесі. Оқу құралы 050808-«Топырақтану және агрохимия» студенттерге арналған. 2009. М.Әуезов атындағы ОҚМУ.161б.
30. Раисов Б.О., Өмірзақ Т. Методические указания для выполнения дипломной работы для студентов специальности –Агрономия. 2011. М.Әуезов атындағы ОҚМУ.22б.
2. Агрохимия (под ред.Б.Ягодина). - М., 1989
3. Әуезов Ә.Ә., Атакулов Т.А., Сулейменова Н.Ш. Егіншілік. Алматы «Сөздік-словарь» 2005.
4. Елешев P., Смагұлов Т., Балғабаев Ө. Агрохимия жене тыңайтқыш қолдану жүйесі. — Алматы, 2000
5. Елешев P., Елюбаев С, Смағұлов Т. Топырақ химиясы. -Алматы, 2005
6. Журбицкий З.И. Теория и практика вегетационного ме-тода. - М., 1968
7. Королев Ю.А. Банк агрохимических данных Республики Казахстан. - Кемерово, 2004
8. Методические указания по проведению комплексного мониторинга плодородия почв земель сельскохозяйственного назначения. - М., 2003
5. Елешев P., Елюбаев С, Смағұлов Т. Топырақ химиясы. -Алматы, 2005
6. Журбицкий З.И. Теория и практика вегетационного метода. - М., 1968
7. Королев Ю.А. Банк агрохимических данных Республи-ки Казахстан. - Кемерово, 2004
8. Методические указания по проведению комплексного мониторинга плодородия почв земель сельскохозяйственного назначения. - М., 2003
9. Методическое руководство по проведению агрохимичес-кого обследования почв сельскохозяйственных угодий. -Шортанды, 2006
10. Минеев В.Г., Лебедева А.А. История агрохимии и методологии агрохимических исследований. — М., 2003
11. Мирзадинов Р., Дүйсенбеков С.Д.,Үсен Қ. Қазақстан топырақтары. Орысша-қазақша сөздік. Алматы-2008.
12. Михайлов Н.Н., Книпер В.П. Определение потребности растений в удобрениях. - М., 1971
13. Научные основы и рекомендации по применению удобрений в Казахстане. - Алма-Ата, 1982
14. Пономарева А.Т., Елешев Р.Е. Система применения удобрений. - Алма-Ата, 1991
15. Практикум по агрохимии (под ред.В.Минеева). - М., 2001
16. Прянишников Д.Н. Избранные сочинения. - т.1. - М., 1967
17. Сеитов И.С. Егіс тәжірибелерін жүргізудін методикасы. Алма-Ата, 1990
18.Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М.,Агропромиздат, 1985г., с. 223-313
19.Слащев В.С., Искаков У.М. Экоструктуры Казахстана. Алма – Ата: “Рауан”, “Демеу”, 1992 -295 с.15. Охрана окружающей среды. Под.ред. 20.С.А. Брылова и профессора К.Штродки. - М: Высш.шк.,1985.283с.
21.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. - Алма – Ата: Ана тілі, 1991. - 182 с. 13.
22.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. - Алма - Ата: Ана тілі, 1991. - 192 с.14.
23.Кененбаев С.Б. Ресурсосберегающие технологии возделывания сельскохозяйственных культур на богарных и орошаемых землях Юга и Юго-востока Казахстана. // Тезисы докладов Международной научно-практической конференции. «Научные основы производства конкурентоспо-собной продукции сельского хозяйства». Усть-Каменогорск 2005.с.39 – 41. 24.Методические рекомендации «Биоэнергетическая оценка технологий возделывания сельскохозяйственных культур» Под общей ред. Еськова А.И. и Чмиля А.Н. – Шортанды.-1995.-58с
25. Методика государственного сортоиспытания с.-х. культур, 1971
26. Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылығы өңдірісін өркендету жұйесі. Алматы, «Издательство» Бастау ЖШС 2006 ж.
27. ӘН дипломдық жобаны ұйымдастыру . Дипломдық жұмыс. ӘН ОҚМУ 7.15 – 2010.
28. Раисов Б.О.Ғылыми зерттеу негіздері пәнінен дәріс жинағы. 5В080100-«Агрономия», 5В080800-«Топырақтану және агрохимия» студенттерге арналған. Шымкент, 2014. М.Әуезов атындағы ОҚМУ.165б.
29. Раисов Б.О., Моминова Ш. Агрохимиялық зерттеулер әдістемесі. Оқу құралы 050808-«Топырақтану және агрохимия» студенттерге арналған. 2009. М.Әуезов атындағы ОҚМУ.161б.
30. Раисов Б.О., Өмірзақ Т. Методические указания для выполнения дипломной работы для студентов специальности –Агрономия. 2011. М.Әуезов атындағы ОҚМУ.22б.
Ф.7.15-06
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Тұрысбек А.Н.
Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы құмбалшықты сәл сортаңданған
шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің динамикасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В080800 мамандығы – Топырақтану және агрохимия
Шымкент, 2016ж.
Ф.7.15-07
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
б.ғ.к. Г.И.Елибаева
__________________
“_____”______2016 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы құмбалшықты сәл
сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің
динамикасы
5В080800 мамандығы – Топырақтану және агрохимия
Орындаған: Тұрысбек А.Н.
Ғылыми жетекшісі
а.ш.ғ.д, профессор Раисов Б.О.
Шымкент, 2016 ж.
Диплом жұмысындағы келісім парағы
Ф.7.15-11
Тақырыбы: Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы құмбалшықты сәл
сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің
динамикасы
Тұрысбек А.Н.___________________________
АП – 12– 2к тобының студенті
(А.Ж.Т., қолы)
Кеңесшілер:
Еңбекті қорғау және тіршілік Экономика бойынша
қауіпсіздігі бойынша
_________________________
_________________________
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
_________________________ _________________________
(күні, қолы)
(күні, қолы)
Қоршаған ортаны қорғау Бизнес жоспар
бойынша
бойынша
_________________________ _________________________
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
_________________________ _________________________
(күні, қолы)
(күні, қолы)
Норма бақылау
_________________________
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
________________________
(күні, қолы)
Ф.7.15-08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
Агротехнология кафедрасы
Мамандығы 5В080800 – Топырақтану және агрохимия
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
б.ғ.к .
Г.И.Елибаева
___________________
“_____”__________2016ж.
Дипломдық жұмыс орындауға
ТАПСЫРМА №
Студент: Тұрысбек Ақжайық Нұрлыбекқызы АП-12-2к
Жұмыс тақырыбы: Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы құмбалшықты
сәл сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің
динамикасы
Университет бойынша бекітілген бұйрық №_ с__ _ __ ____ __ 201
ж.
Аяқталған жобаны тапсыру мерзімі ___ _________ 2016 ж.
Жұмыстың бастапқы
мәліметтері________________________ ________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
_
Жеке тапсырма: Сарыағаш ауданы Ошақты а о ежелгі суармалы құмбалшықты сәл
сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің
динамикасы
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАНЫҢ МАЗМҰНЫ
№ Бөлімдер Орындалу мерзімі Кеңесші
1 Аналитикалық бөлім Манабаев Н.Т.
-050806
2 Технологиялық бөлім Раисов Б.О.
3 Тіршілік қауіпсіздігі
4 Қоршаған ортаны қорғау
5 Экономика
6 Бизнес жоспар
7 Қорытынды Раисов Б.О.
Кесте Диаграммалық материалдардың тізімі
№ Кесте диаграмма атауы Бет саны Орындалу Кеңесші
мерзімі
Тапсырманы өткізу мерзімі ____________ 2016 ж.
Дипломдық жоба жетекшісі ___________________ Раисов Б.О.
Тапсырманы орындауға алған студент ___________Тұрысбек А.Н..
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.1. Шетелдерде агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің
қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.2.Қазақстанда агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің қалыптасуы мен даму
кезеңдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.Топырақ құрайтын табиғи
процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Зерттеудің
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысы ауа райының
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... .
2.2 Топырақ және жер бедері
өзгешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Өсімдіктер
жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
2.4 Зерттеудің нысаны мен
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.5 Топырақты агрохимиялық зерттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.6 Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы құмбалшықты сәл
сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің
динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.7 Егіншілік
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
Аннотация
Дипломдық жұмыста Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы құмбалшықты
сәл сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің
динамикасы көрсетілген. Топырақтардын физико-химиялық қасиеттері,неғізгі
жылжымалы қоректік заттардың мөлшеріне қарай топтастыру, негізгі
ауылшарушылық дақылдарының берілетін тыңайтқыштардың гектарлық мөлшері
(дозасы) беру мерзімі мен тәсілдер, агроқұрылымдарда ауыспалы егістерді
енгізу және игеру, топырақ өндеудің дұрыс және тиімді жүйесін
қолдану,ұсыныстар берілген.
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста келесідей мемлекеттік үлгі-талаптарға сілтемелер
жасалды:
1. МҮТ 7.32-2001. Мемлекетаралық үлгі–талап. Ғылыми–зерттеу жұмысы
жайындағы есеп. Құрылымы мен рәсімдеу ережелері.
2. МҮТ 7.1-84. Ақпарат, кітапхана және баспа істері жөніндегі үлгі-
талаптар жүйесі. Құжаттың әдеби көрсеткіштер сипаттамасы. Құжат
жасаудың жалпы талаптары мен ережелері.
3. СНиП 2.06.03.-85 Мелиоративтік жүйелер және құрылымдар –М., 1986. 60
б.
4. СниП РК 4.01.02 – 2001. Сумен қамтамасыз ету. Сыртқы жүйелер және
құрылымдар. Астана; Құрылыс комитеті. ҚР экономика және сауда
министрлігі, 2002 ж.
5. МҮТ 7.32 -2001 мемлекетаралық үлгі –талап. Ғылыми –зерттеу жұмысы
жайындағы есеп. Құрылымы мен рәсімдеу ережелері.
6. МҮТ 7.1 -84. Ақпарат, кітапхана және баспа істері жөніндегі үлгі-
талаптар жүйесі. Құжаттың әдеби көрсеткіштер сипаттамасы. Құжат
жасаудың жалпы талаптары мен ережелері.
Анықтамалар
Агроөнеркәсіптік кешен – азық-түлік өнімдерін өндіруге және ауыл
шаруашылығы шикізаттарынан көпшілік тұтынатын өнеркәсіп тауарларын шығаруға
бағытталған сала.
Агрохимиялық қызмет - ауылшаруашылығына
агрохимиялық қызмет корсетуде қатысты шаралар
жұйесі.
Агрохимиялық талдау – өсімдіктің, топырақтың, жемшөптің, тыңайтқыштің,
пестицидтің, ауылшаруашылығы өнімдерінің зертхана жағдайында сапасын
анықтау.
Ауыспалы егіс – екпе дақылдар мен жердің ғылыми негізде егіс
танаптарындағы белгілі уақыт аралығында алмасып отыруы.
Жалпы өнім – белгілі бір уақыт аралығында өндірілген өнім көлемі.
Жалпы азот – топырақ құрамындағы азоттың жалпы мөлшері.
Қарашірік – құнарлықты анықтайтын және топырақтың жоғарғы қабатындағы
қара қоңыр түсті органикалық зат.
Қоректіқ аумақ – әр өсімдіктің тамырын қоркктендірктін жер аумағы.
Нитрат азоты – азот қышқылында және оның тұзы құрамында болатын азот.
Өнімді ылғал қоры – өнімге тікелей әсері бар топырақтағы өсімдіктер
пайдаланатын ылғал мөлшері.
Сортан топырақ – сортан жағдайда қалыптасқан топырақ.
Топырақ картасы – белгілі бір жерде топырақ түрлерінің орналасуын
көрсететін карта.
Топырақтың потенциалды құнарлылығы – оны топырақтағы қоректік заттардың
жалпы мөлшері анықтайды.
Топырақтың нәтижелі құнарлылығы – оны топырақтағы қоректік заттардың
жылжымалы (өсімдікке сіңімді) түрлерінің мөлшері анықтайды. Қоректік
заттардың жылжымалы түрлеріне олардың суда, әлсіз қышқылдарда еритін
қосылыстары және алмаса сіңірілген күйдегі түрлері жатады.
Топырақтың сіңіру қабілеті – оның ерітіндідегі түрлі заттардың
молекулалары мен иондардын өз бойына сіңіріп және ұстап қалу қабілеті.
Топырақтың физикалық сіңіру қабілеті – топырақ бөлшектерінің әр түрлі
заттардың молекулаларын тарту күшімен сіңіріп, өз бойында ұстап тұру, оң
немесе теріс адсорбциясы. Топырақ бөлшектерінің бетінің көлемі неғұрлым
үлкен болса, соғұрлым оның физикалық сіңіру қабілеті жоғары болады.
Топырақтың химиялық сіңіру қабілеті – химиялық реакциялар нәтижесінде
топырақтағы суда ерігіш тұздарынан қиын еритін немесе ерімейтін қосылыстар
түзіліп, топырақтың қатты күйіне ауысуы.
Топырақтың физика-химиялық немесе алмасып сіңіру қабілеті – теріс
зарядты топырақтың майда дисперсті коллоидты бөлшектердің, топырақ
ерітіндісіндегі катиондарды сіңіру. Мұнда топырақтың катты фазасынан
(бөлігінен) топырақ ерітіндісіне эквивалентті мөлшерде басқа катиондар
шығарылады.
Белгілер мен қысқартулар
ҚР – Қазақстан Республикасы
ж.ж. – жылдар
NРК – азот, фосфор, калий
ЕКЕА – ең кіші елеулі айырмашылық
ж.б. – және басқалар
т.б. – тағы басқалар
цга – 1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
см – сантиметр
% – пайыз
м – метр
ц – центнер
гсм3 – 1 куб сантиметрдегі грамм есебі
– кіші
– үлкен
млрд. – миллиард
А – өсіру технологиясы бойынша
В – гербицидтер
кгга – 1 гектарда килограмм есебі
с.к. – сулы концентрат
э.к. – эмульсиялы концентрат
с.д.т. – суға дайындалған түйіршік
Х – орташа жиынтық
т.с.с. – тағы сол сияқты
ә.з. – әсерлі зат
0С – температура
ТЭА - тұрақты экологмялық алаң
Кіріспе
Топырақ қүнарлылығы — өсімдік және басқа организмдердің өмір сүру ортасы
болуы, оларды керекті фак-торлармен қамтамасыз етудің кезі және экологиялық
міндеттерді атқару қабідеттілігі. Қүнарлы топырақ ең алдымен мына
талаптарға жауап беруі керек:
өсімдікке қажетті оңтайлы су-ауалық және жылу жүргілерін қамтамасыз ету;
қоректік заттардың сіңімді түрлерінің жеткілікті болуы;
өз қорынан және сырттан енгізілген қоректі заттар-ды топырақтың тиімді
қабылдауын, шоғырлануын және айналып-озгеруін қамтамасыз ету;
* эрозияға қарсы тұру қабілеттілігі мен жаңа агротех-нологияларға
бейімділігінің жоғары болуы;
* аз мерзім ішінде топырақтың фитоулылығын, фитопатогендерін жою, пайдалы
жоне зиянды топырақ орга-низмдерініц арасындағы тепе-тендікті орнату,
арамшөп-тердің тұқымдары мен вегетативті көбею органдарынан таза болуы.
Экспериментальды агрономияның бір санаты ретінде қүнарлылық — топырақ
түзілімінің табиғи факторлары мен егіншінің өндірістік іс-әрекеттеріне
байланысты ай-қындалатын, нақтылы сандық және сапалық өлшемдері
(параметрлері) бар топырақтың объективті, өлшеуге келетін ондірістік, үдайы
өндіруге болатын қасиеті. Ол-өнім өндірудің ақиқатты, бүлтартпайтын
жағдайларының бірі.
Қүнарлықтың мына түрлері болады: табиғи жөне жасанды немесе тиімді.
Бірінші қүнарлылық адамның араласуынсыз топырақ түзілуінің табиғи
процестерінің нотижесінде пайда болады. Қазіргі кезде таза түрінде бүл
қүнарлылық тың жер-лергс тон болады.
Топырақты ауыл шаруашылығы ондірісінде пайдалана бастағанда, оны ондеу,
әртүрлі дақылдар себу, тыңайт-қыштар енгізу, суару т.б. шаралардың
салдарынан оның табиғи дамуында, жүргілері мен қасиеттерінде оте елеулі
озгерістер пайда болады. Адамның іс-әрекеттерінің ноти-жесінде туындайтын,
топырақта болатын сапалық және сандық озгерістер қүнарлылықтың жаңа түрі
тиімді қүнарлылыққа айналады (1-3). Оның деңгейі ауыл шаруашы-лығы
дақылдарының өнімділігімен айқындалады және ол үдайы осіп түруы қажет.
Әрбір топырақта коректік заттардың белгілі қоры болады, осімдік оның бір
болігін пайдаланып отырады. Бүдан барып потенциалды қүнарлылық деген үғым
туа-ды. Мысалы, қара топырақты потенциалды қүнарлылығы жоғары топырақ
десек, сүр топырақты аталған күнарлы-лығы томенге жатқызамыз.
Топырақ қүнарлылығының белгілі бір кезенде (вегетация кезеңінде, жыл
бойы, ауыспалы егіс айналымында т.б.) озгеруі оның бастапқы деңгейімен
салыстырылып сипатталады. Топырақ қүнарлылығы белгілі кезеңнен кейін
бастапқы (алғашқы) қүнарлылық деңгейінен төмен-деп кетсе, оны толық емес
үдайы өндіріс деп атаймыз, ал қүнарлылық бастапқы калпында сакталса, жай
үдайы өндіріс, бастапкыдан жоғары болған жағдайда кеңітілген үдайы
өндіріс деп атаймыз (4-6). Әрине, егінші озінің өндірістік іс-орекеттері
арқылы қүнарлылықтың соңғы турін қалып-іастыруға үмтылуы тиіс.
Топырақ қүнарлылығының факторлары және оған керекті жағдайлары болады.
Факторларға топырақтан алы-натын азот және күлді элементтер, су, ауа,
белгілі бір дәрежеде жылу жатады, ал екінші жағдайларға осімдікті
факторлармен түрақты түрде қамтамсыз ететін топырақ жүргілерімен
қасиеттерінің жиынтығы жатады.
Топырақтың әртүрлі қасиеттері оның тиімді қүнарлығына теріс эсер етуі
мүмкін. Бүлардың қатарына мына-ларды жаткызуға болады: топырақтың артық
сілтілігі мен қышқылдығы; жер асты суының жоғары орналасуы жоне топырақта
еритін түздардың коп болуынан оның екінші (қосымша) түздануы; топырақтағы
осімдік тамырының осіп-таралатын қабатының тапшылығы; микрожербе-дерінің
тегіс еместігі; баурайдың оте тіктігі, егістікте ағаш-бүталардың, олардың
түбірлерінің, томпешіктердің, тастардың кеп болуы; арамшоптер, зиянкестер,
ауру қоздырғыштарының молдығы; топырақ улылығы; топырак,-тың сіңіру
сиымдылығының төмендігі; қарашіріндінің аз-дығы; топырақтың
микробиологиялық белсенділігінің на-шарлығы; осімдік тіршілігіне қажетті
факторлардың молшерден тыс коптігі немесе тапшылығы; топырақ қүрылымының
жоқтығы; топырақ тығыздығының, байла-ныстылығының және басқа агрофизикалық
қасиеттернің ауыл шаруашылығы дақылдарына және топырақ эрозиясын тудыратын
қолайсыз көрсеткіштері.
Топырақты жақсартуға кедергі болатын аталған факторлардың әсерін
томендету немесе түпкілікті жою үшін әртүрлі агромелиоративтік шаралар
қолданылады. Тек оларды дер кезінде жөне сапалы түрде іске асыра білу
Топырақтың органикалық -минералдық байлығындағы қөректік элементтерді
сіңімді түрлеріне көшіру топырақ пен атмосфералық жағдайлар (топырақтың
салымы мен түйіртпегі, температу-ра, ылғал, ауа, өсімдік тамырлары мен кіші
жандылар) және адам-ның өндірістік (ауыспалы егіс, өңдеу, суару, т.б.)
әрекеттері арқылы жүреді (7-10).
Құнарлылықты тұрақтандыру және топырақтың құнарлы қабатын сақтау,
топырақты аздап өңдеп бәсекелістікке қабілетті өнімді өндіру мәселелері
бұрыннан да, қазір де бар және бүкіл дүние жүзіндегі ауыл шаруашылығы
ғалымдары зерттеулерінің өте күрделі бағыты болып табылады. Зерттеулердің
бұл бағыты әрқашанда ауылшаруашылығы өндірісінің көптеген ғалымдары мен
практиктерін толғандырып отыр (11-13).
Зерттеулердің мақсаты: Дипломдық жұмыстың мақсаты. Топырақтың
күнарлылығы мен оның агрохимиялық көрсеткіштерінің өзгеруін бақылау
мақсатында жүргізілді. Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтерді топырақты
агрономиялық құжаттарын, егістікті кешенді түрде агрохимиялық жолмен
кұнарландыру және әрбір егілетін дақылдың ерекшелігіне сәйкес тыңайтқыш-
тарды қолдану жоспарын дайындау кезінде пайдаланады.
Біздің жүргізілген жұмыс тақырыбымыз жалпы өсімдік шаруашылығы
бағдарламасына сәйкес келеді, және бұл тақырып дипломдық жұмыстың
тақырыбына сәйкес келіп, толық жауап алынып отыр.
Зерттеулердің міндеті: осы ғылыми-зерттелген жұмыстың міндеті мынандай
болды.
- топырақтың кұнарлылығы мен оның агрохимиялық көрсеткіштерінің өзгеруін
бақылау;
- Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы құмбалшықты сәл сортаңданған
шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің динамикасысын
бақылау;
- жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстарының агротехникалық шаралардың
экономикалық пайдасын есептеп шығару;
- осы аймақта жұмыс істейтін жеке және фермерлік шаруашылықтарға
пайдалануына берілді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы
құмбалшықты сәл сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық
көрсеткішінің динамикасын бақылау және жүргізілген агротехникалық
шаралардың дұрыс екендігін ғылыми тұрғыда бірінші рет дәлелденді:
- ауылдық округінің аумағының топырағының агрохимиялық көрсеткішінің
динамикасы;
- ауылшаруашылық егістігін тиімді пайдалану уақыттарын дұрыс көрсету;
- ауылшаруашылық дақылдарына берілетін тыңайтқыштардың гектарлық мөлшері
(дозасы) мен беру мерзімі анықталып, бұл дақылдар өсірудің
технологиясын жетілдіруде маңызды рөл атқарады .
1 Әдебиетке шолу
Өсімдіктердің қоректенуіне қажетті элементтердің физиологиялық рөлі,
топырақтың агрономиялық көрсеткіштері, фотосинтез үрдісі, сондай-ақ
тыңайтқыштарды қолданудың негіздері тәжірибе жүргізу және агрохимиялық
зерттеу арқылы анықталады (14-16).
Агрохимиялық зерттеу әдістеме ғылымының агрономия үшін маңызы зор
екенін түсіндіре келе атақты агроном-химик Грандо: Агрономияның барлық
міндеттері, егер олардың мәнін байыбына жете ұғын-сақ, өсімдіктердің дұрыс
қоректену жағдайларын анықтап, дәл жүзеге асыру болып табылады, - деген.
Өсімдіктердің өнімін арттыру, оның сапасын жақсарту, топырақ
құнарлылығын көтеру тәсілдерін анықтау жолдарын іздестіру агрохимиялық
зерттеу әдістемесінде қарастырылады. Агрохимиялық зерттеу әдістемесі
белгілі бір жинақтаған тұрады. Оның зерттеу әдістері химия, физика,
математика, өсімдік физиологиясы, биологиялық химия, микробиология, то-
пырақтану тағы басқа ғылымдар арқылы толықтырылып отырады. Сондай-ақ, ғылым
үздіксіз дамып отыратындықтан мүлтіксіз дәл және мәңгілік талдау әдістерін
жасау немесе дайындау мүмкін емес. Олар түзетіліп, кемелдендіріліп
отырылады (17-19).
Агрохимиялық зерттеудің басты мәселелерінің бірі - өсімдік. Адамдардың
ең басты зерттейтін заттары-ның бірі және қамқорлық ететіні өсімдіктер, -
деп жазды К.А.Тимирязев. Ол өсімдіктердің қоректік зат-тарды қажетсінуін
анықтау және мүмкіндігінше дәл белгілеу үшін тиісті тәжірибе жүргізу керек
екендігін талай рет атап көрсетті. Қажетті заттарды өсімдіктердің
қаншалықты мөлшерде талап ететініне орай реттеп, дақылдардың биологиялық
ерекшеліктеріне сәйкес қолданған жағдайда агротехникалық талаптар да
сакталады. Мұның өзі агрохимиялық зерттеулер әдістемесінің басқа
ғылымдармен тығыз байланысты екенін дәлелдейді.
Агрохимиялық зерттеулер әдістемесінің екінші нысаны - топырақ болып
саналады. Топырақтың негізгі морфологиялық белгілерін, физикалық
қасиеттерін, құрамындағы қоректік заттардың жалпы және өсімдікке сіңімді
түрлерінің мөлшері мен өзгеруін агрохимиялық зерттеу әдістерінің көмегімен
анықтайды.
Аталған ғылымның үшінші нысаны – тыңайтқыштар. Тыңайтқыштардың құрамы
мен қасиеттері, олар-ды топыраққа енгізгенде өртүрлі өзгерістерге ұшырауы,
тыңайтқыш ңолдануды ауыспалы егістегі баска агротехникалық шаралармен
үйлестіру мәселелері зерттеледі.
Бұл нысандар бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан оларды
біріктіріп тексеру агрохимиялық зерттеулер әдістеме ғылымының басты
міндеті. Осы міндетті жүзеге асыру үшін агрохимиялық зерттеулер
әдістемесінде түрлі тесілдер қолданылады:
1. Егістік, вегетацяилық, лизиметрлік тәжірибелер. Бұл
тәжірибелердің көмегімен өсімдіктің қоректенуінде жеке химиялық
элементтердің маңызы, олардың дақылдар үшін қолайлы арақатынасы мен мөлшері
жөніндегі мәселелерді шешуге, өсімдіктердің қоректік заттарды сіңіру
механизмін зерттеуге мүмкіндік береді.
2. Өсімдік, топырақ, тыңайтқыштар үлгілерін сан-дық және сапалық
жағынан зерттеудің зертханалық тәсілі. Аталған тәсілді қолданып агрохимия
нысанда-рының құрамын жан-жақты талдауға болады.
3. Биофизикалық және микробиологиялық тәсілдер. Бұл тәсілдермен
физикалық құбылыстар мен микробиологиялық үрдістерді зерттейді.
4. Математикалық тәсілге тәжірибелердің нәтижелерін статистикалық өңдеу
жатады. Ол үшін дисперсиялық талдау кеңінен қолданылады.
Жоғарыда аталған тәсілдер зерттеу жұмыстарында өр уақытта тепе-тең
дәрежеде қолданылмайды, бірін-бірі алмастырмайды, керісінше, толықтырып
отырады. Толықтьфу нәтижесінде ғана зерттеу жұмыстарын жүйелі жүргізіп,
алга қойған мақсатқа жетуге болады. Себебі өсімдіктердің қоректенуіне
қолайлы жағдай тұғызу үшін тыңайтқыштарды қолданудың және олардың
топырақпен өрекеттесуін анықтаудың, олардың ара қатынасы мен топыраққа
енгізу тәсілдерін сақтаудың маңызы зор. Сондай-ак, агрохимиялық зерттеу
тәсілдерін ауыспалы егіс жүйесінің ерекшеліктері мен суармалы жерлердің
жағдайына сәйкес пайдаланған дұрыс.
1.1 Шетелдерде агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің қалыптасуы мен дамуы
Агрономиялық химияның негізі қаланып, ал химияда сандық талдау әдісі
толық дәрежеде жетілгеннен кейін агрохимиялық зерттеулер әдістеме ілімінің
қалыптасуы мен дамуына зор мүмкіндік туды, өйткені агрохимияның және
өсімдіктер физиологиясының негізгі мәселелерін шешу үшін ғылыми зерттеу
әдістемелер қажет болды.
XVII ғасырдың бас кезінде Я.Б.Ваи-Гельмонт (1579-1644 жж.) өсімдік
қорегі жөніндегі мәселені тәжірибе жүзінде шешуге сөтсіз де болса, алғаш
кадам жасаған болатын. Ол 1629 жылы өзінің бес жыл бойы құмыра ыдысқа
салынған топырақта жүргізген тәжірибесінің қорытындысын баяндады. Ауаның
құрамы белгісіз болғандықтан және көмір қышқыл газының өсімдіктің
қоректенуіне қатысатыны ешкімнің ойында болмағандықтан, Ван-Гельмонт
өсімдіктің өсуі үшін жалғыз су ғана жеткілікті деген қорытынды жасады.
Дегенмен өсімдік қорегі жөніндегі негізгі меселелерді тәжірибе жолымен
шешуге өрекеттену біртендеп арта берді. XVII ғасырдың ортасында неміс
хңмигі, өрі дөрігері И.Р.Глаубер (1604-1664 жж.) тәжірибе жүргізу арқылы
топырақка селитра косқ-анда дақылдың түсімі артатынын анықтады.
И.Р.Глауберден кейін 40 жыл өткен соң, Англияда 1699 жылы Вудворд Ван-
Гельмонттың қорытындысын тексеруге кірісті. Оның тәжірибесі бойынша жалғыз
өсімдігі жаңбыр суынан гөрі өзен суында жақсы, ал суға бақ-тың топырағын
біршама араластырса, өсімдіктің тіпті жақсы өсетіні байқалды. Сонымен
Вудворд тәжірибесі Ван-Гельмонттың пікірін теріске шағарды. Сөйтіп ол
топырақта өсімдіктің өсіп жетілуі үшін қажетті зат бар деген қорытынды
шығарды.
Англияда осы кезде жалпы өсімдік үшін минералды заттардың қызметін
мойындап қана қоймай, тәжірибе жолымен жеке элементтердің рөлін анықтау
жұмыстары жүргізілді. Мысалы, Гом 1756 жылы ыдысқа өсімдік өсіріп тәжірибе
жасау арқылы оның жақсы өсіп жетілуі үшін калий тұздары, ал 1795 жылы
Дендоналbд фосфор қышқылының тұздары қажет деген қорытынды жасады.
XVIII ғасырдың аяғында агрохимиялық зерттеулер әдістеме ілімінің
дамуында француз ғалымы А.Л.Лавуазье (1743-1794 жж.) зор еңбек сіңірді. Ол
өсімдіктегі зат алмасу үрдісін білу үшін өсімдік пен қоршаған ортаны
химиялық жолмен талдау қажет екенін тәжірибе жүргізу арқылы дәлелдеді.
Швейцариялық ғалым Н.Т.Соссюр (1767-1865 жж.) өсімдік күліне тыңғылықты
химиялық талдау жасап, минералды заттардың өсімдік организміне енуі
кездейсок емес деген қорытындыға келді. Соссюр топырақ құнарлылығына
қатысты тәжірибе жүргізіп, қарашірінді құрамында кездесетін минералды
заттардың өсімдікте де кездесетін көрсетті.
Өсімдіктің көміртек пен азотты ассимиляциялауы жөніндегі жүйелі ғылыми
жұмыстарымен өйгілі бол-ган француз ғалымы Ж.Б.Буссенго (1802-1887 жжі)
1837 жылдан бастап өсімдікті таза құмда өсіру жөнінде алгашқы тәжірибелер
жүргізді. Ол үшін қыз-дырылған құмға аздаған күл қосып, ешқандай
органикалық зат және өсімдіктің атмосферадагы азотқа қажетін анықтау үшін
азот енгізген жоқ. Осылайша ол вегетациялық әдістің негізін қалады. Сондай-
ақ Буссенгоны ең алғашқы агрохимиялық тәжірибе стан-сасын ұйымдастырушы деп
санауға болады. Ол 1834 жылдан бастап ауыспалы егістегі жеке элементтердің
кірісі мен шығысын есептеп шығаруға әрекет жаса-ды. Буссенго агрохимиялық
зерттеуде хймиялық талдаудың сандық тәсілдерін қолдану арқылы егіншіліктегі
заттардың айналымын анықтады.
Агрохимиялық зерттеу әдістемесінің дамуына ағылшындық ға^лым Д.Б.Лооз
(1814-1900 жж.) біршама үлес қосты. Ол 1843 жылы ғылыми мекеме - Ротамстед
тәжірибе стансасын ұйымдастырды. Мұнда тыңайтқыштардың дақылдарға әсерін
зерттеу мақсатында көпжылдық егістік тәжірибе салынды. Сөйтіп Ротамстед
тәжірибе стансасы агрохимиялық ғылыми әдістемелік орталыққа айналды.
Лооз 1836-1838 жылдары вегетациялық тәжірибелер жүргізу арқылы өсімдік
үшін фосфор-дың маңызын анықтады. Бұл тәжірибеде Лооз фосфор тыңайтқышы
ретінде күкірт қышқылымен өңделген сүйектің күлін пайдаланды. Ал 1840 және
1841 жылдары бұл тыңайтқыштың ауыл шаруашылығы дақылдарына әсерін егістік
тәжірибелерде сынады. Лооз 1843 жылы азот тыңайтқышының үдемелі мөлшерінің
бидай дақылына әсерін білу үшін егістік тәжірибе салды. Кейінірек ол көң
мен толық минералды тыңайтқыштардың әсерін салыстыру мақсатында түрлі
егістік тәжірибелер жүргізді.
Неміс окьімыстылары Висман мен Польсторф қыщқылмен өңделіп тазартылған
құмға күлдің құра-мына кіретін барлық химиялық элементтер мен азот қосып
дайындалған жасанды ортада өсімдік тым жақ-сы өскенін байқаған. Бүдан олар
...егер органикалық емес заттардың тиісті мөлшері топырақта еріген күйде
болмаса, өсімдіктің өсіп жетілуі тежеледі немесе мүлдем тоқтап қалады, -
деген қорытынды жасады. Висман мен Польсторф минералды заттардың (күл
элементтері) өсімдік қорегі екенін және оларды топы-рақтан алатынын
тәжірибе жүзінде дәлелдеді.
Сальм-Горстмар күл элементтері мен азоттың өсімдіктің қоректенуіндегі
маңызын әдістемелік жағынан зерттеді.
Ол ңүмда және суда дақылдар өсіру әдістерін қол-данды. 1846 жылы алғаш
рет органикалық заттар жоқ жасанды ортада сұлы егіп тәжірибе жасады. Мұнда
тек күл элементтері берілсе өсімдік айтарлықтай жақсы өспейтінін, ал
сіңімді түрдегі азотты қосу оның өсіп жеміс беруіне әсер ететінін керсетті.
Сондай-ақ Сальм-Горстмар қоректік ортадан жеке қоректік элементтерді
шығарып тастау әдісін қолдана отырып олардың қажеттілігін анықтады.
XVIII ғасырда есімдіктің минералды заттарды пай-далануы жөніндегі
тәжірибелердің көпшілігі суда өсімдік өсіру әдісі бойынша жүргізілді. 1856
жылы Кноп Макерндегі, Штекгард Тарандтегі тәжірибе стансаларында өсімдікті
суда өсіру тәжірибелерін ба-стады. Кноп өзінің вегетациялық тәжірибелеріне
сүйеніп, бір литр суға 1 г Ca(NO3)2, 0,25 г КН2РО4,0,25r MgSO4, біраз
мөлшерде KNO3 және Ғе3(РО4)2 қосып қоректік ерітінді дайындауды ұсынды.
Оның ойынша, осылай дайындалған ерітінді өсімдікті негізгі қоректік
элементтермен қамтамасыз етеді.
Сонымен Кноп дақылдан өнім алу ушін толық қоректік ортаны анықтады.
Оның қоректік ерітіндісі агрохимиялық зерттеуде осы күнге дейін қолданылып
келеді. Өрине сол кезде оңдай мәселені шешу өте қиын еді, өйткені өсімдікке
қандай элементтің қажет, оларды қандай түрде беру керек, ерітіндінің кандай
реакциясы мен концентрациясын өсімдік көтере алатыны белгісіз еді. Сонымен
қатар су ерітіндісін аәрациялау, оны тікелей түсетін күн сәулесінен қорғау
жолдары да толық шешілген жоқ еді.
Немістің атақты агрохимик-ғалымы Г.Гельригель (1831-1895 жж.) өзінің
тамаша вегетациялық тәжірибелерімен бұршақ тұқымдас өсімдіктердің азот-пен
қоректену ерекшеліктеріне түсінік берді. Ол өзінің ұзақ жылдарга созылған
тәжірибелерінен мынадай ңорытынды жасады: бұршақ тұқымдас өсімдіктер тиісяі
бактериялары бар топырақта өсу кезінде сол бактери-яларды өздеріне
жұқтырады, сөйтіп олардың тамырларында түйнек пайда болады. Осыдан кейін
рана өсімдікте ауадағы бос азотты пайдалана алатын қасиет қалыптасады.
Мұндай езара көмектесусіз бұршақ тұқымдас есімдіктер ауа азотын пайдалана
алмайды.
Гельригельдің тәжірибелері көпшіліктің квңілін аударды және бірнеше
жерде қайталанды. Сонымен бірге азоттың есімдікке ену жолдары,
бактерияларды жұқтыру әдістері және түйнектердің құрылысы жөнінде көптеген
қосымша мөліметтер алынды. Гель-ригель 1862 жылдан бастап ауыл шаруашылығы
дақылдарынан қалыпты түсім алу үшін жеке қоректік элементтердің (N,P,K)
үлесін анықтаумен айналысты. Ол езінің 1886 жылы жүргізген вегетациялық
тәжірибесі арқылы бұршақ тұқымдас өсімдіктердің азотты сіңіруіне топырақты
тазарту мен ластау әсер ететінін байқады.
Сол кездегі ралымдар су ерітінсінде өсімдік өсіру тәжірибесінде
айырмашылық әдісін қатаң қолдану арқылы өсімдіктерді жасанды ортада өсіру
жардайы рана қандай элементтердің дақыл үшін қажет екенін, қандай
элементтердің өсімдік күлінде кездейсоқ болатынын анықтауға мүмкіндік
берді. Сөйтіп өсімдіктің тамыр арқылы қоректенуі үшін қажет жеті элемент
-N, Р, К, Са, Mg, S, Ғе анықталды. Бұл элементтер Кноп қоспасының құрамына
кіреді.
Агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің жетілуі негізгі жаратылыс тану
ғылымдарының дамуымен тығыз байланысты болды. Сонымен қатар ол өзіне тән
мәселелерді шешу үшін өзінің әдістемесінде жетілдіреді. Мұндай әдістемеге
жасанды турде қолдан есімдік өсіру әдісі ғана жатпайды. Вегетациялық
әдістің түрлі модификациясын (суда, күмда, топырақ-та өсімдік өсіру)
жетілдіру, өсімдікті, топырақты және тыңайтқышты талдау үшін химиялық
әдісті қолдану, ал олардың арақатынасын зерттеуде вегетациялық және егістік
тәжірибелерді үйлестіре жүргізу, өнімді арттыруда, оның сапасын жақсартуда
және топырақ күнарлылығын көтеруде маңызды рөл атқарады.
Агрохимиялық зерттеулер осы жолмен дамыды және агрохимиялық зерттеулер
әдістемесішң қолданылу ауқымы барған сайын үлғайып, маңызы арта түсүде.
Егер агрохимиялық зерттеу женіндегі ілімнің дамуы Батыс елдерінде
басталса, одан кейінгі жылдары бұл салада орыс галымдарының еңбегі көрнекті
орын ала бастады.
XVIII ғасырдың соңында және XIX ғасырдың бас кезінде орыс ғалымдары
ауыл шаруашылығында тыңайтқыштарға ерекше көңіл бөле бастады. Олар батыс
еуропалық тәжірибелерді көрсетумен қатар тыңайтқыш жөніндегі өз ойларын
ортаға салды.
Ресейде өсімдіктің қоректенуі мен тыңайтқыш қолдану саласындағы жүйелі
зерттеу жұмыстарының басталуы, соған байланысты агрохимиялық әдістемелерді
жетілдіріп пайдалануда өйгілі орыс ғалымы Д.И.Менделеевтің еңбектерінің
маңызы зор. Д.И.Менделеев (1834-1907 жж.) 1866 жылы минералды, органикалық
және жанама тыңайтқыштармен алғашқы егістік тәжірибелерді түрлі
географиялық жағдайда бастайды. 1867-1869 жылдары Менделеев Мәскеу,
Смоленск, Петербург, Симбирск губернияларында тыңайтқыштармен жүргізілетін
егістік тәжірибелерді ұйымдастырды.
Ол осы тәжірибелерде органикалық (көң) минералды (күкірт қыніқыл
аммоний, натрий селитрасы, жай суперфосфат, сүйек ұны, поташ) және жанама
(әк, гипс, натрий бисульфаты, ас тұзы)тыңайтқыштарын және оларды бірге
үйлестіріп қолданудың үлкен бағдарламасын дайындады. Сонымен қатар бұл
мәселені зерттеп анықтау үшін нақты да дәл әдістемені қолда-ну қажет екенін
көрсетті және егістік тәжірибе материалдарына химиялық талдау жасады.
Д.И.Менделеев егістік тәжірибелерді бірнеше рет қайталап орын-дауды және
олардың нәтижелерін математикалық жолмен өңдеу керектігін аңтты.
XIX ғасырдағы орыс ғалымдары ішінде агрохимия-лық зерттеулер ғылыми
жұмыстардық негізін қалаушылардың бірі А.Н.Эигельгардт (1832-1893 жж.)
болды. Ол фосфррит ұны және түрлі тықайтқыштармен егістік тәжірибелер
жүргізді. Нәтижесінде құнарсызданган күлгін топырақтың құнарлылығын
көтеруде фосфорит ұны өте тиімді болып шықты. А.Н.Энгельгардт фосфоритті
беде өсімдігіне қолдануды ұсынды. Ол фос-фаттармен қатар топырақты азотпен
байыту максатында сидераттармен де егістік тәжірибелер жүргізді.
П.А.Костычев (1845-1895 жж.) топырақтағы химиялық үрдістер мен оның
күнарлылығы арасындағы байланысты анықтау үшін көптеген зертханалық
талдаулар жүргізді. Ол топырақ құрамындары фосфаттардың еруі мен өсімдік
сіңіруіндегі айырмашылықтарды анықтау арқылы агрохимиялық зерттеуге зор
үлес қосты. П.С.Коссович (1862-1915 жж.) Ресейде Д.Н.Прянишниковпен бірге
вегетациялық әдісті агрохимиялық зерттеуде тұңғыш қолданған ғалым. Осы
әдістің көмегімен бұршақ тұқымдас өсімдіктердің атмосферадағы азотты сіңіру
үрдісін және көптеген басқа мәселелерді зерттеді. Ол стерильді дақыл әдісін
қолдану арқылы өсімдіктің аммиакты пайдаланатынын дәлелдеді. П.С.Коссович
вегетациялық және егістік тәжірибелер жүргізу арқылы өсімдіктердің фосфорит
ұны құрамындағы фосфорды сіңіру үрдісін зерттеді. Вегетациялық тәжірибелер
көмегімен П.С.Коссович топырақка сабан енгізгенде оның құрамындағы азоттың
минералды қосылыстарының мөлшерінің төмендейтінін керсетті.
Агрохимиялық әдістемені топырақ химиясын зерттеуде кеңінен қолданған
ғалым К.К.Гедройц (1872-1932 жж.) болды. Оның зерттеу жұмыстары топырақ-тың
сіңіру қабілеті жөніндегі ілімді ерекше айқындады. Топыраққа әк және гипс
сияқты мелиоранттарды қолдану жөнінде жүргізген тәжірибелерінен соң
теориялық жағынан негіз қаланды. Тыңайтқыштар мен өсімдіктердің топырақпен
өзара байланысына катысты мәселелерді зерттеуде де К.К.Гедройц көптеген
тәжірибелер жүргізді. И.С.Шулов (1874-1940 жж.) вегетациялық тәжірибеде
оқшауландыру тәсілін қол-дану арқылы өсімдіктің қоректенуі мен тыңайтқыш
қолдану жөнінде көптеген құнды мәліметтер жинады. Сондай-ақ, вегеатциялық
тәжірибе көмегімен азот қышқыл аммоний тыңайтқышының қиын еритін фосфаттар
құрамындағы фосфорды өсімдікке сіңімді түрге ауыстыратынын ашты. И.С.Шулов
өзінің зерттеу жұмыстарында стерильді (тазартылған) дақыл тәсіліне де
үлкен мән берген. Осы тәсіл көмегімен ол күкірт қышқыл аммонийдің
физиологиялық қышқылдылығын, есімдіктің аспарагиндегі азотты
жөңе органикалық фосфор қоеылыстарындағы фосфорды қабылдайтың анықтады.
И.С.Дикусар (1897-1973 жж.) вегетациялық тәжірибе көмегімен аммоний
селитрасы құрамындағы азотты өсімдіқтің қабылдау ерекшеліктерін яғни орта
реакциясына байланысты екенін, сонымен бірге аммиак өсімдіктің калийді
қабылдауын төмендететінін, керісінше,фосфорды сіңіруін жоғарлататынын
дәлелдеді.
Ф.В.Чириков (1883-1964 жж.) өсімдік, топырақ және тыңайтқыш арасындағы
өзара байланысты ве-гетациялық тәжірибе жүргізу арқылы зерттеді. Топырақ
құрамныдағы фосфор қосылыстарына химиялық талдау жасай отырып, олардың
түрлі фрақцияларын анықтау тәсілдерін ашты.
Сөйтіп, ол топырақта кездесетін фосфаттарды ерігіштігіне қарай бес
топқа жіктеді:
1) кемір қышқыл газымен қанықтырылған суда еритін;
2) 0,5 Н С2Н4О2 ерітіндісінде еритін;
3) 0,5 Н HC1 немесе H2SO4 ерітіндісінде еритін;
4) 3,0 HNaOH ерітіндісінде еритін;
5) жоғарыда аталған ерітінділерде ерімейтін. Бұл топырақтағы минералды
фосфаттардың өсімдіктерге қолайлы деңгейін белгілеуге мүмкіндік береді.
А.В.Соколов (1898-1980 жж.) егістік тәжірибеде фосфор тыңайтқыштарынын
түрлі ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімі мен сапасына өсерін зерттеу
арқылы ғылыми жағынан маңызды мөліметтер жинақтады. Атап айтқанда,
А.В.Соколов өсімдік өзінің ескі мүшелеріндегі фосфорды жас мүшелерінін;
өсуіне пайдаланатынын анықтады. Сонымен қатар фосфор тыңайтқыштары қант
қызылшасы тамырында қанттың, картоп түйнегінде крахмалдың жоғарлауына әсер
ететінін, әрі олардың тиімділігі топырақтың ылгалдылығына байланысты
болатынын дәлелдеді.
Г.Г.Густавсон (1842-1908 жж.) Д.И.Менделеев тапсырысымен Смоленск
губерниясында тыңайтқыштармен егістік тәжірибелер жүргізді. Өзі
ұйымдастырған химиялық зертханада өсімдіктерге, топыраққа және
тыңайтқыштарға химиялық талдулар жасады. Сонымен бірге алюминий
галогенидтерінің катализдік қасиеттерін зерттеу нәтижесінде олардың
органикалық заттардың белсенділігін арттырады деген ұйғарымға келді.
А.Н.Лебедянцев (1878-1941 жж.) 1924-1930 жылдар аралығында Ресейдің
негізгі ауылшаруашылық аймақтарында тыңайтқыштармен егістік тәжірибелер
орындаған ғалым. Нәтижесінде тыңайтқыпгтардың дақылдар өніміне тигізетін
әсерінің географиялық заңдылықтарын анықтады. Сол сияқты фосфорит ұнының
әсері топырақтың гидролиттік қышқылдығының шамасына байланысты болатынын
сілтісізденген қара топырақта жүргізген егістік тәжірибемен дәлелдеді.
А.Н.Лебедянцев агрохимияда әдістемелік мәселелерге көп көңіл бөлді. Атап
айтқанда, топырақтың нитрлену үрдісін, өсімдік, топырақ, тыңайтқыш
құрамындағы фосфордың мөлшерін нефелометрлік тәсілмен анықтау және кептеген
химиялық талдау әдістерін ұсынған ғалым.
Ф.В.Турчин (1902-1965 жж.) Долгопруд агрохимиялық тәжірибе стансасының
егістігінде жүргізген тәжірибелерінің деректеріне сүйене отырып, мочевина
мен аммоний селитрасының тиімділіктері бірдей болатынын көрсетті.
Ф.В.Турчин егістк және вегетациялық тәжірибелердің мәліметтеріне сүйене
отырып сұйық азотты тыңайтқыштарды топыраққа 10-12 см тереңдікке енгізу,
олардың тиімділігін арттыратынын көрсетті. Ол агрохимиялық зерттеу
жұмыстарында изотоптық және спектроскопиялық талдау әдістерін кеңінен
пайдалану қажет деп санады. Ф.В.Турчин азоттың изотопын қолдану арқылы
вегетациялық тәжірибе жүргізіп, әртүр лі топырақтағы азот қосылыстарының
өзгеру үрдісін зерттеді.
Д.А.Сабинин (1889-1959 жж.) вегетациялық тәжірибе арқылы өсімдіктің
өсіп дамуының Әрбір кезеңінде оның қандай ңоректік заттарды қажет ететінін,
оның жеке мүшесінің кейпіне (сыртқы пішініне) қарап қолданылатын
тыңайтқыштар дақылдың қажетін өтей алатын-алмайтындығын тез анықтау
тәсілдері мен қолдану әдістерін көрсетті. Сол сияқты Д.А.Сабинин көздеген
мақсатқа қарай өсімдіктегі зат алмасу үрдісіне белсене араласуға болатынын
дәлелдеді.
Д.А.Сабинин Орта Азияда тұрақты егістік тәжірибе жүргізу арқылы 1,2,3
жылдық жоңышқа, мақта егістіктері мен тың жерлерде азот жинаушы целлюлоза
ыдыратушы бактериялардың топырақтың әртүрлі қабаттарында таралуын, сондай-
ақ тыңайтқыш қолданудың физиологиялық негіздерін анықтады. Атап айтқанда,
мақтаны негізгі тыңайту мен азотпен үстеп қоректендіру оның түсімін
айтарлықтай жоғарылатады деген тұжырым жасады.
А.И.Душечкин (1874-1956 жж.) агрохимиялық зертхана ұйымдастырып,
тыңайтқыштардың топырақ ылғалдылығына, нитрификация, денитрификация
үрдістеріне, биологиялық сіңіру құбылысына әсерін жан-жақты талдады.
Топырақтағы қарашірінді мен аммиакты және өсімдік құрамындағы фосфор мен
калий мөлшерін анықтаудың әдістемелерін дайындады.
Н.С.Авдонин (1903-1979 жж.) түйіртпекті суперфосфаттың тиімділігінің
үнталған супер-фосфатқа қарағанда жоғары болатының егістік және
вегетациялық тәжірибелер жүргізу арқылы дәлелдеді.
Оның бірқатар тәжірибелері тыңайтқыш қолдануға байланысты топырақтың
агрохимиялық қасиеттерінің және дақылдың сапа көрсеткіштерінің өзгеруіне
арналды. Сонымен қатар Н.С.Авдонин топырақ құрамында кездесетін жылжымалы
алюминий мен марганецтің және үлы заттардың өсімдікке тигізетін зиянды
әсерінің физиологиялық-биохимиялық себептерін ашты.
К.А.Тимирязев (1843-1920 жж.) фотосинтез жөніндегі тамаша зерттеулері
нәтижесінде әйгілі болған, өсімдіктер физиологиясы саласындағы аса ірі
ғалым. К.А.Тимирязев езінің ғылыми қызметінің бастапқы кезінде
Д.И.Менделеев бағдарламасы бойынша тыңайтқыштармен тәжірибе жүргізуші-
лердің бірі болды. Кейінде К.А.Тимирязев өзінің зерттеу жұмыстарында
өсімдіктердің қоректену және тыңайтқыштар қолдану мәселелеріне үнемі көңіл
бөлып отырды, егіншіліктің түйінді моселелерін шешуде агрохимиялық білімнің
маңызы аса зор екенін және Ресейде агрохимиялық зерттеу жұмысын дамытудагы
К.А.Тимирязевтің маңызды еңбегі-вегетациялық әдісті енгізуі болды.
Вегетациялық әдісті физиологиялық және агрохимиялық тәжірибе үшін аса
маңызды, әрі дәл құралдың бірі деп білді. Егістік әдісті бағалай отырып, ол
агрономиялық мәселелерді шешуге арналған ғылыми жұмыстарды вегетациялық
және егістік әдістерді үйлестіре қолдану керек екенін және егіншілік үшін
агрохимиялық зерттеу әдістеме білімінің маңызы үлкен екенін көрсетті. Бұл
жағдай Ресейде агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің дамуында зор рөл
атқарды.
К.А.Тимирязев пікірінше төмендегідей тәжірибеде өсімдіктердің өсуі егіс
даласындағы жағдайларға ұқсас келеді. Сондай-ақ жәшіктерден аққан су
сүзіндісін жинау, оған химиялық талдау жасау көптеген тың ғылыми
мәселелерді шешуге көмегін тигізеді. К.А.Тимирязев осындай лизиметрлік
тәжірибе арқылы есімдік топыраққа берілген селитраны ғана емес, сонымен
қатар топырақтың табиғи құнарлылығын да пайдаланатынын керсетті.
2. .Қазақстанда агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің қалыптасуы мен
даму кезеңдері
Қазақстанда агрохимиялық зерттеу жұмыстары, атап айтқанда минералды
тыңайтқыштарды ауыл шаруашылығы дақылдарына қолдану (арпа, бидай) алғаш рет
1903 жылы Түркістак тәжірибе учаскесінде жүргізілді. Мұнда азот пен фосфор
тыңайтқыштарын бірге бергенде дәнді дақылдардың өнімділігі 50%-ға
жоғарлағаны анықталды.
Мұндай егістік тәжірибелер 1922 жылы Красноводопад тәжірибе стансасының
Бурное тәжірибе учаскесінде жалғастырылды.
Қазақстанның Жер шаруашылығы Комиссариатының жанынан 1926 жылы
топырақты зерттеу бюросы ұйымдастырылды. Бұл бюро кейінірек Қазақтың Жер
тыңайту және агротопырақтану институты, 1935 жылдан бастап В.Р.Вильямс
атындағы Қазақ егіншілік институтына айналды. Осы үақыттан бастап Қазақ-
станда өсімдіктердің қоректенуі мен тыңайтқыштар-дың ауыл шаруашылығы
дақылдарына әсерін зерттеудің ғылыми жүйесі калыптаса бастады.
Біздің елімізде ауыл шаруашылығы дақылдарына минералды тыңайтқыштардың
тиімділігін анықтау жөнінде алғашқы егістік тәжірибелер кең көлемде 1929
жылы жүргізіле бастады. Бұл тәжірибелерді орындауда И.И.Синягин мен
К.И.Иманғазиев көп еңбек атқарды.
И.И.Синягин Қазақ егіншілік ғылыми зерттеу институтында 1932-1942
жылдары боз топырақта кант қызылша ауыспалы егіс дақылдарына органикальік
және минералды тыңайтқыштардың әсерін зерттеу үшін егістік тәжірибе
жүргізді. Осы тәжірибенің көмегімен тыңайтқыштардың мөлшері мен мерзімінің
ауыспалы егіс дақылдарының өніміне және топырақтағы қоректік заттардың
режиміне есерін зерттеді. 1948-1953 жылдары тұрақты егістік тәжірибе жүйелі
түрде тыңайтқыштарды ұзақ жылдар қолданудың то-пырақтың агрономиялық
қасиеттеріне және агрономиялық шаралардың (топырақты жырту, суару)
тыңайтқыштардың тиімділігіне әсерін дәлелдеді. И.И.Синягин Оңтүстік
Қазақстан топырақтарының құрамындағы фосфордың органикалық, және минералды
қосылыстарының түрлері мен мөлшерін анықтау арқылы фосфор тыңайтқышын
қолданудың тиімді екенін көрсетті.
И.И.Синягиннен кейін Қазақстанда агрохимиялық зерттеу жұмыстарының
дамуына үлкен үлес қосқан К.И.Иманғазиев (1910-1970 ж.) болды. Ол 1935 жылы
К.А.Тимирязев атындағы ауыл шаруашылығы акаде-миясын бітіргеннен кейін
Қазақтың В.Р.Вильямс атын-дағы ғылыми-зерттеу инстииутының агрохимия
бөлімін 30 жылдан артық уаңыт баскарды. Ол Қазақ-станда тұңғыш рет
агрохимияның ғылыми мектебін құрды. К.Иманғазиев 1961 жылы ашык қара коңыр
топырақта орналасқан сегіз танапты қант қызылша ауыспалы егіс дақылдарының
(1 танап - жоңышқа мен күздік бидай; 2 танап - екінші жылдық жоңышка; 3
танап - үшінші жылдық жоңышқа; 4,5,6 танаптар - кант қызылшасы; 7 танап -
күздік бидай; 8 танап - қант қызылшасы) тыңайту жүйесін зерттеу үшін
егістік тәжірибе жүргізуді бастады. Ал 1962 жылы дара дақылға (қант
кызылшасы) азот, фосфор, калий тыңайтқыштарының арақатынастары мен
мөлшерінің әсерін зерттеу мақсатында екінші тұрақ-ты егістік тәжірибе
салды. Осы аталған егістік тәжірибе жұмыстарына 1970-1987жылдар аралығында
профессор Б.Бәсібеков жетекшілік етсе, ал 1987 жылдан көзіргі уақытқа дейін
профессор С.Б.Рамаза-нова жетекшілік етіп келеді.
Қазақстанда тұңғыш рет вегетациялық тәжіри-белер жүргізу жұмыстары
Ңазактың В.Р.Вильямс атындағы егіншілік ғылыми-зерттеу институтында қолға
алынды. Бұл ғылыми мекемеде негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарына тыңайтқыш
қолданудың мәселелері жан-жақты зерттеліп, А.Үмбетов, М.Құспанов,
Р.Жүнісов, О.Торшина, Б.Бәсібеков, Қ. Мұхаметкәрімов секілді
көптеген ғалымдар өсіп жетілді. Осы институтты көпжылдық тәжірибе
деректерінің нәтижелері Қазақстанның егістік топырарында қант кызылшасына
азот пен фосфор тыңайтқыштарын бірге берген және фосфор мен калийді енгізу
азот пен фосфорды қолдануға қарағанда тиімдірек екенін көрсетті.
Зертханалық талдаулар негізінде кант қызылшасының топырақтан пайдаланатын
қоректік элементтердің мөлшерінің есебі жасалды.
Сонымен қатар К.Иманғазиев пен Б.Бәсібеков зерттеулерінің нәтижелері
мынаны көрсетті: күздік бидай минералды тыңайтқыштан бірінші жылы азоттың
65%-ын, фосфордың 40%-ып және калийдің 70%-ын пайдаланады. Күздік бидайдың
күшті болып сана-лған Безостаяі және Мироновская 808 сорттарына минералды
тыңайтқыштардың мөлшері мен беру мерзімінің қалай өсер ететінін егістік,
вегетациялық тәжірибелерде мұқият әрі жан-жақты сыналды.
Қазақтың В.Р.Вильямс атындағы егіншілік ғылыми-зерттеу институтының
қызметкерлері А.И.Сирица мен Л.М.Барановский тыңайтқыш түрі мен мөлшерінің
жүгері өніміне тІігізетін әсерін эксперименттік шаруашылығында кәдімгі қара
қоңыр топырақта егістік тәжірибе жүргізу арқылы зерттеді.
Елімізде агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің дамуына Қазақстанның
басқа да мемлекеттік және салалық ғылыми-зерттеу мекемелері де біршама үлес
косты.
Солтүстік Қазақстанның ғылыми мекемелерінің жүргізген көп жылдық
егістік тәжірибелерінің деректері фосфор тыңайтқышын жаздық бидай тұқы-мын
сепкенде жүйекке енгізу агрономиялық және экономикалық жағынан ең тиімді
екенін керсетті. Мысалы, Қостанай облысындағы Қарабалық тәжірибе
стансасының 1949, 1950, 1957 және 1965-1968 жылдардағы деректеріне сәйкес,
жаздық бидайды себу кезінде жүйекке суперфосфат енгізгенде оның түсімі
12,5%-ра артса, ал Ақмола облысындағы Қазақ астық шаруашылығы институтының
1958-1964 жылдары қарашіріндісі аз оңтүстік қара топырақта жүргізген
егістік тәжірибесі жүйекке енгізілген түйіршікті суперфосфат жаздық бидай
түсімін орта есеппен 10,1 %-ға көтерілген. Павлодар облысының оңтүстік
карбонатты қара топырағында А.Н.Золотарев жүргізген тәжірибеде жүйекке
енгізілген фосфор тыңайтқышы жаздық бидай түсімін 12 %-ға өсірген.
Республикамыздың агрохимик ғалымдары мақта дақылына тыңайтқыш қолдану
ойдағыдай нәтиже беретінін 1929-1934 жылдардың өзінде-ақ анықтаған. Осы
жылдары Оңтүстік Қазақстан облысында 87 рет егістік тәжірибе жұмыстары
жүргізілді. Мақтарал тәжірибе стансасының өндірісте жүргізген тәжірибесі,
мақтаға азот пен фосфор тыңайтқыштарын енгізу тиімді екенін дәлелдеді.
Суармалы аймақта өсірілетін астық дақылдарының ішінде күрішке тыңайтқыш
қолдану, оның өнімділігінің артуына айтарлықтай әсер ететінін Қызылорда,
Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстары жардайларында жүргізілген егістік
тәжірибелер дәлелдеп берді.
Кезінде Қызылорда тәжірибе стансасында З.А.Глебова мен А.И.Хван күріш
дақылына егістік тәжірибе салып азот, фосфор, калий тыңайтқыштарының
тиімділіктерін сынап, солардың ішінде күріш өнімінің артуына неғұрлым
көбірек әсер ететіні азот тыңайтқ-ышы екендігі анықталды. С.Рамазанова мен
Т.Смағұлов Қызылорда облысы жағдайында түрлі азот тыңайтқышының күрішке
әсерін тексеру үшін вегетациялық және егістік тәжірибелер жүргізіп,
нәтижесінде зерттелген тыңайтқыштар ішінен күрішке аммоний сульфаты мен
мочевинаның тиімділіктері жоғары болды.
М.Мамышев пен А.Сапаров өздерінің жүргізген егістік тәжірибелерінің
нәтижелерін жинақтап, картоп және көкөніс дақылдарына тыңайтқыштарды
ауыспалы егіс түріне, топырақ құрамындағы қоректік заттардың жылжымалы
түрлерінің мөлшеріне қарай қолдану керек деген тұжырым жасады.
Республикамызда агрохимиялық зерттеу әдістеме ғылымы 1960 жылдан бастап
қарқынды дами бастады. Сол жылдары Қазақстанда химия өнер-кәсібінің дамуына
қуатты серпін беріліп, минералды тыңайтқыштар өндіру жөнінде аса ірі кешен
құрылды. Қаратау фосфорит кен орнын игеру, Ақтөбе, Қарағанды облыстарында
минералды тыңайтңыштар шығару жолға қойылды.
Елімізде жыл сайын тыңайтқыштарды өңдірудің еселеп артуына байланысты
оларды дұрыс қолданудың жолдарын анықтау мәселелерін шешу үшін және ғылым
мен ауыл шаруашылық ендірісінің байланысын нығайту мақсатында жоғары және
арнаулы оқу орындарында агрохимия және топырақтану факультеті мен бөлімдер
ашылып, агрохимия кафедрасы кеңейтіліп, қайта жарақтанды. Республикамызда
1964 жылдан бастап дербес агрохимиялық қызмет көрсету мекемелері кұрыла
бастады.
Қазақ ұлттық аграрлық университетінде (бұрынғы Қазақ мемлекеттік ауыл
шаруашылығы институты) ашылған агрохимия және топырақтану факультеті
агрохимиялық зерттеу әдістеме ғылымының жаңа сатыға көтерілуінде зор үлес
қосты. Агрохимия кафедрасының меңгерушісі Д.Ң.Мәденов тыңайтқыштардың ауыл
шаруашылығы дақылдарына тигізетін әсерін зерттеу үшін институттың Жаңашар
оқу-тәжірибе шаруашылығында егістік тәжірибе жүргізуді ұйымдастырды. Оның
тікелей жетекшілігімен Ұлттық ғылым академиясының Химия институтының
зертханасында қаратау фосфорит кенін термикалық (жоғары температурада)
әдіспен өңдеу арқылы алынған балқытылған полифосфаттар, метафосфаттар,
термофосфаттар, фторсызданған фосфат және аммофос сияқты тыңайтқыштардың
есімдіктерге әсерін Р.Елешев, М.Келдібеков, Г.М.Можаева жан-жақты
зерттеді.
Л.Үмбеталиева Жаңашар оқу-тәжірибе шаруашылығында жүргізген егістік
тәжірибе кезінде сидераттардың көң мен минералды тыңайтқыштардай әсер
ететіндігін анықтады.
Агрохимия кафедрасы 1979 жылы Қазақстан үлттық ғылым академиясының
академигі Р.Елешевтің жетекшілік етуімен Қапшағай су қоймасының оң
жағалауындағы Шеңгелді суару алқабының ашық боз топырағында орналасқан
малазықтық және көкөніс ауыспалы егіс дақылдарын тыңайту жүйесія зерттеу
жұмыстарын бастады. Зерттеу жұмысының басты мақсаты - аймактық табиғи
климат жағдайларына сәйкес тыңайтқыш қолданудың тиімді жүйелерін жасау.
Сонымен қатар ауыспалы егіс дақылдарының өнімі мен оның сапа көрсеткіштерін
және топырақ құнарлылығын арттыру, әрі қоршаған ортаның экологиялық
жағдайын сақтау ерекше назарға алынды. Екіншіден, ауыспалы егіс
дақылдарының түсімділігі топырақтағы жылжымалы фосфорға, фосфат потен-
циалына, бос байланысқан кальций фосфаттары мен әртүрлі негізді фосфат
қосылыстарына тәуелділігін анықтау. Үшіншіден, ауыспалы егісте дақылдардың
кезектесіп айналымнан (ротация) өтуі мен оларға тыңайтқыш қолданудың
топырақтың агрохимиялық қасиеттерінің өзгеруіне өсерін көрсету.
Сүрлемдік жүгері, жоңышқа, арпа, қартоп, пияз, сорго дақылдарына
тыңайтқыш әсерін зерттеуге арналған егістік тәжірибе 10 сызбаға
топтастырылған 84 варианттан тұрды. Зерттеу жұмыстарын А.И.Иванов,
Қ.Қысықов, Ө.Балғабаев, С.Оразбаев, Е.Бәзілжанов, Д.Медеубеков атқарды.
Жинақталған ғылыми мәлеметтердің нәтижелері бойынша Шеңгелді суар-малы
алқабында өсірілген малазықтық және көкөніс ауыспалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Тұрысбек А.Н.
Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы құмбалшықты сәл сортаңданған
шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің динамикасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В080800 мамандығы – Топырақтану және агрохимия
Шымкент, 2016ж.
Ф.7.15-07
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
б.ғ.к. Г.И.Елибаева
__________________
“_____”______2016 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы құмбалшықты сәл
сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің
динамикасы
5В080800 мамандығы – Топырақтану және агрохимия
Орындаған: Тұрысбек А.Н.
Ғылыми жетекшісі
а.ш.ғ.д, профессор Раисов Б.О.
Шымкент, 2016 ж.
Диплом жұмысындағы келісім парағы
Ф.7.15-11
Тақырыбы: Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы құмбалшықты сәл
сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің
динамикасы
Тұрысбек А.Н.___________________________
АП – 12– 2к тобының студенті
(А.Ж.Т., қолы)
Кеңесшілер:
Еңбекті қорғау және тіршілік Экономика бойынша
қауіпсіздігі бойынша
_________________________
_________________________
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
_________________________ _________________________
(күні, қолы)
(күні, қолы)
Қоршаған ортаны қорғау Бизнес жоспар
бойынша
бойынша
_________________________ _________________________
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
_________________________ _________________________
(күні, қолы)
(күні, қолы)
Норма бақылау
_________________________
(Ғылыми дәрежесі, атағы, тегі, аты, жөні)
________________________
(күні, қолы)
Ф.7.15-08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
Агротехнология кафедрасы
Мамандығы 5В080800 – Топырақтану және агрохимия
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
б.ғ.к .
Г.И.Елибаева
___________________
“_____”__________2016ж.
Дипломдық жұмыс орындауға
ТАПСЫРМА №
Студент: Тұрысбек Ақжайық Нұрлыбекқызы АП-12-2к
Жұмыс тақырыбы: Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы құмбалшықты
сәл сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің
динамикасы
Университет бойынша бекітілген бұйрық №_ с__ _ __ ____ __ 201
ж.
Аяқталған жобаны тапсыру мерзімі ___ _________ 2016 ж.
Жұмыстың бастапқы
мәліметтері________________________ ________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
_
Жеке тапсырма: Сарыағаш ауданы Ошақты а о ежелгі суармалы құмбалшықты сәл
сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің
динамикасы
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАНЫҢ МАЗМҰНЫ
№ Бөлімдер Орындалу мерзімі Кеңесші
1 Аналитикалық бөлім Манабаев Н.Т.
-050806
2 Технологиялық бөлім Раисов Б.О.
3 Тіршілік қауіпсіздігі
4 Қоршаған ортаны қорғау
5 Экономика
6 Бизнес жоспар
7 Қорытынды Раисов Б.О.
Кесте Диаграммалық материалдардың тізімі
№ Кесте диаграмма атауы Бет саны Орындалу Кеңесші
мерзімі
Тапсырманы өткізу мерзімі ____________ 2016 ж.
Дипломдық жоба жетекшісі ___________________ Раисов Б.О.
Тапсырманы орындауға алған студент ___________Тұрысбек А.Н..
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.1. Шетелдерде агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің
қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.2.Қазақстанда агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің қалыптасуы мен даму
кезеңдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.Топырақ құрайтын табиғи
процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Зерттеудің
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысы ауа райының
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... .
2.2 Топырақ және жер бедері
өзгешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Өсімдіктер
жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
2.4 Зерттеудің нысаны мен
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.5 Топырақты агрохимиялық зерттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.6 Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы құмбалшықты сәл
сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің
динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.7 Егіншілік
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
Аннотация
Дипломдық жұмыста Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы құмбалшықты
сәл сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің
динамикасы көрсетілген. Топырақтардын физико-химиялық қасиеттері,неғізгі
жылжымалы қоректік заттардың мөлшеріне қарай топтастыру, негізгі
ауылшарушылық дақылдарының берілетін тыңайтқыштардың гектарлық мөлшері
(дозасы) беру мерзімі мен тәсілдер, агроқұрылымдарда ауыспалы егістерді
енгізу және игеру, топырақ өндеудің дұрыс және тиімді жүйесін
қолдану,ұсыныстар берілген.
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста келесідей мемлекеттік үлгі-талаптарға сілтемелер
жасалды:
1. МҮТ 7.32-2001. Мемлекетаралық үлгі–талап. Ғылыми–зерттеу жұмысы
жайындағы есеп. Құрылымы мен рәсімдеу ережелері.
2. МҮТ 7.1-84. Ақпарат, кітапхана және баспа істері жөніндегі үлгі-
талаптар жүйесі. Құжаттың әдеби көрсеткіштер сипаттамасы. Құжат
жасаудың жалпы талаптары мен ережелері.
3. СНиП 2.06.03.-85 Мелиоративтік жүйелер және құрылымдар –М., 1986. 60
б.
4. СниП РК 4.01.02 – 2001. Сумен қамтамасыз ету. Сыртқы жүйелер және
құрылымдар. Астана; Құрылыс комитеті. ҚР экономика және сауда
министрлігі, 2002 ж.
5. МҮТ 7.32 -2001 мемлекетаралық үлгі –талап. Ғылыми –зерттеу жұмысы
жайындағы есеп. Құрылымы мен рәсімдеу ережелері.
6. МҮТ 7.1 -84. Ақпарат, кітапхана және баспа істері жөніндегі үлгі-
талаптар жүйесі. Құжаттың әдеби көрсеткіштер сипаттамасы. Құжат
жасаудың жалпы талаптары мен ережелері.
Анықтамалар
Агроөнеркәсіптік кешен – азық-түлік өнімдерін өндіруге және ауыл
шаруашылығы шикізаттарынан көпшілік тұтынатын өнеркәсіп тауарларын шығаруға
бағытталған сала.
Агрохимиялық қызмет - ауылшаруашылығына
агрохимиялық қызмет корсетуде қатысты шаралар
жұйесі.
Агрохимиялық талдау – өсімдіктің, топырақтың, жемшөптің, тыңайтқыштің,
пестицидтің, ауылшаруашылығы өнімдерінің зертхана жағдайында сапасын
анықтау.
Ауыспалы егіс – екпе дақылдар мен жердің ғылыми негізде егіс
танаптарындағы белгілі уақыт аралығында алмасып отыруы.
Жалпы өнім – белгілі бір уақыт аралығында өндірілген өнім көлемі.
Жалпы азот – топырақ құрамындағы азоттың жалпы мөлшері.
Қарашірік – құнарлықты анықтайтын және топырақтың жоғарғы қабатындағы
қара қоңыр түсті органикалық зат.
Қоректіқ аумақ – әр өсімдіктің тамырын қоркктендірктін жер аумағы.
Нитрат азоты – азот қышқылында және оның тұзы құрамында болатын азот.
Өнімді ылғал қоры – өнімге тікелей әсері бар топырақтағы өсімдіктер
пайдаланатын ылғал мөлшері.
Сортан топырақ – сортан жағдайда қалыптасқан топырақ.
Топырақ картасы – белгілі бір жерде топырақ түрлерінің орналасуын
көрсететін карта.
Топырақтың потенциалды құнарлылығы – оны топырақтағы қоректік заттардың
жалпы мөлшері анықтайды.
Топырақтың нәтижелі құнарлылығы – оны топырақтағы қоректік заттардың
жылжымалы (өсімдікке сіңімді) түрлерінің мөлшері анықтайды. Қоректік
заттардың жылжымалы түрлеріне олардың суда, әлсіз қышқылдарда еритін
қосылыстары және алмаса сіңірілген күйдегі түрлері жатады.
Топырақтың сіңіру қабілеті – оның ерітіндідегі түрлі заттардың
молекулалары мен иондардын өз бойына сіңіріп және ұстап қалу қабілеті.
Топырақтың физикалық сіңіру қабілеті – топырақ бөлшектерінің әр түрлі
заттардың молекулаларын тарту күшімен сіңіріп, өз бойында ұстап тұру, оң
немесе теріс адсорбциясы. Топырақ бөлшектерінің бетінің көлемі неғұрлым
үлкен болса, соғұрлым оның физикалық сіңіру қабілеті жоғары болады.
Топырақтың химиялық сіңіру қабілеті – химиялық реакциялар нәтижесінде
топырақтағы суда ерігіш тұздарынан қиын еритін немесе ерімейтін қосылыстар
түзіліп, топырақтың қатты күйіне ауысуы.
Топырақтың физика-химиялық немесе алмасып сіңіру қабілеті – теріс
зарядты топырақтың майда дисперсті коллоидты бөлшектердің, топырақ
ерітіндісіндегі катиондарды сіңіру. Мұнда топырақтың катты фазасынан
(бөлігінен) топырақ ерітіндісіне эквивалентті мөлшерде басқа катиондар
шығарылады.
Белгілер мен қысқартулар
ҚР – Қазақстан Республикасы
ж.ж. – жылдар
NРК – азот, фосфор, калий
ЕКЕА – ең кіші елеулі айырмашылық
ж.б. – және басқалар
т.б. – тағы басқалар
цга – 1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
см – сантиметр
% – пайыз
м – метр
ц – центнер
гсм3 – 1 куб сантиметрдегі грамм есебі
– кіші
– үлкен
млрд. – миллиард
А – өсіру технологиясы бойынша
В – гербицидтер
кгга – 1 гектарда килограмм есебі
с.к. – сулы концентрат
э.к. – эмульсиялы концентрат
с.д.т. – суға дайындалған түйіршік
Х – орташа жиынтық
т.с.с. – тағы сол сияқты
ә.з. – әсерлі зат
0С – температура
ТЭА - тұрақты экологмялық алаң
Кіріспе
Топырақ қүнарлылығы — өсімдік және басқа организмдердің өмір сүру ортасы
болуы, оларды керекті фак-торлармен қамтамасыз етудің кезі және экологиялық
міндеттерді атқару қабідеттілігі. Қүнарлы топырақ ең алдымен мына
талаптарға жауап беруі керек:
өсімдікке қажетті оңтайлы су-ауалық және жылу жүргілерін қамтамасыз ету;
қоректік заттардың сіңімді түрлерінің жеткілікті болуы;
өз қорынан және сырттан енгізілген қоректі заттар-ды топырақтың тиімді
қабылдауын, шоғырлануын және айналып-озгеруін қамтамасыз ету;
* эрозияға қарсы тұру қабілеттілігі мен жаңа агротех-нологияларға
бейімділігінің жоғары болуы;
* аз мерзім ішінде топырақтың фитоулылығын, фитопатогендерін жою, пайдалы
жоне зиянды топырақ орга-низмдерініц арасындағы тепе-тендікті орнату,
арамшөп-тердің тұқымдары мен вегетативті көбею органдарынан таза болуы.
Экспериментальды агрономияның бір санаты ретінде қүнарлылық — топырақ
түзілімінің табиғи факторлары мен егіншінің өндірістік іс-әрекеттеріне
байланысты ай-қындалатын, нақтылы сандық және сапалық өлшемдері
(параметрлері) бар топырақтың объективті, өлшеуге келетін ондірістік, үдайы
өндіруге болатын қасиеті. Ол-өнім өндірудің ақиқатты, бүлтартпайтын
жағдайларының бірі.
Қүнарлықтың мына түрлері болады: табиғи жөне жасанды немесе тиімді.
Бірінші қүнарлылық адамның араласуынсыз топырақ түзілуінің табиғи
процестерінің нотижесінде пайда болады. Қазіргі кезде таза түрінде бүл
қүнарлылық тың жер-лергс тон болады.
Топырақты ауыл шаруашылығы ондірісінде пайдалана бастағанда, оны ондеу,
әртүрлі дақылдар себу, тыңайт-қыштар енгізу, суару т.б. шаралардың
салдарынан оның табиғи дамуында, жүргілері мен қасиеттерінде оте елеулі
озгерістер пайда болады. Адамның іс-әрекеттерінің ноти-жесінде туындайтын,
топырақта болатын сапалық және сандық озгерістер қүнарлылықтың жаңа түрі
тиімді қүнарлылыққа айналады (1-3). Оның деңгейі ауыл шаруашы-лығы
дақылдарының өнімділігімен айқындалады және ол үдайы осіп түруы қажет.
Әрбір топырақта коректік заттардың белгілі қоры болады, осімдік оның бір
болігін пайдаланып отырады. Бүдан барып потенциалды қүнарлылық деген үғым
туа-ды. Мысалы, қара топырақты потенциалды қүнарлылығы жоғары топырақ
десек, сүр топырақты аталған күнарлы-лығы томенге жатқызамыз.
Топырақ қүнарлылығының белгілі бір кезенде (вегетация кезеңінде, жыл
бойы, ауыспалы егіс айналымында т.б.) озгеруі оның бастапқы деңгейімен
салыстырылып сипатталады. Топырақ қүнарлылығы белгілі кезеңнен кейін
бастапқы (алғашқы) қүнарлылық деңгейінен төмен-деп кетсе, оны толық емес
үдайы өндіріс деп атаймыз, ал қүнарлылық бастапқы калпында сакталса, жай
үдайы өндіріс, бастапкыдан жоғары болған жағдайда кеңітілген үдайы
өндіріс деп атаймыз (4-6). Әрине, егінші озінің өндірістік іс-орекеттері
арқылы қүнарлылықтың соңғы турін қалып-іастыруға үмтылуы тиіс.
Топырақ қүнарлылығының факторлары және оған керекті жағдайлары болады.
Факторларға топырақтан алы-натын азот және күлді элементтер, су, ауа,
белгілі бір дәрежеде жылу жатады, ал екінші жағдайларға осімдікті
факторлармен түрақты түрде қамтамсыз ететін топырақ жүргілерімен
қасиеттерінің жиынтығы жатады.
Топырақтың әртүрлі қасиеттері оның тиімді қүнарлығына теріс эсер етуі
мүмкін. Бүлардың қатарына мына-ларды жаткызуға болады: топырақтың артық
сілтілігі мен қышқылдығы; жер асты суының жоғары орналасуы жоне топырақта
еритін түздардың коп болуынан оның екінші (қосымша) түздануы; топырақтағы
осімдік тамырының осіп-таралатын қабатының тапшылығы; микрожербе-дерінің
тегіс еместігі; баурайдың оте тіктігі, егістікте ағаш-бүталардың, олардың
түбірлерінің, томпешіктердің, тастардың кеп болуы; арамшоптер, зиянкестер,
ауру қоздырғыштарының молдығы; топырақ улылығы; топырак,-тың сіңіру
сиымдылығының төмендігі; қарашіріндінің аз-дығы; топырақтың
микробиологиялық белсенділігінің на-шарлығы; осімдік тіршілігіне қажетті
факторлардың молшерден тыс коптігі немесе тапшылығы; топырақ қүрылымының
жоқтығы; топырақ тығыздығының, байла-ныстылығының және басқа агрофизикалық
қасиеттернің ауыл шаруашылығы дақылдарына және топырақ эрозиясын тудыратын
қолайсыз көрсеткіштері.
Топырақты жақсартуға кедергі болатын аталған факторлардың әсерін
томендету немесе түпкілікті жою үшін әртүрлі агромелиоративтік шаралар
қолданылады. Тек оларды дер кезінде жөне сапалы түрде іске асыра білу
Топырақтың органикалық -минералдық байлығындағы қөректік элементтерді
сіңімді түрлеріне көшіру топырақ пен атмосфералық жағдайлар (топырақтың
салымы мен түйіртпегі, температу-ра, ылғал, ауа, өсімдік тамырлары мен кіші
жандылар) және адам-ның өндірістік (ауыспалы егіс, өңдеу, суару, т.б.)
әрекеттері арқылы жүреді (7-10).
Құнарлылықты тұрақтандыру және топырақтың құнарлы қабатын сақтау,
топырақты аздап өңдеп бәсекелістікке қабілетті өнімді өндіру мәселелері
бұрыннан да, қазір де бар және бүкіл дүние жүзіндегі ауыл шаруашылығы
ғалымдары зерттеулерінің өте күрделі бағыты болып табылады. Зерттеулердің
бұл бағыты әрқашанда ауылшаруашылығы өндірісінің көптеген ғалымдары мен
практиктерін толғандырып отыр (11-13).
Зерттеулердің мақсаты: Дипломдық жұмыстың мақсаты. Топырақтың
күнарлылығы мен оның агрохимиялық көрсеткіштерінің өзгеруін бақылау
мақсатында жүргізілді. Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтерді топырақты
агрономиялық құжаттарын, егістікті кешенді түрде агрохимиялық жолмен
кұнарландыру және әрбір егілетін дақылдың ерекшелігіне сәйкес тыңайтқыш-
тарды қолдану жоспарын дайындау кезінде пайдаланады.
Біздің жүргізілген жұмыс тақырыбымыз жалпы өсімдік шаруашылығы
бағдарламасына сәйкес келеді, және бұл тақырып дипломдық жұмыстың
тақырыбына сәйкес келіп, толық жауап алынып отыр.
Зерттеулердің міндеті: осы ғылыми-зерттелген жұмыстың міндеті мынандай
болды.
- топырақтың кұнарлылығы мен оның агрохимиялық көрсеткіштерінің өзгеруін
бақылау;
- Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы құмбалшықты сәл сортаңданған
шалғынды сұр топырағының агрохимиялық көрсеткішінің динамикасысын
бақылау;
- жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстарының агротехникалық шаралардың
экономикалық пайдасын есептеп шығару;
- осы аймақта жұмыс істейтін жеке және фермерлік шаруашылықтарға
пайдалануына берілді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Мақтаарал ауданы Арай а о ежелгі суармалы
құмбалшықты сәл сортаңданған шалғынды сұр топырағының агрохимиялық
көрсеткішінің динамикасын бақылау және жүргізілген агротехникалық
шаралардың дұрыс екендігін ғылыми тұрғыда бірінші рет дәлелденді:
- ауылдық округінің аумағының топырағының агрохимиялық көрсеткішінің
динамикасы;
- ауылшаруашылық егістігін тиімді пайдалану уақыттарын дұрыс көрсету;
- ауылшаруашылық дақылдарына берілетін тыңайтқыштардың гектарлық мөлшері
(дозасы) мен беру мерзімі анықталып, бұл дақылдар өсірудің
технологиясын жетілдіруде маңызды рөл атқарады .
1 Әдебиетке шолу
Өсімдіктердің қоректенуіне қажетті элементтердің физиологиялық рөлі,
топырақтың агрономиялық көрсеткіштері, фотосинтез үрдісі, сондай-ақ
тыңайтқыштарды қолданудың негіздері тәжірибе жүргізу және агрохимиялық
зерттеу арқылы анықталады (14-16).
Агрохимиялық зерттеу әдістеме ғылымының агрономия үшін маңызы зор
екенін түсіндіре келе атақты агроном-химик Грандо: Агрономияның барлық
міндеттері, егер олардың мәнін байыбына жете ұғын-сақ, өсімдіктердің дұрыс
қоректену жағдайларын анықтап, дәл жүзеге асыру болып табылады, - деген.
Өсімдіктердің өнімін арттыру, оның сапасын жақсарту, топырақ
құнарлылығын көтеру тәсілдерін анықтау жолдарын іздестіру агрохимиялық
зерттеу әдістемесінде қарастырылады. Агрохимиялық зерттеу әдістемесі
белгілі бір жинақтаған тұрады. Оның зерттеу әдістері химия, физика,
математика, өсімдік физиологиясы, биологиялық химия, микробиология, то-
пырақтану тағы басқа ғылымдар арқылы толықтырылып отырады. Сондай-ақ, ғылым
үздіксіз дамып отыратындықтан мүлтіксіз дәл және мәңгілік талдау әдістерін
жасау немесе дайындау мүмкін емес. Олар түзетіліп, кемелдендіріліп
отырылады (17-19).
Агрохимиялық зерттеудің басты мәселелерінің бірі - өсімдік. Адамдардың
ең басты зерттейтін заттары-ның бірі және қамқорлық ететіні өсімдіктер, -
деп жазды К.А.Тимирязев. Ол өсімдіктердің қоректік зат-тарды қажетсінуін
анықтау және мүмкіндігінше дәл белгілеу үшін тиісті тәжірибе жүргізу керек
екендігін талай рет атап көрсетті. Қажетті заттарды өсімдіктердің
қаншалықты мөлшерде талап ететініне орай реттеп, дақылдардың биологиялық
ерекшеліктеріне сәйкес қолданған жағдайда агротехникалық талаптар да
сакталады. Мұның өзі агрохимиялық зерттеулер әдістемесінің басқа
ғылымдармен тығыз байланысты екенін дәлелдейді.
Агрохимиялық зерттеулер әдістемесінің екінші нысаны - топырақ болып
саналады. Топырақтың негізгі морфологиялық белгілерін, физикалық
қасиеттерін, құрамындағы қоректік заттардың жалпы және өсімдікке сіңімді
түрлерінің мөлшері мен өзгеруін агрохимиялық зерттеу әдістерінің көмегімен
анықтайды.
Аталған ғылымның үшінші нысаны – тыңайтқыштар. Тыңайтқыштардың құрамы
мен қасиеттері, олар-ды топыраққа енгізгенде өртүрлі өзгерістерге ұшырауы,
тыңайтқыш ңолдануды ауыспалы егістегі баска агротехникалық шаралармен
үйлестіру мәселелері зерттеледі.
Бұл нысандар бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан оларды
біріктіріп тексеру агрохимиялық зерттеулер әдістеме ғылымының басты
міндеті. Осы міндетті жүзеге асыру үшін агрохимиялық зерттеулер
әдістемесінде түрлі тесілдер қолданылады:
1. Егістік, вегетацяилық, лизиметрлік тәжірибелер. Бұл
тәжірибелердің көмегімен өсімдіктің қоректенуінде жеке химиялық
элементтердің маңызы, олардың дақылдар үшін қолайлы арақатынасы мен мөлшері
жөніндегі мәселелерді шешуге, өсімдіктердің қоректік заттарды сіңіру
механизмін зерттеуге мүмкіндік береді.
2. Өсімдік, топырақ, тыңайтқыштар үлгілерін сан-дық және сапалық
жағынан зерттеудің зертханалық тәсілі. Аталған тәсілді қолданып агрохимия
нысанда-рының құрамын жан-жақты талдауға болады.
3. Биофизикалық және микробиологиялық тәсілдер. Бұл тәсілдермен
физикалық құбылыстар мен микробиологиялық үрдістерді зерттейді.
4. Математикалық тәсілге тәжірибелердің нәтижелерін статистикалық өңдеу
жатады. Ол үшін дисперсиялық талдау кеңінен қолданылады.
Жоғарыда аталған тәсілдер зерттеу жұмыстарында өр уақытта тепе-тең
дәрежеде қолданылмайды, бірін-бірі алмастырмайды, керісінше, толықтырып
отырады. Толықтьфу нәтижесінде ғана зерттеу жұмыстарын жүйелі жүргізіп,
алга қойған мақсатқа жетуге болады. Себебі өсімдіктердің қоректенуіне
қолайлы жағдай тұғызу үшін тыңайтқыштарды қолданудың және олардың
топырақпен өрекеттесуін анықтаудың, олардың ара қатынасы мен топыраққа
енгізу тәсілдерін сақтаудың маңызы зор. Сондай-ак, агрохимиялық зерттеу
тәсілдерін ауыспалы егіс жүйесінің ерекшеліктері мен суармалы жерлердің
жағдайына сәйкес пайдаланған дұрыс.
1.1 Шетелдерде агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің қалыптасуы мен дамуы
Агрономиялық химияның негізі қаланып, ал химияда сандық талдау әдісі
толық дәрежеде жетілгеннен кейін агрохимиялық зерттеулер әдістеме ілімінің
қалыптасуы мен дамуына зор мүмкіндік туды, өйткені агрохимияның және
өсімдіктер физиологиясының негізгі мәселелерін шешу үшін ғылыми зерттеу
әдістемелер қажет болды.
XVII ғасырдың бас кезінде Я.Б.Ваи-Гельмонт (1579-1644 жж.) өсімдік
қорегі жөніндегі мәселені тәжірибе жүзінде шешуге сөтсіз де болса, алғаш
кадам жасаған болатын. Ол 1629 жылы өзінің бес жыл бойы құмыра ыдысқа
салынған топырақта жүргізген тәжірибесінің қорытындысын баяндады. Ауаның
құрамы белгісіз болғандықтан және көмір қышқыл газының өсімдіктің
қоректенуіне қатысатыны ешкімнің ойында болмағандықтан, Ван-Гельмонт
өсімдіктің өсуі үшін жалғыз су ғана жеткілікті деген қорытынды жасады.
Дегенмен өсімдік қорегі жөніндегі негізгі меселелерді тәжірибе жолымен
шешуге өрекеттену біртендеп арта берді. XVII ғасырдың ортасында неміс
хңмигі, өрі дөрігері И.Р.Глаубер (1604-1664 жж.) тәжірибе жүргізу арқылы
топырақка селитра косқ-анда дақылдың түсімі артатынын анықтады.
И.Р.Глауберден кейін 40 жыл өткен соң, Англияда 1699 жылы Вудворд Ван-
Гельмонттың қорытындысын тексеруге кірісті. Оның тәжірибесі бойынша жалғыз
өсімдігі жаңбыр суынан гөрі өзен суында жақсы, ал суға бақ-тың топырағын
біршама араластырса, өсімдіктің тіпті жақсы өсетіні байқалды. Сонымен
Вудворд тәжірибесі Ван-Гельмонттың пікірін теріске шағарды. Сөйтіп ол
топырақта өсімдіктің өсіп жетілуі үшін қажетті зат бар деген қорытынды
шығарды.
Англияда осы кезде жалпы өсімдік үшін минералды заттардың қызметін
мойындап қана қоймай, тәжірибе жолымен жеке элементтердің рөлін анықтау
жұмыстары жүргізілді. Мысалы, Гом 1756 жылы ыдысқа өсімдік өсіріп тәжірибе
жасау арқылы оның жақсы өсіп жетілуі үшін калий тұздары, ал 1795 жылы
Дендоналbд фосфор қышқылының тұздары қажет деген қорытынды жасады.
XVIII ғасырдың аяғында агрохимиялық зерттеулер әдістеме ілімінің
дамуында француз ғалымы А.Л.Лавуазье (1743-1794 жж.) зор еңбек сіңірді. Ол
өсімдіктегі зат алмасу үрдісін білу үшін өсімдік пен қоршаған ортаны
химиялық жолмен талдау қажет екенін тәжірибе жүргізу арқылы дәлелдеді.
Швейцариялық ғалым Н.Т.Соссюр (1767-1865 жж.) өсімдік күліне тыңғылықты
химиялық талдау жасап, минералды заттардың өсімдік организміне енуі
кездейсок емес деген қорытындыға келді. Соссюр топырақ құнарлылығына
қатысты тәжірибе жүргізіп, қарашірінді құрамында кездесетін минералды
заттардың өсімдікте де кездесетін көрсетті.
Өсімдіктің көміртек пен азотты ассимиляциялауы жөніндегі жүйелі ғылыми
жұмыстарымен өйгілі бол-ган француз ғалымы Ж.Б.Буссенго (1802-1887 жжі)
1837 жылдан бастап өсімдікті таза құмда өсіру жөнінде алгашқы тәжірибелер
жүргізді. Ол үшін қыз-дырылған құмға аздаған күл қосып, ешқандай
органикалық зат және өсімдіктің атмосферадагы азотқа қажетін анықтау үшін
азот енгізген жоқ. Осылайша ол вегетациялық әдістің негізін қалады. Сондай-
ақ Буссенгоны ең алғашқы агрохимиялық тәжірибе стан-сасын ұйымдастырушы деп
санауға болады. Ол 1834 жылдан бастап ауыспалы егістегі жеке элементтердің
кірісі мен шығысын есептеп шығаруға әрекет жаса-ды. Буссенго агрохимиялық
зерттеуде хймиялық талдаудың сандық тәсілдерін қолдану арқылы егіншіліктегі
заттардың айналымын анықтады.
Агрохимиялық зерттеу әдістемесінің дамуына ағылшындық ға^лым Д.Б.Лооз
(1814-1900 жж.) біршама үлес қосты. Ол 1843 жылы ғылыми мекеме - Ротамстед
тәжірибе стансасын ұйымдастырды. Мұнда тыңайтқыштардың дақылдарға әсерін
зерттеу мақсатында көпжылдық егістік тәжірибе салынды. Сөйтіп Ротамстед
тәжірибе стансасы агрохимиялық ғылыми әдістемелік орталыққа айналды.
Лооз 1836-1838 жылдары вегетациялық тәжірибелер жүргізу арқылы өсімдік
үшін фосфор-дың маңызын анықтады. Бұл тәжірибеде Лооз фосфор тыңайтқышы
ретінде күкірт қышқылымен өңделген сүйектің күлін пайдаланды. Ал 1840 және
1841 жылдары бұл тыңайтқыштың ауыл шаруашылығы дақылдарына әсерін егістік
тәжірибелерде сынады. Лооз 1843 жылы азот тыңайтқышының үдемелі мөлшерінің
бидай дақылына әсерін білу үшін егістік тәжірибе салды. Кейінірек ол көң
мен толық минералды тыңайтқыштардың әсерін салыстыру мақсатында түрлі
егістік тәжірибелер жүргізді.
Неміс окьімыстылары Висман мен Польсторф қыщқылмен өңделіп тазартылған
құмға күлдің құра-мына кіретін барлық химиялық элементтер мен азот қосып
дайындалған жасанды ортада өсімдік тым жақ-сы өскенін байқаған. Бүдан олар
...егер органикалық емес заттардың тиісті мөлшері топырақта еріген күйде
болмаса, өсімдіктің өсіп жетілуі тежеледі немесе мүлдем тоқтап қалады, -
деген қорытынды жасады. Висман мен Польсторф минералды заттардың (күл
элементтері) өсімдік қорегі екенін және оларды топы-рақтан алатынын
тәжірибе жүзінде дәлелдеді.
Сальм-Горстмар күл элементтері мен азоттың өсімдіктің қоректенуіндегі
маңызын әдістемелік жағынан зерттеді.
Ол ңүмда және суда дақылдар өсіру әдістерін қол-данды. 1846 жылы алғаш
рет органикалық заттар жоқ жасанды ортада сұлы егіп тәжірибе жасады. Мұнда
тек күл элементтері берілсе өсімдік айтарлықтай жақсы өспейтінін, ал
сіңімді түрдегі азотты қосу оның өсіп жеміс беруіне әсер ететінін керсетті.
Сондай-ақ Сальм-Горстмар қоректік ортадан жеке қоректік элементтерді
шығарып тастау әдісін қолдана отырып олардың қажеттілігін анықтады.
XVIII ғасырда есімдіктің минералды заттарды пай-далануы жөніндегі
тәжірибелердің көпшілігі суда өсімдік өсіру әдісі бойынша жүргізілді. 1856
жылы Кноп Макерндегі, Штекгард Тарандтегі тәжірибе стансаларында өсімдікті
суда өсіру тәжірибелерін ба-стады. Кноп өзінің вегетациялық тәжірибелеріне
сүйеніп, бір литр суға 1 г Ca(NO3)2, 0,25 г КН2РО4,0,25r MgSO4, біраз
мөлшерде KNO3 және Ғе3(РО4)2 қосып қоректік ерітінді дайындауды ұсынды.
Оның ойынша, осылай дайындалған ерітінді өсімдікті негізгі қоректік
элементтермен қамтамасыз етеді.
Сонымен Кноп дақылдан өнім алу ушін толық қоректік ортаны анықтады.
Оның қоректік ерітіндісі агрохимиялық зерттеуде осы күнге дейін қолданылып
келеді. Өрине сол кезде оңдай мәселені шешу өте қиын еді, өйткені өсімдікке
қандай элементтің қажет, оларды қандай түрде беру керек, ерітіндінің кандай
реакциясы мен концентрациясын өсімдік көтере алатыны белгісіз еді. Сонымен
қатар су ерітіндісін аәрациялау, оны тікелей түсетін күн сәулесінен қорғау
жолдары да толық шешілген жоқ еді.
Немістің атақты агрохимик-ғалымы Г.Гельригель (1831-1895 жж.) өзінің
тамаша вегетациялық тәжірибелерімен бұршақ тұқымдас өсімдіктердің азот-пен
қоректену ерекшеліктеріне түсінік берді. Ол өзінің ұзақ жылдарга созылған
тәжірибелерінен мынадай ңорытынды жасады: бұршақ тұқымдас өсімдіктер тиісяі
бактериялары бар топырақта өсу кезінде сол бактери-яларды өздеріне
жұқтырады, сөйтіп олардың тамырларында түйнек пайда болады. Осыдан кейін
рана өсімдікте ауадағы бос азотты пайдалана алатын қасиет қалыптасады.
Мұндай езара көмектесусіз бұршақ тұқымдас есімдіктер ауа азотын пайдалана
алмайды.
Гельригельдің тәжірибелері көпшіліктің квңілін аударды және бірнеше
жерде қайталанды. Сонымен бірге азоттың есімдікке ену жолдары,
бактерияларды жұқтыру әдістері және түйнектердің құрылысы жөнінде көптеген
қосымша мөліметтер алынды. Гель-ригель 1862 жылдан бастап ауыл шаруашылығы
дақылдарынан қалыпты түсім алу үшін жеке қоректік элементтердің (N,P,K)
үлесін анықтаумен айналысты. Ол езінің 1886 жылы жүргізген вегетациялық
тәжірибесі арқылы бұршақ тұқымдас өсімдіктердің азотты сіңіруіне топырақты
тазарту мен ластау әсер ететінін байқады.
Сол кездегі ралымдар су ерітінсінде өсімдік өсіру тәжірибесінде
айырмашылық әдісін қатаң қолдану арқылы өсімдіктерді жасанды ортада өсіру
жардайы рана қандай элементтердің дақыл үшін қажет екенін, қандай
элементтердің өсімдік күлінде кездейсоқ болатынын анықтауға мүмкіндік
берді. Сөйтіп өсімдіктің тамыр арқылы қоректенуі үшін қажет жеті элемент
-N, Р, К, Са, Mg, S, Ғе анықталды. Бұл элементтер Кноп қоспасының құрамына
кіреді.
Агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің жетілуі негізгі жаратылыс тану
ғылымдарының дамуымен тығыз байланысты болды. Сонымен қатар ол өзіне тән
мәселелерді шешу үшін өзінің әдістемесінде жетілдіреді. Мұндай әдістемеге
жасанды турде қолдан есімдік өсіру әдісі ғана жатпайды. Вегетациялық
әдістің түрлі модификациясын (суда, күмда, топырақ-та өсімдік өсіру)
жетілдіру, өсімдікті, топырақты және тыңайтқышты талдау үшін химиялық
әдісті қолдану, ал олардың арақатынасын зерттеуде вегетациялық және егістік
тәжірибелерді үйлестіре жүргізу, өнімді арттыруда, оның сапасын жақсартуда
және топырақ күнарлылығын көтеруде маңызды рөл атқарады.
Агрохимиялық зерттеулер осы жолмен дамыды және агрохимиялық зерттеулер
әдістемесішң қолданылу ауқымы барған сайын үлғайып, маңызы арта түсүде.
Егер агрохимиялық зерттеу женіндегі ілімнің дамуы Батыс елдерінде
басталса, одан кейінгі жылдары бұл салада орыс галымдарының еңбегі көрнекті
орын ала бастады.
XVIII ғасырдың соңында және XIX ғасырдың бас кезінде орыс ғалымдары
ауыл шаруашылығында тыңайтқыштарға ерекше көңіл бөле бастады. Олар батыс
еуропалық тәжірибелерді көрсетумен қатар тыңайтқыш жөніндегі өз ойларын
ортаға салды.
Ресейде өсімдіктің қоректенуі мен тыңайтқыш қолдану саласындағы жүйелі
зерттеу жұмыстарының басталуы, соған байланысты агрохимиялық әдістемелерді
жетілдіріп пайдалануда өйгілі орыс ғалымы Д.И.Менделеевтің еңбектерінің
маңызы зор. Д.И.Менделеев (1834-1907 жж.) 1866 жылы минералды, органикалық
және жанама тыңайтқыштармен алғашқы егістік тәжірибелерді түрлі
географиялық жағдайда бастайды. 1867-1869 жылдары Менделеев Мәскеу,
Смоленск, Петербург, Симбирск губернияларында тыңайтқыштармен жүргізілетін
егістік тәжірибелерді ұйымдастырды.
Ол осы тәжірибелерде органикалық (көң) минералды (күкірт қыніқыл
аммоний, натрий селитрасы, жай суперфосфат, сүйек ұны, поташ) және жанама
(әк, гипс, натрий бисульфаты, ас тұзы)тыңайтқыштарын және оларды бірге
үйлестіріп қолданудың үлкен бағдарламасын дайындады. Сонымен қатар бұл
мәселені зерттеп анықтау үшін нақты да дәл әдістемені қолда-ну қажет екенін
көрсетті және егістік тәжірибе материалдарына химиялық талдау жасады.
Д.И.Менделеев егістік тәжірибелерді бірнеше рет қайталап орын-дауды және
олардың нәтижелерін математикалық жолмен өңдеу керектігін аңтты.
XIX ғасырдағы орыс ғалымдары ішінде агрохимия-лық зерттеулер ғылыми
жұмыстардық негізін қалаушылардың бірі А.Н.Эигельгардт (1832-1893 жж.)
болды. Ол фосфррит ұны және түрлі тықайтқыштармен егістік тәжірибелер
жүргізді. Нәтижесінде құнарсызданган күлгін топырақтың құнарлылығын
көтеруде фосфорит ұны өте тиімді болып шықты. А.Н.Энгельгардт фосфоритті
беде өсімдігіне қолдануды ұсынды. Ол фос-фаттармен қатар топырақты азотпен
байыту максатында сидераттармен де егістік тәжірибелер жүргізді.
П.А.Костычев (1845-1895 жж.) топырақтағы химиялық үрдістер мен оның
күнарлылығы арасындағы байланысты анықтау үшін көптеген зертханалық
талдаулар жүргізді. Ол топырақ құрамындары фосфаттардың еруі мен өсімдік
сіңіруіндегі айырмашылықтарды анықтау арқылы агрохимиялық зерттеуге зор
үлес қосты. П.С.Коссович (1862-1915 жж.) Ресейде Д.Н.Прянишниковпен бірге
вегетациялық әдісті агрохимиялық зерттеуде тұңғыш қолданған ғалым. Осы
әдістің көмегімен бұршақ тұқымдас өсімдіктердің атмосферадағы азотты сіңіру
үрдісін және көптеген басқа мәселелерді зерттеді. Ол стерильді дақыл әдісін
қолдану арқылы өсімдіктің аммиакты пайдаланатынын дәлелдеді. П.С.Коссович
вегетациялық және егістік тәжірибелер жүргізу арқылы өсімдіктердің фосфорит
ұны құрамындағы фосфорды сіңіру үрдісін зерттеді. Вегетациялық тәжірибелер
көмегімен П.С.Коссович топырақка сабан енгізгенде оның құрамындағы азоттың
минералды қосылыстарының мөлшерінің төмендейтінін керсетті.
Агрохимиялық әдістемені топырақ химиясын зерттеуде кеңінен қолданған
ғалым К.К.Гедройц (1872-1932 жж.) болды. Оның зерттеу жұмыстары топырақ-тың
сіңіру қабілеті жөніндегі ілімді ерекше айқындады. Топыраққа әк және гипс
сияқты мелиоранттарды қолдану жөнінде жүргізген тәжірибелерінен соң
теориялық жағынан негіз қаланды. Тыңайтқыштар мен өсімдіктердің топырақпен
өзара байланысына катысты мәселелерді зерттеуде де К.К.Гедройц көптеген
тәжірибелер жүргізді. И.С.Шулов (1874-1940 жж.) вегетациялық тәжірибеде
оқшауландыру тәсілін қол-дану арқылы өсімдіктің қоректенуі мен тыңайтқыш
қолдану жөнінде көптеген құнды мәліметтер жинады. Сондай-ақ, вегеатциялық
тәжірибе көмегімен азот қышқыл аммоний тыңайтқышының қиын еритін фосфаттар
құрамындағы фосфорды өсімдікке сіңімді түрге ауыстыратынын ашты. И.С.Шулов
өзінің зерттеу жұмыстарында стерильді (тазартылған) дақыл тәсіліне де
үлкен мән берген. Осы тәсіл көмегімен ол күкірт қышқыл аммонийдің
физиологиялық қышқылдылығын, есімдіктің аспарагиндегі азотты
жөңе органикалық фосфор қоеылыстарындағы фосфорды қабылдайтың анықтады.
И.С.Дикусар (1897-1973 жж.) вегетациялық тәжірибе көмегімен аммоний
селитрасы құрамындағы азотты өсімдіқтің қабылдау ерекшеліктерін яғни орта
реакциясына байланысты екенін, сонымен бірге аммиак өсімдіктің калийді
қабылдауын төмендететінін, керісінше,фосфорды сіңіруін жоғарлататынын
дәлелдеді.
Ф.В.Чириков (1883-1964 жж.) өсімдік, топырақ және тыңайтқыш арасындағы
өзара байланысты ве-гетациялық тәжірибе жүргізу арқылы зерттеді. Топырақ
құрамныдағы фосфор қосылыстарына химиялық талдау жасай отырып, олардың
түрлі фрақцияларын анықтау тәсілдерін ашты.
Сөйтіп, ол топырақта кездесетін фосфаттарды ерігіштігіне қарай бес
топқа жіктеді:
1) кемір қышқыл газымен қанықтырылған суда еритін;
2) 0,5 Н С2Н4О2 ерітіндісінде еритін;
3) 0,5 Н HC1 немесе H2SO4 ерітіндісінде еритін;
4) 3,0 HNaOH ерітіндісінде еритін;
5) жоғарыда аталған ерітінділерде ерімейтін. Бұл топырақтағы минералды
фосфаттардың өсімдіктерге қолайлы деңгейін белгілеуге мүмкіндік береді.
А.В.Соколов (1898-1980 жж.) егістік тәжірибеде фосфор тыңайтқыштарынын
түрлі ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімі мен сапасына өсерін зерттеу
арқылы ғылыми жағынан маңызды мөліметтер жинақтады. Атап айтқанда,
А.В.Соколов өсімдік өзінің ескі мүшелеріндегі фосфорды жас мүшелерінін;
өсуіне пайдаланатынын анықтады. Сонымен қатар фосфор тыңайтқыштары қант
қызылшасы тамырында қанттың, картоп түйнегінде крахмалдың жоғарлауына әсер
ететінін, әрі олардың тиімділігі топырақтың ылгалдылығына байланысты
болатынын дәлелдеді.
Г.Г.Густавсон (1842-1908 жж.) Д.И.Менделеев тапсырысымен Смоленск
губерниясында тыңайтқыштармен егістік тәжірибелер жүргізді. Өзі
ұйымдастырған химиялық зертханада өсімдіктерге, топыраққа және
тыңайтқыштарға химиялық талдулар жасады. Сонымен бірге алюминий
галогенидтерінің катализдік қасиеттерін зерттеу нәтижесінде олардың
органикалық заттардың белсенділігін арттырады деген ұйғарымға келді.
А.Н.Лебедянцев (1878-1941 жж.) 1924-1930 жылдар аралығында Ресейдің
негізгі ауылшаруашылық аймақтарында тыңайтқыштармен егістік тәжірибелер
орындаған ғалым. Нәтижесінде тыңайтқыпгтардың дақылдар өніміне тигізетін
әсерінің географиялық заңдылықтарын анықтады. Сол сияқты фосфорит ұнының
әсері топырақтың гидролиттік қышқылдығының шамасына байланысты болатынын
сілтісізденген қара топырақта жүргізген егістік тәжірибемен дәлелдеді.
А.Н.Лебедянцев агрохимияда әдістемелік мәселелерге көп көңіл бөлді. Атап
айтқанда, топырақтың нитрлену үрдісін, өсімдік, топырақ, тыңайтқыш
құрамындағы фосфордың мөлшерін нефелометрлік тәсілмен анықтау және кептеген
химиялық талдау әдістерін ұсынған ғалым.
Ф.В.Турчин (1902-1965 жж.) Долгопруд агрохимиялық тәжірибе стансасының
егістігінде жүргізген тәжірибелерінің деректеріне сүйене отырып, мочевина
мен аммоний селитрасының тиімділіктері бірдей болатынын көрсетті.
Ф.В.Турчин егістк және вегетациялық тәжірибелердің мәліметтеріне сүйене
отырып сұйық азотты тыңайтқыштарды топыраққа 10-12 см тереңдікке енгізу,
олардың тиімділігін арттыратынын көрсетті. Ол агрохимиялық зерттеу
жұмыстарында изотоптық және спектроскопиялық талдау әдістерін кеңінен
пайдалану қажет деп санады. Ф.В.Турчин азоттың изотопын қолдану арқылы
вегетациялық тәжірибе жүргізіп, әртүр лі топырақтағы азот қосылыстарының
өзгеру үрдісін зерттеді.
Д.А.Сабинин (1889-1959 жж.) вегетациялық тәжірибе арқылы өсімдіктің
өсіп дамуының Әрбір кезеңінде оның қандай ңоректік заттарды қажет ететінін,
оның жеке мүшесінің кейпіне (сыртқы пішініне) қарап қолданылатын
тыңайтқыштар дақылдың қажетін өтей алатын-алмайтындығын тез анықтау
тәсілдері мен қолдану әдістерін көрсетті. Сол сияқты Д.А.Сабинин көздеген
мақсатқа қарай өсімдіктегі зат алмасу үрдісіне белсене араласуға болатынын
дәлелдеді.
Д.А.Сабинин Орта Азияда тұрақты егістік тәжірибе жүргізу арқылы 1,2,3
жылдық жоңышқа, мақта егістіктері мен тың жерлерде азот жинаушы целлюлоза
ыдыратушы бактериялардың топырақтың әртүрлі қабаттарында таралуын, сондай-
ақ тыңайтқыш қолданудың физиологиялық негіздерін анықтады. Атап айтқанда,
мақтаны негізгі тыңайту мен азотпен үстеп қоректендіру оның түсімін
айтарлықтай жоғарылатады деген тұжырым жасады.
А.И.Душечкин (1874-1956 жж.) агрохимиялық зертхана ұйымдастырып,
тыңайтқыштардың топырақ ылғалдылығына, нитрификация, денитрификация
үрдістеріне, биологиялық сіңіру құбылысына әсерін жан-жақты талдады.
Топырақтағы қарашірінді мен аммиакты және өсімдік құрамындағы фосфор мен
калий мөлшерін анықтаудың әдістемелерін дайындады.
Н.С.Авдонин (1903-1979 жж.) түйіртпекті суперфосфаттың тиімділігінің
үнталған супер-фосфатқа қарағанда жоғары болатының егістік және
вегетациялық тәжірибелер жүргізу арқылы дәлелдеді.
Оның бірқатар тәжірибелері тыңайтқыш қолдануға байланысты топырақтың
агрохимиялық қасиеттерінің және дақылдың сапа көрсеткіштерінің өзгеруіне
арналды. Сонымен қатар Н.С.Авдонин топырақ құрамында кездесетін жылжымалы
алюминий мен марганецтің және үлы заттардың өсімдікке тигізетін зиянды
әсерінің физиологиялық-биохимиялық себептерін ашты.
К.А.Тимирязев (1843-1920 жж.) фотосинтез жөніндегі тамаша зерттеулері
нәтижесінде әйгілі болған, өсімдіктер физиологиясы саласындағы аса ірі
ғалым. К.А.Тимирязев езінің ғылыми қызметінің бастапқы кезінде
Д.И.Менделеев бағдарламасы бойынша тыңайтқыштармен тәжірибе жүргізуші-
лердің бірі болды. Кейінде К.А.Тимирязев өзінің зерттеу жұмыстарында
өсімдіктердің қоректену және тыңайтқыштар қолдану мәселелеріне үнемі көңіл
бөлып отырды, егіншіліктің түйінді моселелерін шешуде агрохимиялық білімнің
маңызы аса зор екенін және Ресейде агрохимиялық зерттеу жұмысын дамытудагы
К.А.Тимирязевтің маңызды еңбегі-вегетациялық әдісті енгізуі болды.
Вегетациялық әдісті физиологиялық және агрохимиялық тәжірибе үшін аса
маңызды, әрі дәл құралдың бірі деп білді. Егістік әдісті бағалай отырып, ол
агрономиялық мәселелерді шешуге арналған ғылыми жұмыстарды вегетациялық
және егістік әдістерді үйлестіре қолдану керек екенін және егіншілік үшін
агрохимиялық зерттеу әдістеме білімінің маңызы үлкен екенін көрсетті. Бұл
жағдай Ресейде агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің дамуында зор рөл
атқарды.
К.А.Тимирязев пікірінше төмендегідей тәжірибеде өсімдіктердің өсуі егіс
даласындағы жағдайларға ұқсас келеді. Сондай-ақ жәшіктерден аққан су
сүзіндісін жинау, оған химиялық талдау жасау көптеген тың ғылыми
мәселелерді шешуге көмегін тигізеді. К.А.Тимирязев осындай лизиметрлік
тәжірибе арқылы есімдік топыраққа берілген селитраны ғана емес, сонымен
қатар топырақтың табиғи құнарлылығын да пайдаланатынын керсетті.
2. .Қазақстанда агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің қалыптасуы мен
даму кезеңдері
Қазақстанда агрохимиялық зерттеу жұмыстары, атап айтқанда минералды
тыңайтқыштарды ауыл шаруашылығы дақылдарына қолдану (арпа, бидай) алғаш рет
1903 жылы Түркістак тәжірибе учаскесінде жүргізілді. Мұнда азот пен фосфор
тыңайтқыштарын бірге бергенде дәнді дақылдардың өнімділігі 50%-ға
жоғарлағаны анықталды.
Мұндай егістік тәжірибелер 1922 жылы Красноводопад тәжірибе стансасының
Бурное тәжірибе учаскесінде жалғастырылды.
Қазақстанның Жер шаруашылығы Комиссариатының жанынан 1926 жылы
топырақты зерттеу бюросы ұйымдастырылды. Бұл бюро кейінірек Қазақтың Жер
тыңайту және агротопырақтану институты, 1935 жылдан бастап В.Р.Вильямс
атындағы Қазақ егіншілік институтына айналды. Осы үақыттан бастап Қазақ-
станда өсімдіктердің қоректенуі мен тыңайтқыштар-дың ауыл шаруашылығы
дақылдарына әсерін зерттеудің ғылыми жүйесі калыптаса бастады.
Біздің елімізде ауыл шаруашылығы дақылдарына минералды тыңайтқыштардың
тиімділігін анықтау жөнінде алғашқы егістік тәжірибелер кең көлемде 1929
жылы жүргізіле бастады. Бұл тәжірибелерді орындауда И.И.Синягин мен
К.И.Иманғазиев көп еңбек атқарды.
И.И.Синягин Қазақ егіншілік ғылыми зерттеу институтында 1932-1942
жылдары боз топырақта кант қызылша ауыспалы егіс дақылдарына органикальік
және минералды тыңайтқыштардың әсерін зерттеу үшін егістік тәжірибе
жүргізді. Осы тәжірибенің көмегімен тыңайтқыштардың мөлшері мен мерзімінің
ауыспалы егіс дақылдарының өніміне және топырақтағы қоректік заттардың
режиміне есерін зерттеді. 1948-1953 жылдары тұрақты егістік тәжірибе жүйелі
түрде тыңайтқыштарды ұзақ жылдар қолданудың то-пырақтың агрономиялық
қасиеттеріне және агрономиялық шаралардың (топырақты жырту, суару)
тыңайтқыштардың тиімділігіне әсерін дәлелдеді. И.И.Синягин Оңтүстік
Қазақстан топырақтарының құрамындағы фосфордың органикалық, және минералды
қосылыстарының түрлері мен мөлшерін анықтау арқылы фосфор тыңайтқышын
қолданудың тиімді екенін көрсетті.
И.И.Синягиннен кейін Қазақстанда агрохимиялық зерттеу жұмыстарының
дамуына үлкен үлес қосқан К.И.Иманғазиев (1910-1970 ж.) болды. Ол 1935 жылы
К.А.Тимирязев атындағы ауыл шаруашылығы акаде-миясын бітіргеннен кейін
Қазақтың В.Р.Вильямс атын-дағы ғылыми-зерттеу инстииутының агрохимия
бөлімін 30 жылдан артық уаңыт баскарды. Ол Қазақ-станда тұңғыш рет
агрохимияның ғылыми мектебін құрды. К.Иманғазиев 1961 жылы ашык қара коңыр
топырақта орналасқан сегіз танапты қант қызылша ауыспалы егіс дақылдарының
(1 танап - жоңышқа мен күздік бидай; 2 танап - екінші жылдық жоңышка; 3
танап - үшінші жылдық жоңышқа; 4,5,6 танаптар - кант қызылшасы; 7 танап -
күздік бидай; 8 танап - қант қызылшасы) тыңайту жүйесін зерттеу үшін
егістік тәжірибе жүргізуді бастады. Ал 1962 жылы дара дақылға (қант
кызылшасы) азот, фосфор, калий тыңайтқыштарының арақатынастары мен
мөлшерінің әсерін зерттеу мақсатында екінші тұрақ-ты егістік тәжірибе
салды. Осы аталған егістік тәжірибе жұмыстарына 1970-1987жылдар аралығында
профессор Б.Бәсібеков жетекшілік етсе, ал 1987 жылдан көзіргі уақытқа дейін
профессор С.Б.Рамаза-нова жетекшілік етіп келеді.
Қазақстанда тұңғыш рет вегетациялық тәжіри-белер жүргізу жұмыстары
Ңазактың В.Р.Вильямс атындағы егіншілік ғылыми-зерттеу институтында қолға
алынды. Бұл ғылыми мекемеде негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарына тыңайтқыш
қолданудың мәселелері жан-жақты зерттеліп, А.Үмбетов, М.Құспанов,
Р.Жүнісов, О.Торшина, Б.Бәсібеков, Қ. Мұхаметкәрімов секілді
көптеген ғалымдар өсіп жетілді. Осы институтты көпжылдық тәжірибе
деректерінің нәтижелері Қазақстанның егістік топырарында қант кызылшасына
азот пен фосфор тыңайтқыштарын бірге берген және фосфор мен калийді енгізу
азот пен фосфорды қолдануға қарағанда тиімдірек екенін көрсетті.
Зертханалық талдаулар негізінде кант қызылшасының топырақтан пайдаланатын
қоректік элементтердің мөлшерінің есебі жасалды.
Сонымен қатар К.Иманғазиев пен Б.Бәсібеков зерттеулерінің нәтижелері
мынаны көрсетті: күздік бидай минералды тыңайтқыштан бірінші жылы азоттың
65%-ын, фосфордың 40%-ып және калийдің 70%-ын пайдаланады. Күздік бидайдың
күшті болып сана-лған Безостаяі және Мироновская 808 сорттарына минералды
тыңайтқыштардың мөлшері мен беру мерзімінің қалай өсер ететінін егістік,
вегетациялық тәжірибелерде мұқият әрі жан-жақты сыналды.
Қазақтың В.Р.Вильямс атындағы егіншілік ғылыми-зерттеу институтының
қызметкерлері А.И.Сирица мен Л.М.Барановский тыңайтқыш түрі мен мөлшерінің
жүгері өніміне тІігізетін әсерін эксперименттік шаруашылығында кәдімгі қара
қоңыр топырақта егістік тәжірибе жүргізу арқылы зерттеді.
Елімізде агрохимиялық зерттеу әдістеме ілімінің дамуына Қазақстанның
басқа да мемлекеттік және салалық ғылыми-зерттеу мекемелері де біршама үлес
косты.
Солтүстік Қазақстанның ғылыми мекемелерінің жүргізген көп жылдық
егістік тәжірибелерінің деректері фосфор тыңайтқышын жаздық бидай тұқы-мын
сепкенде жүйекке енгізу агрономиялық және экономикалық жағынан ең тиімді
екенін керсетті. Мысалы, Қостанай облысындағы Қарабалық тәжірибе
стансасының 1949, 1950, 1957 және 1965-1968 жылдардағы деректеріне сәйкес,
жаздық бидайды себу кезінде жүйекке суперфосфат енгізгенде оның түсімі
12,5%-ра артса, ал Ақмола облысындағы Қазақ астық шаруашылығы институтының
1958-1964 жылдары қарашіріндісі аз оңтүстік қара топырақта жүргізген
егістік тәжірибесі жүйекке енгізілген түйіршікті суперфосфат жаздық бидай
түсімін орта есеппен 10,1 %-ға көтерілген. Павлодар облысының оңтүстік
карбонатты қара топырағында А.Н.Золотарев жүргізген тәжірибеде жүйекке
енгізілген фосфор тыңайтқышы жаздық бидай түсімін 12 %-ға өсірген.
Республикамыздың агрохимик ғалымдары мақта дақылына тыңайтқыш қолдану
ойдағыдай нәтиже беретінін 1929-1934 жылдардың өзінде-ақ анықтаған. Осы
жылдары Оңтүстік Қазақстан облысында 87 рет егістік тәжірибе жұмыстары
жүргізілді. Мақтарал тәжірибе стансасының өндірісте жүргізген тәжірибесі,
мақтаға азот пен фосфор тыңайтқыштарын енгізу тиімді екенін дәлелдеді.
Суармалы аймақта өсірілетін астық дақылдарының ішінде күрішке тыңайтқыш
қолдану, оның өнімділігінің артуына айтарлықтай әсер ететінін Қызылорда,
Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстары жардайларында жүргізілген егістік
тәжірибелер дәлелдеп берді.
Кезінде Қызылорда тәжірибе стансасында З.А.Глебова мен А.И.Хван күріш
дақылына егістік тәжірибе салып азот, фосфор, калий тыңайтқыштарының
тиімділіктерін сынап, солардың ішінде күріш өнімінің артуына неғұрлым
көбірек әсер ететіні азот тыңайтқ-ышы екендігі анықталды. С.Рамазанова мен
Т.Смағұлов Қызылорда облысы жағдайында түрлі азот тыңайтқышының күрішке
әсерін тексеру үшін вегетациялық және егістік тәжірибелер жүргізіп,
нәтижесінде зерттелген тыңайтқыштар ішінен күрішке аммоний сульфаты мен
мочевинаның тиімділіктері жоғары болды.
М.Мамышев пен А.Сапаров өздерінің жүргізген егістік тәжірибелерінің
нәтижелерін жинақтап, картоп және көкөніс дақылдарына тыңайтқыштарды
ауыспалы егіс түріне, топырақ құрамындағы қоректік заттардың жылжымалы
түрлерінің мөлшеріне қарай қолдану керек деген тұжырым жасады.
Республикамызда агрохимиялық зерттеу әдістеме ғылымы 1960 жылдан бастап
қарқынды дами бастады. Сол жылдары Қазақстанда химия өнер-кәсібінің дамуына
қуатты серпін беріліп, минералды тыңайтқыштар өндіру жөнінде аса ірі кешен
құрылды. Қаратау фосфорит кен орнын игеру, Ақтөбе, Қарағанды облыстарында
минералды тыңайтңыштар шығару жолға қойылды.
Елімізде жыл сайын тыңайтқыштарды өңдірудің еселеп артуына байланысты
оларды дұрыс қолданудың жолдарын анықтау мәселелерін шешу үшін және ғылым
мен ауыл шаруашылық ендірісінің байланысын нығайту мақсатында жоғары және
арнаулы оқу орындарында агрохимия және топырақтану факультеті мен бөлімдер
ашылып, агрохимия кафедрасы кеңейтіліп, қайта жарақтанды. Республикамызда
1964 жылдан бастап дербес агрохимиялық қызмет көрсету мекемелері кұрыла
бастады.
Қазақ ұлттық аграрлық университетінде (бұрынғы Қазақ мемлекеттік ауыл
шаруашылығы институты) ашылған агрохимия және топырақтану факультеті
агрохимиялық зерттеу әдістеме ғылымының жаңа сатыға көтерілуінде зор үлес
қосты. Агрохимия кафедрасының меңгерушісі Д.Ң.Мәденов тыңайтқыштардың ауыл
шаруашылығы дақылдарына тигізетін әсерін зерттеу үшін институттың Жаңашар
оқу-тәжірибе шаруашылығында егістік тәжірибе жүргізуді ұйымдастырды. Оның
тікелей жетекшілігімен Ұлттық ғылым академиясының Химия институтының
зертханасында қаратау фосфорит кенін термикалық (жоғары температурада)
әдіспен өңдеу арқылы алынған балқытылған полифосфаттар, метафосфаттар,
термофосфаттар, фторсызданған фосфат және аммофос сияқты тыңайтқыштардың
есімдіктерге әсерін Р.Елешев, М.Келдібеков, Г.М.Можаева жан-жақты
зерттеді.
Л.Үмбеталиева Жаңашар оқу-тәжірибе шаруашылығында жүргізген егістік
тәжірибе кезінде сидераттардың көң мен минералды тыңайтқыштардай әсер
ететіндігін анықтады.
Агрохимия кафедрасы 1979 жылы Қазақстан үлттық ғылым академиясының
академигі Р.Елешевтің жетекшілік етуімен Қапшағай су қоймасының оң
жағалауындағы Шеңгелді суару алқабының ашық боз топырағында орналасқан
малазықтық және көкөніс ауыспалы егіс дақылдарын тыңайту жүйесія зерттеу
жұмыстарын бастады. Зерттеу жұмысының басты мақсаты - аймактық табиғи
климат жағдайларына сәйкес тыңайтқыш қолданудың тиімді жүйелерін жасау.
Сонымен қатар ауыспалы егіс дақылдарының өнімі мен оның сапа көрсеткіштерін
және топырақ құнарлылығын арттыру, әрі қоршаған ортаның экологиялық
жағдайын сақтау ерекше назарға алынды. Екіншіден, ауыспалы егіс
дақылдарының түсімділігі топырақтағы жылжымалы фосфорға, фосфат потен-
циалына, бос байланысқан кальций фосфаттары мен әртүрлі негізді фосфат
қосылыстарына тәуелділігін анықтау. Үшіншіден, ауыспалы егісте дақылдардың
кезектесіп айналымнан (ротация) өтуі мен оларға тыңайтқыш қолданудың
топырақтың агрохимиялық қасиеттерінің өзгеруіне өсерін көрсету.
Сүрлемдік жүгері, жоңышқа, арпа, қартоп, пияз, сорго дақылдарына
тыңайтқыш әсерін зерттеуге арналған егістік тәжірибе 10 сызбаға
топтастырылған 84 варианттан тұрды. Зерттеу жұмыстарын А.И.Иванов,
Қ.Қысықов, Ө.Балғабаев, С.Оразбаев, Е.Бәзілжанов, Д.Медеубеков атқарды.
Жинақталған ғылыми мәлеметтердің нәтижелері бойынша Шеңгелді суар-малы
алқабында өсірілген малазықтық және көкөніс ауыспалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz