Оңтүстік Қазақстанның тау маңы аймағындағы картопты үздіксіз өсірілетін танабының фитосанитарлық жағдайын зерттеу

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:

Ф. 7. 04-08

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

МИНИСТРЛІГІ

М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК

УНИВЕРСИТЕТІ

ТҰРСЫНБЕКОВ НҰРТАС ХАМИТОВИЧ

Оңтүстік Қазақстанның тау маңы аймағындағы картопты үздіксіз өсірілетін танабының фитосанитарлық жағдайын зерттеу

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мамандығы 050801 - «Агрономия»

Шымкент, 2013 ж.

Ф. 7. 04-09

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

МИНИСТРЛІГІ

М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Агротехнология кафедрасы

«Қорғауға жіберілді»

Кафедра меңгерушісі

б. ғ. к ., доцент Елибаева Г. И.

(ғыл. дәрежесі, атағы Т. А. Ә)

«»2013 ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «Оңтүстік Қазақстанның тау маңы аймағындағы картопты үздіксіз өсірілетін танабының фитосанитарлық жағдайын зерттеу»

мамандығы 050801- «Агрономия»

Орындаған Тұрсынбеков Н. Х

Ғылыми жетекшісі

а. ш. ғ. к., аға оқытушы Амантаев Б. Ө.

Шымкент, 2013ж.

Ф. 7. 04-10

Қ А З А Қ С Т А Н Р Е С П У Б Л И К А С Ы Н Ы Ң

Б І Л І М Ж Ә Н Е Ғ Ы Л Ы М М И Н И С Т Р Л І Г І

М. ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК

УНИВЕРСИТЕТІ

Агроөнеркәсіп _ факультет

_{(факульететің атуы)}

Агротехнаология кафедрасы

Мамандығы ___ 050801-Агрономия

_{(мамандықтың аталуы мен шифрі)}

«БЕКІТЕМІН»

Кафедра меңгерушісі

Агротехнология

(кафдраның атауы)

Г. И. Елибаева

(каф. меңгерушісінің А. Т. Ә)

«»2013 ж.

д и п л о м д ы қ ж ұ м ы с т ы (ж о б а н ы) о р ы н д а у ғ а

Т А П С Ы Р М А №

Студент Тұрсынбеков Нұртас Хамитович АП-09-1К3

_{(Т. А. Ә) (тобының)}

Жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Оңтүстік Қазақстанның тау маңы аймағындағы картопты үздіксіз өсірілетін танабының фитосанитарлық жағдайын зерттеу

Университет бойынша 19. 11. 2012 ж. № 172 С бұйрығымен бекітілген.

Жұмысты (жобаны) аяқтау мерзімі

Жұмысты (жобаны) орындауға берілген мәліметтер

Дипломдық жобаны (жұмысты) орындауға қатысты сұрақтар тізімі

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ

№ р/с

Бөлімдері

Кеңесшінің Т. А. Ә., қолы

№ р/с: 1

Бөлімдері: 2

Кеңесшінің Т. А. Ә., қолы: 3

№ р/с: 1

Бөлімдері: Аналитикалық бөлім

Кеңесшінің Т. А. Ә., қолы:

№ р/с: 2

Бөлімдері: Технологиялық бөлім

Кеңесшінің Т. А. Ә., қолы:

№ р/с: 3

Бөлімдері: Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау

Кеңесшінің Т. А. Ә., қолы:

№ р/с: 4

Бөлімдері: Қоршаған ортаны қорғау

Кеңесшінің Т. А. Ә., қолы:

№ р/с: 5

Бөлімдері: Экономика

Кеңесшінің Т. А. Ә., қолы:

№ р/с: 6

Бөлімдері: Бизнес-жоспарлау

Кеңесшінің Т. А. Ә., қолы:

Графикалық материалдар тізімі

Ұсынылатын негізгі әдебиеттер

Тапсырманың берілген күні « » 2012 ж.

Дипломдық жұмыстың

(жобаның) ғылыми жетекшісі

(қолы) (Т. А. Ә )

Тапсырманы орындауға алған студент

(қолы) (А. Ә. Т)

Ф. 7. 04 - 11

Диплом жобасын (жұмысын) жазудың

КҮНТІЗБЕЛІК КЕСТЕСІ

№р/с: №
р/с

Бөлімдер: Бөлімдер

Орын далуы %: Орын далуы %

Орындалу мерзімі: Орындалу мерзімі

Тапсыр-маның берілгенкүні:

Тапсыр-маның берілген

күні

Тапсыр-маның орын-далғанкүні:

Тапсыр-маның орын-далған

күні

Кеңес-шілер-діңқолы:

Кеңес-шілер-дің

қолы

№р/с: 1

Бөлімдер: Кіріспе

Орын далуы %: 5

Орындалу мерзімі:

Тапсыр-маның берілгенкүні:

Тапсыр-маның орын-далғанкүні:

Кеңес-шілер-діңқолы:

№р/с: 2

Бөлімдер: Аналитикалық бөлім

Орын далуы %: 15

Орындалу мерзімі:

Тапсыр-маның берілгенкүні:

Тапсыр-маның орын-далғанкүні:

Кеңес-шілер-діңқолы:

№р/с: 3

Бөлімдер: Технологиялық бөлім

Орын далуы %: 40

Орындалу мерзімі:

Тапсыр-маның берілгенкүні:

Тапсыр-маның орын-далғанкүні:

Кеңес-шілер-діңқолы:

№р/с: 4

Бөлімдер: Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау

Орын далуы %: 5

Орындалу мерзімі:

Тапсыр-маның берілгенкүні:

Тапсыр-маның орын-далғанкүні:

Кеңес-шілер-діңқолы:

№р/с: 5

Бөлімдер: Қоршаған ортаны қорғау

Орын далуы %: 5

Орындалу мерзімі:

Тапсыр-маның берілгенкүні:

Тапсыр-маның орын-далғанкүні:

Кеңес-шілер-діңқолы:

№р/с: 6

Бөлімдер: Экономика

Орын далуы %: 10

Орындалу мерзімі:

Тапсыр-маның берілгенкүні:

Тапсыр-маның орын-далғанкүні:

Кеңес-шілер-діңқолы:

№р/с: 7

Бөлімдер: Бизнес-жоспарлау

Орын далуы %: 10

Орындалу мерзімі:

Тапсыр-маның берілгенкүні:

Тапсыр-маның орын-далғанкүні:

Кеңес-шілер-діңқолы:

№р/с: 8

Бөлімдер: Қорытынды

Орын далуы %: 5

Орындалу мерзімі:

Тапсыр-маның берілгенкүні:

Тапсыр-маның орын-далғанкүні:

Кеңес-шілер-діңқолы:

№р/с: 9

Бөлімдер: Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Орын далуы %: 5

Орындалу мерзімі:

Тапсыр-маның берілгенкүні:

Тапсыр-маның орын-далғанкүні:

Кеңес-шілер-діңқолы:

№р/с:

Бөлімдер: Барлығы

Орын далуы %: 100

Орындалу мерзімі:

Тапсыр-маның берілгенкүні:

Тапсыр-маның орын-далғанкүні:

Жобаның (жұмыстың) ғылыми жетекшісі

(қолы, күні)

Диплом жазушы

(қолы, күні)

Нормобақылау

(а. ж. т., қолы, күні)

Аннотация

Түйінді сөздер: Картоп, фитосанитарлық жағдай, зиянкестер, арамшөптер, аурулар, пестицидтер, фунгицидтер, гербицидтер, инсектицидтер, дақыл, өсіп-даму кезеңі, өнімділік, фенология, фотосинтез.

Дипломдық жұмыста кіріспе, негізгі бөлімдер, қорытынды, қолданылған әдебиеттер келтірілген. Жұмыс негізінен алты бөлімнен тұрады: аналитикалық бөлім, ғылыми зерттеу бөлімі, тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық, бизнес жоспар бөлімдері. Аналитикалық бөлімінде жұмыстың тақырыбына сай әдебиетке шолу және зерттеудің қойылу мақсаты баяндалады.

Тәжірибелік бөлімде картоп агрофитоценозындағы арамшөптер мониторингі, зерттеу танаптарында картоптың аурулармен зақымдалуы, әртүрлі шаруашылық нысандарында картоп зиянкестерінің таралуы, картоп танаптарындағы колорадо қоңызының өсіп-даму ерекшеліктері, ақтүйнек дақылын зиянды жәндіктер мен аурулардан және арамшөптерден қорғау жүйелері көрсетілген. Тәжірибе нәтижелері кестелер түрінде көрсетілген.

Дипломдық жұмыстың тіршілік қаіупсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау бөлімдерінде зертханадағы жүргізілген жұмыстардың техника және экология қауіпсіздігі баяндалған. Экономикалық бөлімде жұмыстың экономикалық тиімділігі, қажетті қаражат мөлшері мен шығымдары есептелген. Бизнес жоспарлау бөлімінде кәсіпорынға сипаттама беріліп, оны жүзеге асыру тәуекелділігі баяндалған.

Беттер 75, Кесте 18, Сурет 4, Библ 51

Мазмұны

Нормативтік сілтемелер . . .: Нормативтік сілтемелер . . .

9: 9

Нормативтік сілтемелер . . .: Белгілеулер және қысқартулар . . .

9: 10

Нормативтік сілтемелер . . .: Анықтамалар . . .

9: 11

Нормативтік сілтемелер . . .: Кіріспе . . .

9: 12

Нормативтік сілтемелер . . .: 1 Аналитикалық бөлім . . .

9: 14

Нормативтік сілтемелер . . .: 1. 1 Арамшөптердің, аурулардың және зиянкестердің өсімдікті зақымдауы . . .

9: 14

Нормативтік сілтемелер . . .: 1. 2 Әр түрлі топырақтың климат жағдайында ауылшаруашылық дақылдарының зиянды факторлардан қорғау тәсілдері . . .

9: 16

Нормативтік сілтемелер . . .: 1. 3 Оңтүстік Қазақстанның танаптарындағы агроэкосистемаға әсер етуші факторларды зерттеу жағдайлары . . .

9: 18

Нормативтік сілтемелер . . .: 1. 4 Суармалы танап жағдайында кездесетін арамшөптердің аурулардың және зиянкестердің зақымдау критерилері және шектері

9: 20

Нормативтік сілтемелер . . .: 1. 5 Картоптың морфологиялық ерекшеліктері . . .

9: 21

Нормативтік сілтемелер . . .: 2 Тәжірибелік бөлім . . .

9: 27

Нормативтік сілтемелер . . .: 2. 1 Оңтүстік Қазақстан облысындағы өсімдік шаруашылығының жағдайы . . .

9: 27

Нормативтік сілтемелер . . .: 2. 2 Оңтүстік Қазақстан аймағындағы ауа райы жағдайлары және оның зиянкестерге, ауруларға және арам шөптерге тигізер әсері . . .

9: 29

Нормативтік сілтемелер . . .: 2. 3 Картоп дақылының зиянды нысандарына жүйелік бақылау жүргізу жағдайлары . . .

9: 35

Нормативтік сілтемелер . . .: 2. 4 Зерттеу нәтижелері . . .

9: 36

Нормативтік сілтемелер . . .: 2. 4. 1 Картоп агрофитоценозындағы арамшөптер мониторингі . . .

9: 36

Нормативтік сілтемелер . . .: 2. 4. 2 Зерттеу танаптарында картоптың аурулармен зақымдалуы . . .

9: 39

Нормативтік сілтемелер . . .: 2. 4. 3 Әртүрлі шаруашылық нысандарында картоп зиянкестерінің таралуы . . .

9: 41

Нормативтік сілтемелер . . .: 2. 4. 4 Картоп танаптарындағы колорадо қоңызының өсіп-даму ерекшеліктері . . .

9: 43

Нормативтік сілтемелер . . .: 2. 4. 5 Ақтүйнек дақылын зиянды жәндіктер мен аурулардан және арамшөптерден қорғау жүйелері . . .

9: 47

Нормативтік сілтемелер . . .: 3 Тіршілік қауіпсіздігі . . .

9: 51

Нормативтік сілтемелер . . .: 3. 1 Шаруашылықтағы техника қауіпсіздігін сақтау . . .

9: 51

Нормативтік сілтемелер . . .: 3. 2 Топырақ өңдеу және егу кезіндегі қауіпсіздік шаралары . . .

9: 52

Нормативтік сілтемелер . . .: 3. 3 Өндірістің потенциалдық қауіптілігі мен зияндығын талдау . . .

9: 53

Нормативтік сілтемелер . . .: 3. 4 Микроэлементтермен жұмыс кезіндегі қауіпсіздік техникасы және қауіпсіздік шаралары . . .

9: 53

Нормативтік сілтемелер . . .: 3. 5 Қорғаныс құралдары мен алғашқы көмек шаралары . . .

9: 55

Нормативтік сілтемелер . . .: 3. 6 Өртке қарсы іс-шаралар . . .

9: 56

Нормативтік сілтемелер . . .: 3. 7 Жер сілкінісі кезінде жұмысшы персоналы іс-әрекет ережелері . . .

9: 57

Нормативтік сілтемелер . . .: 4 Қоршаған ортаны қорғау . . .

9: 59

Нормативтік сілтемелер . . .: 4. 1 Шаруашылықта жүргізілетін іс-шаралар . . .

9: 60

Нормативтік сілтемелер . . .: 4. 2 Есептеу бөлімі . . .

9: 62

Нормативтік сілтемелер . . .: 5 Экономика . . .

9: 63

Нормативтік сілтемелер . . .: 6 Бизнес-жоспар . . .

9: 65

Нормативтік сілтемелер . . .: Қорытынды . . .

9: 71

Нормативтік сілтемелер . . .: Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . .

9: 73

Нормативтік сілтемелер

Осы диплом жұмысында мына сілтемелер қолданылған:

МЕСТ 2. 102-68 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың түрлері мен жиынтығы.

МЕСТ 2. 104-68 ЕСКД. Негізгі жазбалар.

МЕСТ 2. 201-80 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың және бұйымдардың белгілері.

МЕСТ 2. 301-68 ЕСКД. Форматтар.

МЕСТ 2. 601-95 ЕСКД. Эксплуатациялық құжаттар.

МЕСТ 2. 304-81 ЕСКД. Сызудың шрифттары.

МЕСТ 2. 701-84 ЕСКД. Сызбалар және типтер. Орындауға қойылатын жалпы талаптар.

МЕСТ 12046-85. Мемлекет аралық стандарт. Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары. Сапа туралы құжат.

МЕСТ 20081-74 Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары. Терминдер. Анықтаулар.

МЕСТ 52325-2005. Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары. Сорттық және егістік сапа

МЕСТ 2. 321-84 ЕСКД. Әріптік белгілеулер.

ӘН ОҚМУ 7. 03-2012 «Дипломдық жобалауды ұйымдастыру. Дипломдық жұмыс».

Анықтамалар

Егіншілік жүйесі - агротехникалық және ұйымдастыру шараларының бірегей комплексі, жергілікті табиғи-экономикалық өзгешеліктерге орай жаңа жасақталған агроқұрылымдарда жерді тиімді пайдалануды, топырақ құнарлығын бір дәрежеде және жүйелі түрде арттыруды, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін молайтуды, нарықтық бәсекелестік заманда сапасын көтеруді және мал шаруашылығы үшін берік жемшөп қорын жасауды қамтамасыз ету

Фотосинте з- күн энергиясының қатысуымен, хлоропластарда болатын ауадағы көмірқышқыл газын пайдалана отырып органикалық заттар түзетін табиғи құбылыс.

Тұқым тыныштығы - тірі тұқымдардың қалыпты жағдайларда өспейтін, немесе өте ақырын өсетін күйі

Далалық өнгіштік - далалық жағдайда пайда болған егін көгінің себілген өнгіш тұқым санының қатынасымен көрсетілген процент мөлшері

Тұқым тазалығы - егістік материалдың негізгі сапа көрсеткіштерінің бірі. Егістік материалдың (тұқымның) тазалығы деп ондағы негізгі дақылдың процентпен көрсетілген массасын атайды

Өнімді бағдарлау - бұл сапалы және дер кезінде іске асырғанда күні бұрын есептелген ауылшаруашылық дақылдарының сапалы да мол өнімін қамтамасыз ететін бір-бірімен тығыз байланысты шаралар комплексін зерттеу болып табылады.

Технология - топырақ құнарлылығының тұрақты өсуіне интенсивті сорттар мен дақылдардың потенциалды мүмкіндіктері мен биологиялық ерекшеліктеріне, өнімді басқарудың биологиялық, агротехникалық және агрохимиялық құралдары мен өсімдікті аурулардан, зиянкестерден және арамшөптерден интегралды қорғауды жүйелі колдануға, машина-трактор паркін оптималды қалыптастыруға және егін себу, оны баптап-күту және жинауды жоғары өнімді машиналармен қамтамасыз ету.

Агроөнеркәсіптік кешен - азық-түлік өнімдерін өндіруге және ауыл шаруашылығы шикізаттарынан көпшілік тұтынатын өнеркәсіп тауарларын шығаруға бағытталған сала.

Белгілеулер мен қысқартулар

Осы диплом жұмысында төмендегідей сілтемелер қолданылған:

г - грамм, масса өлшемі;

кг - килограмм, салмақ өлшемі;

мин-минуттар;

%-пайыз;

ºC-температура;

млрд-миллиард;

мг-миллиграмм;

тәу-тәулік;

ГОСТ-мемлекеттік стандарттар жүйесі;

л-литрлер;

рН-қышқылдылық;

ºT-қышқылдылық;

Ккал-килокалория;

АӨК-Агроөнеркәсіптік кешен;

АШТӨ- Ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер.

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Еліміз бүкіл әлемдік сауда ұйымына кірудің алдында тұрғанда патенттік тауар өндірушілермен бәсекелестікке түсе білу үшін тауарлық және дәмдік сапасы жоғары ауылшаруашылық тауарларын өндіруіміз керек. Бұл тұрғыда картоп өсірудің агротехнологиялық тәсілдер кешенін әзірлеу аграрлы ғылымның өзекті мәселесі болып табылады.

Картоп өте маңызды ауылшаруашылық дақылы. Картоп түйнегі, ең алдымен кеңінен және әр түрлі тағамға пайдаланылады. Бір килограмм түйнек 840 калорияға дейін береді және адамның сөткелік рационында айтарлықтай орын алады. Картоп түйнегінде 22-25 процент құрғақ зат, оның ішінде 80-85 процент крахмал және 3 процентке дейін белокты заттар болады [ 1 ] . Картоп белогі өзінің биологиялық құндылығы жағынан дәнді дақылдар белогінен анағұрлым жоғары бағаланады, өйткені оның құрамында және жануарлар организімдерінде синтезделмейтін амин қышқылдары (ванилин, лизин, трифтофан, лейцин т. б. ) көп.

Картоп егістігінің фитосанитарлық жағдайын жақсартумен ғылымдар мен практиктердің көбісі айналысты. Картоп халық шаруашылығында жоғары сұранысқа ие, сондықтан отырғызу кезеңіне дейін және шығуы кезеңінде арамшөптермен күресудің кешеңдік шараларын әзірлеу әсіресе, құмаймен, мысыққұйрықпен күресу ғылыми қызығушылық тудырады.

Арамшөптер өсімдіктердің құнарлық элементтерін өзіне алып, топырақтың тығыздығын нашарлатып, топырақтағы ылғалды пайдаланып картопты ығыстырып, күн энергиясының түсуін қысқыртып, ауқымды зиян келтіреді. Сондықтан аталған дақылды өсіруде арамшөптермен күресудің ғылыми негізделген шараларын әзірлеу Оңтүстік Қазақстан өңірі үшін аса маңызы ғылыми мәнге өсіретін өсімдіктердің өнімділігін арттыру шаралары жүйесінде олардың фитосанитарлық жағдайын зерттеу және олармен күресу ерекше роль атқарады. Осы шараларды жүзеге асыру үшін арамшөптермен, аурулармен және зиянкестермен күресуді жақсы жолға қоюдың маңызы зор.

Соңғы жылдары шаруашылықтың жаңа формаларына өтуге байланысты аграрлық сектордан картоп өсірудің қарқынды технологияларынан ауытқу байқалуда. Бұл тыңайтқыштарды және өсімдікті қорғау құралдарын пайдаланудың айтарлықтай төмендеуіне, топырақты өңдеу тәсілдерінің бұзылуынан көрініс беруде.

Соңғы 15-20 жылда Оңтүстік Қазақстан облысында ауылшаруашылық егіс алқабының фитосанитарлық жағдайын зерттеулер аз жүргізілген. Облысымызда картоп плантацияларында құмай, ажырық, шармауық, тары шырмауық сияқты көпжылдық көптеген арамшөптер өседі.

Сондықтан картоп өсіруде танаптың фитосанитарлық жағдайын зерттеу және, ондағы зиянды ағзалармен күресу шараларын әзірлеу ғылыми және тәжірибелік қызығушылық тудырады және зерттеудің басым бағыты болып табылады.

Сондықтан арамшөптермен, аурулармен және зиянкестермен күресуді табысты жүргізу үшін, зиянды организмдердің өсуіп-дамуының, пісуінің және көбеюінің биологиялық ерекшелігін зерттеу керек. Аталған мәселені шешу үшін Оңтүстік Қазақстанның тау маңы аймағындағы картопты үздіксіз өсірілетін танабының фитосанитарлық жағдайын зерттеу дипломдық жұмыстың мақсаты болып алынды. Көрсетілген мақсаттарды іске асыру үшін төмендегідей міндеттерді шешу керек:

- Картоп агрофитоценозындағы арамшөптер мониторингі;

- Зерттеу танаптарында картоптың аурулармен зақымдалуы;

- Әртүрлі шаруашылық нысандарында картоп зиянкестерінің таралуы;

- Картоп танаптарындағы колорадо қоңызының өсіп-даму ерекшеліктері;

- Ақтүйнек дақылын зиянды жәндіктер мен аурулардан және арамшөптерден қорғау жүйелері.

Ғылыми жаңалық. Картоп танабының фитосанитарлық жағдайлары зерттелі, арамшөптердің, зиянкестердің және аурулардың нақты түрлері анықталып, нақты шаруашылық бойынша олармен күресу шаралары бойынша жүргізілетін жұмыстарға ұсыныстар жасалынды.

Практикалық маңызы. Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ климаттық жағдайындағы суармалы топырақтарда және картоп танаптарында зиянды организмдермен жүргізілетін күресу шараларын аймақтаңы көптеген шаруашылықтарда қолдану мүмкіншілігі жоғары болып табылады.

Жұмыстың құрлысы мен көлемі. Дипломдық жұмыс бетке компьютермен терілген. Ол кіріспеден, 6 тараудан, қорытындыдан, өндіріске арналған ұсыныстардан, қолданылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады. Оның құрамына -кесте, сурет және қосымшалар кіреді. Қолданылған әдебиеттер тізімінде - туындыға сілтеме жасалынған, оның ішінде алыс шет елдік ғылыми туындылар.

1 Аналитикалық бөлім

1. 1 Арамшөптердің, аурулардың және зиянкестердің өсімдікті зақымдауы

Арамшөптер - егіншіліктің ең басты жауы. Кейінгі кезде ірі кеңшарлар мен ұжымдық шарушылықтар ыдырап, олардың орындарына пайда болған кішігірім шаруашылықтарда агротехникалық шаралардың бұзылуына, яғни ауыспалы егістердің жойылуына, гербицидтердің қолданылмауына, жердің дұрыс өңделмеуіне және толық пайдаланылмауына байланысты республикада ауылшаруашылық дақылдарының егістігінде арамшөптердің көбейіп кеткендігін зерттеулер көрсетіп отыр.

Дүние жүзіндегі астықтың потенциялдық өнімінің 35 пайызы арамшөптерден, зиянды жәндіктер мен әр түрлі аурулардан жоғалады екен, ал оның ішінде тек арамшөптерден 9, 5 пайызы өнім кеміп, оның құны 20, 4 млрд, долларға жетеді. Бұл өнім 100 млн халқы бар мемлекетті бір жыл асырауға жетер еді [1] .

Қазақстанда негізіне 300-ге жуық арамшөп түрлері кездеседі.

Әрінов Қ және тағы басқалардың пайымдауы бойынша, а рамшөптер салдарынан ауылшарушылық дақылдар өнімі 40-50 пайызға, тіпті оданда көп кемуі мүмкін [2] .

Солтүстік аймақта астық дақылдары егісінде қара сұлы, сары қалуен, дала шырмауығы, жабайы гүлтәжі, улы кекіре және т. б. жиі кездеседі. Қара сұлы мен тары тектес арамшөптер басқан бидай егістері бірнеше миллиондаған гектарға жетеді. Біріншісінің 1 шаршы метрдегі саны 20-30 данаға жетсе, өнім 2-3 центнерге дейін кемиеді, ал кейде 10-15 еседей артық болуы мүмкін, мұндай жағдайда бидай орнына қара сұлы жиясыз.

Мысалы, Қазақ өсімдік қорғау ғылыми-зерттеу иниститутының деректеріне қарағанда (Ю. Гештонт), 1996 жылғы зерттеу мәліметі бойынша, тексерілген жердің 18 млн. 245 мың гектары немесе 81, 4 пайызы арамшөптермен ластанған болып шықты. Оның ішінде атпа тамырлары арамшөптер үлесіне 7848, 6 мың га (41, 2 %) тиеді [3] .

Әсіресе, республиканың астықты солтүстік облыстарында қарасұлы, атпа тамырлы арамшөптер кең өріс алған. Олармен зерттелген егістік көлемінің 3, 3 пайызы, немесе 605, 4 мың га егістік ластанды.

Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік - шығыс аймағында да арамшөптер аз кездеспейді. Е. М. Зенкованың зерттеуіне қарағанда, тек Алматы облысында ғана жарты миллион гектардан астам егістік жерлерде арамшөптер басым өседі [4] .

Солтүстік Қазақстан облысының шаруашылықтарында арамшөптер жаздық бидай өнімін әр гектардан орта есеппен 3, 8 центнерге кемітеді. Арамшөптер ауыл шаруашылық дақылдарыныңөнімін 79, 3 пайыздан (жаздық бидай) 88, 3 пайызға дейін (мақта) төмендететінін көрсетіп отыр.

Біздің республика бойынша арамшөптер мен зиянкестердің және аурулардың салдарынан ауылшаруашылығы дақылдарына келіп отырған шығын мөлшері де аз емес. 90 жылдардың бас кезінде тұқымды дәрілемей себу салдарынан оңтүстік аймақтарда күздік бидай егісін қаракүйе қаптап, орылған дән, не ұн таратуға, не мал жеміне жарамсыз болған жағдайлар жиі кездесті. 2000 және 2002 жылдары Орталық Азияда аталмыш дақылдың егістерін сарытат ауруы жайлап, оның түсімділігін 40-50 пайызға дейін төмендетті. 2000, 2002, және 2005 жылдары республиканың солтүстігінде ауа райы өте ылғалды блып, жаздық бидай егістерінде тат және септариоз аурулары кең таралды, осының салдарынан фунгицидтер қолданылмаған танаптардың түсмділігі 20-30 пайызға дейін төмен болды [5] .

Жалпы ауылшарушылық дақылдарының зиянкестерінің түрлеріне келетін болсақ, олар өте көп және алуан түрлі. Оларға омыртқалы ағзалар (нематодалар, кенелер, насекомдар, моллюскалар) ; омыртқалы жануарлар (зиянды кеміргіштер) жатады. Зиянкестердің арасында ең көбі насекомдар (1 млн-ға жуық), содан кейінгі кенелер (12-15 мың), нематодалар (10 мыңнан астам түрлері белгілі) .

Ресейлік және Чехиялық ғалымдар Шебеста мен Жукованың зерттеулерінде тат және теңбілділік ауруларымен залалданған өсімдіктерде азотты экстрактивтік заттар мен құнды амин қышқылдарының 20% төмендейтіні дәлелденген. (1974)

Екпе дақылдарда көптеген зиянкестер мен індетті аурулар кең таралған. Мәселен, негізгі азықтық дақыл бидайды алсақ, Қазақстан аумағында 30 дан астам ауру түрлері, 50-ге жуық бунақденелер кездеседі. Бұлармен қатар егісте топырақтағы аса қажет қоректік заттар мен ылғалды ысырапқа ұшырататын арамшөптердің де бірнеше түрі таралған. Енді зиянкестермен аурулардан және арамшөптерден келетін шығынның мөлшері жайлы кейбір ресми деректерге көңіл аударайық. БҰҰ-ның ауыл шаруашылығы және азық-түлік Комисиясы негізгі азықтық 3 дақыл бойынша жүргізген зерттеу жұмыстары негізінде 90-жылдардың соңына қарай жарияланған мәліметтерге қарағанда, бидай өнімінің жыл сайынғы дүние жүзі бойынша орташа шығыны 24, 4%, жүгерінікі - 35, 6%, ал күріштікі - 48, 0 пайызға жетеді екен. Бұл көрсеткіштер, әрине барлық мемлекетерде бірдей емес.

2005 жылы Санкт-Петербургте өсімдіктерді қорғау саласының жетістіктері мен өзекті мәселелері жайлы өткен 2-Бүкіл Ресей ауыл шарушылығы академигі В. А. Захаренко зиянды организмдерден келетін шығын мөлшері әлде де жоғары - 30+5 аралығында екеніне көңіл аударды [3] .

А. И. Носатовскийдің деректеріне қарағанда, астық тұқымдас дақылдардың бір өсімдігі 2 мыңға дейін дән беретінін еске алсақ, арамшөптер олармен салыстырғанда, 5 тен 37 есеге дейін жоғарғы өнімділікпен тұқым береді.

Қолайлы метеорологиялық жағдай сақталған кезде, жапырақтардың залалдану дәрежесі, сұлының түптену және түтіктену кезінде 50-60 % дейін жетеді. Мұндай дәрежедегі залалдану өсімдік өнімінің түсіміне айтарлықтай әсер етеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.