Оңтүстік Қазақстанның тау маңы аймағындағы картопты үздіксіз өсірілетін танабының фитосанитарлық жағдайын зерттеу

Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
Белгілеулер және қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1 Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.1 Арамшөптердің, аурулардың және зиянкестердің өсімдікті зақымдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.2 Әр түрлі топырақтың климат жағдайында ауылшаруашылық дақылдарының зиянды факторлардан қорғау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Оңтүстік Қазақстанның танаптарындағы агроэкосистемаға әсер етуші факторларды зерттеу жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.4 Суармалы танап жағдайында кездесетін арамшөптердің аурулардың және зиянкестердің зақымдау критерилері және шектері 20
1.5 Картоптың морфологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысындағы өсімдік шаруашылығының жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
2.2 Оңтүстік Қазақстан аймағындағы ауа райы жағдайлары және оның зиянкестерге, ауруларға және арам шөптерге тигізер әсері ... ... ... ... ... .. 29
2.3 Картоп дақылының зиянды нысандарына жүйелік бақылау жүргізу жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.4 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
2.4.1 Картоп агрофитоценозындағы арамшөптер мониторингі ... ... ... ... 36
2.4.2 Зерттеу танаптарында картоптың аурулармен зақымдалуы ... ... ... 39
2.4.3 Әртүрлі шаруашылық нысандарында картоп зиянкестерінің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.4.4 Картоп танаптарындағы колорадо қоңызының өсіп.даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
2.4.5 Ақтүйнек дақылын зиянды жәндіктер мен аурулардан және арамшөптерден қорғау жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
3 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.1 Шаруашылықтағы техника қауіпсіздігін сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
3.2 Топырақ өңдеу және егу кезіндегі қауіпсіздік шаралары ... ... ... ... .. 52
3.3 Өндірістің потенциалдық қауіптілігі мен зияндығын талдау ... ... ... . 53
3.4 Микроэлементтермен жұмыс кезіндегі қауіпсіздік техникасы және қауіпсіздік шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.5 Қорғаныс құралдары мен алғашқы көмек шаралары ... ... ... ... ... ... .. 55
3.6 Өртке қарсы іс.шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56
3.7 Жер сілкінісі кезінде жұмысшы персоналы іс.әрекет ережелері ... ... 57
4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
4.1 Шаруашылықта жүргізілетін іс.шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
4.2 Есептеу бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
5 Экономика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
6 Бизнес.жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73

Тақырыптың өзектілігі. Еліміз бүкіл әлемдік сауда ұйымына кірудің алдында тұрғанда патенттік тауар өндірушілермен бәсекелестікке түсе білу үшін тауарлық және дәмдік сапасы жоғары ауылшаруашылық тауарларын өндіруіміз керек. Бұл тұрғыда картоп өсірудің агротехнологиялық тәсілдер кешенін әзірлеу аграрлы ғылымның өзекті мәселесі болып табылады.
Картоп өте маңызды ауылшаруашылық дақылы. Картоп түйнегі, ең алдымен кеңінен және әр түрлі тағамға пайдаланылады. Бір килограмм түйнек 840 калорияға дейін береді және адамның сөткелік рационында айтарлықтай орын алады.Картоп түйнегінде 22—25 процент құрғақ зат, оның ішінде 80—85 процент крахмал және 3 процентке дейін белокты заттар болады [ 1 ]. Картоп белогі өзінің биологиялық құндылығы жағынан дәнді дақылдар белогінен анағұрлым жоғары бағаланады, өйткені оның құрамында және жануарлар организімдерінде синтезделмейтін амин қышқылдары (ванилин, лизин, трифтофан, лейцин т. б.) көп.
Картоп егістігінің фитосанитарлық жағдайын жақсартумен ғылымдар мен практиктердің көбісі айналысты. Картоп халық шаруашылығында жоғары сұранысқа ие, сондықтан отырғызу кезеңіне дейін және шығуы кезеңінде арамшөптермен күресудің кешеңдік шараларын әзірлеу әсіресе, құмаймен, мысыққұйрықпен күресу ғылыми қызығушылық тудырады.
Арамшөптер өсімдіктердің құнарлық элементтерін өзіне алып, топырақтың тығыздығын нашарлатып, топырақтағы ылғалды пайдаланып картопты ығыстырып, күн энергиясының түсуін қысқыртып, ауқымды зиян келтіреді. Сондықтан аталған дақылды өсіруде арамшөптермен күресудің ғылыми негізделген шараларын әзірлеу Оңтүстік Қазақстан өңірі үшін аса маңызы ғылыми мәнге өсіретін өсімдіктердің өнімділігін арттыру шаралары жүйесінде олардың фитосанитарлық жағдайын зерттеу және олармен күресу ерекше роль атқарады. Осы шараларды жүзеге асыру үшін арамшөптермен, аурулармен және зиянкестермен күресуді жақсы жолға қоюдың маңызы зор.
Соңғы жылдары шаруашылықтың жаңа формаларына өтуге байланысты аграрлық сектордан картоп өсірудің қарқынды технологияларынан ауытқу байқалуда. Бұл тыңайтқыштарды және өсімдікті қорғау құралдарын пайдаланудың айтарлықтай төмендеуіне, топырақты өңдеу тәсілдерінің бұзылуынан көрініс беруде.
Соңғы 15-20 жылда Оңтүстік Қазақстан облысында ауылшаруашылық егіс алқабының фитосанитарлық жағдайын зерттеулер аз жүргізілген. Облысымызда картоп плантацияларында құмай, ажырық, шармауық, тары шырмауық сияқты көпжылдық көптеген арамшөптер өседі.
Сондықтан картоп өсіруде танаптың фитосанитарлық жағдайын зерттеу және, ондағы зиянды ағзалармен күресу шараларын әзірлеу ғылыми және тәжірибелік қызығушылық тудырады және зерттеудің басым бағыты болып табылады.

1. Жаңабаев Қ, Арыстанғұлов С.Агрономия негіздері: Оқулық. 2-баслым. – Астана: Фолиант 2010.
2. Әрінов Қ, Нағымтаев А, Ысқақов М, Серікпаев Н, Жұмағұлов И.
Агрономия негіздері. Оқулық – Астан: Фолиант, 2007.
3. Қойшыбаев М. (Өсімдік қорғау ғылыми-зерттеу иниституты) Жаршы № 2006/5.
4. Сыдықов Д.А Қарабалаева А.Ж «Оңтүстік Қазақстан аймағында топырақты өңдеу технологияларына байланысты дәнді дақылдарды өсірудің ғылыми негізі» Шымкент 2001 ж.
5. Ешебаев А., Жетпісбай Ж.Ж, Жұмадулаева А.И. Ж. Жаршы № 7, 2007.
6. Нурғалиев С., Сидорик И. аға ғылыми қызметкер ( Cолтүстік-батыс ауыл шаруашылық ғылыми-өндірістік орталығы)
7. Есімов Ұ.О (Өсімдік қорғау және өсімдік карантині иниституты) Жаршы № 7,2008.
8. Биғараев О, Абдиғапбаров Н. (“Мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу иниституты”) Жаршы №8, 2008 15-16 бет.
9. Қойшыбаев М. Болезни зерновых культур. –Алматы: Қайнар-1974-245 б.
10. Үнбетаев. И, Қостақов А. (“Мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу иниституты” “КазАгроИнновация” АҚ )
11. Иманғазиев К. Егіншілікке тыңайтқыш қолдану жүйесі.- Алматы, 1970
12. Гукасьян В.Г. и др. Товароведение сельскохозяйственных товаров и лекарственно-технического сырья. -М.: Экономика, 1967. – 346 с.
13. Агротехника и товароведение. Вып.8. Под. ред. Н.Н.Борисова. - М.: Колос, 1977. –36 с.
14. Можаев Н., Әрінов Қ.К., Шестокова Н.А., Өсімдік шаруашылығы практикумы.- Акмола, 1996
15. Христенко А.Ф. Сельское хозяйство в сухостепной зоне Казахстана. –Караганда. Рауан, 2002 .-256с.
16. Джанпеисов Р. Эрозия и дефляция почв Казахстана.Алма-Ата, 1977.
17. Родомакин А.Ф. Эрозия почв и меры борьбы с нею. Алма-Ата, 1967.
18. Елешев Р.Е., Смағұлов Т.С., Бәсібеков Б.С. Тыңайтқыш қолдану жүйесі. Алматы, 1997
19. Берлянд С.С., Крючев Б. Д. Растениеводство. . Изд.4-е, перераб. и доп. М., Колос, 1996.
20. Научные основы программирования урожаев сельскохозяйственных культур. Под ред. И.С. Шатилова, М.К. Каюмова. М., Колос, 1996.
21. Майсурян Н.А. Растениеводство. ( Лабороторно-практические занятия) . Изд.4-е, перераб. и доп. М., Колос, 1996.
22. Живников Н.И., Моргунов А.Т. Технология возделывания полевых культур. Учеб. Пособие для сельских проф.-техн. училищ. М., Высш. школа, 1991. 304 с.
23. Елешев Р., Бекмағанбетов А. Агрохимия .-Алматы, 1989.
24. Жаңабаев Қ.Ш. және т.б. Агрономия негіздері. Астана, 2003ж.
25. Нарциссов В. П. Научные основы систем земледелия. М., Колос, 1997.
26. Тұрғанбаев С.Ғ. Дихан серігі (Агроөнеркәсіп өндірісінің орта буындарына арналған) . Алматы: Қайнар, 1989.-304 бет.
27. Крючев Б. Д. Практикум по растениеводству.- М.: Агропромиздат, 1988.-287с.: ил.- ( Учебники и учеб. пособие для учащихся техникумов).
28. Бадина Г.В. и др. Основы агрономии /Г.В. Бадина, А.В. Королев, Р.О.Королева;Под ред. Г.В. Бадина.- Л.: Агропромиздат, Ленингр. отд-ние, 1988.-448 с.
29. Жанабаев К.Ш., Саудабаев Т. т.б. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.-Алматы, 1994.
30. Подгорный П.И. Растениевоство 2-е изд.перераб.- М. изд.-во с.-х. литературы, журналов и плакатов. 1963, -268 с.
31. Николаев Н.Г., Разумов М.В., Гладков В.Н. Пути повышения всхожести семян.-М.; Сельхозиздат, 1985. – 225 с.
32. Майсурян Н.А., Степанов В.Н. и др. Растениеводство. . Изд.3-е, перераб. и доп. М., Колос, 1986.
33. Можаев Н., Әрінов Қ.К.,тб. Өсімдік шаруашылығы,- Ақмола, 1996
34. Косинский В.С., Никляев В.С., Ткачева В.В., Сугилина А.А. Основы земледелия и растениеводства. /Под ред. В.С.Никляева. –3-е изд.перераб. и доп.- М.: Агропромизат, 1990. – 479с. – ил.
35. Атрошенко М.Д. Основы агрономии. /Под ред. М.Д. Атрошенко. Изд.3-е, перераб. и доп. М., Колос, 1997.
36. Коновалов Ю.Б. и др. Практикум по селекции и семеноводству полевых культур/ Ю.Б.Коновалов, А.Н.Березкин, Л.И. Долгодворова и др.; Под ред. Ю.Б.Коновалова.- М.: Агропромиздат, 1987.-367с.
37. ӘріновҚ.К., Апушев А.К., және тб. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу, сақтау және стандарттау. - Астана, 2001ж.
38. Корлякова Н.А. Агрономия с основами ботаники. -2-е изд., перераб. и доп.- М.: Колос, 1980.-423с.
39. Керефов К.Н. Биологические основы растениеводства: Учеб. пособие для ун-тов и пед. ин-тов.-2-е изд., перераб. и доп.- М.: Высш. Школа, 1982.-408 с., ил.
40. Ауылшаруашылығын өркендету жүйесі жөніндігі ұсыныстар. Шымкент облысы. Алматы: Қайнар, 1987.-414 бет.
41. Қазақстан Республикасы облыстарында ауылшаруашылық жүйені енгізу ұсыныстары. Алматы, 1978-1981 ж.ж.
42. Сағадиев К.А., және т.б. Фермерлік іс.-Алматы, 1999ж.
43. Әбуғалиев I.,Қожахметов М. Көшетсіз қызылша тұқымын өндірудің технологиясы.- Алматы, 1992.
44. Әубәкіров Т., Жұмағұлов Ж. Өсімдік шаруашылығы және селекция.-Алматы, 1988
45. Әрінов Қ.К., Ысқақов М.Ә. Тұқымтану.- Ақмола, 1991.
46. Саудабаев Т., Кадырғалиев А. Жармалық дақылдар.- Алматы. 1985
47. Егемен Қазақстан №132-135(247/10) 22 мамыр 2007 жыл «Қазақстан Республикасының Кодексі».
48. Шертаев Е.Т. «Тіршілік қауіпсіздігі» оқу құралы Шымкент:
49. В.И.Кузьмин «Охрана труда и противопожарная защита» Москва, Легпромбытиздат, 1991.
50. Гусев А.Р.«Проектирование шерстопрядильных фабрик» 1981- 310 бет.
51. Маханов Б.Б,.Сатаев М.И., Сатаева Л.М. «Тіршілік Қауіпсіздігі» 2004 ж. – 205 бет.

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:

Ф.7.04-08

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ

М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ

ТҰРСЫНБЕКОВ НҰРТАС ХАМИТОВИЧ

Оңтүстік Қазақстанның тау маңы аймағындағы картопты үздіксіз өсірілетін
танабының фитосанитарлық жағдайын зерттеу

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мамандығы 050801 – Агрономия

Шымкент,2013 ж.
Ф.7.04-09

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ

М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Агротехнология кафедрасы

Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
б.ғ.к .,доцент Елибаева Г.И.
(ғыл.дәрежесі,атағы Т.А.Ә)
____________2013 ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Оңтүстік Қазақстанның тау маңы аймағындағы картопты үздіксіз
өсірілетін танабының фитосанитарлық жағдайын зерттеу

мамандығы 050801– Агрономия

Орындаған
Тұрсынбеков Н.Х

Ғылыми жетекшісі
а.ш.ғ.к.,аға оқытушы Амантаев
Б.Ө.

Шымкент,2013ж.
Ф.7.04-10

Қ А З А Қ С Т А Н Р Е С П У Б Л И К А С Ы Н Ы Ң
Б І Л І М Ж Ә Н Е Ғ Ы Л Ы М М И Н И С Т Р Л І Г І

М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ

_____Агроөнеркәсіп _____
факультет

(факульететің атуы)
_____ Агротехнаология _____
кафедрасы

Мамандығы ___ 050801-Агрономия_____

(мамандықтың аталуы мен шифрі)

БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
Агротехнология
(кафдраның атауы)
Г.И.Елибаева
(каф.меңгерушісінің А.Т.Ә)
__________2013 ж.

д и п л о м д ы қ ж ұ м ы с т ы (ж о б а н ы) о р ы н д а у ғ а
Т А П С Ы Р М А №____

Студент Тұрсынбеков Нұртас Хамитович АП-09-1К3
(Т.А.Ә)
(тобының)
Жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Оңтүстік Қазақстанның тау маңы аймағындағы
картопты үздіксіз өсірілетін танабының фитосанитарлық жағдайын зерттеу
Университет бойынша 19.11.2012 ж. № 172 С бұйрығымен бекітілген.
Жұмысты (жобаны) аяқтау мерзімі____________________________ ___
Жұмысты (жобаны) орындауға берілген мәліметтер ____________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _________________________

Дипломдық жобаны (жұмысты) орындауға қатысты сұрақтар тізімі
___________________________________ _________________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _________________

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ

№ рсБөлімдері Кеңесшінің Т.А.Ә., қолы
1 2 3
1 Аналитикалық бөлім
2 Технологиялық бөлім
3 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті
қорғау
4 Қоршаған ортаны қорғау
5 Экономика
6 Бизнес-жоспарлау

Графикалық материалдар тізімі

Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
__________________________

Тапсырманың берілген күні ______ _____________2012 ж.

Дипломдық жұмыстың
(жобаның) ғылыми жетекшісі ______________ __________________

(қолы)
(Т.А.Ә )

Тапсырманы орындауға алған студент ______________ _________________

(қолы)
(А.Ә.Т)

Ф. 7.04 – 11

Диплом жобасын (жұмысын) жазудың
КҮНТІЗБЕЛІК КЕСТЕСІ

№ Бөлімдер Орын Орындалу мерзімі Тапсыр-манТапсыр-
рс далуы % ың маның
берілген орын-да
күні лған
күні

Жобаның (жұмыстың) ғылыми жетекшісі

(қолы, күні)

Диплом жазушы

(қолы, күні)

Нормобақылау

(а.ж.т., қолы, күні)

Аннотация

Түйінді сөздер: Картоп, фитосанитарлық жағдай, зиянкестер, арамшөптер,
аурулар, пестицидтер, фунгицидтер, гербицидтер, инсектицидтер, дақыл, өсіп-
даму кезеңі, өнімділік, фенология, фотосинтез.
Дипломдық жұмыста кіріспе, негізгі бөлімдер, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер келтірілген. Жұмыс негізінен алты бөлімнен тұрады:
аналитикалық бөлім, ғылыми зерттеу бөлімі, тіршілік қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық, бизнес жоспар
бөлімдері. Аналитикалық бөлімінде жұмыстың тақырыбына сай әдебиетке шолу
және зерттеудің қойылу мақсаты баяндалады.
Тәжірибелік бөлімде картоп агрофитоценозындағы арамшөптер мониторингі,
зерттеу танаптарында картоптың аурулармен зақымдалуы, әртүрлі шаруашылық
нысандарында картоп зиянкестерінің таралуы, картоп танаптарындағы колорадо
қоңызының өсіп-даму ерекшеліктері, ақтүйнек дақылын зиянды жәндіктер мен
аурулардан және арамшөптерден қорғау жүйелері көрсетілген. Тәжірибе
нәтижелері кестелер түрінде көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың тіршілік қаіупсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау
бөлімдерінде зертханадағы жүргізілген жұмыстардың техника және экология
қауіпсіздігі баяндалған. Экономикалық бөлімде жұмыстың экономикалық
тиімділігі, қажетті қаражат мөлшері мен шығымдары есептелген. Бизнес
жоспарлау бөлімінде кәсіпорынға сипаттама беріліп, оны жүзеге асыру
тәуекелділігі баяндалған.
Беттер 75, Кесте 18, Сурет 4, Библ 51

Мазмұны

Нормативтік сілтемелер 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Белгілеулер және қысқартулар 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
Анықтамалар 11
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе 12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 Аналитикалық бөлім 14
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
1.1 Арамшөптердің, аурулардың және зиянкестердің өсімдікті 14
зақымдауы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Әр түрлі топырақтың климат жағдайында ауылшаруашылық 16
дақылдарының зиянды факторлардан қорғау тәсілдері
... ... ... ... ... ... ...
1.3 Оңтүстік Қазақстанның танаптарындағы агроэкосистемаға әсер етуші18
факторларды зерттеу жағдайлары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1.4 Суармалы танап жағдайында кездесетін арамшөптердің аурулардың 20
және зиянкестердің зақымдау критерилері және шектері
1.5 Картоптың морфологиялық ерекшеліктері 21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2 Тәжірибелік бөлім 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысындағы өсімдік шаруашылығының жағдайы 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Оңтүстік Қазақстан аймағындағы ауа райы жағдайлары және оның 29
зиянкестерге, ауруларға және арам шөптерге тигізер әсері
... ... ... ... ... ..
2.3 Картоп дақылының зиянды нысандарына жүйелік бақылау жүргізу 35
жағдайлары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Зерттеу нәтижелері 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
2.4.1 Картоп агрофитоценозындағы арамшөптер мониторингі 36
... ... ... ...
2.4.2 Зерттеу танаптарында картоптың аурулармен зақымдалуы 39
... ... ...
2.4.3 Әртүрлі шаруашылық нысандарында картоп зиянкестерінің таралуы 41
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.4.4 Картоп танаптарындағы колорадо қоңызының өсіп-даму 43
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
2.4.5 Ақтүйнек дақылын зиянды жәндіктер мен аурулардан және 47
арамшөптерден қорғау жүйелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Тіршілік қауіпсіздігі 51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
3.1 Шаруашылықтағы техника қауіпсіздігін сақтау 51
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Топырақ өңдеу және егу кезіндегі қауіпсіздік шаралары 52
... ... ... ... ..
3.3 Өндірістің потенциалдық қауіптілігі мен зияндығын талдау 53
... ... ... .
3.4 Микроэлементтермен жұмыс кезіндегі қауіпсіздік техникасы және 53
қауіпсіздік шаралары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
3.5 Қорғаныс құралдары мен алғашқы көмек шаралары 55
... ... ... ... ... ... ..
3.6 Өртке қарсы іс-шаралар 56
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
3.7 Жер сілкінісі кезінде жұмысшы персоналы іс-әрекет ережелері 57
... ...
4 Қоршаған ортаны қорғау 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
4.1 Шаруашылықта жүргізілетін іс-шаралар 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
4.2 Есептеу бөлімі 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
5 Экономика 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
6 Бизнес-жоспар 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Қорытынды 71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..

Нормативтік сілтемелер

Осы диплом жұмысында мына сілтемелер қолданылған:
МЕСТ 2.102-68 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың түрлері мен жиынтығы.
МЕСТ 2.104-68 ЕСКД. Негізгі жазбалар.
МЕСТ 2.201-80 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың және бұйымдардың белгілері.
МЕСТ 2.301-68 ЕСКД. Форматтар.
МЕСТ 2.601-95 ЕСКД. Эксплуатациялық құжаттар.
МЕСТ 2. 304-81 ЕСКД. Сызудың шрифттары.
МЕСТ 2. 701-84 ЕСКД. Сызбалар және типтер. Орындауға қойылатын жалпы
талаптар.
МЕСТ 12046-85. Мемлекет аралық стандарт. Ауылшаруашылық дақылдарының
тұқымдары.Сапа туралы құжат.
МЕСТ 20081-74 Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары. Терминдер.
Анықтаулар.
МЕСТ 52325-2005. Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары. Сорттық және
егістік сапа
МЕСТ 2. 321-84 ЕСКД. Әріптік белгілеулер.
ӘН ОҚМУ 7.03-2012 Дипломдық жобалауды ұйымдастыру. Дипломдық жұмыс.

Анықтамалар

Егіншілік жүйесі - агротехникалық және ұйымдастыру шараларының
бірегей комплексі, жергілікті табиғи-экономикалық өзгешеліктерге орай жаңа
жасақталған агроқұрылымдарда жерді тиімді пайдалануды, топырақ құнарлығын
бір дәрежеде және жүйелі түрде арттыруды, ауыл шаруашылығы дақылдарының
өнімділігін молайтуды, нарықтық бәсекелестік заманда сапасын көтеруді және
мал шаруашылығы үшін берік жемшөп қорын жасауды қамтамасыз ету
Фотосинтез- күн энергиясының қатысуымен, хлоропластарда болатын ауадағы
көмірқышқыл газын пайдалана отырып органикалық заттар түзетін табиғи
құбылыс.
Тұқым тыныштығы - тірі тұқымдардың қалыпты жағдайларда өспейтін, немесе
өте ақырын өсетін күйі
Далалық өнгіштік - далалық жағдайда пайда болған егін көгінің себілген
өнгіш тұқым санының қатынасымен көрсетілген процент мөлшері
Тұқым тазалығы - егістік материалдың негізгі сапа көрсеткіштерінің бірі.
Егістік материалдың (тұқымның) тазалығы деп ондағы негізгі дақылдың
процентпен көрсетілген массасын атайды
Өнімді бағдарлау — бұл сапалы және дер кезінде іске асырғанда күні бұрын
есептелген ауылшаруашылық дақылдарының сапалы да мол өнімін қамтамасыз
ететін бір-бірімен тығыз байланысты шаралар комплексін зерттеу болып
табылады.
Технология - топырақ құнарлылығының тұрақты өсуіне интенсивті сорттар
мен дақылдардың потенциалды мүмкіндіктері мен биологиялық ерекшеліктеріне,
өнімді басқарудың биологиялық, агротехникалық және агрохимиялық құралдары
мен өсімдікті аурулардан, зиянкестерден және арамшөптерден интегралды
қорғауды жүйелі колдануға, машина-трактор паркін оптималды қалыптастыруға
және егін себу, оны баптап-күту және жинауды жоғары өнімді машиналармен
қамтамасыз ету.
Агроөнеркәсіптік кешен – азық-түлік өнімдерін өндіруге және ауыл
шаруашылығы шикізаттарынан көпшілік тұтынатын өнеркәсіп тауарларын шығаруға
бағытталған сала.

Белгілеулер мен қысқартулар

Осы диплом жұмысында төмендегідей сілтемелер қолданылған:
г - грамм, масса өлшемі;
кг - килограмм, салмақ өлшемі;
мин-минуттар;
%-пайыз;
ºC-температура;
млрд-миллиард;
мг-миллиграмм;
тәу-тәулік;
ГОСТ-мемлекеттік стандарттар жүйесі;
л-литрлер;
рН-қышқылдылық;
ºT-қышқылдылық;
Ккал-килокалория;
АӨК-Агроөнеркәсіптік кешен;
АШТӨ- Ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер.

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Еліміз бүкіл әлемдік сауда ұйымына кірудің
алдында тұрғанда патенттік тауар өндірушілермен бәсекелестікке түсе білу
үшін тауарлық және дәмдік сапасы жоғары ауылшаруашылық тауарларын
өндіруіміз керек. Бұл тұрғыда картоп өсірудің агротехнологиялық тәсілдер
кешенін әзірлеу аграрлы ғылымның өзекті мәселесі болып табылады.
Картоп өте маңызды ауылшаруашылық дақылы. Картоп түйнегі, ең
алдымен кеңінен және әр түрлі тағамға пайдаланылады. Бір килограмм
түйнек 840 калорияға дейін береді және адамның сөткелік рационында
айтарлықтай орын алады.Картоп түйнегінде 22—25 процент құрғақ зат, оның
ішінде 80—85 процент крахмал және 3 процентке дейін белокты заттар болады
[ 1 ]. Картоп белогі өзінің биологиялық құндылығы жағынан дәнді дақылдар
белогінен анағұрлым жоғары бағаланады, өйткені оның құрамында және
жануарлар организімдерінде синтезделмейтін амин қышқылдары (ванилин, лизин,
трифтофан, лейцин т. б.) көп.
Картоп егістігінің фитосанитарлық жағдайын жақсартумен ғылымдар мен
практиктердің көбісі айналысты. Картоп халық шаруашылығында жоғары
сұранысқа ие, сондықтан отырғызу кезеңіне дейін және шығуы кезеңінде
арамшөптермен күресудің кешеңдік шараларын әзірлеу әсіресе, құмаймен,
мысыққұйрықпен күресу ғылыми қызығушылық тудырады.
Арамшөптер өсімдіктердің құнарлық элементтерін өзіне алып, топырақтың
тығыздығын нашарлатып, топырақтағы ылғалды пайдаланып картопты ығыстырып,
күн энергиясының түсуін қысқыртып, ауқымды зиян келтіреді. Сондықтан
аталған дақылды өсіруде арамшөптермен күресудің ғылыми негізделген
шараларын әзірлеу Оңтүстік Қазақстан өңірі үшін аса маңызы ғылыми мәнге
өсіретін өсімдіктердің өнімділігін арттыру шаралары жүйесінде олардың
фитосанитарлық жағдайын зерттеу және олармен күресу ерекше роль атқарады.
Осы шараларды жүзеге асыру үшін арамшөптермен, аурулармен және
зиянкестермен күресуді жақсы жолға қоюдың маңызы зор.
Соңғы жылдары шаруашылықтың жаңа формаларына өтуге байланысты аграрлық
сектордан картоп өсірудің қарқынды технологияларынан ауытқу байқалуда. Бұл
тыңайтқыштарды және өсімдікті қорғау құралдарын пайдаланудың айтарлықтай
төмендеуіне, топырақты өңдеу тәсілдерінің бұзылуынан көрініс беруде.
Соңғы 15-20 жылда Оңтүстік Қазақстан облысында ауылшаруашылық егіс
алқабының фитосанитарлық жағдайын зерттеулер аз жүргізілген. Облысымызда
картоп плантацияларында құмай, ажырық, шармауық, тары шырмауық сияқты
көпжылдық көптеген арамшөптер өседі.
Сондықтан картоп өсіруде танаптың фитосанитарлық жағдайын зерттеу және,
ондағы зиянды ағзалармен күресу шараларын әзірлеу ғылыми және тәжірибелік
қызығушылық тудырады және зерттеудің басым бағыты болып табылады.
Сондықтан арамшөптермен, аурулармен және зиянкестермен күресуді табысты
жүргізу үшін, зиянды организмдердің өсуіп-дамуының, пісуінің және көбеюінің
биологиялық ерекшелігін зерттеу керек. Аталған мәселені шешу үшін Оңтүстік
Қазақстанның тау маңы аймағындағы картопты үздіксіз өсірілетін танабының
фитосанитарлық жағдайын зерттеу дипломдық жұмыстың мақсаты болып алынды.
Көрсетілген мақсаттарды іске асыру үшін төмендегідей міндеттерді шешу
керек:
- Картоп агрофитоценозындағы арамшөптер мониторингі;
- Зерттеу танаптарында картоптың аурулармен зақымдалуы;
- Әртүрлі шаруашылық нысандарында картоп зиянкестерінің таралуы;
- Картоп танаптарындағы колорадо қоңызының өсіп-даму ерекшеліктері;
- Ақтүйнек дақылын зиянды жәндіктер мен аурулардан және арамшөптерден
қорғау жүйелері.
Ғылыми жаңалық. Картоп танабының фитосанитарлық жағдайлары зерттелі,
арамшөптердің, зиянкестердің және аурулардың нақты түрлері анықталып, нақты
шаруашылық бойынша олармен күресу шаралары бойынша жүргізілетін жұмыстарға
ұсыныстар жасалынды.
Практикалық маңызы. Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ климаттық
жағдайындағы суармалы топырақтарда және картоп танаптарында зиянды
организмдермен жүргізілетін күресу шараларын аймақтаңы көптеген
шаруашылықтарда қолдану мүмкіншілігі жоғары болып табылады.
Жұмыстың құрлысы мен көлемі. Дипломдық жұмыс бетке компьютермен
терілген. Ол кіріспеден, 6 тараудан, қорытындыдан, өндіріске арналған
ұсыныстардан, қолданылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады. Оның
құрамына -кесте, сурет және қосымшалар кіреді. Қолданылған
әдебиеттер тізімінде - туындыға сілтеме жасалынған, оның ішінде
алыс шет елдік ғылыми туындылар.

1 Аналитикалық бөлім

1.1 Арамшөптердің, аурулардың және зиянкестердің өсімдікті зақымдауы

Арамшөптер – егіншіліктің ең басты жауы. Кейінгі кезде ірі кеңшарлар мен
ұжымдық шарушылықтар ыдырап, олардың орындарына пайда болған кішігірім
шаруашылықтарда агротехникалық шаралардың бұзылуына, яғни ауыспалы
егістердің жойылуына, гербицидтердің қолданылмауына, жердің дұрыс
өңделмеуіне және толық пайдаланылмауына байланысты республикада
ауылшаруашылық дақылдарының егістігінде арамшөптердің көбейіп кеткендігін
зерттеулер көрсетіп отыр.
Дүние жүзіндегі астықтың потенциялдық өнімінің 35 пайызы арамшөптерден,
зиянды жәндіктер мен әр түрлі аурулардан жоғалады екен, ал оның ішінде тек
арамшөптерден 9,5 пайызы өнім кеміп, оның құны 20,4 млрд, долларға жетеді.
Бұл өнім 100 млн халқы бар мемлекетті бір жыл асырауға жетер еді [1].
Қазақстанда негізіне 300-ге жуық арамшөп түрлері кездеседі.
Әрінов Қ және тағы басқалардың пайымдауы бойынша, арамшөптер салдарынан
ауылшарушылық дақылдар өнімі 40-50 пайызға, тіпті оданда көп кемуі мүмкін
[2].
Солтүстік аймақта астық дақылдары егісінде қара сұлы, сары қалуен, дала
шырмауығы, жабайы гүлтәжі, улы кекіре және т.б. жиі кездеседі. Қара сұлы
мен тары тектес арамшөптер басқан бидай егістері бірнеше миллиондаған
гектарға жетеді. Біріншісінің 1 шаршы метрдегі саны 20-30 данаға жетсе,
өнім 2-3 центнерге дейін кемиеді, ал кейде 10-15 еседей артық болуы мүмкін,
мұндай жағдайда бидай орнына қара сұлы жиясыз.
Мысалы, Қазақ өсімдік қорғау ғылыми-зерттеу иниститутының деректеріне
қарағанда (Ю. Гештонт), 1996 жылғы зерттеу мәліметі бойынша, тексерілген
жердің 18 млн. 245 мың гектары немесе 81,4 пайызы арамшөптермен ластанған
болып шықты. Оның ішінде атпа тамырлары арамшөптер үлесіне 7848,6 мың га
(41,2 %) тиеді [3].
Әсіресе, республиканың астықты солтүстік облыстарында қарасұлы, атпа
тамырлы арамшөптер кең өріс алған. Олармен зерттелген егістік көлемінің 3,3
пайызы, немесе 605,4 мың га егістік ластанды.
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік – шығыс аймағында да арамшөптер аз
кездеспейді. Е.М.Зенкованың зерттеуіне қарағанда, тек Алматы облысында
ғана жарты миллион гектардан астам егістік жерлерде арамшөптер басым өседі
[4].
Солтүстік Қазақстан облысының шаруашылықтарында арамшөптер жаздық бидай
өнімін әр гектардан орта есеппен 3,8 центнерге кемітеді. Арамшөптер ауыл
шаруашылық дақылдарыныңөнімін 79,3 пайыздан (жаздық бидай) 88,3 пайызға
дейін (мақта) төмендететінін көрсетіп отыр.
Біздің республика бойынша арамшөптер мен зиянкестердің және аурулардың
салдарынан ауылшаруашылығы дақылдарына келіп отырған шығын мөлшері де аз
емес. 90 жылдардың бас кезінде тұқымды дәрілемей себу салдарынан оңтүстік
аймақтарда күздік бидай егісін қаракүйе қаптап, орылған дән, не ұн
таратуға, не мал жеміне жарамсыз болған жағдайлар жиі кездесті. 2000 және
2002 жылдары Орталық Азияда аталмыш дақылдың егістерін сарытат ауруы
жайлап, оның түсімділігін 40-50 пайызға дейін төмендетті. 2000, 2002, және
2005 жылдары республиканың солтүстігінде ауа райы өте ылғалды блып, жаздық
бидай егістерінде тат және септариоз аурулары кең таралды, осының
салдарынан фунгицидтер қолданылмаған танаптардың түсмділігі 20-30 пайызға
дейін төмен болды [5].
Жалпы ауылшарушылық дақылдарының зиянкестерінің түрлеріне келетін
болсақ, олар өте көп және алуан түрлі. Оларға омыртқалы ағзалар
(нематодалар, кенелер, насекомдар, моллюскалар); омыртқалы жануарлар
(зиянды кеміргіштер) жатады. Зиянкестердің арасында ең көбі насекомдар (1
млн-ға жуық), содан кейінгі кенелер (12-15 мың), нематодалар (10 мыңнан
астам түрлері белгілі).
Ресейлік және Чехиялық ғалымдар Шебеста мен Жукованың зерттеулерінде
тат және теңбілділік ауруларымен залалданған өсімдіктерде азотты
экстрактивтік заттар мен құнды амин қышқылдарының 20% төмендейтіні
дәлелденген. (1974)
Екпе дақылдарда көптеген зиянкестер мен індетті аурулар кең таралған.
Мәселен, негізгі азықтық дақыл бидайды алсақ, Қазақстан аумағында 30 дан
астам ауру түрлері, 50-ге жуық бунақденелер кездеседі. Бұлармен қатар
егісте топырақтағы аса қажет қоректік заттар мен ылғалды ысырапқа
ұшырататын арамшөптердің де бірнеше түрі таралған. Енді зиянкестермен
аурулардан және арамшөптерден келетін шығынның мөлшері жайлы кейбір ресми
деректерге көңіл аударайық. БҰҰ-ның ауыл шаруашылығы және азық-түлік
Комисиясы негізгі азықтық 3 дақыл бойынша жүргізген зерттеу жұмыстары
негізінде 90-жылдардың соңына қарай жарияланған мәліметтерге қарағанда,
бидай өнімінің жыл сайынғы дүние жүзі бойынша орташа шығыны 24,4%,
жүгерінікі – 35,6%, ал күріштікі – 48,0 пайызға жетеді екен. Бұл
көрсеткіштер, әрине барлық мемлекетерде бірдей емес.
2005 жылы Санкт-Петербургте өсімдіктерді қорғау саласының жетістіктері
мен өзекті мәселелері жайлы өткен 2-Бүкіл Ресей ауыл шарушылығы академигі
В.А. Захаренко зиянды организмдерден келетін шығын мөлшері әлде де жоғары –
30+5 аралығында екеніне көңіл аударды [3].
А.И. Носатовскийдің деректеріне қарағанда, астық тұқымдас дақылдардың
бір өсімдігі 2 мыңға дейін дән беретінін еске алсақ, арамшөптер олармен
салыстырғанда, 5 тен 37 есеге дейін жоғарғы өнімділікпен тұқым береді.
Қолайлы метеорологиялық жағдай сақталған кезде, жапырақтардың залалдану
дәрежесі, сұлының түптену және түтіктену кезінде 50-60 % дейін жетеді.
Мұндай дәрежедегі залалдану өсімдік өнімінің түсіміне айтарлықтай әсер
етеді.
Дүние жүзі бойынша дәнді дақылдардан жыл сайын 506 млн. т. Өнім алынады.
Алынған өнімнің 35 пайызы арамшөптерден, зиянды жәндіктер мен әр түрлі
аурулардан төмендеуі мүмкін екендігін Жаңабаев Қ және Арыстанғұлов С.
еңбектерінде келтіріген. Сол сияқты дақылдардың бірі қант қызылшасы. Яғни
жылына 136 млн. тонна өнім алынса, алынған өнімнің 45 пайызы
арамшөптерден, зиянды жәндіктер мен әр түрлі аурулардан өнімнің төмендеуіне
алып келеді. Картоп дақылы да жылына 129 млн. т өндірілсе, зақымдану
процесі 32 пайызды құрап отыр. Бұнымен біз ауыл шаруашылық дақылдарының тек
жекелеген шаруашылықтар, мемлекеттер емес, сонымен қатар дүние жүзінің ауыл
шарушылығы зардап шегуде.

1.2 Әр түрлі топырақтың климат жағдайында ауылшаруашылық дақылдарының
зиянды факторлардан қорғау тәсілдері

Ауылшаруашылық дақылдарының зинкестермен аурулаына қарсы
агротехникалық, химиялық, механикалық, физикалық және өсімдіктер карантині
деп аталатын күресу шаралары негізделген.
Агротехникалық тәсіл өсімдіктер мен зиянкестердің және сыртқы ортаның
арасындағы өзара қарым-қатынастарына негізделген. Бұл шаралардың міндеті
зиянды организмдердің өсіп - өнуіне қолайсыз жағдайлар, ал өсімдіктер мен
пайдалы организмдерге қолайлы жағдай туғызып, сапалы, мол өнім алу. Өсімдік
қорғау тұрғысынан қарағанда агротехникалық шаралар ішінде өте маңызды рөл
атқаратындарға ауыспалы егіс, топырақты өңдеу жүйесі, тыңайтқыштарды
қолдану, арам шөптермен күресу, егінді мерзімінде егу, өнімді уақытылы
жинау жатады. Соның ішінде бұрыннан солтүстік аймақтағы егістіктерде
топырақ ылғалын сақтап, қоректік заттармен байыту үшін қолданылатын жерді
өңдемей, тұқымды тікелей себу технологиясы оңтүстікте де жақсы нәтижесін
беруде.
Агротехникалық әдістердің далалық арамсояу мен басқа арамшөптерге әсері
қант қызылшасы егістігінде 2005-2007 жылдары Алматы облысы Талғар ауданында
жүргізілді. Тәжірибе алаңындағы негізгі арамшөптер далалық арамсояу, ақ
алабұта, кәдімгі гүлтәжі, күрмек, ермен жапырақты ойран шөп, мысық құйрық,
қара алқа, кәдімгі қәріқыз, үш қатар бөрі тарақ. Зерттеу нәтижесі бойынша,
далалық арамсояу көп басқан қызылша егістігінде, қызылша көгі шыққанға және
шыққаннан кейін тырмалау, далалық арамсояуда 67,2 %-ға, ал басқа
арамшөптердің көгін 75,2%-ға құртатыны анықталды [12].
Ауыспалы егісте кейбір дақылдарды бірнеше жылдар бойы бір танапта егу
арнаулы зиянкестердің және ауруларының көбеюіне әкеліп соқтырады. Қазақстан
республикасы аумағында ауыл шаруашылығына көпқоректілерден 50 ден астам
түрлері және мамандандырылған зиянкестерден 100 ден аса түрлері, аурулардың
70 түрі және 120 дан астам арамшөптер түрлері зиян келтіреді екен.
Ауыспалы дақыл жүйелері, микро және макроэлементтерді қолдану, әсәресе
калий мен фосфор тыңайтқыштармен мырыш пен мыс және бор микроэлементтермен
тұқымды баптау, оның оңтайлы себу мерзімдері мен мөлшерін сақтау, көптеген
аурулар зиянкестердің дамуын, арамшөптердің таралуын шектеуде айтарлықтай
рөл атқарады. Бұл сала бойынша шетел ғалымдарының жеткен айтарлықтай
табыстары бар, Қазақстанда да соңғы жылдары осы бағытта зерттеу жұмыстары
қолға алынуда.
Сыдықов Д.А пен Қарабалаева А.Ж тардың зерттеу нәтижесіне сүйенсек
егістің танаптың топырағын аудару кезінде 22-25 см тереңдікке жеткен
технологияға қарағанда, топырақты 10-12 см БДТ-3 немесе БДТ-7
ауылшаруашылық техникасын пайдаланып жеңіл өңдеген және аңызақты өңдемей
тұқымды тікелей себу (СЗС-2,1) технологияларынада арамшөптер саны жағынан
біршама басым болғандығы тіркелді. Дәлірек айтқанда, ұсынылған
технологияның бір шаршы алаңында арамшөптің саны 81,9-88,6 дана болса,
топырақты жеңіл өңдеп және тікелей тұқымдық себілген нұсқаларда 84,5-91,1
дананы құраған [5].
Қазақстанның ұлан-байтақ жерінің табиғаты алуан түрлі, табиғат
ерекшеліктеріне сай өсімдік түрлері де, сол өсімдіктермен қоректенетін
зиянкестердің де түрлері әр алуан. Ауылшаруашылық дақылдарын, көп жылдық
екпе ағаштарын, шабандықтар мен жайылымдарды 50-ден астам көп қоректі, 100-
ден астам белгілі бір өсімдіктерге бейімделген зиянкестер залалдайды. Соңғы
8 жылдың ішінде зиянкестерге қарсы 35,3 миллион гектар жерге немесе орташа
есеппен жылына 4,4 млн. гектар жерге химиялық препараттармен өңдеу
жұмыстары жүргізілді. Қорғалатын аумақ көлемі зиянкестердің сан мөлшеріне
және олардың таралуына байланысты өзгереді, мысалы 2000 жылы 8,3 млн.
гектардан, 2001 жылы 3,1 гектарға дейін кеміді. 2000 жылы елімізде шегіртке
жаппай көбейіп, оларға қарсы 8 млн. гектар жерге химиялық препараттармен
өңдеу жүргізілді.
Химиялық тәсілді ауылшаруашылық дақылдарының барлығына дерлік, оларды
зақымдайтын зиянкестерге қарсы бүрку, тозаңдату, тұқымды дәрілеу арқылы
қолданғандықтан, сөзсіз тиімділігі өте жоғары, қолдануға қолайлы және
нәтижесі тез арада көрінеді. Өңдеу өткеннен кейін бірнеше сағаттан соң және
1–3 күн аралығында зиянкестердің жойылуы 100 пайызға жетеді. Дүниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша, дүние жүзінде жыл сайын 2
млн. тоннаға жуық улы препараттар қолданады екен. [9]
Нұрғалиевтің зерттеуі бойынша бір жылдық арамшөптерге препараттарды
қолдану арқылы жақсы нәтижеге қол жеткізеді [6]. Дианат пен глифосат
препаратының қоспасы бір жылдық арамшөптерді ойдағыдай жойды, екінші
есептеуде (өңдегенен кейін 20 күннен соң ) арамшөптердің 89,7-100 % солып
қалды. Дианат пен глифасат гербицидтері қоспасын қолданудың екінші есебінде
көрсетілгені, егістік қалуенге, егістік шырмауыққа сүтжапыраққа,
сүттігенге гербицидтің жоғары активтілігі мынадай болады. Дианат 0,2 +
глифасат 2,5 лга, дианат 0,4 + глифасат 2,0 лга, дианат 0,6 + глифасат
1,5 лга.
Қ. Жаңабаев, С.Арыстанғұлов тардың еңбектеріне сүйенсек картоп дақылы
өніп шыққанға дейінгі топырақты метурин 3кг, кампорол 2-2,5кг гербицидтерді
қолданғанда, танаптағы бір жылдық арамшөптер саны 95-98 пайызға дейін
жойылғанын дәлелдеген [1].
Биологиялық тәсіл – көп қырлы тәсіл. Оның бір тәсілі – “тіріні тіріге
қарсы”, яғни табиғи жауды (энтомофаг) зиянкес-иеге қарсы пайдалану.
Ауылшаруашылық дақылдарын, көп жылдық өсімдіктерді кешенді қорғау барысын
талдай отыра, елімізде биологиялық әдіспен қорғау нашар дамығаны байқалады.
Қайта құру кезеңіне дейін егістікке, жылыжайларға биоагенттерді жіберіп,
биологиялық препараттарды қолданған. Осы әдіспен қорғау көлемі 500 мыңнан
астам гектар жерге жеткен. Қазіргі кезде биологиялық әдістеме елімізде аз
қолданылады, тек Оңтүстік Қазақстан өңірінде ғана жеке зертханалар
трихограмма, бракондар, әр жерде алтын көздерді өсіріп, фермерлерге сатуда.
Өкінішке орай, бұл биоагенттердің биологиялық тиімділігі өте төмен болып
отыр, себебі тұқымдық энтомофагтарды көршілес Өзбекстаннан алады. Алып,
өсірген энтомофагтардың сапасын тексермей зиянкестерге қарсы қолдана
береді. 2003–2004 жылдары мақта зиянкесі мақта көбелегіне қолданған
лепидоцид биопрепаратының тиімділігі 45-65 пайыз ғана болды. [9] 1987 жылы
Алматы облысының бақтары мен көкөніс дақылдарының 25 мың га алаңына
трихограмма пайдаланылды.
Карантин әдісінің негізгі бағыты белгілі бір аймақты бұрын сол жерде
кездеспеген зиянкестердің еніп кетпеуінен сақтау. Соңғы жылдары еліміздің
шетелдермен тауар айналымының өсуіне байланысты бірнеше қауіпті
зиянкестердің енгені белгілі. Олар жеміс, орман ағаштарының аса қауіпті
зиянкесі – америкалық ақ көбелек, бақша дақылдарының зиянкесі – қауын
шыбыны, аса қауіпті картоп зиянкесі – картоптың алтын түсті жұмыр құрты.
Қауын шыбыны зиянкесі көршілес Өзбекстан Республикасында 2005 жылы пайда
бола бастады, 2010 жылы Қарақалпақстан Республикасы аумағының 44,5 мың
гектар қауынның 20,0 мың гектарға жуығын залалдап, жарамсыз жағдайға
жеткізген. Қызылорда облысының барлық аудандарында бақша дақылдарының 100%
егістігінде қауын шыбыны зиян келтіруде. Жыл сайын республикамызға 100-ден
астам елден әртүрлі карантинді өнімдер әкелінеді.

1.3 Оңтүстік Қазақстанның танаптарындағы агроэкосистемаға әсер етуші
факторларды зерттеу жағдайлары

Оңтүстік Қазақстан - ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру жөнінен
республикадағы ең ірі өңірдің бірі. Мұнда шаруашылықтардың табысының
негізгі көзі болып табылатын мақта егістігі шоғырланғандығы белгілі.
Дегенмен де соңғы жылдары өсімдік шаруашылығын әртараптандыруға байланысты
бақша дақылдарының егіс көлемі өсіп, ол өткен жылы республикамыз бойынша
67,7 мың гектарды құраса, соның 38,3 мың гектары Оңтүстік Қазақстан
облысына тиесілі.
Жалпы мақта шаруашылығындағы ең күрделі мәселелердің бірі – мақта
зиянкестері мен аурулары. Олар мақта өніміне айтарлықтай шығын келтіреді.
Мақта өсімдігін әр түрлі – ақ ұсақ микроорганизмдер – уақ саңырауқұлақтар
мен бактериялар қорек етеді.
Мақта шарушылығында неғұрлым көп тараған, әрі қауіпті ауру – тамырдың
шіруі. Тамырдың шіруін топырақта тіршілік ететін саңырауқұлақ – Rhizoctonia
solani Kuhn, тұқымдас түрлері Fusarium және басқада бактериялар туғызады.
Соңғы жылдары осы ауруға қарсы көптеген препараттардың тұқымды дәрілеу
арқылы тиімділігі зерттеліп келеді. Осыған байланысты отандық М-4005
және М-4007 сорттарына тұқым дәрілейтін препараттардың тиімділігі, оның
ішінде Сұңқар-3 және Максим ХL дәрілегіштерінің (2,0 лтн, 1,0 лтн)
мөлшері, мақтаның тұқымдық шитінің тіршілік әрекетіне үлкен белсенділік
көрсетіп, мақтаның вегетация кезеңінде өсуіне ықпал жасады [7].
Жарасов пен Момбекованың зерттеу нәтижелеріне сүйенсек далалық
арамсояудың мәдени дақылдармен қатар ауыл шаруашылық дақылдары егілмейтін
жерлерде таралу кезеңдерін (мониторинг) зерттеу болып табылды.
2005-2007 жылдары техникалық, көкеніс-бақша, астық дақылдары, көп жылдық
шөп, бос жерлерді, далалық арамсояу басқан жерлерді зерттедік, есепке
алдық.
Зерттеу нәтижесінде арамшөптердің 101 түрі 25 ботаникалық туыстан
табылды. Оның ішінде техникалық дақылдарда-75, көкеністе-65, астықта-80,
жоңышқада-49, бос жерлерде 87 түрі болды. Осылардың ішінде арамшөптердің 70
түрі – қосжарнақты шөптер далалық арамсояудың қоныстанатын, таралатын
жерлері болып табылды. Мәдени дақылдардың арамсоямен зақымдалуы жоңышқада 4
жерде 20 м2-де, қызылшада 2,5 көкеністе- 2. Ал бидай мен жүгеріде далалық
арамсояу негізінен қосжарнақты шөптерде қоныстанады. [12]
А. Қостақовтың мәліметі бойынша соңғы жылдары Қазақстанның мақта
өсіретін аймақтарында мақта қозасының кеміргіш және сорғыш зиянкестеріне
қарсы күресу шаралаты жүргізілді.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижесі бойынша мақтаның 100 жапырағында
орташа көрсеткішпен 25 өрмекші кенесі байқалған. Сонымен, өрмекші кенесінің
санының жаппай көбейуі, шілде айының үшінші он күндігінде байқалып, ол
мақта қозасының 100 жапырағында 2562 дана өрмекші кенесі құрады. Ал
егістегі зиянкестің санының төмендеуі, тамыз айының үшінші он күндігінде
басталды.
Тәжрибелік алқаптағы өрмекші кенесінің саны экономикалық зиндылық
дәрежесінен (ЭЗД) жоғарлағанда мақта егістігін Неорон 50% к.э-2,0 лга,
Нисаран 10с.п-0,1 кгга, Каратэ 5% к.э-0,5 лга препараттарымен өңделді.
Неорон, 50% к.э. препаратымен өңделген нұсқадағы өрмекші кенесіне қарсы
биологилық тиімділігі 3,7,14 кейін 94%, 98%, 98% құрап, салыстырмалы
өнімділік 25,1цга болды, бұл “Бақылау” нұсқасындағы өнімділіктен 7,6 ц-ге
жоғары. Каратэ, Нисоран препараттарымен өңделген нұсқалардағы өнімділік
22,8 ц-ден 22,9 ц жетіп, қосымша өнім 5,3-тен 5,4 ц-ді құрады [14].
Зерттеулер өрмекші кенесінің мақта дақылының қауіпті зиянкес екендігін
байқатты.

1.4 Суармалы танап жағдайында кездесетін арамшөптердің аурулардың және
зиянкестердің зақымдау критерилері және шектері

Өсімдікті зиянды оргаизмдерден қорғаудың зор маңызы бар. Біздің елде
орасан зор аумақтың, ондағы табиғи-климаттық аймақтың алуан түрлі болуы,
ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіргенде көптеген зиянкестердің қауіпті
түрлерінің таралуы шаруашылыққа елеулі зиян келтіреді. Олардың қатарына,
әсіресе шегерткелер, сұр дән көбелегі, зинды бақашық, қандала және
септериоз, парша аурулары егіс алқаптарын меңдеп алды. Сонымен қатар басқа
өңірлерден республикамызға өтіп жатқан карантиндік аурулар, зиянды
жәндіктер, арамшөптер қатары өсуде. Осыған орай егіс алқаптарындағы
фитосанитарлық жағдайды жақсарту, астық өнімдерін аурулар мен зиянкестерден
қорғау кезек күттірмейтін мәселеге айналып отыр.
Оңтүстік Қазақстан облысының байырғы суармалы жерлері жағдайындағы
мақта егістігіндегі арамшөптердің түр құрамы мен олармен залалдану
дәрежесіне 2007-2008 жылдары гербологиялық мониторинг жүргізілді.
Ботаникалық зерттеулердің негізгі нысаны Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-
зерттеу иститутының тәжрибелік алқаптары болды.
2007 жылы егіске дейінгі агротехникалық іс шараларға дейін тәжрибелік
алқаптың әр 1 м2 –де 51-ден 122-кі дана арамшөп болса, ал 2008 жылы 1 м2
–де 55-тен 118 данаға дейін арамшөптер болды. Бұл әрине үлкен және өте
үлкен ластану дәрежеіне жатты. Сонымен қатар бақылаулар нәтижесінде
жоғарыда көрсетілген арамшөптердің 75,4 %-ы біржылдық, 24,6 %-ы көп жылдық
арамшөптер екендігі анықталды [6].
Арамшөптің шитті мақта өніміне келтіретін зияны 25-30 пайызға жетіп,
кейде одан да асады.
Ұ.О. Есімов (өсімдік қорғау және өсімдік карантині иниституты) 2005-
2007 жылдары зерттеу жұмыстары жүргізілді. Зерттеудің мақсаты суармалы
жағдайда май бұршақ егістігінде кездесетін арамшөптермен күресу шараларын
жетілдіру. Зерттеулер нәтижесінде арамшөптердің бір жылдық және көп жылдық
арамшөптерге жүргізілді. Бір жылдық арамшөптер егісте 1м2 5 дана кезіксе
май бұршақ өнімділігі 12,8 %-ға төмендейді екен. Ал көп- жылдық
арамшөптермен ластанғанда май бұршақтың өнімділігі 4 цга немесе 13,3%-ға
төмендейді. Зерттеулер нәтижесінде көп жылдық арамшөптер егіске аса зиянды
екені байқалды [7].
Есімовтың пайымдауынша ластанудың бірінші деңгейі жағдайында бақылаумен
салыстырғанда (3данам2 біржылдық және 1данам2 көпжылдық арамшөп) қытай
бұршақтың өнімділігі 3,9 цга немесе 13,3%-ға төмендетеді, ал ластанудың
екінші деңгейі жағдайында (6 данам2 біржылдық және 2данам2 көпжылдық
арамшөп ) өнімділікті 6,7цга немесе 23,3 % төмендетеді, ластанудың үшінші
деңгейі жағдайында (9данам2 біржылдық және 3данам2 көпжылдық арамшөп)
кездессе онда өнімділік 12цга немесе 40пайызға дейін төмендететіні
анықталды. Осылайша қытай бұршақ тұқымының өнімділігі өсіп-өну кезең
аралығында арамшөптердің саны неғұрлым көбейген сайын өнімділік төмендейді
екен. Қазақстанның оңтүстік шығысындағы таулы суғармалы аймақта таралған
арамшөптердің 13 түрі кездеседі. Қытай бұршақ егістігінде 3 біржылдық және
1 көпжылдық арамшөп болғанда өнім 4цга төмендейді. Гербицидтер мен өңдеу
кезінде ең тиімдісі фронтьер оптима, дуал голд арамшөптерлді 93 пайызға
жойды. Нәтижесінде өнім 5 цга артты [8].
Алматы облыстық өсімдік қорғау стансасының мәліметтеріне сәйкес, 1990
жылы тексерілген барлық егіс көлемінде тозаңды қаракүйе таралып, оған
шалдыққан өсімдіктер саны орташа есеппен 5 %, ең жоғарғы көрсеткіш 25%
жетіпті. Толарсақ қаракүйе тексерілген егістің 80% - 17 %, ал жоғарғы
көрсеткіш 6 % болған екен. М. Қойшыбаевтың деректері бойынша 1994-1995
жылдары бұл ауру Шығыс Қазақстан облысында да байқалып, кеселге шалдыққан
өсімдіктер саны 15-20 % құрапты [13].
Жүгері аурулары Ресей мен Украинада жете зерттелген. Ол, қаракүйенің екі
түрімен қатар оңтүстіктік және солтүстіктік гельминтоспориоз ауруларына жиі
шалдығады. В. Г. Иващенконың (1992) мәліметтеріне сәйкес, ТМД елдерінде бұл
дақылдың сабағы мен собығының шірінуінің себепкері ретінде саңырауқұлақтар
мен бактерияның 30-дан астам түрлері тіркелген.

1.5 Картоптың морфологиялық ерекшеліктері

Картоп алқа тұқымдасына жатады және егістіктегі негізгі түрі Sоlanum
tuberosum. Табиғи тегі бойынша картоп сабағы жыл сайын өліп отыратын
көпжылдық шөптесін өсімдік, бірақ жер шарының көптеген елдерінде бір жылдық
өсімдік түрінде өсіріледі. Оны вегатативті түрде (түйнек, көзше және
бүршіктерімен) және тұқымымен көбейтуге болады. Өндіріс жағдайында картоп
негізінен түйнегімен-қысқарған жер асты өркенінің өзгерген түрімен
көбейтіледі. Тұқымымен көбейтілгенде картопқа кіндік тамыр мен жалғыз
сабақ, ал түйнегімен көбейтілгенде шашақ тамырлар жүйесі мен бұта пайда
болады. Қартоп бұтасы бірнеше сабақтардан құралады.
Картоп өте маңызды ауылшаруашылық дақыл. Картоп түйнегі, ең
алдымен кеңінен әр түрлі тағамдарға пайдаланылады. Бір килограмм түйнек
840 калорияға дейін береді және адамның бір күндік рационында айтарлықтай
орын алады. Картоп түйнегінде 22-25 % құрғақ зат, оның ішінде 80-85 %
крахмал және 3 %-ға дейін белокты заттар болады. Картоп ақуызы өзінің
биологиялық құндылығы жағынан дәнді дақылдар ақуызынан анағұрлым жоғары
бағаланады, өйткені оның құрамында және жануарлар организімдерінде
синтезделмейтін амин қышқылдары (ванилин, лизин, трифтофан, лейцин т. б.)
көп.
Картоп түйнегі адам организмінің қалыпты қызметіне өте қажетті көптеген
бағалы витаминдер (С, В, А, Р, К) мен минералдық тұздардың маңызды көзі.
Түйнегінде 20 %-ға дейін крахмал, 2 %-зға дейін ақуыз, әр түрлі витаминдер
С (42 мг%), В1 (0,110 мг %), В2 (0,051 мг %), В6 (0,190 мг%), РР (1,220 мг
%), фоли қышқылы каротин (56 мг %), май (0,15 %) болады. Сонымен қатар
пектинді заттар, жасунық, стериндер, органикалық қышқылдар (лимон,
қымыздық, алма және тағы басқалар) кездеседі, минералды тұздардан калий
(523мг %), фосфор ( 58 мг %), магний (32 мг %) сондай-ақ, микроэлементтер
темір, марганец, никель, кобальт, йод, кальций кездеседі. Көрсетілген
маңызды заттарының болуына байланысты картопты халық медицинасында зат
алмасу, тыныс алу, көз, жүрек, бүйрек ауруларын емдеуде қолданылады.
Картоптың жас өскіндерінің микробтарға қарсы әрекеті анықталған. Картоп
крахмалы өт қышқылдарының белсенділігін арттырады, ол өз кезегінде ішек
бактерияларының жұмысын жақсартады. Шет елдік ғаламдардың картоп түйнегінен
алған ингибин препараты қазіргі таңда асқазан жарасын, күйікті емдеуде
кеңінен пайдалануда [16].
Картопты көптеген халық шаруашылық өндірістерінде кеңінен қолданады.
Мысалы, 1 т картоптан 112 л спирт, 55 кг көмірқышқылы, 17 кг крахмал, 80 кг
глюкоза және де тағы басқа заттар алуға болады.
Картоп, әсіресе сауын малы, шошқа және құстар үшін мал азықтық дақыл
ретінде жоғары бағаланады. 100 кг картоп түйнегінде 31 азықтық өлшем және
1,6 кг қорытылатын (сіңімді) протеин бар. Картоп көптеген ауылшаруашылық
дақылдарына жақсы алғы дақыл, тыңайтқыш пен мелиорацияға қайтарымы мол.
Жоғары агротехника жағдайында бір орынға қайта отырғызуға, тіпті дара дақыл
ретінде өсіруге болады. Сонымен қатар, картоп - бір өлшем жерде жоғары өнім
құрайтын потенциалды мүмікіндігі бар өнімді далалық дақылдардың бірі.
Қазіргі уақытта Республикамыздағы барлық картоп егістігінің жалпы көлемі
212 мың га құрайды. Қартоптың орташа өнімі соңғы жылдары облыстар бойынша
76-118 цга аралығында өзгерді.
Дақылдың таралуы және ботаникалық сипаттамасы
Картоп алқа тұқымдасына жатады және егістіктегі негізгі түрі Sоlanum
tuberosum. Табиғи тегі бойынша картоп сабағы жыл сайын өліп отыратын
көпжылдық шөптесін өсімдік, бірақ жер шарының көптеген елдерінде бір жылдық
өсімдік түрінде өсіріледі. Оны вегатативті түрде (түйнек, көзше және
бүршіктерімен) және тұқымымен көбейтуге болады. Өндіріс жағдайында картоп
негізінен түйнегімен-қысқарған жер асты өркенінің өзгерген түрімен
көбейтіледі. Тұқымымен көбейтілгенде картопқа кіндік тамыр мен жалғыз
сабақ, ал түйнегімен көбейтілгенде шашақ тамырлар жүйесі мен бұта пайда
болады. Қартоп бұтасы бірнеше сабақтардан құралады.
Картопты түйнегімен көбейткенде тамыр жүйесі шашақты болады. Ол
жекелеген сабақтардың тамыр жиынтығы деп есептеледі әрі бірінші және столон
маңы тамырларынан тұрады. Тұқымымен көбейтілгенде кіндік тамыр жүйесін
қалыптастырады.
Түйнектерімен көбейтілгенде биіктігі 180-200 см жететін бірнеше қырлы
сабақтардан тұратын бұта түзеді. Бұтадағы сабақ саны түйнектерде өскен
көзшелер санына, түйнектің мөлшері мен өсіру тәсілдеріне тәуелді. Картоптың
жапырақтары күрделі, үзік-дара қауырсынды - қиықты, бірнеше жұп бүйір
бөліктері мен бөлекшелерден тұрады, сабақ бойында бұрандалы орналасқан.
Гүлдері қос жынысты, бестік типте, күрделі шиыршық гүл шоғырына
жиналған. Әрбір гүл тозаңдарымен бес аталықтан және бағана ұзындығы әртүрлі
аналықтан тұрады, түстері жасыл-сарғыштан күрең қызылға дейін. Картоптың
барлық сорттары гүл түзе бермейді. Жемісі – шырынды жидек, көптеген
тұқымдардан тұрады. Тұқымдары ұсақ жаншылған, ақ-сұр және сарғыш түсті,
1000 санының массасы 0,3-0,5г.
Түйнек - түр өзгерісіне ұшыраған жер асты сабағы болып табылады, пішіні
мен түсі әртүрлі. Түйнектің бетінде бұрандалы тәртіппен орналасқан көзшелер
(түр өзгерісіне ұшыраған жапырақтар) болады, олар тыныштық күйіндегі 2-3
бүршіктен құралған.
Түйнектің столонға бекіген жерін кіндік, ал оған қарама-қарсы жағын
төбесі деп атайды. Сортына қарай картоп түйнегі домалақ, сопақ, ұзынша-
сопақ болуы мүмкін. Сыртқы түсі бойынша түйнектер ақ, сары, қызыл, қызғылт,
қызғылт-күлгін болады, ал жұмсағының түсі-ақ, сарғыш, сары, күлгін.
Түйнектің анатомиялық құрылысы сабаққа ұқсас: оның ұзындық қимасында
түтікті сақина шоғын көруге болады, ол түйнек бетіне таяу көзшелерге қарай
орналасқан, түйнектің орта бөлігі барынша ылғалды өзекпен толтырылған, ол
негізінен крахмал жасушаларынан тұрады; түйнектің сырты эпидермис түзетін
перидерма қабатынан тұрады.
Шаруашылық бағыты мен пайдалануына қарай картоп сорттары асханалық,
техникалық, мал-азықтық және әмбебап топтарға бөлінеді. Өсіп-жетілу
кезеңінің ұзақтығына байланысты ерте пісетін (70-80 тәулік), ортадан ерте
(80-90), орташа мерзімде (90-100), ортадан кеш (100-120) және кеш пісетін
(120 тәуліктен артық) картоп сорттары ажыратылады.
Өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері.
Картоп түйнегінің маңызды биологиялық қасиеті - тыныштық күйі кезеңімен
сипатталады, мұның өзі тұкымдық материалды келесі өніміне зиян келтірмей
күзгі - қысқа кезеңде сақтауға мүмкіндік береді. Тыныштық күнінің ұзақтығы
картоптың сорты мен сақтау жағдайларына байланысты. Қысқы сақтау режімін
дұрыс қолданғанда картоп түйнегі 6-7 ай бойы өспей жақсы сақталады.
Мәдени сортты картоп қоңыржай климаттың өсімдігі және тұрақты мол өнім
температурасы айтарлықтай жоғары емес орта ендік аудандарында алынады. Тағы
бір айта кететін жайт, картоп жоғары иілімді (пластикалы) және өсіру
технологиясын дұрыс қолданғанда онда қолайлы емес табиғи жағдайларда жақсы
өнім қалыптастыра алады. Тыныштық күйден өткен түйнектер топыраққа
отырғызғаннан кейін +3-5С температурада өне бастайды. Бірақ бұл
температурада оның өнуі баяу жүреді, тамырлары нашар дамиды, ал түйнектер
саңырауқұлақ ауруларымен жедел залалданады. Температура -4-7 - 8° дейін
көтерілгенде түйнектердің қалып өнуі байқалады. Әрі карай температура
жоғарылағанда түйнектердің өну белсенділігі, әсіресе ылғалды топырақта
кенеттен арта бастайды. Түйнектердің белсенді өнуіне ең қолайлы температура
4-16 - 18° деп есептеледі.
Картоптың сабағы мен жапырағының өсуіне қолайлы температура +5-6°.
Олардың максимум өсуі орташа ылғалды топырақта +17-22° температурада
байқалады. +25°-тан жоғары температура өсімдіктерді әлсіретеді, ассимиляция
процесі баяулайды, ал 42°-тан жоғары температура жер бетіндегі өсімдік
массасының өсуін тоқтатады. Картоптың сабағы мен жапырағы төмен
температураға да өте сезімтал. -1-1,5° суықтықта және ауаның жоғары
салыстырмалы ылғалдылығында өсімдік қарайып кетеді және өліп қалады. Картоп
түйнектері гүл қауыздары пайда болған кезде түзіле бастайды және бұл
кезеңдегі топырақ температурасы +16-18°, немесе +22-25° ауа температурасына
сәйкес келеді де ең қолайлы болып табылады. Топырақ температурасы + 6°-тан
төмен және + 23°-тан жоғары болғанда түйнектердің өсуі тежеледі, ал +
26~29°-та түйнектің тузілуі мүлде тоқтайды.
Өсімдіктің толық дамуына қажетті биологиялық белсенді температура
жиынтығы (+10°-тан жоғары) пісу мерзімі ерте және ортадан ерте пісетін сорт
үшін 1400-1600°, орташа мерзімде пісетін сорт үшін 1600-1800° ортадан
кештеу және кеш пісетін сорт үшін - 1800-2000°. Бұл көрсеткіш Солтүстік
Қазақстанда 1800-2200° аралығында, ал негізінен 1600 °-ден 2600°-қа дейін
өзгереді. Сондықтан ортадан кештеу, әсіресе кеш пісетін сорттар қажетті
оптимум температураны алып үлгермейді, нәтижесінде ерте және орташа
мерзімде пісетін сорттардың өнімінен анағұрлым төмен өнім қалыптастырады.
Картоп топырақ ылғалдылығына талғампаз. Бүршіктердің өнуі мен
өркендердің пайда болуына қажетті ылғал аналық түйнек есебінен
қанағаттандырылады[17]. Өсімдік көгінің пайда болуы мен сабақ-жапырақтар
қалыптасуының алғашқы кезеңінде өсімдіктің ылғалға қажетсінуі шамалы,
өйткені жапырақтардың буландыру беті үлкен емес және осы кезеңде олар
куаңшылыққа айтарлықтай төзімді. Өсімдік өсе келе ылғалға қажетсінуі арта
түседі, барынша қажетсіну жаппай қауыздану-гүлдену кезеңіне сәйкес келеді,
бұл кезде олардың, жер бетіндегі массасы жақсы дамыған және тіршілік
қызметі жоғары. Бұл кезеңде түйнектер пайда бола бастайды, сондықтан
ылғалмен үздіксіз түрде қамтамасыз ету жоғары өнім алудың басты шарттарының
бірі бұл кезеңдегі судың жетімсіздігі тургордың төмендеуі мен жапырақтың
солып қалуына әкеліп соғады, ал мұның өзі фотосинтезге теріс әсерін
тигізеді, өнімнің мөлшері мен сапасы төмендейді. Тамырлардың негізгі
массасы тараған алаңда осы топырақтың ылғалдылығын ТДЫ 70-80% дәрежесінде
ұстағанда өнімнің қорлануына ең колайлы жағдайлар жасалады.
Өсіп-өну соңында, сабақ пен жапырақтың солып, түйнектің өсуі
темендегенде алғашқы кезеңдерге қарағанда картоптың ылғалға қажетсінуі
кемиді. Өсіп-өну кезеңінің соңына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.