Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу петроглифтерінің зерттелуі
Кіріспе
І.Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы петроглифтер туралы зерттеудің қалыптасуы мен дамуы
ІІ.Аймақтағы петроглифтер тарихнамасы
2.1Оңтүстік Қазақстандағы петроглифтер туралы еңбектер
2.2Жетісу петроглифтерінің зерттелуі
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
І.Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы петроглифтер туралы зерттеудің қалыптасуы мен дамуы
ІІ.Аймақтағы петроглифтер тарихнамасы
2.1Оңтүстік Қазақстандағы петроглифтер туралы еңбектер
2.2Жетісу петроглифтерінің зерттелуі
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері өзіміздің төл тарихымызды жазуда жаңа теориялық тұрғыдан келу, бұрын назар аударылмаған мәселелерді қарастыру орын алып отыр. Әсіресе, өткен тарих пен бүгінгі күн арасында қандай байланыс бар, нені жоғалттық, нені сақтап қала алдық деген сұрақ та туындайды. Осы жерде тарихи зерттеуде өзіндік орны бар, бірқатар мағлұматтар беретін мәдени, тарихи ескерткіштерімізді зерттеу және олармен халықты таныстырып, насихаттау ісінің қажеттілігі туындайды. Бұл жерде тарихи ескерткіштер бұрын-соңды қалай зерттелді, олар туралы не жазылып, не айтылды деген сияқты сұрақтар да туындайды, осы сұрақтың жауабын таба білгенде ғана біз тарихи мұраларымыздың бүгінгі таңда ғылыми айналымда бар не жоқ екенін анықтай аламыз.
Тастағы таңбалар аса құнды және қызықты тарихи ескерткіштер қатарына жатады. Ол әлі жазу пайда болмаған ежелгі дәуір мен одан бертіндегі өмір сүрген адамдардың өмірі, дүниетанымы, түсінігі туралы ақпарат беретін дерек болып табылады. Сондықтан оларды тек тас бетіндегі сурет немесе өнер туындысы деп емес, бірінші кезекте тарихи дерек ретінде қарастыру қажет. Сол себепті де оларды нақты ғылыми тұрғыдан зерттеп, қорытындылар жасап отырудың өзі күрделі іс.
Қазақстан териториясында тастағы таңбалар көптеп кездеседі. Оның ішінде біз қарастырайық деп отырған Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың аумағында петроглифтер көп шоғырланған. Алайда олардың бәрі түгелдей қамтылып, есепке алынып, зерттелген деп айта қою қиын. Бірақ дегенмен де бұл салада зерттеулер жүргізіліп, бірқатар теориялық мәселелер де көтерілген, атап айтсақ петроглифтерді мерзімдеу, олардың мазмұнын түсіндіру, яғни семантикасы сияқты жұмыстар жүргізуге бет бұрған. Тастағы таңбалар туралы алғашқы жазбалар ХІХ-ғ. басында пайда болғанымен, нақты ғылыми тұрғыда зерттелуі ХХ-ғ ортасында орын алады. Олардың мазмұны әр түрлі.
Осыған орай тастағы таңбалар туралы бүгінгі күнге дейін жүргізілген зерттеу жұмыстары мен олардың мазмұнын талдаудың қажеттілігі де туындайды. Себебі тастағы таңбаларды тарихи дерек көзі ретінде пайдаланбас бұрын, олардың дерек ретінде ғылыми негізделуін біліп алу және олардағы көзқарастардың дұрыстығын анықтап алу қажет. Мысалы, тастағы таңбалар басқа бір ескерткіштерді зерттеуде мүмкін немесе ежелгі адамдардың дүниетанымы, тұрмысы туралы қорытындылар жасауда пайдаланылуы мүмкін. Сол себепті де петроглифтерді тек сипаттап, санын тіркеп қана қоймай, оларға қатысты теориялық тұжырымдарды талдау да маңызды.
Тастағы таңбалар аса құнды және қызықты тарихи ескерткіштер қатарына жатады. Ол әлі жазу пайда болмаған ежелгі дәуір мен одан бертіндегі өмір сүрген адамдардың өмірі, дүниетанымы, түсінігі туралы ақпарат беретін дерек болып табылады. Сондықтан оларды тек тас бетіндегі сурет немесе өнер туындысы деп емес, бірінші кезекте тарихи дерек ретінде қарастыру қажет. Сол себепті де оларды нақты ғылыми тұрғыдан зерттеп, қорытындылар жасап отырудың өзі күрделі іс.
Қазақстан териториясында тастағы таңбалар көптеп кездеседі. Оның ішінде біз қарастырайық деп отырған Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың аумағында петроглифтер көп шоғырланған. Алайда олардың бәрі түгелдей қамтылып, есепке алынып, зерттелген деп айта қою қиын. Бірақ дегенмен де бұл салада зерттеулер жүргізіліп, бірқатар теориялық мәселелер де көтерілген, атап айтсақ петроглифтерді мерзімдеу, олардың мазмұнын түсіндіру, яғни семантикасы сияқты жұмыстар жүргізуге бет бұрған. Тастағы таңбалар туралы алғашқы жазбалар ХІХ-ғ. басында пайда болғанымен, нақты ғылыми тұрғыда зерттелуі ХХ-ғ ортасында орын алады. Олардың мазмұны әр түрлі.
Осыған орай тастағы таңбалар туралы бүгінгі күнге дейін жүргізілген зерттеу жұмыстары мен олардың мазмұнын талдаудың қажеттілігі де туындайды. Себебі тастағы таңбаларды тарихи дерек көзі ретінде пайдаланбас бұрын, олардың дерек ретінде ғылыми негізделуін біліп алу және олардағы көзқарастардың дұрыстығын анықтап алу қажет. Мысалы, тастағы таңбалар басқа бір ескерткіштерді зерттеуде мүмкін немесе ежелгі адамдардың дүниетанымы, тұрмысы туралы қорытындылар жасауда пайдаланылуы мүмкін. Сол себепті де петроглифтерді тек сипаттап, санын тіркеп қана қоймай, оларға қатысты теориялық тұжырымдарды талдау да маңызды.
1. Уәлиханов Ш.Ш. Шығармалар жинағы. 1972ж. Т.5
2..Кадырбаев М.К,.Марьяшев А.Н. Наскальные изображения хребта Каратау. А. 1977г.
3. Максимова А.Г., Ермолаева А.С., Марьяшев А.Н. Наскальные изображения Тамгалы. А.1985г.
4. Сенигова Т.Н. Наскальные изображения у поселения Актобе. В книге: Археологические исследования на северных склонах Каратау. А.1962г.
5. Байпаков К.М.Петроглифы в горах Кульжабасы. А.2004г.
6.Ешкіөлмес тауларындағы петроглифтер. Мәдени мұра: археология ескерткіштері. А.2005ж.
7. Мариковский П.И. Камни рассказывают. А.1999г.
8. Мариковский П.И. В стране каменных курганов и насальных рисунков. А.2005г.
9. Мариковский П.И. Рисунки на скалах южных и центральных районов Казахстана. А.2004г.
10. Ренато С.Наскальные изображения Южного Казахстана. А.2005г.
11.Қазақстан тарихы. А. 2000. Т1.
12. Самашев З.С. Петроглифы Казахстана. А.2006г.
13. Бернштам А.Н.Наскальные изображения Саймалы-Таш. СЭ, 1952, №2
14. Формозов А.А. Наскальные изображения и их изучение. М.1987ж.
15. Шер Я.А.Каменные изваяния Семиречья. М-Л. 1966г.
16. Медоев А.Г.Гравюры на скалах Сары-Арки. А.1979г.
17. Пантусов Н.Н. Тамгалы тас. А.Позднеев Обьяснение надписей и изображенийТамгалы-Тас. Верный, 1897г.
18.Памятники наскального искусства Центральной Азии. Сборник. А.2004г.
19. Алпысбаев Х.А.Новые наскальные изображения Бостандыкского района. «ТрудыИИАЭ АН КазССР», Т1, 1956г.
20..Марьяшев М.К Каратауские колесницы.-В книге.: Археологические исследования в казахстане. А.1973г.
21. Марьяшев А.Н., Горячев А.А. Наскальные изображения Семиречья. А. 2002г.
22.Марьяшев А.Н., Рогожинский А.Е. Наскальные изображения в горах Ешкиольмес. А.1991г.
23.Рогожинский А.е. археологический комплекс эпохи бронзы урочища Тамгалы. А.1994г.
24.Максимова А.Г. Наскальные изображения ущелья Тамгалы.-Вестник Ан КазССР. 1958г.№9
25.История и археология Семиречья. А.1999г.
26.Костина Т.Д., Савельева В.М. археологические исследования в Южном Казахстане. А.1984г.
27.Самашев З.С. Наскальные изображения верхнего прииртышья. А.1992г.
40
28.Бернштам А.Н. Памятники старины Таласской долины. А.1971г.
29.Черников С.С. Наскальные изображения верховий Иртыша.СА.1947, №9
30.Марьяшев А.Н. Отчет о полевых исследованиях в Семиречье. 2002
2..Кадырбаев М.К,.Марьяшев А.Н. Наскальные изображения хребта Каратау. А. 1977г.
3. Максимова А.Г., Ермолаева А.С., Марьяшев А.Н. Наскальные изображения Тамгалы. А.1985г.
4. Сенигова Т.Н. Наскальные изображения у поселения Актобе. В книге: Археологические исследования на северных склонах Каратау. А.1962г.
5. Байпаков К.М.Петроглифы в горах Кульжабасы. А.2004г.
6.Ешкіөлмес тауларындағы петроглифтер. Мәдени мұра: археология ескерткіштері. А.2005ж.
7. Мариковский П.И. Камни рассказывают. А.1999г.
8. Мариковский П.И. В стране каменных курганов и насальных рисунков. А.2005г.
9. Мариковский П.И. Рисунки на скалах южных и центральных районов Казахстана. А.2004г.
10. Ренато С.Наскальные изображения Южного Казахстана. А.2005г.
11.Қазақстан тарихы. А. 2000. Т1.
12. Самашев З.С. Петроглифы Казахстана. А.2006г.
13. Бернштам А.Н.Наскальные изображения Саймалы-Таш. СЭ, 1952, №2
14. Формозов А.А. Наскальные изображения и их изучение. М.1987ж.
15. Шер Я.А.Каменные изваяния Семиречья. М-Л. 1966г.
16. Медоев А.Г.Гравюры на скалах Сары-Арки. А.1979г.
17. Пантусов Н.Н. Тамгалы тас. А.Позднеев Обьяснение надписей и изображенийТамгалы-Тас. Верный, 1897г.
18.Памятники наскального искусства Центральной Азии. Сборник. А.2004г.
19. Алпысбаев Х.А.Новые наскальные изображения Бостандыкского района. «ТрудыИИАЭ АН КазССР», Т1, 1956г.
20..Марьяшев М.К Каратауские колесницы.-В книге.: Археологические исследования в казахстане. А.1973г.
21. Марьяшев А.Н., Горячев А.А. Наскальные изображения Семиречья. А. 2002г.
22.Марьяшев А.Н., Рогожинский А.Е. Наскальные изображения в горах Ешкиольмес. А.1991г.
23.Рогожинский А.е. археологический комплекс эпохи бронзы урочища Тамгалы. А.1994г.
24.Максимова А.Г. Наскальные изображения ущелья Тамгалы.-Вестник Ан КазССР. 1958г.№9
25.История и археология Семиречья. А.1999г.
26.Костина Т.Д., Савельева В.М. археологические исследования в Южном Казахстане. А.1984г.
27.Самашев З.С. Наскальные изображения верхнего прииртышья. А.1992г.
40
28.Бернштам А.Н. Памятники старины Таласской долины. А.1971г.
29.Черников С.С. Наскальные изображения верховий Иртыша.СА.1947, №9
30.Марьяшев А.Н. Отчет о полевых исследованиях в Семиречье. 2002
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу петроглифтерінің зерттелуі
Жоспар:
Кіріспе
І.Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы петроглифтер туралы зерттеудің
қалыптасуы мен дамуы
ІІ.Аймақтағы петроглифтер тарихнамасы
2.1Оңтүстік Қазақстандағы петроглифтер туралы еңбектер
2.2Жетісу петроглифтерінің зерттелуі
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы петроглифтердің зерттелуі
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері өзіміздің төл
тарихымызды жазуда жаңа теориялық тұрғыдан келу, бұрын назар аударылмаған
мәселелерді қарастыру орын алып отыр. Әсіресе, өткен тарих пен бүгінгі күн
арасында қандай байланыс бар, нені жоғалттық, нені сақтап қала алдық деген
сұрақ та туындайды. Осы жерде тарихи зерттеуде өзіндік орны бар, бірқатар
мағлұматтар беретін мәдени, тарихи ескерткіштерімізді зерттеу және олармен
халықты таныстырып, насихаттау ісінің қажеттілігі туындайды. Бұл жерде
тарихи ескерткіштер бұрын-соңды қалай зерттелді, олар туралы не жазылып, не
айтылды деген сияқты сұрақтар да туындайды, осы сұрақтың жауабын таба
білгенде ғана біз тарихи мұраларымыздың бүгінгі таңда ғылыми айналымда бар
не жоқ екенін анықтай аламыз.
Тастағы таңбалар аса құнды және қызықты тарихи ескерткіштер қатарына
жатады. Ол әлі жазу пайда болмаған ежелгі дәуір мен одан бертіндегі өмір
сүрген адамдардың өмірі, дүниетанымы, түсінігі туралы ақпарат беретін дерек
болып табылады. Сондықтан оларды тек тас бетіндегі сурет немесе өнер
туындысы деп емес, бірінші кезекте тарихи дерек ретінде қарастыру қажет.
Сол себепті де оларды нақты ғылыми тұрғыдан зерттеп, қорытындылар жасап
отырудың өзі күрделі іс.
Қазақстан териториясында тастағы таңбалар көптеп кездеседі. Оның
ішінде біз қарастырайық деп отырған Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың
аумағында петроглифтер көп шоғырланған. Алайда олардың бәрі түгелдей
қамтылып, есепке алынып, зерттелген деп айта қою қиын. Бірақ дегенмен де
бұл салада зерттеулер жүргізіліп, бірқатар теориялық мәселелер де
көтерілген, атап айтсақ петроглифтерді мерзімдеу, олардың мазмұнын
түсіндіру, яғни семантикасы сияқты жұмыстар жүргізуге бет бұрған. Тастағы
таңбалар туралы алғашқы жазбалар ХІХ-ғ. басында пайда болғанымен, нақты
ғылыми тұрғыда зерттелуі ХХ-ғ ортасында орын алады. Олардың мазмұны әр
түрлі.
Осыған орай тастағы таңбалар туралы бүгінгі күнге дейін жүргізілген
зерттеу жұмыстары мен олардың мазмұнын талдаудың қажеттілігі де туындайды.
Себебі тастағы таңбаларды тарихи дерек көзі ретінде пайдаланбас бұрын,
олардың дерек ретінде ғылыми негізделуін біліп алу және олардағы
көзқарастардың дұрыстығын анықтап алу қажет. Мысалы, тастағы таңбалар басқа
бір ескерткіштерді зерттеуде мүмкін немесе ежелгі адамдардың дүниетанымы,
тұрмысы туралы қорытындылар жасауда пайдаланылуы мүмкін. Сол себепті де
петроглифтерді тек сипаттап, санын тіркеп қана қоймай, оларға қатысты
теориялық тұжырымдарды талдау да маңызды.
Бүгінге дейін тастағы таңбалар туралы біраз зерттеу жұмыстары
жүргізіліп, ғылыми еңбектер жарық көрген. Алайда тастағы таңбалар туралы
мәлімет іздеген адамның олардың қайсысында қандай мәселе көрсетілгенін,
өзіне қажет петроглифтер орналасқан аймақ немесе белгілі бір мәселеге
3
байланысты қайсысынан қажетті ақпарат ала алатындығы туралы толық білмеуі
мүмкін. Сол үшін біз ұсынатын зерттеу жұмысы петроглифтер туралы зерттеу
еңбектері туралы талдау жасап, олардағы көтерілген мәселелер жайлы ақпарат
бере алады деп ойлаймыз. Сонымен қатар тағы бір ескеретін жайт тастағы
таңбалардың біразының бүгінгі күні жойылып бара жатуы себепті, бізге дейін
жазылған еңбектерде олар туралы мәліметтер, суреттері келтірілуі мүмкін.
Бұл оларды кейінгі ұрпақтың танысып білуіне мүмкіндік береді.
Біз көтеріп отырған мәселенің өзектілігі оның ғылыми жаңалығымен
байланысты. Бұл осы мәселе тұрғысында бүгінгі күнге дейін арнайы ғылыми
зерттеу жұмысының жоқ болуы себепті, алғашқы зерттеулердің бірі болмақ.
Тастағы таңбалар туралы зерттеулер барысы жекелеген авторлардың жалпы
петроглифтер туралы еңбектерінде көрініс тапқанымен, бүгінгі күнге дейінгі
зерттеу жұмыстарын толықтай қамтып жазатын еңбек жоқ. Сондықтан біздің
жұмысымыз тастағы таңбалар туралы зерттеу жұмыстарымен танытыруға ұмтылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы петроглифтер туралы зерттеу
жұмыстарын жинақтап, жан-жақты талдап қарастыру.
Жұмыстың шешуі тиіс міндеттері:
1.Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы петроглифтерді зерттеу ісінің
қалыптасуы мен дамуын көрсету
2.Аймақтардағы петроглифтердің орналасқан орындары бойынша зерттеу
жұмыстарын көрсету
3.Петроглифтердің мерзімін анықтауға байланысты тұжырымдарды талдау
4.Оңтүстік Қазақстандағы тастағы таңбаларға жүргізілген зерттеулерге
тоқталу
5.Жетісудағы петроглифтерді зерттеу жұмыстарды талдап қарастыру
Мәселенің зерттелуі. Мәселенің бүгінгі күнге дейін зерттелуіне келер
болсақ, бұл тұрғыда зерттеу жұмыстарының аз екендігін жоғарыда атап өттік.
Аталған мәселеге байланысты пікірлер негізінен тастағы таңбалар туралы
жазылған зерттеу еңбектерінде келтірілген. М.К.Қадырбаев пен
А.Н.Марьяшевтің Наскальные изображения хребта Каратау монографиясында бір
тарауы тастағы таңбалардың зерттелу мәселесіне арналған. Бұл кітапта
петроглифтердің зерттелуіне байланысты алғаш ХІХ-ғ пайда болған жұмыстарды
атап өтеді. Сонымен қатар авторлар жалпы Қазақстан және Орта Азия бойынша
жүргізілген зерттеулерге де тоқталып өтеді. Бұл петроглифтерді зерттеудің
медологиялық негізін анықтау үшін де қажет болған. Олар А.Г.Максимова,
Т.Н.Сенигова еңбектерін атап өтеді (2.20). Бұл авторлар тастағы таңбалардың
мерзімін анықтау бойынша біраз талпыныстар жасаған. Авторлар өз жұмысында
тастағы таңбаларды зерттеумен айналысқан А.Н.Бернштамның еңбегінің
маңыздылығын атап өтеді. Алайда бұл жұмыс сонау 1977ж. жарық көрген. Сол
себепті содан бергі ширек
4
ғасырдан бергі уақыт ішіндегі зертеулер туралы мағлұмат ала алмаймыз.
Жоғарыда аталған М.К.Қадырбаев пен А.Н.Марьяшевтің еңбегі туралы
Т.Д.Костина, В.Г.Савельева Археологические исследования в Южном
Казахстане атты жұмыста айтып өтеді (26.18). Олар жұмысты Оңтүстік
Қазақстандағы тастағы таңбалар туралы жүйелі және ғылыми тұрғыда жазудағы
алғашқы еңбек деп баға береді. Бірақ бұл жұмыста еңбектегі келтірілген
тұжырымдардың дұрыстығы немесе кемшіліктері туралы пікірлер айтылмайды. Бұл
да өз кезегінде жалпы сипаттап өту түріндегі мақала.
Жетісудағы тастағы таңбаларға қатысты жүргізілген зерттеулерге
қатысты шолу түрінде мәліметтер осы аймақтағы петроглифтерді зерттеуге
бағытталған жұмыстарда көрініс табады. Петроглифы в горах Кульджабасы
жұмысының авторлары бұл жердегі петроглифтер туралы алғаш Ш.Ш.Уәлиханов
суретке қалдырып кеткен дей келе, қазіргі уақытқа дейін Құлжабасы тауындағы
петроглифтер туралы жазылған еңбектерді атап өтеді (5. 2).
Көріп отырғанымыздай мәселенің зерттелуі толық емес және жан-жақты
қамтылмаған.
Мәселенің деректік негізі. Зерттеу жұмысының деректеріне келер
болсақ, біз жұмысымызда екі дерек түрін пайдаланамыз. Біріншісіне тастағы
таңбалар жатады. Олардың саны бірнеше мыңға жетеді және зерттеу
жұмыстарында тікелей пайдаланылады. Зертеушілер оларды өз еңбектерінде
келтіріп, оларға қатысты қорытындылар жасап отырған. Оңтүстік Қазақстан мен
Жетісудағы тастағы таңбалар орналасқан негізгі орындарға арпаөзен,
Қойбағар, Тамғалытас, Ешкіөлмес, Құлжабасы тауы жатады.Осыған орай біз де
оларды қарастырып отыруымыз қажет. Себебі кейбір таңбаларды әр автор
әртүрлі тұрғыда түсіндіруі кездеседі.
Деректердің екінші түріне тастағы таңбалар туралы ғалымдардың зерттеу
еңбектері жатады. Олардың қатарында ХІХ-ғ. жазылған алғашқы зерттеулер мен
бүгінгі күнге дейінгі жұмыстар жатады. Біз бұл жерде Тамғалытас туралы
алғаш жазып, суретке түсірген Н.Н.Пантусовтан бастаймыз. Одан кейінгі кеңес
өкіметі кезінде нақты ғылми зерттеулер барысында пайда болған
А.Г.Максимова, М.К.Қадырбаев, А.Н. Марьяшев еңбектерін толықтай қарастыруға
тырысамыз. Осы жұмыстардағы негізгі ойларды, тұжырымдарды қарастыра отырып,
біз тастағы таңбалардың қазіргі таңдағы зерттелу деңгейін анықтай аламыз.
Тақырыптың теориялық-методологиялық негізі. Жұмыста петроглифтер
туралы зерттеу жұмыстарын жүргізген және соған орай оларды зерттеуге
қатысты методологиялық ұсыныстар жасаған авторлар еңбектері теориялық
жағынан негіз бола алады. Бұл жерде тек Қазақстандық қана емес, сонымен
қатар бүкіл кеңестік және әлемдік зерттеушілерді ала аламыз. Себебі олар өз
еңбектерінде тек петроглифтерді зерттеу бойынша ғана емес, сонымен қатар
оларды зерттеумен айналысқан авторлар жұмыстарына талдау
5
келтіріп, қандай мәселелерге көңіл бөлу керек екендігін де қатысты пікірлер
айтып отырған. Осындай зерттеу еңбектеріне А.Н.Бернштам, А.А.Формозов,
М.К.Кадырбаев, А.Н.Марьяшев, З.С.Самашев сияқты ғалымдар жұмыстары жатады.
Біз жұмысымызда бірқатар зерттеу әдістерін пайдалануға тырысамыз.
Оларға жалпы талдау, салыстыру, жүйелеу, жалпылау, қорыту сияқты әдістер
жатады. Себебі біз тастағы таңбалар туралы зерттеулердің қалыптасуының
барысын талдап, зерттеу еңбектерін жүйелеп, авторлардың тұжырымдары,
пікірлерін салыстыра отырып, олардың ортақ ойларды, қорытындыларды да
анықтап отыруымыз қажет. Сонымен қатар тастағы таңбалардың өздерін
салыстырып, талдау арқылы зерттеулердің тұжырымдарының дұрыстығына көз
жеткізуге мүмкіндік аламыз.
Жұмыстың хронологиялық және территориялық шегін анықтап алайық.
Хронологиялық жағынан алсақ петроглифтер туралы алғашқы зерттеулер ХІХ-ғ.
пайда болған және бұл зерттеулер бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді.
Себебі тастағы таңбалар әлі толық қамтылып, зерттеліп бітпеген. Сондықтан
да біз жұмысымызда тастағы таңбалар туралы соңғы шыққан еңбектерді де
келтіреміз. Осыған орай біздің зерттеу жұмысымыз ХІХ-ғ. басынан қазіргі
таңға дейінгі мерзімді қамтиды. Ал жалпы тастағы таңбалардың пайда болу
кезеңіне қарай келер болсақ, онда біз сонау ерте қола дәуірінен ХVІІІ-
дейінгі уақытқа келеміз.
Территориялық жағына тоқталатын болсақ тақырыпта көрсетілгендей біз
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу территориясындағы петроглифтер туралы
зерттеулерді қарастырамыз. Бұл жерде тағы бір айта кететін жайт тастағы
таңбалар туралы зерттеулер жүргізген ғалымдар Оңтүстік Қазақстан дегенде
Жетісу территориясындағы петроглифтерді де қарастырған, яғни Жетісуды жалпы
Оңтүстік Қазақстанмен бір кешенде қарастырады. Себебі петроглифтердің
анғұрлым шоғырланған аймағы Қазақстанның оңтүстігі: Жоңғар Алатауы, Шу-Іле
таулары және Қаратау жотасы болып табылады. Бірақ біз өз жұмысымызда
Оңтүстік Қазақстан және Жетісуды екі бөлек қарастыруға тырысамыз.
Жұмыстың зерттеу обьектісі ХІХ-ғ. осы уақытқа дейін тастағы таңбалар
туралы жазылған еңбектер. Олардың ішінде монографиялар, яғни ғылыми
зерттеулер негізінде жүргізілген жұмыстар және петроглифтерді сипаттап
жазумен шектелгендері де бар.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыстың жаңалығы жоғарыда тақырыптың
өзектілігін анықтау барысында айтылып кетті. Атап айтсақ Оңтүстік Қазақстан
мен Жетісудағы тастағы таңбалар туралы жазылған зерттеу жұмыстарын түгел
қамтып, талдап жүргізілген еңбек жоқ. Сондықтан біздің жұмысымыз осы мәселе
туралы алғашқы жұмыстардың бірі болмақ. Біз өз жұмысымызда зерттеу
еңбектеріндегі петроглифтердің мерзімін анықтау, сипаттап талдау, басқа
аймақтардағы тастағы таңбалармен салыстыру, мазмұнын түсіндіру, қазіргі
таңда оларды пайдалану мүмкіндіктерін анықтауға байланысты зерттеу
бағыттарына тоқталамыз.
6
Сонымен біз жұмысымызда Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы тастағы
таңбалар туралы зерттеу жұмыстарын қамтып, олардың бүгінгі күндегі маңызын
анықтауға ұмтыламыз. Бұл үшін тастағы таңбалар туралы зерттеу ісінің
қалыптасып даму барысын және зерттеу еңбектерінің мазмұнын жан-жақты талдау
міндетін қойып отырмыз.
Біздің бұл тақырыпты таңдауымыз нақты обьективті жағдайдан шығып
отыр. Ол осы мәселеге байланысты зерттеу жұымысының жоқтығы болып отыр. Біз
көрсетіп кеткен кейбір жұмыстарда бұл мәселе көтерілгенімен, толық
қамтылмаған. Оларда нақты ішкі талдау жоқ, негізінен атап өту ғана орын
алған. Сол себепті бүгінгі таңда осы мәселеге байланысты зерттеуге ұмтылып
отырмыз.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан
тұрады. Жұмыс соңында қосымшалар мен әдебиеттер тізімі келтіріледі.
7
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы тастағы таңбалар туралы зерттеудің
қалыптасуы мен дамуы
Оңтүстік Қазақстандағы тастағы таңбалардың зерттелуі Қазақстанның
Солтүстік және Шығыс аймақтарына қарағанда кешірек басталды. Бұның негізгі
себебі Қазақстанның Оңтүстік аудандарының Ресейге тек ХІХ-ғ. 70-жылдарында
ғана толығымен қосылып бітуімен байланысты болды. Сол себепті Қазақстанның
Оңтүстігіндегі тастағы таңбаларды алғаш орыс зерттеушілері зерттеді. Олар
сол кезде Қазақстанның табиғаты, халқы т.б. туралы ақпараттар жаза жүріп,
Қазақстанның тарихи деректеріне қатысты да мәліметтер келтіріп отырған.
Алғашқы және көптеген ақпараттар Жетісудан келіп отырды. Жетісу
ежелден тастағы таңбаларға бай өлке болатын. Бұған қоса тастағы таңбалар
ашық орналасуы себепті оларды көп күш жұмсап тазалап жатпай-ақ зерттеп
бақылауға болатын еді. Жетісу жеріндегі Тамғалытастағы Іле бойындағы
тастағы буддалар суреті мен Шолақ тауындағы петроглифтерді тауып суретін
салған.
Бұдан кейін Жетісудағы петроглифтер туралы ақпарат қалдырған
шығыстанушы, ориенталист, орыс ғалымы Н.Н. Пантусов болды. Ол 1879 ж.
Туркестанские ведомости газетінің №43 санында Жоңғар Алатауы маңындағы
петроглифтер туралы ақпарат келтіреді (1. 18). Оның Жетісудағы петроглифтер
туралы мәліметтері осымен шектелмейді. Бұдан кейін 15 жылдай уақыт ішінде
Н.Н. Пантусов Қапал және Қызылағаш ауылдары жанындағы тастағы таңбалар
туралы археологиялық комиссияға мәліметтер беріп отырады (1880 ж.), Шолақ
тауындағы, Алтынемел асуындағы, Көксу мен Қара өзендері бойындағы
петроглифтер туралы газеттерге жазып отырды.
1884 ж. А.М. Никольский мен Г.В. Фишер Іле өзені бойындағы Тамғалытас
шатқалында көптеген тастағы суреттерді табады. Бұл суреттерді кейін Н.Н.
Пантусов келіп зерттейді (17. 345).
Оңтүстік Қазақстанның тастағы таңбалары туралы құнды ақпараттарды
археология әуесқойларының Түркістан үйірмесі клтіріп отырған. В.А. Каллаур
археология әуесқойларының Түркістан үйірмесі хаттамасында топограф ғалым
М.А. Кирхгоф сөзінен Қаратаудың Оңтүстік етегіндегі Бесарық шатқалында тас
құралдар мен тастағы суреттер туралы мәліметтер келтіреді (5). Кейін М.А.
Кирхгофтың бұл ашылымдары туралы И. Пославский жазады. (1. 19)
Алайда Бесарық шатқалындағы тастағы таңбалар туралы мәліметтер
толыққанды емес. Себебі ол бойынша қай суреттер туралы сөз болып отырғанын
анықтау қиын. Негізі Марьяшев А.Н, Қадырбаев М.К. келтіруі бойынша
Бесарықта суреттедің екі тобы бар: бірі шатқалға кірер ауыздан алыс емес
жерде, Шығыстағы аласа жартастарда орналасқан, негізінен ешкі, түйелердің
схемалы ойып салынған бейнелері көбірек; екіншісі шатқал бойымен 9 шақырым
биіктікте Күйкентай жартасында орналасқан. Осы
8
авторлар пікірінше М.А. Кирхгоф мәліметтері төменгі топқа қатысты болса
керек, дегенмен шоғырланған екі топ бойынша мәліметтерді біріктіріп жіберуі
де мүмкін деп санайды (1.19).
Жалпы алғанда революцияға дейінгі кезеңде петроглифтер туралы
зерттеулер мәліметтері анағұрлым қарапайым болды. өйткені зерттеушілер
зерттеу барысында нақты күрделі ғылыми мақсаттар қоймаған еді. Сол себепті
олар кейбір сурет сюжеттерін жай сипаттап, суреттеін келтіріп, олар туралы
өздерінің жалпы әсерлерін келтірумен шектелген. Онда петроглифтердің жасын
анықтау, олардың кімге жататынын анықтауға, мазмұны, мән-мағынасын
түсіндіруге деген ұмтылыстарды көре алмаймыз.
Кеңес өкіметі тұсында петроглифтерді зерттеуге неғұрлым ғылыми
тұрғыдан келу орын ала бастайды. Бұл кезеңде зерттеуші-ғалымдар
петроглифтердің семантикасы, петроглифтерді мерзімдеу мәселесіне қатысты
пікірлер айтады. Алайда ХХ ғ. басынан ортасына дейінгі аралық бойы дерлік
Оңтүстік Қазақстан және Жетісу петроглифтері туралы зерттеулер жоқтың қасы.
1957 ж. А.Г. Максимова экспедициясы Шу-Іле тауларының Оңтүстік-Батыс
бөлігінде Тамғалы шатқалында петроглифтер тобын табады. Бұл тастағы
суреттер мазмұны өте бай және ерекше еді. А.Г. Максимова 1000-ға жуық
петроглифтерді зерттеп, оларды үш кезеңге бөледі: саққа дейінгі, сақ кезі
және түркілік кезең ескерткіштері. Бұл мәліметтерді Наскальные изображения
ущелья Тамгалы атты мақаласында келтіреді (24. 108). Оған 48
фотоиллюстрациялардан тұратын қосымша беріледі. Дегенмен Тамғалыдағы
басталған жұмыс біраз тоқтайды.
Қазақстандағы петроглифтердің орналасуы бойынша анағұрлым кең
мағлұмат еңбектер қатарына Х.А. Алпысбаев пен Т.Н. Сенигованың мақалалары
жатады. Х.А.Алпысбаев Новые наскальные изображения Бостандыкского района
(19. 85-б.) атты мақаласында Шымкент облысындағы Бостандық ауданының
Ходжакент картасындағы бейнелер туралы жазады. Ол бейнелер негізінен ешкі
және жылқы түрінде келтірілген, оларды автор сақ тобына жатқызады. Себебі
оның пікірінше бұл бейнелер стильдік жағынан араван петроглифтеріне және
сақтардың қола қазандарындағы бейнелерге ұқсас (10).
Т.Н. Сенигова мақаласында тастағы таңбалардың 8 тобын сипаттап
жазады, олар Шымкент облысы Созақ ауданының Баба-Ата өзенінің оң
жағалауындағы тастарға орналасқан. ... основная часть рисунков (одиночные
фигуры козла, оленя – группы І, ІІІ, ІV, V) датируется VI-V-в.в. до н.э., а
остальная (группы ІІІ, VІ, VІІІ) – І – ІІІ в.в. н.э. деп ол тастағы
таңбаларды екі кезеңге жатқызады (11). Мұндай мерзімдеу негізінде кейбір
жануарлар бейнелерінің басқа аймақтардағы суреттермен ұқсастығын алады.
Наскальные рисунки козлов аналогичные прежней группе, имеются в Эрши, в
Саймалы таше в VІІ и V в.в. до н.э. и в Южной Сибири на отдельных
предметах. Такие же фигуры козлов на скалах зафиксированы во многих
9
районах Казахстана и датируются VІ - І V.в.в. до н.э. и несколько позже
(49. 96-б.) деген сияқты мәліметтер келтіріп таңбаларды ғасыр бойынша тура
мерзімдеуге ұмтылады.
Жалпы Оңтүстік Қазақстанның петроглифтерін көршілес аймақтардағы
немесе республикалардағы петроглифтермен, ескерткіштермен салыстырып отыру
жиі кездеседі. әсіресе Қазақстанға Шу және Талас аңғарында орналасқан
тарихи–мәдени жағынан жақын аудандарда ескерткіштер бар Солтүстік
Қырғызстанмен ұқсастықтар аңғарылады.
Тастағы таңбаларды зерттеуге тарихи-археологиялық тұрғыдан гөрі
тарихи-жануарлық тұрғыдан келу де кездеседі. Бұл жерде зерттеуші, саяхатшы,
натуралист П.И. Мариковский еңбектерін айтуға болады. Ол өсімдіктер,
жануарлар, жәндіктер өмірін зерттеп, бақылаумен қатар тастағы таңбаларды
зерттеп, суретке түсіріп немесе суретін сызып салып отырған. Ол әсіресе,
Оңтүстік Қазақстан, Жетісу территориясындағытастағы таңбалармен айналысқан.
Оның зерттеу мақалалары сонау ХХ.ғ. 50-60 жылдары жарық көре бастаса,
тастағы таңбаларға арналған кітаптары әлі күнге дейін жарық көруде. Олардың
қатарында О наскальных изображениях в горах Чулак (мақала), Наскальные
рисунки гор Кульжабасы, Рисунки на скалах южных и центральных районов
Казахстана т.б. Г.И. Мариковский еңбектерінің бір ерекшелігі арнайы түрлік
анықтамалардың, кейбір сюжеттерді түсіндіруде құнды ескертулер келтіруі
болып табылады. сонымен қатар бұл тастағы таңбалады кімдер қалдырды,
тастағы таңбалар дегеніміз не деген сұрақтарға да жауап беруге тырысады.
Тастағы таңбаларды қалай табу және зерттеу керектігіне байланысты ұсыныстар
айтады. Г.И. Мариковскийдің тағы бір көтеріп отырған проблемасы тастағы
таңбалардың жайылып бара жатқандығы және оларды сақтау керектігі. Впервые
1964 г. я встретил, ставшее впоследствии широко известным, скопление
рисунков вблизи Алматы, ныне называемого Тамгалыташ. После двухдесятилетий,
посетив его, был поражен разрушением или даже исчезновением некоторых
рисунков дей келе, тастағы таңбалардың жайылып кетуі қаупінен оларды
суретке түсіріп, олардың ішіндегі анағұрлым қызықтыларының көшірмесін
жасауға бел буғанын айтады (7. 18-б.).
1969 ж. Оңтүстік – Қазақстандық археологиялық экспедицияның қарату
отрядының жұмысы басталды. Бұл отрядтың бес жылдық жұмысы нәтижесінде
Қойбағар, Арпаөзен, Қошқар-ата, Ксан, Майдантал және басқа ірі тас
таңбаларының ірі кешендерін ашып зерттейді. Осы табылған тастағы таңбалар
негізінде М.К.Қадырбаев пен А.Н. Марьяшевтің Наскальные изображения хребта
Каратау атты монографиясы жарық көрді (1. 25-б.). Бұл кітап Қаратау
жотасын ежелден мекендеген көшпенді тайпалардың жартастағы қалдырған өнер
туындыларын сипаттау мен талдауға арналған алғашқы монографиялық жұмыс
болып табылады. кітапта тастағы таңбалар орналасқан 4 ірі орын бойынша
мәліметтер келтіріледі. Авторлардың көрсетуінше Основная задача работы
состоит в публикации наиболее крупных комплексов наскальных изображений
Каратау, обощая
10
накопленных сведений по другим местонахождением этого района, сопоставлении
их с памятниками степных и предгорных областей Казахстана и Средней Азии и
разработке на этой основе относительной хронологии Каратауского региона
(2. 13-б.). Бұдан шығатыны еңбек Оңтүстік Қазақстандағы тастағы таңбаларды
жүйелеп, олардың мерзімін анықтауға да бет бұрған.
Монографияда тастағы таңбаларды аса құнды деректердің бір түрі
ретінде талдаудың әдіс-тәсілдері, оларды мерзімдеуді әзірлеу, тастағы
таңбалардың мазмұнын интерпретациялап түсіндіруге де маңызды қадам жасаған.
Древние художники почти всегда выбрали для своих гравировок камни,
покрытые так называемым пустынным (лаком) – загаром – натечными глянцевыми
карточками из окислов железа и марганца. Со временем выбытые на таких
камнях рисунки также покрываются патиной. Соотношение цвета патины
гравировки и скального фона служит как известно, одним из приемов
установления относительного возраста петроглифов. Степень пустынного
загара, или лучше сказать патиназации скальных полотен, различна и зависит
от ряда причин: наклона поверхности, воздействия солнечных лучей, породы
камня ит.д. (2. 11-б.).
Қаратау петроглифтерін зерттеу жұмыстарына Ж.Құрманқұлов, Ч.Бакунина,
Л.Дробышева, Л.Концова, В. Зубков, М.Алибеков, В.Чижиков, Г.Пивоварова,
суретшілер – А.Ахметов, С.Анарбеков, Г.Воронцова қатысқан.
Отряд жұмысының арқасында Қаратау петроглифтері ғылыми айналымға
енгізілді. (2.13-б.)
1985 ж. Максимова А.Г., Ермолаева А.С., Марьяшев А.Н. Наскальные
изображения урочища Тамгалы атты кітап-альбомы шығады. Бұл еңбекте
Жетісудағы Тамғалы шатқалындағы тастағы таңбалар кезеңдерге бөлініп
көрсетіледі. Алдымен аталған ескерткіштің орналасқан орны, ол туралы кімдер
қай уақытта зерттегені туралы айтылады. Жоғарыда айтып өткенбіз Тамғалы
шатқалындағы тастағы таңбаларды 1957 ж. А.Г. Максимованың жетекшілігімен
Қазақ ССР ҒА-қ экспедициясы тауып зерттеген болатын.
Кітапта тастағы таңбаларды кезеңдеудің әдістерін қолдану туралы пікір
айтылып, авторлар таңбаларды белгілі бір дәуірлерде пайда болған заттармен,
өнердегі стильмен байланыстыра отырып, кезеңдеуге ұмтылады. Петроглифы
Тамгалы разновременны. На это указывает множество фактов, в первую очередь
сюжеты: изображения колесниц, относенные большинством исследователей
первобытного искусства к эпохе бронзы; фигуры архаров, оленей переданных в
типично скифо-сакском зверином стиле; средневековые тюркские воины со
знаменами, легко датируемые по реалиям и т.д. (3. 5-б.)
Осыған орай авторлар Тамғалыдағы тастағы таңбаларды қола дәуіріндегі,
сақ дәуіріндегі және түркілік езеңдегі деп бөліп қарастырады.
Тастағы таңбаларды зерттеу еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі
жылдары өз жалғасын тауып отырады.
Бұл кезеңде тағы да Марьяшев А.Н., Мариновский П.И., Рогожинский
11
А.В., Самашев З.С., Максимова А.Г. есімдерін атауға болады. Осы уақыттарда
аталған авторлардың жұмыстары жарыққа шығады. Мысалы, 1991 ж. Марьяшев А.Н.
мен Рогожинский А.Е. Наскальные изображения в горах Ешколмес атты зерттеу
жұмысын жазады.
Археологиялық экспедициялар барысында тастағы таңбалар әлі күнге
дейін зерттеліп келеді. Әсіресе, елімізде Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасының қабылдануының маңызы аса зор. Еліміздің тарихи
ескерткіштерін зерттеп, есепке алып, оларды қорғауды мақсат еткен
бағдарлама аясында тастағы таңбалар туралы да зерттеу нәтижелері жарық
көруде.
Бұған дейін жазылған еңбектердің ішінде атап өтуді қажет ететіндердің
бірі Марьяшев А.Н. мен Горячев А.А. Наскальные изображения Семиречия
(2002 ж.). Бұл еңбекте Құлжабасы тауындағы 80-жылдары Абай атындағы ҚазПИ
экспедициясымен (80-жылдары) жүргізілген зерттеу жұмысының материалдары да
келтірілген. Бұл Жетісу бойынша материалдарды жалпылама қамтыған бірден-бір
монографиялық жұмыс болып табылады. сонымен қатар 2002 ж. А.Х. Марғұлан
атындағы археолгия институтының Жетісу археологиялық экспедицияның
нәтижелері қамтылған.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы тастағы таңбаларды зерттеуге
бірқатар шетелдік ғалымдар мен зерттеу мекемелері де қызығушылық танытып
отыр. Мысалы, 2003 ж. Құлжабасы тауында шетелдік ғалымдар Хонвуд С. пен
Бедмор Р. жұмыс істеп, мақала жариялайды.
Тастағы таңбалар, олардың маңыздылығы, рөлі туралы өзіндік пікір
айтқан және оларды топтап бөлуде өз ойын білдірген зерттеушілердің бірі
Ренато Сало.
Ол 2005 ж. Алматыда жарық көрген Наскальные изображения Южного
Казахстана атты жұмысында бірқатар мәселелерді көтерді және таңбалы тастар
бар алты ірі орынға сипаттама береді. Автор тастағы таңбаларды тек белгі,
сурет ретінде қабылдамай симантикалық ғылымдарға сүйене отырып, олардың
мазмұнын анықтау қажет деп, оларды қандай да жолдау (послание) ретінде
қарастырады. (10. 23-б.). Еңбекте тастағы таңбаларды құнды тарихи дерек
ретінде жан-жақты қорғау және оларды құжаттап есепке алып отыру керектігі
де атап өтіледі. (10. 29-б.)
Жоғарыда Мәдени мұра бағдарламасының қабылдануына орай бірқатар
жұмыстар атқарылуда деп айтқанбыз. Атап айтсақ бағдарлама аясында тастағы
таңбаларды топтап, жүйелеу, есепке алу бойынша кітаптар сериясы шығуда.
Солардың алғашқылары З.Ш. Самашевтің Петроглифы Казахстана; Ешкіөлмес
тауларындағы петроглифтер; Петроглифы в горах Кульжабасы атты
кітаптар. Бұл аталған еңбектерде тастағы таңбалар туралы соңғы мәліметтер
жинақталып жекелеген орындар бойынша сипаттама берілген. Сонымен қатар
тастағы таңбаларды мерзімдеу мәселесі де көтерілген.
Ешкіөлмес тауларындағы петроглифтер кітабының авторлары тастағы
таңбаларды зерттеу барысында оларды белгілі бір дәуірге жататын,
12
қатарлас орналасқан басқа археологиялық ескерткіштермен
қатар
қарастырып отырған. Петроглифтердің уақытын белгілеу үшін және оларды осы
маңызды елді мекендермен, молалармен үилестіру үшін Көксу өзені аңғарындағы
бүкіл ескерткіштер кешенін мейлінше нақтырақ қарастыру қажет болды (6. 11-
б.)
Тастағы таңбалардың мерзімін анықтап, кезеңдерге бөлудің әдістерін
пайдалана отырып, петроглифтерді қола дәуіріндегі, сақ дәуіріндегі және
көне түркі заманының петроглифтері деп бөліп қарастырады.
Петроглифы в горах Кульжабасы еңбегінде Құлжабасы тауындағы
бірқатар петроглифтер орналасқан орындарға сипаттама беріліп, жалпы
мерзімдеу мәселесі де көтерілген. В целом надо отметить, что петроглифы
Кульжабасы эпохи бронзы имеют много общего и с изображениями этой эпохи из
других регионов как в сюжетах, как и в технике нанесения петроглифов и в
стиле изображении. Однако имеется ряд признаков, указывающих на их большую
органичность, - дей келе авторлар Құлжабасы тауындағы петроглифтерді
анағұрлым ертерек салынған петроглифтер қатарына жатқызады. (5. 8-б.)
Тастағы таңбалар жай бір салына салған сурет емес. Ол өзіне алғашқы
адамның өмірі, дүниетанымы т.б. туралы ақпарат жинақтаған құнды дерек көзі.
Себебі алғашқы қауымдық дәуірдің жазудың болмауы, осы тастағы таңбалар
бізге алғашқы адамдар туралы мәлімет алуға септігін тигізетін бірден-бір
дерек көзі екендігі айқын.
Мәселенің осындай күнделігіне байланысты зерттеуші ғалымдар тастағы
таңбаларды зерттеуде аса мұқият болу керек деп санайды.
Мариковский М.И. Наскальные рисунки занимают особое место в
археологии. Они прежде всего во много раз более доступны, чем то, что
наглухо закырто паслоениями земли и требует кропотиливой и трудаемкой
раскопки. Кроме того, если археологи, допустими, раскапывающие курганы или
следы древных поселений, по домашней утвари, предметам быта, оружию,
украшениям научились определять время захоронения, то с наскальными
рисунками в этом отношении гораздо сложнее. Их трудно, а подчас и
невозможно датировать, то есть относить к тому или иному времени создания,
деп тастағы таңбалардың белгілі дәрежеде маңыздылығыын атап өтеді.(7. 10-
б.)
Тастағы таңбаларды құнды дерек екендігін Кадырбаев А.Н., Марьяшев
А.Н.,да атап кетеді: Наскальные изображения принадлежат к числу ценных
видов истарических источников. В многочисленных гравировках и росписях,
более всего встречающихся в СССР на скалах Кавказа и севера Европейской
части, Сибири и Дальнего Востока, средней Азии и Казахстана, скырыта
богатейшая инфармация о сложной и наименее изученной области духовной,
мировоззреческой жизни человека на разных этапах его развития- дей келе
Қазақстанда да тастағы таңбалардың мол қоры бар екендігіне назар аудартады.
( 2. 7)
13
Бір қатар ғалымдар тастағы таңбалар дегеніміз не деген сұраққа жауап
береді. Мысалы: Мариковский Н.И. ... Наскальные рисунки условно можно
разделить на две группы. Одна из них выполнена в нещерах разноцветной
глиной и найдена в Африке, Франции... вторая группа наскальных рисунков
нанесена на камни выбивкой, гравировкой-деп тастағы таңбалардың екі тобын
бөліп көрсетеді.(7. 10-б.) Шығыс Қазақстандағы тастағы таңбаларды
зерттеумен айналысқан белгілі археолог З.С.Самашевте осыған ұқсас пікір
айтады.(27. 19)
Тастағы таңбалардың жалпы ерекшеліктеріне, орналасуына байланысты
оларды зерттеу әдістері де күрделене түседі. Полный цикл изучения
наскальных изображений в качестве источника по истории культуры, как
известно, состоит из трех последовательных этапов: сплошного исследования и
описания комплекса, классификации и датировки, этнокультурной и смысловой
интерпретации.(10. 8) Шетелдік ғалым Сало Р. тастағы таңбаларды зерттеп
талдауда оларды қандай да бір хабарлама, жолдау деп қарау керек деп
санайды. Понять их глубину очень сложная работа: мы должны
реконструировать их экологический и сильный контекст, расшифровать в
изуальный язык, который был использован авторами.
Тастағы таңбаларды зерттеудегі ең бір күрделі мәселе олардың мерзімін
анықтау болып отып. Себебі тастағы таңбалар кейде бірінің үстіне бірі
салынып отырылған, сонымен қатар оларды химиялық әдістермен зерттеу де
қиынға соғып отыр. Соған қарамастан Қазақстанда, көршілес мемлекеттерде
петроглифтерді зерттеумен айналысқан ғалымдар олардың мерзімін анықтауда
өзіндік әдістемелерге сүйеніп отырады.
Древние художники почти всегда выбирали для своих гравировок камни,
покрытые так называемым пустынным загаром-натечными глянцевыми корочками из
окислов железа и марганца.Со временем выбитые на таких камнях рисунки тоже
покрываются патиной. Соотношение цвета патины гравировки и скального фона
служит как известно, одним из приемов установления относительного возраста
пертроглифов.(1. 36) Алайда бұл әдісті ұсынушы авторлар тас жамылғаларының
патинизациялануының бірқатар факторларға тәуелді болатындығын, сол себепті
бұл әдісті бірден –бір дұрыс әдіс деп қабылдай салуға болмайтындығын
ескертеді.
Тастағы таңбаларды зерттеуге аналогиялық стильдерге қарап отырып,
яғни жануарларды бейнелеуде ортақ элементтерді шығара отырып, оларды
топтастыруды белгілі ғалым, археолог Л.А. Шер ұсынған (15. 128). Бұл
қазіргі таңда көпшілік ғалымдар қолданып жүрген әдістердің қатарында.
Мысалы осы әдіске Тамғалыдағы петроглифтерді зерттеуде А.Г. Максимова
сүйенген. При изучении наскальных изображений из ур. Тамгалы наиболее
приемлимыми оказались такие методы датировки, как анализ сюжета и стиля,
споставление наскальных рисунков с аналогичными по сюжету и стилю находками
из археологических комплексов (3. 7). Тастағы таңбаларды смерзімі
анықталған археологиялық ескерткіштермен кешенді түрде зерттеп, кейбір
заттар стилі мен петроглифтер бейнелерінің стилін
14
салыстыра отырып зерттеудің бірқатар нәтижелерге қол жеткізуі әбден
мүмкін. Онда құралдардың, заттардың арнайы бір белгісімен тастағы таңбаны
салыстыра отырып зерттейді.
Формозов А.А. Пока что у нас популярны преимущественно две
направления в осмыслении росписей и гравировок на скалах: во-первых, их
анализ как одного из видов археологических памятников; во-вторых,
интерпретация изображений как свидетельство о духовном мире наших предков.
Первое направление включает в себя описание и классификацию тех или иных
петроглифов, определения их хронологического и типологического соотношения
друг с другом как в пределах каждой границы, так и на более широком фоне,
их сопоставление с материалами из раскопок могильников и поселений. Для
второго направления важны этнографические и фольклорные параллели древним
рисункам-деп ғылымда тастағы таңбаларды зерттеудегі қалыптасып қалған
бағыттарды ашып көрсетуге тырысады (14. 25). Біздің атап өтетініміз бұл екі
бағыттың да өзіндік маңызы бар. Тастағы таңбаларды тек сурет ретінде
қарауға, тек оның мерзімін анықтауға ғана немесе тек классификациялап
сипаттауға болмайды. Бұл жұмыстар өзара тығыз байланыста кешенді түрде
жүргізідуі қажет. Сонда ғана оның нәтижелері ғылым үшін де құнды болмақ.
Тастағы таңбалардың мерзімін анықтаумен қатар, оларды оқу, мазмұнын,
сюжетін түсіндіру де күрделі іс. Ол ежелгі адамдардың дүниетанымы туралы
ақпарат беретін бірден-бір дерек көзі болып табылатындықтан, олардың
мазмұнын қоса талдап отыру қажет. В наскальных рисунках много настоящих
зарисовок с натуры, исполненных с эмоциональным подъемом, выражением
чувств, жизненного опыта и наблюдательности. На них отражаются социальные,
религиозные а также этнические особенности, отчетливо прорисованы детали
охотничьих или воинских подвигов, сценки образа жизни зверя, празднеств.
Әрине Мариновскийдің бұл пікірімен қосылуға болады. Дегенмен жоғарыдағыдай
белгілерді барлық тастағы таңбаларда кездеседі деп айту да қиын. (8. 12)
Тастағы таңбаларды белгілі бір ақпаратты жеткізуші ретінде
қарастырып, оны қандай да бір коммуникациялық жүйе элементі ретінде ұсынған
Р. Сала. Ол бірқатар семиотикалық ғылыми әдістеріне сүйене отырып, олардың
ішкі мәнін оқуға болады деп сенеді.
Р.Салоның тағы бір пікірі петроглифтердің орналасу заңдылықтарын
көрсетуі болып отыр. Закономерности распростаранения, которые в первую
очередь зависят от наличия воды, хорошей скальной породы, благоприятных
условий для человеческого проживания и наличия естественных путей сообщения
между регионами. (10. 48) Шындығында Қазақстанда адам өмір сүруіне қолайлы
табиғи жағдайлар бар аймақтарда тастағы таңбалар да көптеп кездеседі.
Петроглифтерді зерттеу барысында кейбір ғалымдар оларды тіркеу,
суретке түсіру, тіпті орналасқан жерін табудың жолдарын да қарастырып
кеткен. әсіресе ертерек уақыттарда таңбаларды суретке түсіріп, нақты
15
бейнесін беру қиынырақ болды. Қазіргі техника дамыған уақытта зерттеушілер
суретке түсірген петроглифтердің дәл бейнесін беруге және кітаптарда түрлі-
түсті иллюстрацияларды молынан пайдалануға мүмкіндік алып отыр. Бұл да
болса петроглифтерді зерттеп, тіркеуге қосылған үлес.
Гармония, профессиональная перерисовка гравировок умеющими рисовать,
наиболее успешный метод их запечатления, так как нередко многие из них
слишком стары, подобны едва заметным теням или к тому же полуразрушены ...
Для копирования особенно ответственных и редких рисунков, которые
вследствие своей необычности могут вызвать сомнения в достоверности,
необходима еще и фотография (6. 90-91). Мариковскийдің бұл пікірімен
толықтай қосылуға болады деп санаймыз. Себебі әр петроглифтің сақталу
дәрежесі, орналасуы әрқалай, сондықтан бұл жерде бірнеше әдістерді қатар
пайдаланып отыру қажет.
Сонымен көріп отырғанымыздай тастағы таңбаларды зерттеу сонау ХІХғ.
ортасында басталып, әлі күнге дейін жалғасып келеді. Алғаш патшалы Ресей
өкілдерінің қатысуымен басталған іске, кейін отандық ғалымдар да араласа
бастады. Басында тастағы таңбаларды сипаттап қою болса, кейін оларды нақты
ғылыми тұрғыда зерттеп, оларға қатысты бірқатар мәселелер көтеріле бастады.
Атап айтсақ, тастағы таңбаларды мерзімдеу, сюжетін анықтау, стилистикалық
талдау, мазмұнын түсіндіруге ұмтылу т.б. Осыған орай қазіргі таңда бірқатар
жерде жұмыстары жарық көрді.
Тастағы таңбаларды зерттеу ісі әлі күнге дейін зерттелуде. Себебі
олардың бәрі әлі толығымен есепке алынып, зерттеліп болған жоқ, олардың
саны бірнеше мыңдардан асып кетеді. Сонымен қатар олардың бүгінде мүлдем
жойылып, құрып кету қаупі туып тұрғанда, петроглифтерді суретке түсіріп,
мейлінше көбірек қорын жинақтап алу да қажет. Сондықтан ғалымдардың бұл
мәселе төңірегінде ілі де қалам тартары сөзсіз. Ал біз өз кезегімізде жалпы
Оңтүстік және РОңтүстік Шығыс Қазақстандағы (Жетісу) тастағы таңбалар
туралы жүргізілген зерттеу жұмыстары туралы жалпылама мағлұмат беруге
тырыстық.
16
Оңтүстік Қазақстандағы петроглифтер туралы еңбектер
Оңтүстік Қазақстан адамдар алғаш қоныстанып өмір сүрген аймақ.
Қаратау жотасында жүргізілген зерттеу жұмыстары нәтижесінде мұнда ең
алғашқы адамдардың тұрақтары анықталғаны белгілі. Сондықтан мұнда адам
қолымен жасалған алғашқы құралдардың, соның ішінде тастағы таңбалардың
көптеп қалдырылғаны түсінікті де. Сол себепті бұл аймақтағы петроглифтерді
зерттеу жалпы басқа ескерткіштермен кешенді түрде бірқатар маңызды
мағлұматтар бере алады. Осыған сәйкес Оңтүстік Қазақстандағы тастағы
таңбаларды зерттеу ісі де жолға қойылған.
Оңтүстік қазақстандағы петроглифтерді зерттеуші-ғалымдар бірқатар
мәселелер айналасында жұмыс істеген. Ең алдымен тастағы таңбалардың
орналасқан орнын анықтау және әр таңбаны, суретті жекелей тіркеу. Кейбір
зерттеушілер Оңтүстік Қазақстан деп алғанда оған Жетісу территорияс ындағы
кейбір ескерткіштерді қосып қарастырған (1. 25) не болмаса Жетісуды
Оңтүстік Қазақстанның бір бөлігі ретінде алып, жалпылама қамтыған (10. 47).
Мысалы, М.К.Қадырбаев пен А.Н.Марьяшев өз еңбектерінде Жетісудағы тастағы
таңбалар орналасқан орындарды Қаратау жотасындағы таңбалармен аналогтары
бар-жоқтығын анықтау үшін зерттеген.
Негізінен Наскальные изображения хребта Каратау еңбегі Оңтүстік
қазақстандағы тастағы таңбалар туралы алғашқы монографиялық еңбек болып
табылады. Сол себепті авторлар Қаратау жотасындағы тастағы таңбаларды жан-
жақты қарастырып, жүйелеп, сол кездегі мәліметтер бойынша табылған таңбалар
санын келтіруге тырысқан. Бұл еңбекте Қаратау жотасында тастағы таңбалар
неғұрлым көп шоғырланған негізгі төрт орын бойынша зерттеулер нәтижесі
келтірілген. Еңбектің негізгі мақсаты Оңтүстік Қазақстандағы тастағы
таңбаларды мерзімдеу мен сыныптау болып табылады. Осыған сәйкес аталған
мәселеге қатысты нақты ғылыми тұрғыдан ғылыми-зерттеу әдістерін пайдалана
отырып, тұжырымдар шығаруға ұмтылған. Сонымен қатар осы аймақты ежелден
мекен еткендердің рухани әлемі, тұрмыс салты туралы да зерттеулер де
жүргізілген.
Бұл кітапта Қаратау жотасында 1969ж. басталған археологиялық
экспедиция барысында жинақталған материалдар көрініс тапқан. Еңбекте жалпы
табылған суреттерге қысқаша анықтамалар беріліп қана қоймай, олардың
орналасқан орны және жоғарыда айтылғандай мерзімдеу және мазмұнын
түсіндіруге үлкен орын берілген. Кітапта аймақтағы табылған кейбір тастағы
таңбалардың суреттері берілген. Дегенмен олар қазіргідей нақты фотография
емес, қарапайымдау және барлық суреттерді қамтымайды.
Жұмыста тастағы таңбалар орналасқан 11 орын бойынша мәліметтер
келтірілген. Оның ішінде петроглифтер анағұрлым көп шоғырланған Қойбағар,
Арпаөзен, Қошқарата мен Габаевка бойынша кеңірек тоқталып өтеді (1).
Жинақталған материалдарды бір жақты қараму және аталған орындардағы тастағы
таңбаларды басқа аймақтағылармен салыстырып
17
қарастыруға мүмкіндік алу үшін жақын жатқан басқа
орындарда да
зерттеулер жүргізген. Жалпы зерттеу барысында 2300 тас плиталар тіркелген
(1. 10). Алайда ондағы суреттердің бәрін толығымен тіркеу қиын
болғандықтан, олардың санын қысқартып, маңызды дегендерін көрсетуге
тырысқан.
Тастағы таңбаларды зерттеудің өзіндік әдіс-тәсілдері бар. Олар
негізінен басқа мемлекеттердегі тастағы таңбаларды зерттеуде қолданылып,
бірқатар әйгілі ғалымдармен әзірленуде. Зертеу әдіс-тәсілдерін
қалыптастырып, дамытуда, әсіресе, Бернштам А.Н., Формозов А.А., Равдоникас
В.И. сынды ғалымдарды атап кету керек. Осы ғалымдар тәжірибелеруне сүйеніп,
біздің отандық ғалымдар тастағы таңбаларды зерттеуде. Алайда осыған
қарамастан тастағы таңбаларды зерттеудің, әсіресе, мерзімін анықтаудың
әмбебап әдісі бар деп айта алмаймыз.
Оңтүстік Қазақстандағы тастағы таңбаларды зертеу мен мерзімін
анықтауда ғылыми тұрғыдан келіп, негіздеуге ұмтылған бірден-бір еңбек
М.К.Қадырбаев пен А.Н.Марьяшев еңбегі болып табылады. Одан басқа еңбектерде
нақты ғылми фактілерге сүйену аз. Атап айтсақ, мерзімддеу мәселесінде,
суреттерді интерпретациялауда олар қандай да бір ғылыми негізге немесе
әдіске сүйенбейді. Мысалы, Мариковский П.И. еңбектерінде негізінен
таңбаларды суреттеп, сипаттау ғана орын алған. Ол таңбалардың мерзімін
анықтауға тым жалпы қараған. Бұл таңбалар кімдердікі деген сұраққа қана
жауап беруге тырысқан. Олардың пайда болуын андроновтықтармен
байланыстырады (7. 93). Тағы бір айта кететін жайт, Мариковский П.И.
бірінші кезекте табиғатты зерттеуші ғалым болғандықтан, ол тастағы
таңбалардан негізінен жануарлардың түрлерін анықтауға көп көңіл бөлген.
Оңтүстік қазақстандағы петроглифтерді зерттеумен айналысып жүрген
Ренато Салоның еңбегінде біраз пікірлер айтылған. Оның негізгі бір
ерекшелігі тастағы таңбаларды коммуникациялық тұрғыдан ақпаратты жолдаушы,
жеткізуші ретінде қарастыруы (10. 26). Сонымен қатар автор Жетісу жеріндегі
кейбір ірі петроглифтер шоғырланған орындарды жалпы Оңтүстік Қазақстанға
жатқызып қарайды. Сөйтіп негізгі алты орын бойынша сипаттама береді (10.
53).
Тастағы таңбаларды зерттеудегі ең күрделі мәселелердің бірі оларды
мерзімдеу. Бұл мәселені аталған аймақ бойынша көтерген авторлар
М.К.Қадырбаев пен А.Н.Марьяшев (1). Петроглифтердің мерзімін анықтауда әр
түрлі ғалымдармен ұсынылған әдістер бар екенін жоғарыда елтіргенбіз. Олар
тас бетінде патинаның болуы, тастағы таңбалардағы бейнелердің басқа
айақтағы бейнелермен салыстырылуы, таңбаларда көп кездесетін элементтерді
анықтау, таңбаларды қатар орналасқан басқа тарихи ескерткіштерден табылған
заттағы бейнелермен кешенді түрде қарастыру.
М.К.Қадырбаве пен А.Н.Марьяшев патина дәрежесіне толық сеніммен
қарауға болмайды деп санайды. Себебі патинаның жинақталу дәрежесі
18
сыртқы факторлар әсеріне тәуелді болады (1. 11). Авторлар таңбаларды ондағы
белгілі бір дәрежеде көп кездесетін элементтердің қай дәуірде пайда болып,
қолданылғанына қарай кезеңдейді. Осылайша арбалар ен бұқалар кезеңі, бұғы
кезеңі және анағұрлым кейінгі кезең петроглифтері деп бөледі. Авторлар
нақты мерзімді дәл анықтау мүмкін емес деп санайды. Олар Р.Мони ұсынған
мерзімдеу әдісіне сүйенген дұрыс деп санайды. Бұл әдіс хронологиялық
жағынан сипатауға жеңіл келетін типтік бейнелер мен композицияларды негізге
алып қарайды. В общем виде петроглифы древнейшего периода характеризиуют
наскальное искусство племен Карату эпохи бронзы, охватывая и начало эпохи
раннего железа. К периоду оленя относятся наскальные изображения І
тысячелетия до н.э. Нет сомнения в том, что значительная часть петроглифов
Каратау отражает искусство последующих эпох, вплоть до начала ХХ-в. Однако
в имеющихся материалах сегодня невозможно выделить характерные не
вызывающие споры признак, например для начала І тысячелетия н.э. или
тюркского времени (1. 161). Бұл жерде байқайтынымыз бірінші кезеңді
арбалар мен жабайы бұқалар кезеңі деп алуының себебі аталғандардың қола
дәуірінде өп кездесуіне байланысты. Авторлар тастағы арбалар мен бұқалардың
басқа аймақтарда да, Орталық Азияда бірқатар жерлерінде аналогтары бар
екенін алға тартады. Шын мәнісінде де арбалардың белгілі бір түрлерінің,
бұқалардың бейнеленуіне қарап, тастағы таңбаларды зерттеушілердің көпшілігі
қола дәуірімен мерзімдейді. Алайда бір ескеретін жайт бұқа-турлардың
бейнелері Қазақстан территориясында б.з.д. ІІ мыңжылдықта пайда болған.
Горазде легче в настоящее время определить поздний рубеж существования
образа тура в наскальном искусстве Каратау. Здесь он полностью совпадает с
верхней границей существования легких одноосных колесниц, в плане,
приходящейся в основном на эпоху поздней бронзы (1. 174). Осылайша жабайы
турлардың, арбалардың пайда болуымен түйіскен жерін алып, кейінгі қола
дәуірімен мерзімдейді.
Ренато сало Оңтүстік Қазақстан (Жетісуды қосқанда) петроглифтерін
жеті кезеңге бөліп қарайды: архаикалық, ерте-орта қола, кейінгі қола, ерте
темір сақ, ерте темір ғұн, үйсін (ерте көшпелі), ортағасырлық,
этнографиялық (кейінгі көшпелі). Архаикалық кезеңге тек Құлжабасы тауындағы
петроглифтер ғана жатады деп, одан басқа аймақтарда петроглифтердің пайда
болу кезін ерте-орта қола дәуірімен мерзімдейді (10. 55). Алайда автор
бұлайша мерзімдеудің негізін, әдістерін көрсетпейді. Тек жекелеген
орындарды сипаттап жазу барысында, таңбаларды белгілі бір кезеңге жатқызып
отырып жатқызады. Автор таңбаларды белгілі бір сюжеттер мен олардың санлыну
стиліне қарап бөледі (10. 55). За исключением Кульджабасы, все главные
памятники относятся к периоду ранней-средней бронзы (ХVІІІ-ХІІІв.в. до
н.э.), котрые так же представляют собой в каждом из них пик расцвета
техники изображени, количества, значимость и художественное качество.
...Данный период характеризуется изображением трехмерных динамичных и
реалистичных силуэтов фигур, которые являются
19
эксклюзивными для этого периода (10. 55). Бірақ бұлай мерзімдеу ғылыми
негіздеуді қажет тетеді. Сонымен қатар петроглифтерді белігілі бір
тайпалардың өмір сүруімен байланыстырып, мерзімдеу сақ дәірін және түркі
дәуірін алмағанда ғылымда толық негізделмеген. Этнографиялық кезең деген
атаудың өзі үлкен қабылдауға қиын. Этнография халық туралы жазатын ғылым
болса, этнографиялық деп белгілі бір ұлттың мәдени, тұрмыс салт
ерекшеліктеріне байланысты мәліметтерді білдіреді. Сондықтан да бұл жерде
нақты бір ұлттың, біздің жадайымызда қазақ халқының этнографиясына
байланысты таңбалар деп нақты дәлел келтіретін басқа еңбектер жоқ. сонымен
қатар автор өзінің мерзімдеуінің нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
Кіріспе
І.Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы петроглифтер туралы зерттеудің
қалыптасуы мен дамуы
ІІ.Аймақтағы петроглифтер тарихнамасы
2.1Оңтүстік Қазақстандағы петроглифтер туралы еңбектер
2.2Жетісу петроглифтерінің зерттелуі
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы петроглифтердің зерттелуі
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері өзіміздің төл
тарихымызды жазуда жаңа теориялық тұрғыдан келу, бұрын назар аударылмаған
мәселелерді қарастыру орын алып отыр. Әсіресе, өткен тарих пен бүгінгі күн
арасында қандай байланыс бар, нені жоғалттық, нені сақтап қала алдық деген
сұрақ та туындайды. Осы жерде тарихи зерттеуде өзіндік орны бар, бірқатар
мағлұматтар беретін мәдени, тарихи ескерткіштерімізді зерттеу және олармен
халықты таныстырып, насихаттау ісінің қажеттілігі туындайды. Бұл жерде
тарихи ескерткіштер бұрын-соңды қалай зерттелді, олар туралы не жазылып, не
айтылды деген сияқты сұрақтар да туындайды, осы сұрақтың жауабын таба
білгенде ғана біз тарихи мұраларымыздың бүгінгі таңда ғылыми айналымда бар
не жоқ екенін анықтай аламыз.
Тастағы таңбалар аса құнды және қызықты тарихи ескерткіштер қатарына
жатады. Ол әлі жазу пайда болмаған ежелгі дәуір мен одан бертіндегі өмір
сүрген адамдардың өмірі, дүниетанымы, түсінігі туралы ақпарат беретін дерек
болып табылады. Сондықтан оларды тек тас бетіндегі сурет немесе өнер
туындысы деп емес, бірінші кезекте тарихи дерек ретінде қарастыру қажет.
Сол себепті де оларды нақты ғылыми тұрғыдан зерттеп, қорытындылар жасап
отырудың өзі күрделі іс.
Қазақстан териториясында тастағы таңбалар көптеп кездеседі. Оның
ішінде біз қарастырайық деп отырған Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың
аумағында петроглифтер көп шоғырланған. Алайда олардың бәрі түгелдей
қамтылып, есепке алынып, зерттелген деп айта қою қиын. Бірақ дегенмен де
бұл салада зерттеулер жүргізіліп, бірқатар теориялық мәселелер де
көтерілген, атап айтсақ петроглифтерді мерзімдеу, олардың мазмұнын
түсіндіру, яғни семантикасы сияқты жұмыстар жүргізуге бет бұрған. Тастағы
таңбалар туралы алғашқы жазбалар ХІХ-ғ. басында пайда болғанымен, нақты
ғылыми тұрғыда зерттелуі ХХ-ғ ортасында орын алады. Олардың мазмұны әр
түрлі.
Осыған орай тастағы таңбалар туралы бүгінгі күнге дейін жүргізілген
зерттеу жұмыстары мен олардың мазмұнын талдаудың қажеттілігі де туындайды.
Себебі тастағы таңбаларды тарихи дерек көзі ретінде пайдаланбас бұрын,
олардың дерек ретінде ғылыми негізделуін біліп алу және олардағы
көзқарастардың дұрыстығын анықтап алу қажет. Мысалы, тастағы таңбалар басқа
бір ескерткіштерді зерттеуде мүмкін немесе ежелгі адамдардың дүниетанымы,
тұрмысы туралы қорытындылар жасауда пайдаланылуы мүмкін. Сол себепті де
петроглифтерді тек сипаттап, санын тіркеп қана қоймай, оларға қатысты
теориялық тұжырымдарды талдау да маңызды.
Бүгінге дейін тастағы таңбалар туралы біраз зерттеу жұмыстары
жүргізіліп, ғылыми еңбектер жарық көрген. Алайда тастағы таңбалар туралы
мәлімет іздеген адамның олардың қайсысында қандай мәселе көрсетілгенін,
өзіне қажет петроглифтер орналасқан аймақ немесе белгілі бір мәселеге
3
байланысты қайсысынан қажетті ақпарат ала алатындығы туралы толық білмеуі
мүмкін. Сол үшін біз ұсынатын зерттеу жұмысы петроглифтер туралы зерттеу
еңбектері туралы талдау жасап, олардағы көтерілген мәселелер жайлы ақпарат
бере алады деп ойлаймыз. Сонымен қатар тағы бір ескеретін жайт тастағы
таңбалардың біразының бүгінгі күні жойылып бара жатуы себепті, бізге дейін
жазылған еңбектерде олар туралы мәліметтер, суреттері келтірілуі мүмкін.
Бұл оларды кейінгі ұрпақтың танысып білуіне мүмкіндік береді.
Біз көтеріп отырған мәселенің өзектілігі оның ғылыми жаңалығымен
байланысты. Бұл осы мәселе тұрғысында бүгінгі күнге дейін арнайы ғылыми
зерттеу жұмысының жоқ болуы себепті, алғашқы зерттеулердің бірі болмақ.
Тастағы таңбалар туралы зерттеулер барысы жекелеген авторлардың жалпы
петроглифтер туралы еңбектерінде көрініс тапқанымен, бүгінгі күнге дейінгі
зерттеу жұмыстарын толықтай қамтып жазатын еңбек жоқ. Сондықтан біздің
жұмысымыз тастағы таңбалар туралы зерттеу жұмыстарымен танытыруға ұмтылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы петроглифтер туралы зерттеу
жұмыстарын жинақтап, жан-жақты талдап қарастыру.
Жұмыстың шешуі тиіс міндеттері:
1.Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы петроглифтерді зерттеу ісінің
қалыптасуы мен дамуын көрсету
2.Аймақтардағы петроглифтердің орналасқан орындары бойынша зерттеу
жұмыстарын көрсету
3.Петроглифтердің мерзімін анықтауға байланысты тұжырымдарды талдау
4.Оңтүстік Қазақстандағы тастағы таңбаларға жүргізілген зерттеулерге
тоқталу
5.Жетісудағы петроглифтерді зерттеу жұмыстарды талдап қарастыру
Мәселенің зерттелуі. Мәселенің бүгінгі күнге дейін зерттелуіне келер
болсақ, бұл тұрғыда зерттеу жұмыстарының аз екендігін жоғарыда атап өттік.
Аталған мәселеге байланысты пікірлер негізінен тастағы таңбалар туралы
жазылған зерттеу еңбектерінде келтірілген. М.К.Қадырбаев пен
А.Н.Марьяшевтің Наскальные изображения хребта Каратау монографиясында бір
тарауы тастағы таңбалардың зерттелу мәселесіне арналған. Бұл кітапта
петроглифтердің зерттелуіне байланысты алғаш ХІХ-ғ пайда болған жұмыстарды
атап өтеді. Сонымен қатар авторлар жалпы Қазақстан және Орта Азия бойынша
жүргізілген зерттеулерге де тоқталып өтеді. Бұл петроглифтерді зерттеудің
медологиялық негізін анықтау үшін де қажет болған. Олар А.Г.Максимова,
Т.Н.Сенигова еңбектерін атап өтеді (2.20). Бұл авторлар тастағы таңбалардың
мерзімін анықтау бойынша біраз талпыныстар жасаған. Авторлар өз жұмысында
тастағы таңбаларды зерттеумен айналысқан А.Н.Бернштамның еңбегінің
маңыздылығын атап өтеді. Алайда бұл жұмыс сонау 1977ж. жарық көрген. Сол
себепті содан бергі ширек
4
ғасырдан бергі уақыт ішіндегі зертеулер туралы мағлұмат ала алмаймыз.
Жоғарыда аталған М.К.Қадырбаев пен А.Н.Марьяшевтің еңбегі туралы
Т.Д.Костина, В.Г.Савельева Археологические исследования в Южном
Казахстане атты жұмыста айтып өтеді (26.18). Олар жұмысты Оңтүстік
Қазақстандағы тастағы таңбалар туралы жүйелі және ғылыми тұрғыда жазудағы
алғашқы еңбек деп баға береді. Бірақ бұл жұмыста еңбектегі келтірілген
тұжырымдардың дұрыстығы немесе кемшіліктері туралы пікірлер айтылмайды. Бұл
да өз кезегінде жалпы сипаттап өту түріндегі мақала.
Жетісудағы тастағы таңбаларға қатысты жүргізілген зерттеулерге
қатысты шолу түрінде мәліметтер осы аймақтағы петроглифтерді зерттеуге
бағытталған жұмыстарда көрініс табады. Петроглифы в горах Кульджабасы
жұмысының авторлары бұл жердегі петроглифтер туралы алғаш Ш.Ш.Уәлиханов
суретке қалдырып кеткен дей келе, қазіргі уақытқа дейін Құлжабасы тауындағы
петроглифтер туралы жазылған еңбектерді атап өтеді (5. 2).
Көріп отырғанымыздай мәселенің зерттелуі толық емес және жан-жақты
қамтылмаған.
Мәселенің деректік негізі. Зерттеу жұмысының деректеріне келер
болсақ, біз жұмысымызда екі дерек түрін пайдаланамыз. Біріншісіне тастағы
таңбалар жатады. Олардың саны бірнеше мыңға жетеді және зерттеу
жұмыстарында тікелей пайдаланылады. Зертеушілер оларды өз еңбектерінде
келтіріп, оларға қатысты қорытындылар жасап отырған. Оңтүстік Қазақстан мен
Жетісудағы тастағы таңбалар орналасқан негізгі орындарға арпаөзен,
Қойбағар, Тамғалытас, Ешкіөлмес, Құлжабасы тауы жатады.Осыған орай біз де
оларды қарастырып отыруымыз қажет. Себебі кейбір таңбаларды әр автор
әртүрлі тұрғыда түсіндіруі кездеседі.
Деректердің екінші түріне тастағы таңбалар туралы ғалымдардың зерттеу
еңбектері жатады. Олардың қатарында ХІХ-ғ. жазылған алғашқы зерттеулер мен
бүгінгі күнге дейінгі жұмыстар жатады. Біз бұл жерде Тамғалытас туралы
алғаш жазып, суретке түсірген Н.Н.Пантусовтан бастаймыз. Одан кейінгі кеңес
өкіметі кезінде нақты ғылми зерттеулер барысында пайда болған
А.Г.Максимова, М.К.Қадырбаев, А.Н. Марьяшев еңбектерін толықтай қарастыруға
тырысамыз. Осы жұмыстардағы негізгі ойларды, тұжырымдарды қарастыра отырып,
біз тастағы таңбалардың қазіргі таңдағы зерттелу деңгейін анықтай аламыз.
Тақырыптың теориялық-методологиялық негізі. Жұмыста петроглифтер
туралы зерттеу жұмыстарын жүргізген және соған орай оларды зерттеуге
қатысты методологиялық ұсыныстар жасаған авторлар еңбектері теориялық
жағынан негіз бола алады. Бұл жерде тек Қазақстандық қана емес, сонымен
қатар бүкіл кеңестік және әлемдік зерттеушілерді ала аламыз. Себебі олар өз
еңбектерінде тек петроглифтерді зерттеу бойынша ғана емес, сонымен қатар
оларды зерттеумен айналысқан авторлар жұмыстарына талдау
5
келтіріп, қандай мәселелерге көңіл бөлу керек екендігін де қатысты пікірлер
айтып отырған. Осындай зерттеу еңбектеріне А.Н.Бернштам, А.А.Формозов,
М.К.Кадырбаев, А.Н.Марьяшев, З.С.Самашев сияқты ғалымдар жұмыстары жатады.
Біз жұмысымызда бірқатар зерттеу әдістерін пайдалануға тырысамыз.
Оларға жалпы талдау, салыстыру, жүйелеу, жалпылау, қорыту сияқты әдістер
жатады. Себебі біз тастағы таңбалар туралы зерттеулердің қалыптасуының
барысын талдап, зерттеу еңбектерін жүйелеп, авторлардың тұжырымдары,
пікірлерін салыстыра отырып, олардың ортақ ойларды, қорытындыларды да
анықтап отыруымыз қажет. Сонымен қатар тастағы таңбалардың өздерін
салыстырып, талдау арқылы зерттеулердің тұжырымдарының дұрыстығына көз
жеткізуге мүмкіндік аламыз.
Жұмыстың хронологиялық және территориялық шегін анықтап алайық.
Хронологиялық жағынан алсақ петроглифтер туралы алғашқы зерттеулер ХІХ-ғ.
пайда болған және бұл зерттеулер бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді.
Себебі тастағы таңбалар әлі толық қамтылып, зерттеліп бітпеген. Сондықтан
да біз жұмысымызда тастағы таңбалар туралы соңғы шыққан еңбектерді де
келтіреміз. Осыған орай біздің зерттеу жұмысымыз ХІХ-ғ. басынан қазіргі
таңға дейінгі мерзімді қамтиды. Ал жалпы тастағы таңбалардың пайда болу
кезеңіне қарай келер болсақ, онда біз сонау ерте қола дәуірінен ХVІІІ-
дейінгі уақытқа келеміз.
Территориялық жағына тоқталатын болсақ тақырыпта көрсетілгендей біз
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу территориясындағы петроглифтер туралы
зерттеулерді қарастырамыз. Бұл жерде тағы бір айта кететін жайт тастағы
таңбалар туралы зерттеулер жүргізген ғалымдар Оңтүстік Қазақстан дегенде
Жетісу территориясындағы петроглифтерді де қарастырған, яғни Жетісуды жалпы
Оңтүстік Қазақстанмен бір кешенде қарастырады. Себебі петроглифтердің
анғұрлым шоғырланған аймағы Қазақстанның оңтүстігі: Жоңғар Алатауы, Шу-Іле
таулары және Қаратау жотасы болып табылады. Бірақ біз өз жұмысымызда
Оңтүстік Қазақстан және Жетісуды екі бөлек қарастыруға тырысамыз.
Жұмыстың зерттеу обьектісі ХІХ-ғ. осы уақытқа дейін тастағы таңбалар
туралы жазылған еңбектер. Олардың ішінде монографиялар, яғни ғылыми
зерттеулер негізінде жүргізілген жұмыстар және петроглифтерді сипаттап
жазумен шектелгендері де бар.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыстың жаңалығы жоғарыда тақырыптың
өзектілігін анықтау барысында айтылып кетті. Атап айтсақ Оңтүстік Қазақстан
мен Жетісудағы тастағы таңбалар туралы жазылған зерттеу жұмыстарын түгел
қамтып, талдап жүргізілген еңбек жоқ. Сондықтан біздің жұмысымыз осы мәселе
туралы алғашқы жұмыстардың бірі болмақ. Біз өз жұмысымызда зерттеу
еңбектеріндегі петроглифтердің мерзімін анықтау, сипаттап талдау, басқа
аймақтардағы тастағы таңбалармен салыстыру, мазмұнын түсіндіру, қазіргі
таңда оларды пайдалану мүмкіндіктерін анықтауға байланысты зерттеу
бағыттарына тоқталамыз.
6
Сонымен біз жұмысымызда Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы тастағы
таңбалар туралы зерттеу жұмыстарын қамтып, олардың бүгінгі күндегі маңызын
анықтауға ұмтыламыз. Бұл үшін тастағы таңбалар туралы зерттеу ісінің
қалыптасып даму барысын және зерттеу еңбектерінің мазмұнын жан-жақты талдау
міндетін қойып отырмыз.
Біздің бұл тақырыпты таңдауымыз нақты обьективті жағдайдан шығып
отыр. Ол осы мәселеге байланысты зерттеу жұымысының жоқтығы болып отыр. Біз
көрсетіп кеткен кейбір жұмыстарда бұл мәселе көтерілгенімен, толық
қамтылмаған. Оларда нақты ішкі талдау жоқ, негізінен атап өту ғана орын
алған. Сол себепті бүгінгі таңда осы мәселеге байланысты зерттеуге ұмтылып
отырмыз.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан
тұрады. Жұмыс соңында қосымшалар мен әдебиеттер тізімі келтіріледі.
7
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы тастағы таңбалар туралы зерттеудің
қалыптасуы мен дамуы
Оңтүстік Қазақстандағы тастағы таңбалардың зерттелуі Қазақстанның
Солтүстік және Шығыс аймақтарына қарағанда кешірек басталды. Бұның негізгі
себебі Қазақстанның Оңтүстік аудандарының Ресейге тек ХІХ-ғ. 70-жылдарында
ғана толығымен қосылып бітуімен байланысты болды. Сол себепті Қазақстанның
Оңтүстігіндегі тастағы таңбаларды алғаш орыс зерттеушілері зерттеді. Олар
сол кезде Қазақстанның табиғаты, халқы т.б. туралы ақпараттар жаза жүріп,
Қазақстанның тарихи деректеріне қатысты да мәліметтер келтіріп отырған.
Алғашқы және көптеген ақпараттар Жетісудан келіп отырды. Жетісу
ежелден тастағы таңбаларға бай өлке болатын. Бұған қоса тастағы таңбалар
ашық орналасуы себепті оларды көп күш жұмсап тазалап жатпай-ақ зерттеп
бақылауға болатын еді. Жетісу жеріндегі Тамғалытастағы Іле бойындағы
тастағы буддалар суреті мен Шолақ тауындағы петроглифтерді тауып суретін
салған.
Бұдан кейін Жетісудағы петроглифтер туралы ақпарат қалдырған
шығыстанушы, ориенталист, орыс ғалымы Н.Н. Пантусов болды. Ол 1879 ж.
Туркестанские ведомости газетінің №43 санында Жоңғар Алатауы маңындағы
петроглифтер туралы ақпарат келтіреді (1. 18). Оның Жетісудағы петроглифтер
туралы мәліметтері осымен шектелмейді. Бұдан кейін 15 жылдай уақыт ішінде
Н.Н. Пантусов Қапал және Қызылағаш ауылдары жанындағы тастағы таңбалар
туралы археологиялық комиссияға мәліметтер беріп отырады (1880 ж.), Шолақ
тауындағы, Алтынемел асуындағы, Көксу мен Қара өзендері бойындағы
петроглифтер туралы газеттерге жазып отырды.
1884 ж. А.М. Никольский мен Г.В. Фишер Іле өзені бойындағы Тамғалытас
шатқалында көптеген тастағы суреттерді табады. Бұл суреттерді кейін Н.Н.
Пантусов келіп зерттейді (17. 345).
Оңтүстік Қазақстанның тастағы таңбалары туралы құнды ақпараттарды
археология әуесқойларының Түркістан үйірмесі клтіріп отырған. В.А. Каллаур
археология әуесқойларының Түркістан үйірмесі хаттамасында топограф ғалым
М.А. Кирхгоф сөзінен Қаратаудың Оңтүстік етегіндегі Бесарық шатқалында тас
құралдар мен тастағы суреттер туралы мәліметтер келтіреді (5). Кейін М.А.
Кирхгофтың бұл ашылымдары туралы И. Пославский жазады. (1. 19)
Алайда Бесарық шатқалындағы тастағы таңбалар туралы мәліметтер
толыққанды емес. Себебі ол бойынша қай суреттер туралы сөз болып отырғанын
анықтау қиын. Негізі Марьяшев А.Н, Қадырбаев М.К. келтіруі бойынша
Бесарықта суреттедің екі тобы бар: бірі шатқалға кірер ауыздан алыс емес
жерде, Шығыстағы аласа жартастарда орналасқан, негізінен ешкі, түйелердің
схемалы ойып салынған бейнелері көбірек; екіншісі шатқал бойымен 9 шақырым
биіктікте Күйкентай жартасында орналасқан. Осы
8
авторлар пікірінше М.А. Кирхгоф мәліметтері төменгі топқа қатысты болса
керек, дегенмен шоғырланған екі топ бойынша мәліметтерді біріктіріп жіберуі
де мүмкін деп санайды (1.19).
Жалпы алғанда революцияға дейінгі кезеңде петроглифтер туралы
зерттеулер мәліметтері анағұрлым қарапайым болды. өйткені зерттеушілер
зерттеу барысында нақты күрделі ғылыми мақсаттар қоймаған еді. Сол себепті
олар кейбір сурет сюжеттерін жай сипаттап, суреттеін келтіріп, олар туралы
өздерінің жалпы әсерлерін келтірумен шектелген. Онда петроглифтердің жасын
анықтау, олардың кімге жататынын анықтауға, мазмұны, мән-мағынасын
түсіндіруге деген ұмтылыстарды көре алмаймыз.
Кеңес өкіметі тұсында петроглифтерді зерттеуге неғұрлым ғылыми
тұрғыдан келу орын ала бастайды. Бұл кезеңде зерттеуші-ғалымдар
петроглифтердің семантикасы, петроглифтерді мерзімдеу мәселесіне қатысты
пікірлер айтады. Алайда ХХ ғ. басынан ортасына дейінгі аралық бойы дерлік
Оңтүстік Қазақстан және Жетісу петроглифтері туралы зерттеулер жоқтың қасы.
1957 ж. А.Г. Максимова экспедициясы Шу-Іле тауларының Оңтүстік-Батыс
бөлігінде Тамғалы шатқалында петроглифтер тобын табады. Бұл тастағы
суреттер мазмұны өте бай және ерекше еді. А.Г. Максимова 1000-ға жуық
петроглифтерді зерттеп, оларды үш кезеңге бөледі: саққа дейінгі, сақ кезі
және түркілік кезең ескерткіштері. Бұл мәліметтерді Наскальные изображения
ущелья Тамгалы атты мақаласында келтіреді (24. 108). Оған 48
фотоиллюстрациялардан тұратын қосымша беріледі. Дегенмен Тамғалыдағы
басталған жұмыс біраз тоқтайды.
Қазақстандағы петроглифтердің орналасуы бойынша анағұрлым кең
мағлұмат еңбектер қатарына Х.А. Алпысбаев пен Т.Н. Сенигованың мақалалары
жатады. Х.А.Алпысбаев Новые наскальные изображения Бостандыкского района
(19. 85-б.) атты мақаласында Шымкент облысындағы Бостандық ауданының
Ходжакент картасындағы бейнелер туралы жазады. Ол бейнелер негізінен ешкі
және жылқы түрінде келтірілген, оларды автор сақ тобына жатқызады. Себебі
оның пікірінше бұл бейнелер стильдік жағынан араван петроглифтеріне және
сақтардың қола қазандарындағы бейнелерге ұқсас (10).
Т.Н. Сенигова мақаласында тастағы таңбалардың 8 тобын сипаттап
жазады, олар Шымкент облысы Созақ ауданының Баба-Ата өзенінің оң
жағалауындағы тастарға орналасқан. ... основная часть рисунков (одиночные
фигуры козла, оленя – группы І, ІІІ, ІV, V) датируется VI-V-в.в. до н.э., а
остальная (группы ІІІ, VІ, VІІІ) – І – ІІІ в.в. н.э. деп ол тастағы
таңбаларды екі кезеңге жатқызады (11). Мұндай мерзімдеу негізінде кейбір
жануарлар бейнелерінің басқа аймақтардағы суреттермен ұқсастығын алады.
Наскальные рисунки козлов аналогичные прежней группе, имеются в Эрши, в
Саймалы таше в VІІ и V в.в. до н.э. и в Южной Сибири на отдельных
предметах. Такие же фигуры козлов на скалах зафиксированы во многих
9
районах Казахстана и датируются VІ - І V.в.в. до н.э. и несколько позже
(49. 96-б.) деген сияқты мәліметтер келтіріп таңбаларды ғасыр бойынша тура
мерзімдеуге ұмтылады.
Жалпы Оңтүстік Қазақстанның петроглифтерін көршілес аймақтардағы
немесе республикалардағы петроглифтермен, ескерткіштермен салыстырып отыру
жиі кездеседі. әсіресе Қазақстанға Шу және Талас аңғарында орналасқан
тарихи–мәдени жағынан жақын аудандарда ескерткіштер бар Солтүстік
Қырғызстанмен ұқсастықтар аңғарылады.
Тастағы таңбаларды зерттеуге тарихи-археологиялық тұрғыдан гөрі
тарихи-жануарлық тұрғыдан келу де кездеседі. Бұл жерде зерттеуші, саяхатшы,
натуралист П.И. Мариковский еңбектерін айтуға болады. Ол өсімдіктер,
жануарлар, жәндіктер өмірін зерттеп, бақылаумен қатар тастағы таңбаларды
зерттеп, суретке түсіріп немесе суретін сызып салып отырған. Ол әсіресе,
Оңтүстік Қазақстан, Жетісу территориясындағытастағы таңбалармен айналысқан.
Оның зерттеу мақалалары сонау ХХ.ғ. 50-60 жылдары жарық көре бастаса,
тастағы таңбаларға арналған кітаптары әлі күнге дейін жарық көруде. Олардың
қатарында О наскальных изображениях в горах Чулак (мақала), Наскальные
рисунки гор Кульжабасы, Рисунки на скалах южных и центральных районов
Казахстана т.б. Г.И. Мариковский еңбектерінің бір ерекшелігі арнайы түрлік
анықтамалардың, кейбір сюжеттерді түсіндіруде құнды ескертулер келтіруі
болып табылады. сонымен қатар бұл тастағы таңбалады кімдер қалдырды,
тастағы таңбалар дегеніміз не деген сұрақтарға да жауап беруге тырысады.
Тастағы таңбаларды қалай табу және зерттеу керектігіне байланысты ұсыныстар
айтады. Г.И. Мариковскийдің тағы бір көтеріп отырған проблемасы тастағы
таңбалардың жайылып бара жатқандығы және оларды сақтау керектігі. Впервые
1964 г. я встретил, ставшее впоследствии широко известным, скопление
рисунков вблизи Алматы, ныне называемого Тамгалыташ. После двухдесятилетий,
посетив его, был поражен разрушением или даже исчезновением некоторых
рисунков дей келе, тастағы таңбалардың жайылып кетуі қаупінен оларды
суретке түсіріп, олардың ішіндегі анағұрлым қызықтыларының көшірмесін
жасауға бел буғанын айтады (7. 18-б.).
1969 ж. Оңтүстік – Қазақстандық археологиялық экспедицияның қарату
отрядының жұмысы басталды. Бұл отрядтың бес жылдық жұмысы нәтижесінде
Қойбағар, Арпаөзен, Қошқар-ата, Ксан, Майдантал және басқа ірі тас
таңбаларының ірі кешендерін ашып зерттейді. Осы табылған тастағы таңбалар
негізінде М.К.Қадырбаев пен А.Н. Марьяшевтің Наскальные изображения хребта
Каратау атты монографиясы жарық көрді (1. 25-б.). Бұл кітап Қаратау
жотасын ежелден мекендеген көшпенді тайпалардың жартастағы қалдырған өнер
туындыларын сипаттау мен талдауға арналған алғашқы монографиялық жұмыс
болып табылады. кітапта тастағы таңбалар орналасқан 4 ірі орын бойынша
мәліметтер келтіріледі. Авторлардың көрсетуінше Основная задача работы
состоит в публикации наиболее крупных комплексов наскальных изображений
Каратау, обощая
10
накопленных сведений по другим местонахождением этого района, сопоставлении
их с памятниками степных и предгорных областей Казахстана и Средней Азии и
разработке на этой основе относительной хронологии Каратауского региона
(2. 13-б.). Бұдан шығатыны еңбек Оңтүстік Қазақстандағы тастағы таңбаларды
жүйелеп, олардың мерзімін анықтауға да бет бұрған.
Монографияда тастағы таңбаларды аса құнды деректердің бір түрі
ретінде талдаудың әдіс-тәсілдері, оларды мерзімдеуді әзірлеу, тастағы
таңбалардың мазмұнын интерпретациялап түсіндіруге де маңызды қадам жасаған.
Древние художники почти всегда выбрали для своих гравировок камни,
покрытые так называемым пустынным (лаком) – загаром – натечными глянцевыми
карточками из окислов железа и марганца. Со временем выбытые на таких
камнях рисунки также покрываются патиной. Соотношение цвета патины
гравировки и скального фона служит как известно, одним из приемов
установления относительного возраста петроглифов. Степень пустынного
загара, или лучше сказать патиназации скальных полотен, различна и зависит
от ряда причин: наклона поверхности, воздействия солнечных лучей, породы
камня ит.д. (2. 11-б.).
Қаратау петроглифтерін зерттеу жұмыстарына Ж.Құрманқұлов, Ч.Бакунина,
Л.Дробышева, Л.Концова, В. Зубков, М.Алибеков, В.Чижиков, Г.Пивоварова,
суретшілер – А.Ахметов, С.Анарбеков, Г.Воронцова қатысқан.
Отряд жұмысының арқасында Қаратау петроглифтері ғылыми айналымға
енгізілді. (2.13-б.)
1985 ж. Максимова А.Г., Ермолаева А.С., Марьяшев А.Н. Наскальные
изображения урочища Тамгалы атты кітап-альбомы шығады. Бұл еңбекте
Жетісудағы Тамғалы шатқалындағы тастағы таңбалар кезеңдерге бөлініп
көрсетіледі. Алдымен аталған ескерткіштің орналасқан орны, ол туралы кімдер
қай уақытта зерттегені туралы айтылады. Жоғарыда айтып өткенбіз Тамғалы
шатқалындағы тастағы таңбаларды 1957 ж. А.Г. Максимованың жетекшілігімен
Қазақ ССР ҒА-қ экспедициясы тауып зерттеген болатын.
Кітапта тастағы таңбаларды кезеңдеудің әдістерін қолдану туралы пікір
айтылып, авторлар таңбаларды белгілі бір дәуірлерде пайда болған заттармен,
өнердегі стильмен байланыстыра отырып, кезеңдеуге ұмтылады. Петроглифы
Тамгалы разновременны. На это указывает множество фактов, в первую очередь
сюжеты: изображения колесниц, относенные большинством исследователей
первобытного искусства к эпохе бронзы; фигуры архаров, оленей переданных в
типично скифо-сакском зверином стиле; средневековые тюркские воины со
знаменами, легко датируемые по реалиям и т.д. (3. 5-б.)
Осыған орай авторлар Тамғалыдағы тастағы таңбаларды қола дәуіріндегі,
сақ дәуіріндегі және түркілік езеңдегі деп бөліп қарастырады.
Тастағы таңбаларды зерттеу еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі
жылдары өз жалғасын тауып отырады.
Бұл кезеңде тағы да Марьяшев А.Н., Мариновский П.И., Рогожинский
11
А.В., Самашев З.С., Максимова А.Г. есімдерін атауға болады. Осы уақыттарда
аталған авторлардың жұмыстары жарыққа шығады. Мысалы, 1991 ж. Марьяшев А.Н.
мен Рогожинский А.Е. Наскальные изображения в горах Ешколмес атты зерттеу
жұмысын жазады.
Археологиялық экспедициялар барысында тастағы таңбалар әлі күнге
дейін зерттеліп келеді. Әсіресе, елімізде Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасының қабылдануының маңызы аса зор. Еліміздің тарихи
ескерткіштерін зерттеп, есепке алып, оларды қорғауды мақсат еткен
бағдарлама аясында тастағы таңбалар туралы да зерттеу нәтижелері жарық
көруде.
Бұған дейін жазылған еңбектердің ішінде атап өтуді қажет ететіндердің
бірі Марьяшев А.Н. мен Горячев А.А. Наскальные изображения Семиречия
(2002 ж.). Бұл еңбекте Құлжабасы тауындағы 80-жылдары Абай атындағы ҚазПИ
экспедициясымен (80-жылдары) жүргізілген зерттеу жұмысының материалдары да
келтірілген. Бұл Жетісу бойынша материалдарды жалпылама қамтыған бірден-бір
монографиялық жұмыс болып табылады. сонымен қатар 2002 ж. А.Х. Марғұлан
атындағы археолгия институтының Жетісу археологиялық экспедицияның
нәтижелері қамтылған.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы тастағы таңбаларды зерттеуге
бірқатар шетелдік ғалымдар мен зерттеу мекемелері де қызығушылық танытып
отыр. Мысалы, 2003 ж. Құлжабасы тауында шетелдік ғалымдар Хонвуд С. пен
Бедмор Р. жұмыс істеп, мақала жариялайды.
Тастағы таңбалар, олардың маңыздылығы, рөлі туралы өзіндік пікір
айтқан және оларды топтап бөлуде өз ойын білдірген зерттеушілердің бірі
Ренато Сало.
Ол 2005 ж. Алматыда жарық көрген Наскальные изображения Южного
Казахстана атты жұмысында бірқатар мәселелерді көтерді және таңбалы тастар
бар алты ірі орынға сипаттама береді. Автор тастағы таңбаларды тек белгі,
сурет ретінде қабылдамай симантикалық ғылымдарға сүйене отырып, олардың
мазмұнын анықтау қажет деп, оларды қандай да жолдау (послание) ретінде
қарастырады. (10. 23-б.). Еңбекте тастағы таңбаларды құнды тарихи дерек
ретінде жан-жақты қорғау және оларды құжаттап есепке алып отыру керектігі
де атап өтіледі. (10. 29-б.)
Жоғарыда Мәдени мұра бағдарламасының қабылдануына орай бірқатар
жұмыстар атқарылуда деп айтқанбыз. Атап айтсақ бағдарлама аясында тастағы
таңбаларды топтап, жүйелеу, есепке алу бойынша кітаптар сериясы шығуда.
Солардың алғашқылары З.Ш. Самашевтің Петроглифы Казахстана; Ешкіөлмес
тауларындағы петроглифтер; Петроглифы в горах Кульжабасы атты
кітаптар. Бұл аталған еңбектерде тастағы таңбалар туралы соңғы мәліметтер
жинақталып жекелеген орындар бойынша сипаттама берілген. Сонымен қатар
тастағы таңбаларды мерзімдеу мәселесі де көтерілген.
Ешкіөлмес тауларындағы петроглифтер кітабының авторлары тастағы
таңбаларды зерттеу барысында оларды белгілі бір дәуірге жататын,
12
қатарлас орналасқан басқа археологиялық ескерткіштермен
қатар
қарастырып отырған. Петроглифтердің уақытын белгілеу үшін және оларды осы
маңызды елді мекендермен, молалармен үилестіру үшін Көксу өзені аңғарындағы
бүкіл ескерткіштер кешенін мейлінше нақтырақ қарастыру қажет болды (6. 11-
б.)
Тастағы таңбалардың мерзімін анықтап, кезеңдерге бөлудің әдістерін
пайдалана отырып, петроглифтерді қола дәуіріндегі, сақ дәуіріндегі және
көне түркі заманының петроглифтері деп бөліп қарастырады.
Петроглифы в горах Кульжабасы еңбегінде Құлжабасы тауындағы
бірқатар петроглифтер орналасқан орындарға сипаттама беріліп, жалпы
мерзімдеу мәселесі де көтерілген. В целом надо отметить, что петроглифы
Кульжабасы эпохи бронзы имеют много общего и с изображениями этой эпохи из
других регионов как в сюжетах, как и в технике нанесения петроглифов и в
стиле изображении. Однако имеется ряд признаков, указывающих на их большую
органичность, - дей келе авторлар Құлжабасы тауындағы петроглифтерді
анағұрлым ертерек салынған петроглифтер қатарына жатқызады. (5. 8-б.)
Тастағы таңбалар жай бір салына салған сурет емес. Ол өзіне алғашқы
адамның өмірі, дүниетанымы т.б. туралы ақпарат жинақтаған құнды дерек көзі.
Себебі алғашқы қауымдық дәуірдің жазудың болмауы, осы тастағы таңбалар
бізге алғашқы адамдар туралы мәлімет алуға септігін тигізетін бірден-бір
дерек көзі екендігі айқын.
Мәселенің осындай күнделігіне байланысты зерттеуші ғалымдар тастағы
таңбаларды зерттеуде аса мұқият болу керек деп санайды.
Мариковский М.И. Наскальные рисунки занимают особое место в
археологии. Они прежде всего во много раз более доступны, чем то, что
наглухо закырто паслоениями земли и требует кропотиливой и трудаемкой
раскопки. Кроме того, если археологи, допустими, раскапывающие курганы или
следы древных поселений, по домашней утвари, предметам быта, оружию,
украшениям научились определять время захоронения, то с наскальными
рисунками в этом отношении гораздо сложнее. Их трудно, а подчас и
невозможно датировать, то есть относить к тому или иному времени создания,
деп тастағы таңбалардың белгілі дәрежеде маңыздылығыын атап өтеді.(7. 10-
б.)
Тастағы таңбаларды құнды дерек екендігін Кадырбаев А.Н., Марьяшев
А.Н.,да атап кетеді: Наскальные изображения принадлежат к числу ценных
видов истарических источников. В многочисленных гравировках и росписях,
более всего встречающихся в СССР на скалах Кавказа и севера Европейской
части, Сибири и Дальнего Востока, средней Азии и Казахстана, скырыта
богатейшая инфармация о сложной и наименее изученной области духовной,
мировоззреческой жизни человека на разных этапах его развития- дей келе
Қазақстанда да тастағы таңбалардың мол қоры бар екендігіне назар аудартады.
( 2. 7)
13
Бір қатар ғалымдар тастағы таңбалар дегеніміз не деген сұраққа жауап
береді. Мысалы: Мариковский Н.И. ... Наскальные рисунки условно можно
разделить на две группы. Одна из них выполнена в нещерах разноцветной
глиной и найдена в Африке, Франции... вторая группа наскальных рисунков
нанесена на камни выбивкой, гравировкой-деп тастағы таңбалардың екі тобын
бөліп көрсетеді.(7. 10-б.) Шығыс Қазақстандағы тастағы таңбаларды
зерттеумен айналысқан белгілі археолог З.С.Самашевте осыған ұқсас пікір
айтады.(27. 19)
Тастағы таңбалардың жалпы ерекшеліктеріне, орналасуына байланысты
оларды зерттеу әдістері де күрделене түседі. Полный цикл изучения
наскальных изображений в качестве источника по истории культуры, как
известно, состоит из трех последовательных этапов: сплошного исследования и
описания комплекса, классификации и датировки, этнокультурной и смысловой
интерпретации.(10. 8) Шетелдік ғалым Сало Р. тастағы таңбаларды зерттеп
талдауда оларды қандай да бір хабарлама, жолдау деп қарау керек деп
санайды. Понять их глубину очень сложная работа: мы должны
реконструировать их экологический и сильный контекст, расшифровать в
изуальный язык, который был использован авторами.
Тастағы таңбаларды зерттеудегі ең бір күрделі мәселе олардың мерзімін
анықтау болып отып. Себебі тастағы таңбалар кейде бірінің үстіне бірі
салынып отырылған, сонымен қатар оларды химиялық әдістермен зерттеу де
қиынға соғып отыр. Соған қарамастан Қазақстанда, көршілес мемлекеттерде
петроглифтерді зерттеумен айналысқан ғалымдар олардың мерзімін анықтауда
өзіндік әдістемелерге сүйеніп отырады.
Древние художники почти всегда выбирали для своих гравировок камни,
покрытые так называемым пустынным загаром-натечными глянцевыми корочками из
окислов железа и марганца.Со временем выбитые на таких камнях рисунки тоже
покрываются патиной. Соотношение цвета патины гравировки и скального фона
служит как известно, одним из приемов установления относительного возраста
пертроглифов.(1. 36) Алайда бұл әдісті ұсынушы авторлар тас жамылғаларының
патинизациялануының бірқатар факторларға тәуелді болатындығын, сол себепті
бұл әдісті бірден –бір дұрыс әдіс деп қабылдай салуға болмайтындығын
ескертеді.
Тастағы таңбаларды зерттеуге аналогиялық стильдерге қарап отырып,
яғни жануарларды бейнелеуде ортақ элементтерді шығара отырып, оларды
топтастыруды белгілі ғалым, археолог Л.А. Шер ұсынған (15. 128). Бұл
қазіргі таңда көпшілік ғалымдар қолданып жүрген әдістердің қатарында.
Мысалы осы әдіске Тамғалыдағы петроглифтерді зерттеуде А.Г. Максимова
сүйенген. При изучении наскальных изображений из ур. Тамгалы наиболее
приемлимыми оказались такие методы датировки, как анализ сюжета и стиля,
споставление наскальных рисунков с аналогичными по сюжету и стилю находками
из археологических комплексов (3. 7). Тастағы таңбаларды смерзімі
анықталған археологиялық ескерткіштермен кешенді түрде зерттеп, кейбір
заттар стилі мен петроглифтер бейнелерінің стилін
14
салыстыра отырып зерттеудің бірқатар нәтижелерге қол жеткізуі әбден
мүмкін. Онда құралдардың, заттардың арнайы бір белгісімен тастағы таңбаны
салыстыра отырып зерттейді.
Формозов А.А. Пока что у нас популярны преимущественно две
направления в осмыслении росписей и гравировок на скалах: во-первых, их
анализ как одного из видов археологических памятников; во-вторых,
интерпретация изображений как свидетельство о духовном мире наших предков.
Первое направление включает в себя описание и классификацию тех или иных
петроглифов, определения их хронологического и типологического соотношения
друг с другом как в пределах каждой границы, так и на более широком фоне,
их сопоставление с материалами из раскопок могильников и поселений. Для
второго направления важны этнографические и фольклорные параллели древним
рисункам-деп ғылымда тастағы таңбаларды зерттеудегі қалыптасып қалған
бағыттарды ашып көрсетуге тырысады (14. 25). Біздің атап өтетініміз бұл екі
бағыттың да өзіндік маңызы бар. Тастағы таңбаларды тек сурет ретінде
қарауға, тек оның мерзімін анықтауға ғана немесе тек классификациялап
сипаттауға болмайды. Бұл жұмыстар өзара тығыз байланыста кешенді түрде
жүргізідуі қажет. Сонда ғана оның нәтижелері ғылым үшін де құнды болмақ.
Тастағы таңбалардың мерзімін анықтаумен қатар, оларды оқу, мазмұнын,
сюжетін түсіндіру де күрделі іс. Ол ежелгі адамдардың дүниетанымы туралы
ақпарат беретін бірден-бір дерек көзі болып табылатындықтан, олардың
мазмұнын қоса талдап отыру қажет. В наскальных рисунках много настоящих
зарисовок с натуры, исполненных с эмоциональным подъемом, выражением
чувств, жизненного опыта и наблюдательности. На них отражаются социальные,
религиозные а также этнические особенности, отчетливо прорисованы детали
охотничьих или воинских подвигов, сценки образа жизни зверя, празднеств.
Әрине Мариновскийдің бұл пікірімен қосылуға болады. Дегенмен жоғарыдағыдай
белгілерді барлық тастағы таңбаларда кездеседі деп айту да қиын. (8. 12)
Тастағы таңбаларды белгілі бір ақпаратты жеткізуші ретінде
қарастырып, оны қандай да бір коммуникациялық жүйе элементі ретінде ұсынған
Р. Сала. Ол бірқатар семиотикалық ғылыми әдістеріне сүйене отырып, олардың
ішкі мәнін оқуға болады деп сенеді.
Р.Салоның тағы бір пікірі петроглифтердің орналасу заңдылықтарын
көрсетуі болып отыр. Закономерности распростаранения, которые в первую
очередь зависят от наличия воды, хорошей скальной породы, благоприятных
условий для человеческого проживания и наличия естественных путей сообщения
между регионами. (10. 48) Шындығында Қазақстанда адам өмір сүруіне қолайлы
табиғи жағдайлар бар аймақтарда тастағы таңбалар да көптеп кездеседі.
Петроглифтерді зерттеу барысында кейбір ғалымдар оларды тіркеу,
суретке түсіру, тіпті орналасқан жерін табудың жолдарын да қарастырып
кеткен. әсіресе ертерек уақыттарда таңбаларды суретке түсіріп, нақты
15
бейнесін беру қиынырақ болды. Қазіргі техника дамыған уақытта зерттеушілер
суретке түсірген петроглифтердің дәл бейнесін беруге және кітаптарда түрлі-
түсті иллюстрацияларды молынан пайдалануға мүмкіндік алып отыр. Бұл да
болса петроглифтерді зерттеп, тіркеуге қосылған үлес.
Гармония, профессиональная перерисовка гравировок умеющими рисовать,
наиболее успешный метод их запечатления, так как нередко многие из них
слишком стары, подобны едва заметным теням или к тому же полуразрушены ...
Для копирования особенно ответственных и редких рисунков, которые
вследствие своей необычности могут вызвать сомнения в достоверности,
необходима еще и фотография (6. 90-91). Мариковскийдің бұл пікірімен
толықтай қосылуға болады деп санаймыз. Себебі әр петроглифтің сақталу
дәрежесі, орналасуы әрқалай, сондықтан бұл жерде бірнеше әдістерді қатар
пайдаланып отыру қажет.
Сонымен көріп отырғанымыздай тастағы таңбаларды зерттеу сонау ХІХғ.
ортасында басталып, әлі күнге дейін жалғасып келеді. Алғаш патшалы Ресей
өкілдерінің қатысуымен басталған іске, кейін отандық ғалымдар да араласа
бастады. Басында тастағы таңбаларды сипаттап қою болса, кейін оларды нақты
ғылыми тұрғыда зерттеп, оларға қатысты бірқатар мәселелер көтеріле бастады.
Атап айтсақ, тастағы таңбаларды мерзімдеу, сюжетін анықтау, стилистикалық
талдау, мазмұнын түсіндіруге ұмтылу т.б. Осыған орай қазіргі таңда бірқатар
жерде жұмыстары жарық көрді.
Тастағы таңбаларды зерттеу ісі әлі күнге дейін зерттелуде. Себебі
олардың бәрі әлі толығымен есепке алынып, зерттеліп болған жоқ, олардың
саны бірнеше мыңдардан асып кетеді. Сонымен қатар олардың бүгінде мүлдем
жойылып, құрып кету қаупі туып тұрғанда, петроглифтерді суретке түсіріп,
мейлінше көбірек қорын жинақтап алу да қажет. Сондықтан ғалымдардың бұл
мәселе төңірегінде ілі де қалам тартары сөзсіз. Ал біз өз кезегімізде жалпы
Оңтүстік және РОңтүстік Шығыс Қазақстандағы (Жетісу) тастағы таңбалар
туралы жүргізілген зерттеу жұмыстары туралы жалпылама мағлұмат беруге
тырыстық.
16
Оңтүстік Қазақстандағы петроглифтер туралы еңбектер
Оңтүстік Қазақстан адамдар алғаш қоныстанып өмір сүрген аймақ.
Қаратау жотасында жүргізілген зерттеу жұмыстары нәтижесінде мұнда ең
алғашқы адамдардың тұрақтары анықталғаны белгілі. Сондықтан мұнда адам
қолымен жасалған алғашқы құралдардың, соның ішінде тастағы таңбалардың
көптеп қалдырылғаны түсінікті де. Сол себепті бұл аймақтағы петроглифтерді
зерттеу жалпы басқа ескерткіштермен кешенді түрде бірқатар маңызды
мағлұматтар бере алады. Осыған сәйкес Оңтүстік Қазақстандағы тастағы
таңбаларды зерттеу ісі де жолға қойылған.
Оңтүстік қазақстандағы петроглифтерді зерттеуші-ғалымдар бірқатар
мәселелер айналасында жұмыс істеген. Ең алдымен тастағы таңбалардың
орналасқан орнын анықтау және әр таңбаны, суретті жекелей тіркеу. Кейбір
зерттеушілер Оңтүстік Қазақстан деп алғанда оған Жетісу территорияс ындағы
кейбір ескерткіштерді қосып қарастырған (1. 25) не болмаса Жетісуды
Оңтүстік Қазақстанның бір бөлігі ретінде алып, жалпылама қамтыған (10. 47).
Мысалы, М.К.Қадырбаев пен А.Н.Марьяшев өз еңбектерінде Жетісудағы тастағы
таңбалар орналасқан орындарды Қаратау жотасындағы таңбалармен аналогтары
бар-жоқтығын анықтау үшін зерттеген.
Негізінен Наскальные изображения хребта Каратау еңбегі Оңтүстік
қазақстандағы тастағы таңбалар туралы алғашқы монографиялық еңбек болып
табылады. Сол себепті авторлар Қаратау жотасындағы тастағы таңбаларды жан-
жақты қарастырып, жүйелеп, сол кездегі мәліметтер бойынша табылған таңбалар
санын келтіруге тырысқан. Бұл еңбекте Қаратау жотасында тастағы таңбалар
неғұрлым көп шоғырланған негізгі төрт орын бойынша зерттеулер нәтижесі
келтірілген. Еңбектің негізгі мақсаты Оңтүстік Қазақстандағы тастағы
таңбаларды мерзімдеу мен сыныптау болып табылады. Осыған сәйкес аталған
мәселеге қатысты нақты ғылыми тұрғыдан ғылыми-зерттеу әдістерін пайдалана
отырып, тұжырымдар шығаруға ұмтылған. Сонымен қатар осы аймақты ежелден
мекен еткендердің рухани әлемі, тұрмыс салты туралы да зерттеулер де
жүргізілген.
Бұл кітапта Қаратау жотасында 1969ж. басталған археологиялық
экспедиция барысында жинақталған материалдар көрініс тапқан. Еңбекте жалпы
табылған суреттерге қысқаша анықтамалар беріліп қана қоймай, олардың
орналасқан орны және жоғарыда айтылғандай мерзімдеу және мазмұнын
түсіндіруге үлкен орын берілген. Кітапта аймақтағы табылған кейбір тастағы
таңбалардың суреттері берілген. Дегенмен олар қазіргідей нақты фотография
емес, қарапайымдау және барлық суреттерді қамтымайды.
Жұмыста тастағы таңбалар орналасқан 11 орын бойынша мәліметтер
келтірілген. Оның ішінде петроглифтер анағұрлым көп шоғырланған Қойбағар,
Арпаөзен, Қошқарата мен Габаевка бойынша кеңірек тоқталып өтеді (1).
Жинақталған материалдарды бір жақты қараму және аталған орындардағы тастағы
таңбаларды басқа аймақтағылармен салыстырып
17
қарастыруға мүмкіндік алу үшін жақын жатқан басқа
орындарда да
зерттеулер жүргізген. Жалпы зерттеу барысында 2300 тас плиталар тіркелген
(1. 10). Алайда ондағы суреттердің бәрін толығымен тіркеу қиын
болғандықтан, олардың санын қысқартып, маңызды дегендерін көрсетуге
тырысқан.
Тастағы таңбаларды зерттеудің өзіндік әдіс-тәсілдері бар. Олар
негізінен басқа мемлекеттердегі тастағы таңбаларды зерттеуде қолданылып,
бірқатар әйгілі ғалымдармен әзірленуде. Зертеу әдіс-тәсілдерін
қалыптастырып, дамытуда, әсіресе, Бернштам А.Н., Формозов А.А., Равдоникас
В.И. сынды ғалымдарды атап кету керек. Осы ғалымдар тәжірибелеруне сүйеніп,
біздің отандық ғалымдар тастағы таңбаларды зерттеуде. Алайда осыған
қарамастан тастағы таңбаларды зерттеудің, әсіресе, мерзімін анықтаудың
әмбебап әдісі бар деп айта алмаймыз.
Оңтүстік Қазақстандағы тастағы таңбаларды зертеу мен мерзімін
анықтауда ғылыми тұрғыдан келіп, негіздеуге ұмтылған бірден-бір еңбек
М.К.Қадырбаев пен А.Н.Марьяшев еңбегі болып табылады. Одан басқа еңбектерде
нақты ғылми фактілерге сүйену аз. Атап айтсақ, мерзімддеу мәселесінде,
суреттерді интерпретациялауда олар қандай да бір ғылыми негізге немесе
әдіске сүйенбейді. Мысалы, Мариковский П.И. еңбектерінде негізінен
таңбаларды суреттеп, сипаттау ғана орын алған. Ол таңбалардың мерзімін
анықтауға тым жалпы қараған. Бұл таңбалар кімдердікі деген сұраққа қана
жауап беруге тырысқан. Олардың пайда болуын андроновтықтармен
байланыстырады (7. 93). Тағы бір айта кететін жайт, Мариковский П.И.
бірінші кезекте табиғатты зерттеуші ғалым болғандықтан, ол тастағы
таңбалардан негізінен жануарлардың түрлерін анықтауға көп көңіл бөлген.
Оңтүстік қазақстандағы петроглифтерді зерттеумен айналысып жүрген
Ренато Салоның еңбегінде біраз пікірлер айтылған. Оның негізгі бір
ерекшелігі тастағы таңбаларды коммуникациялық тұрғыдан ақпаратты жолдаушы,
жеткізуші ретінде қарастыруы (10. 26). Сонымен қатар автор Жетісу жеріндегі
кейбір ірі петроглифтер шоғырланған орындарды жалпы Оңтүстік Қазақстанға
жатқызып қарайды. Сөйтіп негізгі алты орын бойынша сипаттама береді (10.
53).
Тастағы таңбаларды зерттеудегі ең күрделі мәселелердің бірі оларды
мерзімдеу. Бұл мәселені аталған аймақ бойынша көтерген авторлар
М.К.Қадырбаев пен А.Н.Марьяшев (1). Петроглифтердің мерзімін анықтауда әр
түрлі ғалымдармен ұсынылған әдістер бар екенін жоғарыда елтіргенбіз. Олар
тас бетінде патинаның болуы, тастағы таңбалардағы бейнелердің басқа
айақтағы бейнелермен салыстырылуы, таңбаларда көп кездесетін элементтерді
анықтау, таңбаларды қатар орналасқан басқа тарихи ескерткіштерден табылған
заттағы бейнелермен кешенді түрде қарастыру.
М.К.Қадырбаве пен А.Н.Марьяшев патина дәрежесіне толық сеніммен
қарауға болмайды деп санайды. Себебі патинаның жинақталу дәрежесі
18
сыртқы факторлар әсеріне тәуелді болады (1. 11). Авторлар таңбаларды ондағы
белгілі бір дәрежеде көп кездесетін элементтердің қай дәуірде пайда болып,
қолданылғанына қарай кезеңдейді. Осылайша арбалар ен бұқалар кезеңі, бұғы
кезеңі және анағұрлым кейінгі кезең петроглифтері деп бөледі. Авторлар
нақты мерзімді дәл анықтау мүмкін емес деп санайды. Олар Р.Мони ұсынған
мерзімдеу әдісіне сүйенген дұрыс деп санайды. Бұл әдіс хронологиялық
жағынан сипатауға жеңіл келетін типтік бейнелер мен композицияларды негізге
алып қарайды. В общем виде петроглифы древнейшего периода характеризиуют
наскальное искусство племен Карату эпохи бронзы, охватывая и начало эпохи
раннего железа. К периоду оленя относятся наскальные изображения І
тысячелетия до н.э. Нет сомнения в том, что значительная часть петроглифов
Каратау отражает искусство последующих эпох, вплоть до начала ХХ-в. Однако
в имеющихся материалах сегодня невозможно выделить характерные не
вызывающие споры признак, например для начала І тысячелетия н.э. или
тюркского времени (1. 161). Бұл жерде байқайтынымыз бірінші кезеңді
арбалар мен жабайы бұқалар кезеңі деп алуының себебі аталғандардың қола
дәуірінде өп кездесуіне байланысты. Авторлар тастағы арбалар мен бұқалардың
басқа аймақтарда да, Орталық Азияда бірқатар жерлерінде аналогтары бар
екенін алға тартады. Шын мәнісінде де арбалардың белгілі бір түрлерінің,
бұқалардың бейнеленуіне қарап, тастағы таңбаларды зерттеушілердің көпшілігі
қола дәуірімен мерзімдейді. Алайда бір ескеретін жайт бұқа-турлардың
бейнелері Қазақстан территориясында б.з.д. ІІ мыңжылдықта пайда болған.
Горазде легче в настоящее время определить поздний рубеж существования
образа тура в наскальном искусстве Каратау. Здесь он полностью совпадает с
верхней границей существования легких одноосных колесниц, в плане,
приходящейся в основном на эпоху поздней бронзы (1. 174). Осылайша жабайы
турлардың, арбалардың пайда болуымен түйіскен жерін алып, кейінгі қола
дәуірімен мерзімдейді.
Ренато сало Оңтүстік Қазақстан (Жетісуды қосқанда) петроглифтерін
жеті кезеңге бөліп қарайды: архаикалық, ерте-орта қола, кейінгі қола, ерте
темір сақ, ерте темір ғұн, үйсін (ерте көшпелі), ортағасырлық,
этнографиялық (кейінгі көшпелі). Архаикалық кезеңге тек Құлжабасы тауындағы
петроглифтер ғана жатады деп, одан басқа аймақтарда петроглифтердің пайда
болу кезін ерте-орта қола дәуірімен мерзімдейді (10. 55). Алайда автор
бұлайша мерзімдеудің негізін, әдістерін көрсетпейді. Тек жекелеген
орындарды сипаттап жазу барысында, таңбаларды белгілі бір кезеңге жатқызып
отырып жатқызады. Автор таңбаларды белгілі бір сюжеттер мен олардың санлыну
стиліне қарап бөледі (10. 55). За исключением Кульджабасы, все главные
памятники относятся к периоду ранней-средней бронзы (ХVІІІ-ХІІІв.в. до
н.э.), котрые так же представляют собой в каждом из них пик расцвета
техники изображени, количества, значимость и художественное качество.
...Данный период характеризуется изображением трехмерных динамичных и
реалистичных силуэтов фигур, которые являются
19
эксклюзивными для этого периода (10. 55). Бірақ бұлай мерзімдеу ғылыми
негіздеуді қажет тетеді. Сонымен қатар петроглифтерді белігілі бір
тайпалардың өмір сүруімен байланыстырып, мерзімдеу сақ дәірін және түркі
дәуірін алмағанда ғылымда толық негізделмеген. Этнографиялық кезең деген
атаудың өзі үлкен қабылдауға қиын. Этнография халық туралы жазатын ғылым
болса, этнографиялық деп белгілі бір ұлттың мәдени, тұрмыс салт
ерекшеліктеріне байланысты мәліметтерді білдіреді. Сондықтан да бұл жерде
нақты бір ұлттың, біздің жадайымызда қазақ халқының этнографиясына
байланысты таңбалар деп нақты дәлел келтіретін басқа еңбектер жоқ. сонымен
қатар автор өзінің мерзімдеуінің нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz