Қазақ әдебиетің газетінде тарихи тақырыптың жазылуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
БІРІНШІ ТАРАУ.
«Мәдени мұра бағдарламасы және тарихи таным ... ... ... ... ... ..7
ЕКІНШІ ТАРАУ.
Айтары мол айдарлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
СІЛТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ЖӘНЕ ОҚЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
БІРІНШІ ТАРАУ.
«Мәдени мұра бағдарламасы және тарихи таным ... ... ... ... ... ..7
ЕКІНШІ ТАРАУ.
Айтары мол айдарлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
СІЛТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ЖӘНЕ ОҚЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Диплом жұмысымның тақырыбы «Қазақ әдебиетің газетінде тарихи тақырыптың жазылуың деп аталады. «Қазақ әдебиетің басылымының тамыры тереңде, тарихы тұңғиықта жатыр. Аталмыш үнқағазды оқымайтын қазақ жоқ. Алаштың біртуар азаматтары, ғұмырын өз халқының әдебиеті мен мәдениетін, тарихын өркендетуге сарп еткен Ғабит Мүсірепов, Бейімбет Майлин, Сәбит Мұқанов, Асқар Тоқмағамбетов, Әлжаппар Әбішев, Сырбай Мәуленов, Ісләм Жарылғапов, Әбділдә Тәжібаев, Зейнолла Қабдолов, Жұмағали Сайын, Жұмағали Ысмағұлов, Әбден Сатыбалдиев, Әзілхан Нұршайықов, Қапан Сатыбалдин, Нығмет Ғабдуллин, Сәкен Жүнісов, Әнуар Әлімжанов, Сырбай Мәуленов, Сайын Мұратбеков, Шерхан Мұртаза, Төлен Әбдіков, Оралхан Бөкей, Ахат Жақсыбаев, Жұмабек Кенжалин сынды қайраткерлердің қол таңбасы қалған, халқымыздың рухани өсуіне, Тәуелсіз мемлекетіміздің іргесі бекемдене түсуіне өлшеусіз еңбек сіңіріп келе жатқан бірден-бір басылым өз үні, өз ұстанымы арқылы қалыптасқан үрдісті жалғастырып келеді.
Қазақ атамыз: «Артыңа қара адаспауыңа жақсы, алдыңа қара шалынбауыңа жақсың деген екен. Сол сияқты, адам баласын адастырмайтын, шатастырмайтын, болашағына жол сілтейтін бір ғана тарих жолы. Тарих – мирас, ата бабамыздың жүріп өткен жолы. «Қазақ әдебиетің газетіндегі тарихи тақырыптың жазылуың дегенде 2002 жылдың мамыр айы мен 2008 жылдың наурыз айларының аралығын қарастыруды мақсат еттім. Себебі, дәл осы жылдардың аралығында Ұлықбек Есдәулетов «Қазақ әдебиетің газетінде бас редакторлық қызметін атқарды. Бір редактордың тұсындағы газеттің тыныс-тіршілігін танып-білу, ондағы тарихи тақырыпты талдап таразылаудың өзі оңай шару емес деп білемін.
«Қазақ әдебиетің газетінің 2002 жылы 3 мамырдағы санында былай делініпті: «Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрі Мұхтар Құл-Мұхамедтің бұйрығымен талантты ақын, танымал публицист, Жастар одағы сыйлығының және Халықаралық «Алашң әдеби сыйлығының лауреаты Ұлықбек Есдәулет «Қазақ әдебиетің газетінің бас редакторы болып тағайындалды. «Қазақстан пионерің, «Қазақ әдебиетің газеттерінде, «Жас қазақң газетінде (бас редактор), Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінде, Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінде, Қазақстан Республикасы Үкіметі аппаратында жауапты қызметкер атқарған тәжірибелі қаламгердің «Қазақ әдебиетінең де соны жаңалық әкеліп, тың серпін беретініне сенімдімізң [1].
Республикамызға кеңінен танымал қазақ қаламгерлерінің шыңдалу мектебі болған ұлттық әдеби газетіміздің шежіре беттеріне де бір сәт көңіл бөлсек.
Қазақ атамыз: «Артыңа қара адаспауыңа жақсы, алдыңа қара шалынбауыңа жақсың деген екен. Сол сияқты, адам баласын адастырмайтын, шатастырмайтын, болашағына жол сілтейтін бір ғана тарих жолы. Тарих – мирас, ата бабамыздың жүріп өткен жолы. «Қазақ әдебиетің газетіндегі тарихи тақырыптың жазылуың дегенде 2002 жылдың мамыр айы мен 2008 жылдың наурыз айларының аралығын қарастыруды мақсат еттім. Себебі, дәл осы жылдардың аралығында Ұлықбек Есдәулетов «Қазақ әдебиетің газетінде бас редакторлық қызметін атқарды. Бір редактордың тұсындағы газеттің тыныс-тіршілігін танып-білу, ондағы тарихи тақырыпты талдап таразылаудың өзі оңай шару емес деп білемін.
«Қазақ әдебиетің газетінің 2002 жылы 3 мамырдағы санында былай делініпті: «Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрі Мұхтар Құл-Мұхамедтің бұйрығымен талантты ақын, танымал публицист, Жастар одағы сыйлығының және Халықаралық «Алашң әдеби сыйлығының лауреаты Ұлықбек Есдәулет «Қазақ әдебиетің газетінің бас редакторы болып тағайындалды. «Қазақстан пионерің, «Қазақ әдебиетің газеттерінде, «Жас қазақң газетінде (бас редактор), Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінде, Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінде, Қазақстан Республикасы Үкіметі аппаратында жауапты қызметкер атқарған тәжірибелі қаламгердің «Қазақ әдебиетінең де соны жаңалық әкеліп, тың серпін беретініне сенімдімізң [1].
Республикамызға кеңінен танымал қазақ қаламгерлерінің шыңдалу мектебі болған ұлттық әдеби газетіміздің шежіре беттеріне де бір сәт көңіл бөлсек.
1. // Қазақ әдебиеті. – 2002.- 3 мамыр.
2. Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы. Алматы.- 2003 ж. 5- том.- 210 б.
3. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 24-30 желтоқсан (№ 51).- 1 б.
4. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 1 желтоқсан (№48).- 6 б.
5.Ер мұхамбет Ертісбаев. «Енді қазақ батырларының тарихы
Қобыландыдан басталадың. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 14-20 қыркүйек
(№ 37). - 1 б.
6.// Қазақ әдебиеті. «Мәдени мұраң- мемлекеттің соны стратегиялық
ұстанымың. 2007.- 16 ақпан (№7).- 3 б
8. Меруерт Әбусейітова. Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры, Гүлнәр Жұмасейітова. М. Әуезов атындағы Әдебиет пен өнер институты директорының орынбасары. «Мәдениет - мәңгілік мәселе. «Мәдени мұраң жалғасын табуы тиісң. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 2 ақпан (№ 5).- 5 б.
9. Т. С. Амандосов, Ш. Елеукенов, Т. Ыдырысов, Т. Қожекеев.
«Газет жанрларың. «Қазақ мемлекетң баспасы. Алматы, 1964 ж. 42б.
10. Болат Шарахымбай. «Болашағымыздың баянды болуы
мәдениетімізге байланыстың. Карл Байпаковпен (Ә. Марғұлан
атындағы Археология және зтнография институтының директоры,
академик) сұхбат. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 9 ақпан (№ 6). – 1-5 б.
11. Құлтөлеу Мұқашұлы. «Тарихи қайнарларға тартқан жолң. Мәдени
мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 27 ақпан (№ 8). - 4-5 б.
12. Орысбай Әбділдәұлы. «өнерімен дүйім жұртты тәнті еткен ұлы
сазгер Нұрғиса Тілендиевтің мұражайы неге жоқ?ң Мәдени мұра
айдарымен. Мәдениет министрі Дүйсен Қасейіновтың назарына. // Қазақ
әдебиеті.- 2004.- 21 мамыр (№ 20).- 14 б.
13. Әмірхан Балқыбек. «Жазу тарихынан бірнеше көрінісң. Мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 11 маусым (№ 23).- 7 б.
14. Сайлау Пернебаев. Фотожурналист. Қазақстан журналистер одағы сыйлығының екі мәрте лауреаты. «Тарихи суреттер тағдыры толғантадың (Қазақстан жазушылар одағының мүшелеріне ашық хат) Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 15 қазан (№ 79).- 7 б.
15. Қанат Тұяқбаев. «Қазреставрацияң Республикалық, мемлекеттік кәсіпорынның директоры. «Тарихымыздың тірегі еді ғойң. Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 10 қазан (№ 40).- 6 б.
16. Төрехан Майбас. ҚР Мәдениет қайраткері. М. Қабанбай атындағы сылықтың лауреаты. «Абадан, яки бір кескіндеменің сырың. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 27 шілде (№ 30). - 12 б.
17. Берік Жүсіпов. Фольклортанушы. «Тұрмағамбет шайыр жырлаған «шањнамаң мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 25 қазан (№ 43). –1- 4-5 б.
18. Мұратхан Оразбай. Тарих ғылымдарының докторы, профессор. «Кетбұға күйшінің тарихи суреті табылдың. Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 9 қараша (№ 45).- 6-7 б.
19. Бақтияр Әбілдәұлы. А. Иассауи атындағы ҚКТУ Тараз институты ғылыми орталығының директоры, Мақұлбек Рысдәулет. Жамбыл облыстық «Ақ жолң газетінің бас редакторы. «Болған – ана, Талмас - ата және жеті кеңгір...ң мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 22 желтоқсан (№ 51).- 4 б.
20. Т. С. Амандосов. «Қазақ совет баспасөзінің жанрларың. Мектеп
баспасы. 1968 ж. 122 б.
21. Мақсат ТӘЖ МҰРАТ. «Дулығасыз Махамбетң. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 28 ақпан (№ 9).- 11 б.
22. Мақсат ТӘЖ МҰРАТ. «Дулығасыз Махамбетң Махамбеттің екі жүз жылдығына орай. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 14 наурыз (№ 11).- 8-9 б.
23. Темірбек Қожекеев. «Талдамалы шығармалары VІІ томң Жас тілшілер серігіне көмек. Қаз ақпарат баспсы Алматы 2007 65-23-75-48-54
24. Талас Омарбеков. Тарих ғылымдарының докторы. «Тарихы бұрмаланған Тоқтамыс ханң. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 8 сәуір (№ 14).- 11-13 б.
25. Талас Омарбеков. Тарих ғылымдарының докторы. «Тарихы бұрмаланған Тоқтамыс ханң. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 4- 29 сәуір (№ 16-17). - 4- 11 б.
26. Жанат Ахмади. «Хусаммеддин бабаң тарих тұңғиығындағы тұлға айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002. - 12 шілде (№ 28). – 5 б.
27. Қамбар Атабаев. Тарих ғылымдарының докторы «Тарих пен дерек көзі фольклорң «танымң айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 2 тамыз (№ 31).- 6 б.
28. Рахманқұл Бердібай. «Түркістан руханият ордасы оған ерекше мәртебе беру қажетң. Көне шањар: өткені мен бүгіні айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 2 тамыз (№ 31).- 4 б.
29. Шәріпбек Әмірбек. Тарихшы. «Ұлт санасын оятқан ұлы тұлғаң. Кенесары Қасымұлының екі жүз жылдығына орай ұйымдастырылған бәйге. // Қазақ әдебиеті.-2002.- 2 тамыз (№ 31).- 14 б.
30. Сейілбек Қышқашұлы. «Кенесары қолын қаруландырған кім? Немесе Тәттімбеттің қару жарақ зауыты туралы деректерң тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 21 ақпан (№ 8).- 5 б.
31. Қажығали Мұхамбетқалиұлы. «Семсерін Сертке сермеген Сырым батырң тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 27 қыркүйек (№ 39).- 14 б.
32. «Қазақ әдебиетің Кітап әлемің қосымшасы. 2003.- ақпан (№ 2).- 1 б.
33. Қуаныш Ахметов. «Қазір дос іздейтін, жақсы көрші іздейтін заманң. Тарихи дерек айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 16 қаңтар (№ 2).- 3 б.
34. Ақжігіт Әлібекұлы. М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының кіші ғылыми қызметкері, шығыстанушы. «Мысыр жерінде жазылған қыпшақ мұрасың. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 23 қаңтар (№ 3).- 5 б.
35. Ләйла Қабылова, Индира Сәтенбаева. Ш. Есенов атындағы Ақтау мемдекеттік университетінің студенттері. «Ұлы тарихтан ұрпаққа өнегең. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 12 желтоқсан (N51).- 5 б.
36. А. Иманғалиев, А. Шамғонов. «Исатай, Махамбет батырлардың ержүрек сарбаздарың. Тарих тағлымы айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 27 қазан (№ 50).- 15 б.
37. Қарабек Әкімбеков. «Біз қырғыз-қайсақ емеспіз, қазақтармызң. Сұлтанбек Қожановтың -110 жылдығына орай. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 29 қазан (№ 43-44). - 7 б.
38. Мұртаза Бұлұтай. Философия ғылымдарының кандидаты, дінтанушы. «Тараз - ежелгі ислам мәдениеті орталығың руханият адарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 31 қаңтар (№ 5).- 12-13 б.
39. Хасен Қожа- Ахмет. XX ғасырдың 70-80 жылдарның саяси тұтқыны. «Ішкі түрмең қаралы тарихымыздың айғағың. Жаңғырық айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 30 қаңтар (№ 4).- б.
40. Қамбар Атабаев. Профессор. «Тарихшылар тағы да сынға алындың. Мәселе айдарымен, ҚР Білім және Ғылым Министрлігінің назарына. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 3 желтоқсан (№ 49). - 3 б.
41. Тыныштықбек Әбдікәкімұлы. «Ескерткіштеріміз нені ескертеді?ң Мәселе айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 25 қараша (№ 47).- 14 б.
42. «Ақтамбердінің тарихын бұрмалаудың қажеті қанша?ң филология ғылымдарының докторы, профессор Мырзатай Жолдасбекұлына ашық хат. Жаңғырық айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 2 желтоқсан (№ 48).- 4 б.
43. Ибрањим Шәмшәтұлы. Тарих ғылымдарының докторы, Қазақстан Жоғарғы мектебі ғылым академиясының академигі, професссор. «Қазақтың батыр қызы- БОПАЙң. Дәйек айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 23 желтоқсан (№ 51).- 3 б.
44. Қуаныш Ахметов. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. «Жаныс Би - тарихи тұлға.ң Жаңғырық айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 30 желтоқсан (№ 52).- 6 б.
45. Арман Жұмаділ. әл - Фараби атындағы ҚазҰУ тарих факультетінің аға оқытушысы. «Тарихи санамыздың тамырына балта сілтендің. ҚР Білім және Ғылым министрі Б. Әйтімованың назарына. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 13 қазан (№ 19). - 5 б.
46. Әбдімәлік Белгібай. Штаттан тыс тілші. «Сақтардан қалған садақ еді...ң. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 10 қазан (№ 23).- 22 б.
47. Ғ. Қалибекұлы. «Тарихи тұлғалар тасада қалып барады. Неге?ң // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 3 желтоқсан (N49).- 2 б.
48. Қуанышбек Қари. «Сақ тілінен сан сөзң. Таным айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 17 қараша (№ 46).- 5 б.
49. Мәмбет Қойгелдиев. С. Демирел атындағы университеттің профессоры. «Азаттық және тарих тағылымың. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 14 желтоқсан (№ 51-52).- 3 б.
50. Ә. Жаужүрек. «Тигрохаудң ЖСШ бас директоры, Ә. Байбатша. Профессор, дулатитанушы, О. Қоңыратбаев. Тарих ғылымдарының кандидаты, Аян Нысаналин.ақын, сыншы. М. Қалдыбай. Филология ғылымдарының кандидаты, О. өмірзақов. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, профессор. С. Шілдебай. Тарих ғылымдарының кандидаты. «Тарт қолыңды тарихтан немесе «Тарихи-и Рашидиді ңтәркі етуң. Күлдібадам айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2008.- 8 ақпан (№ 6).- 6-7 б.
51. Түсіпхан Түсіпбеков пен «Шығыс Қазақстан облыстық мәдениетбасқармасының бастығың, Серік Байхоновтың «Қазақстан Жазушылар одағы Шығыс Қазақстан облыстықфилиалының директорың сұхбаты. «Алтайдың тарихи қазынасы- әлем игілігің. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 7 мамыр (№ 18).- 4 б.
52. «Қазақстан туралы жаңа әдебиеттер. Ағымдағы библиографиялық көрсеткішң. Алматы.- 2004.
53. «Мәдени мұра - ұлттық құндылықң. Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрі Е. Қ. Ертісбаевтің тарихи - мәдени мұраны сақтау мәселелері бойынша Үкімет отырысында сөйлеген сөзі. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 25 қазан (№ 43).- 3 б.
• 2004.-1. саны. - 75, 156 бет.
• 2004.-2. саны. - 64, 135 бет.
• 2005.-1. саны. - 83, 142 бет.
• 2005.-2. саны. - 76, 133 бет.
• 2006.-1. саны. - 74, 134 бет.
2. «Газет мақалаларының шежірелерің. Алматы.- 2002 - 2003.
• 2002. - тамыз.- 81 б.
• 2002. - желтоқсан.- 69- 72 б.
• 2003. - қаңтар-ақпан- 75-95 б.
2003. - наурыз.- 81 б.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ЖӘНЕ ОҚЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Сақ Қайрат. «Қазақң газетіндегі қоғамдық саяси мәселелердің жазылуың Кандидаттық диссертацияның авторефераты. Алматы.- 1998.- 14б.
2. Бекжан Әшірбаев. «Тарихи сабақтастықң. // ҚазҰУ хабаршысы журналистика сериясы. 1999 .- (№7).- 54-55б.
3. // Қазақ әдебиеті. – 2002.- 3 мамыр.
4. Болат Шарахымбай. «Қазақ әдебиетің шежіре беттеріненң «Қазақ әдебиеті 3000ң айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2006 - 1 желтоқсан (№48).- 7 б.
5. Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы. Алматы.- 2003 ж. 5- том.- 210 б.
6. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 24-30 желтоқсан (№ 51).- 1 б.
7. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 1 желтоқсан (№48).- 6 б.
8. Ермұхамбет Ертісбаев. «Енді қазақ батырларының тарихы Қобыландыдан басталадың. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 14-20 қыркүйек (№ 37). - 1 б.
9. // Қазақ әдебиеті. «Мәдени мұраң- мемлекеттің соны стратегиялық ұстанымың. 2007.- 16 ақпан (№7).- 3 б
10. «Мәдени мұра - ұлттық құндылықң. Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрі Е. Қ. Ертісбаевтің тарихи - мәдени мұраны сақтау мәселелері бойынша Үкімет отырысында сөйлеген сөзі. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 25 қазан (№ 43).- 3 б.
11. Меруерт Әбусейітова. Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры, Гүлнәр Жұмасейітова. М. Әуезов атындағы Әдебиет пен өнер институтыдиректорының орынбасары. «Мәдениет - мәңгілік мәселе. «Мәдени мұраң жалғасын табуы тиісң. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 2 ақпан (№ 5).- 5 б.
12. Т. С. Амандосов, Ш. Елеукенов, Т. Ыдырысов, Т. Қожекеев. «Газет жанрларың. «Қазақ мемлекетң баспасы. Алматы, 1964 ж. 42б.
13. Болат Шарахымбай. «Болашағымыздың баянды болуы мәдениетімізге байланыстың. Карл Байпаковпен (Ә. Марғұлан атындағы Археология және зтнография институтының директоры, академик). сұхбат. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 9 ақпан (№ 6). – 1-5 б.
14. Құлтөлеу Мұқашұлы. «Тарихи қайнарларға тартқан жолң. Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 27 ақпан (№ 8). - 4-5 б.
15. Орысбай Әбділдәұлы. «өнерімен дүйім жұртты тәнті еткен ұлы сазгер Нұрғиса Тілендиевтің мұражайы неге жоқ?ң Мәдени мұра айдарымен. Мәдениет министрі Дүйсен Қасейіновтың назарына. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 21 мамыр (№ 20).- 14 б.
16. Әмірхан Балқыбек. «Жазу тарихынан бірнеше көрінісң. Мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 11 маусым (№ 23).- 7 б.
17. Сайлау Пернебаев. Фотожурналист. Қазақстан журналистер одағы сыйлығының екі мәрте лауреаты. «Тарихи суреттер тағдыры толғантадың (Қазақстан жазушылар одағының мүшелеріне ашық хат) Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 15 қазан (№ 79).- 7 б.
18. Қанат Тұяқбаев. «Қазреставрацияң Республикалық, мемлекеттік кәсіпорынның директоры. «Тарихымыздың тірегі еді ғойң. Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 10 қазан (№ 40).- 6 б.
19. Төрехан Майбас. ҚР Мәдениет қайраткері. М. Қабанбай атындағы сылықтың лауреаты. «Абадан, яки бір кескіндеменің сырың. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 27 шілде (№ 30). - 12 б.
20. Берік Жүсіпов. Фольклортанушы. «Тұрмағамбет шайыр жырлаған «шањнамаң мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 25 қазан (№ 43). –1- 4-5 б.
21. Мұратхан Оразбай. Тарих ғылымдарының докторы, профессор. «Кетбұға күйшінің тарихи суреті табылдың. Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 9 қараша (№ 45).- 6-7 б.
22. Бақтияр Әбілдәұлы. А. Иассауи атындағы ҚКТУ Тараз институты ғылыми орталығының директоры, Мақұлбек Рысдәулет. Жамбыл облыстық «Ақ жолң газетінің бас редакторы. «Болған – ана, Талмас - ата және жеті кеңгір...ң мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 22 желтоқсан (№ 51).- 4 б.
23. Т. С. Амандосов. «Қазақ совет баспасөзінің жанрларың. Мектеп баспасы. 1968 ж. 122 б.
24. Мақсат ТӘЖ МҰРАТ. «Дулығасыз Махамбетң. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 28 ақпан (№ 9).- 11 б.
25. Мақсат ТӘЖ МҰРАТ. «Дулығасыз Махамбетң Махамбеттің екі жүз жылдығына орай. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 14 наурыз (№ 11).- 8-9 б.
26. Темірбек Қожекеев. «Талдамалы шығармалары VІІ томң Жас тілшілер серігіне көмек. Қаз ақпарат баспсы Алматы 2007 65-23-75-48-54
27. Талас Омарбеков. Тарих ғылымдарының докторы. «Тарихы бұрмаланған Тоқтамыс ханң. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 8 сәуір (№ 14).- 11-13 б.
28. Талас Омарбеков. Тарих ғылымдарының докторы. «Тарихы бұрмаланған Тоқтамыс ханң. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 4- 29 сәуір (№ 16-17). - 4- 11 б.
29. Жанат Ахмади. «Хусаммеддин бабаң тарих тұңғиығындағы тұлға айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002. - 12 шілде (№ 28). – 5 б.
30. Қамбар Атабаев. Тарих ғылымдарының докторы «Тарих пен дерек көзі фольклорң «танымң айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 2 тамыз (№ 31).- 6 б.
31. Рахманқұл Бердібай. «Түркістан руханият ордасы оған ерекше мәртебе беру қажетң. Көне шањар: өткені мен бүгіні айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 2 тамыз (№ 31).- 4 б.
32. Шәріпбек Әмірбек. Тарихшы. «Ұлт санасын оятқан ұлы тұлғаң. Кенесары Қасымұлының екі жүз жылдығына орай ұйымдастырылған бәйге. // Қазақ әдебиеті.-2002.- 2 тамыз (№ 31).- 14 б.
33. Сейілбек Қышқашұлы. «Кенесары қолын қаруландырған кім? Немесе Тәттімбеттің қару жарақ зауыты туралы деректерң тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 21 ақпан (№ 8).- 5 б.
34. Қажығали Мұхамбетқалиұлы. «Семсерін Сертке сермеген Сырым батырң тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 27 қыркүйек (№ 39).- 14 б.
35. «Қазақ әдебиетің Кітап әлемің қосымшасы. 2003.- ақпан (№ 2).- 1 б.
36. Қуаныш Ахметов. «Қазір дос іздейтін, жақсы көрші іздейтін заманң. Тарихи дерек айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 16 қаңтар (№ 2).- 3 б.
37. Ақжігіт Әлібекұлы. М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының кіші ғылыми қызметкері, шығыстанушы. «Мысыр жерінде жазылған қыпшақ мұрасың. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 23 қаңтар (№ 3).- 5 б.
38. Ләйла Қабылова, Индира Сәтнебаева. Ш. Есенов атындағы Ақтау мемдекеттік университетінің студенттері. «Ұлы тарихтан ұрпаққа өнегең. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 12 желтоқсан (N51).- 5 б.
39. А. Иманғалиев, А. Шамғонов. «Исатай, Махамбет батырлардың ержүрек сарбаздарың. Тарих тағлымы айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 27 қазан (№ 50).- 15 б.
40. Қарабек Әкімбеков. «Біз қырғыз-қайсақ емеспіз, қазақтармызң. Сұлтанбек Қожановтың -110 жылдығына орай. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 29 қазан (№ 43-44). - 7 б.
41. Мұртаза Бұлұтай. Философия ғылымдарының кандидаты, дінтанушы. «Тараз - ежелгі ислам мәдениеті орталығың руханият адарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 31 қаңтар (№ 5).- 12-13 б.
42. Хасен Қожа- Ахмет. xx ғасырдың 70-80 жылдарның саяси тұтқыны. «Ішкі түрмең қаралы тарихымыздың айғағың. Жаңғырық айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 30 қаңтар (№ 4).- б.
43. Қамбар Атабаев. Профессор. «Тарихшылар тағы да сынға алындың. Мәселе айдарымен, ҚР Білім және Ғылым Министрлігінің назарына. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 3 желтоқсан (№ 49). - 3 б.
44. Тыныштықбек Әбдікәкімұлы. «Ескерткіштеріміз нені ескертеді?ң Мәселе айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 25 қараша (№ 47).- 14 б.
45. «Ақтамбердінің тарихын бұрмалаудың қажеті қанша?ң филология ғылымдарының докторы, профессор Мырзатай Жолдасбекұлына ашық хат. Жаңғырық айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 2 желтоқсан (№ 48).- 4 б.
46. Ибрањим Шәмшәтұлы. Тарих ғылымдарының докторы, Қазақстан Жоғарғы мектебі ғылым академиясының академигі, професссор. «Қазақтың батыр қызы- БОПАЙң. Дәйек айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 23 желтоқсан (№ 51).- 3 б.
47. Қуаныш Ахметов. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. «Жаныс Би - тарихи тұлға.ң жаңғырық айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 30 желтоқсан (№ 52).- 6 б.
48. Арман Жұмаділ. әл - Фараби атындағы ҚазҰУ тарих факультетінің аға оқытушысы. «Тарихи санамыздың тамырына балта сілтендің. ҚР Білім және Ғылым министрі Б. Әйтімованың назарына. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 13 қазан (№ 19). - 5 б.
49. Әбдімәлік Белгібай. Штаттан тыс тілші. «Сақтардан қалған садақ еді...ң. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 10 қазан (№ 23).- 22 б.
50. Ғ. Қалибекұлы. «Тарихи тұлғалар тасада қалып барады. Неге?ң // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 3 желтоқсан (N49).- 2 б.
51. Қуанышбек Қари. «Сақ тілінен сан сөзң. Таным айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 17 қараша (№ 46).- 5 б.
52. Мәмбет Қойгелдиев. С. Демирел атындағы университеттің профессоры. «Азаттық және тарих тағылымың. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 14 желтоқсан (№ 51-52).- 3 б.
53. Ә. Жаужүрек. «Тигрохаудң ЖСШ бас директоры, Ә. Байбатша. Профессор, дулатитанушы, О. Қоңыратбаев. Тарих ғылымдарының кандидаты, Аян Нысаналин.ақын, сыншы. М. Қалдыбай. Филология ғылымдарының кандидаты, О. өмірзақов. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, профессор. С. Шілдебай. Тарих ғылымдарының кандидаты. «Тарт қолыңды тарихтан немесе «Тарихи-и Рашидиді ңтәркі етуң. Күлдібадам айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2008.- 8 ақпан (№ 6).- 6-7 б.
54. Түсіпхан Түсіпбеков пен «Шығыс Қазақстан облыстық мәдениетбасқармасының бастығың, Серік Байхоновтың «Қазақстан Жазушылар одағы Шығыс Қазақстан облыстықфилиалының директорың сұхбаты. «Алтайдың тарихи қазынасы- әлем игілігің. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 7 мамыр (№ 18).- 4 б.
55. Тұрсынхан Зәкенұлы. Тарих ғылымдарының кандидаты. «Ежелгі үйсін ордасы- Елдіктің бастауың мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 4 қараша (№ 44). – 11-13 б.
56. Қалиәкпар Әміржанов. «Баласы Әлсейіттің Құдайбергенң Исаның үшінші желдірмесі кімнен алынған?ң Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 30 қараша (№ 48).- 5 б
57. Аманғазы Кәріпжанәулеті. «Кинодағы Шыңғысханң. // Қазақ әдебиеті.- 2008.- 18 қаңтар (№ 2).- 12 б.
58. «Қазақстан туралы жаңа әдебиеттер. Ағымдағы библиографиялық көрсеткішң. Алматы.- 2004.
• 2004.-1. саны. - 75, 156 бет.
• 2004.-2. саны. - 64, 135 бет.
• 2005.-1. саны. - 83, 142 бет.
• 2005.-2. саны. - 76, 133 бет.
• 2006.-1. саны. - 74, 134 бет.
59. «Газет мақалаларының шежірелерің. Алматы.- 2002 - 2003.
• 2002. - тамыз.- 81 б.
• 2002. - желтоқсан.- 69- 72 б.
• 2003. - қаңтар-ақпан- 75-95 б.
• 2003. - наурыз.- 81 б.
3. Сейдолла Садықұлы. Филология ғылымының кандидаты, доцент. «Құрсауды бұзғпн «Қазақ әдебиетің ұлт публицистикасының ұлағатты ойына айналдың. ҚӘ 70 Шежіре сыр сандықты ашып қара айдарымен. Айдарды жүргізген Болат Шарахымбай. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 29 қазан (№ 43-44 ).- 17 б.
4. Төрехан Майбас. ҚР Мәдениет қайраткері. «Арқада Тоқтағұлдың ізі қалғанң. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 15 қазан (№ 41).- 5 б.
5. Мәмбет Қойгелдиев. Ш. Уалиханов атындағы Тарих және этнология институның директоры, профессор. «Алтын киімді Бекзада елі «Ежелгі Үйсін елің атты кітаптың жарық көруіне орайң. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 16 желтоқсан (№ 50).- 6 б.
6. Темірбек Қожекеев. «Ұлы дала төсіндегі көне шањарң. Тараз 2000 айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 27 қыркүйек (№ 39).- 4 б.
7. Сәрсенбі Дәуітұлы. Д. А. Қонаев атындағы Қазақ гуманитарлық университетінің профессоры. «Жазба әдебиетіміз кімнен басталады?ң Мәдени мұра айдарымен // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 29 сәуір (№ 17).- 10 б.
8. Еренғайып Омаров. «Қайнарң университетінің ректоры, Жаратылыстану Ғылымдары академиясының президенті. «Қазақ өркениетің Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 30 қаңтар (№ 4).- 12 б.
2. Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы. Алматы.- 2003 ж. 5- том.- 210 б.
3. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 24-30 желтоқсан (№ 51).- 1 б.
4. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 1 желтоқсан (№48).- 6 б.
5.Ер мұхамбет Ертісбаев. «Енді қазақ батырларының тарихы
Қобыландыдан басталадың. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 14-20 қыркүйек
(№ 37). - 1 б.
6.// Қазақ әдебиеті. «Мәдени мұраң- мемлекеттің соны стратегиялық
ұстанымың. 2007.- 16 ақпан (№7).- 3 б
8. Меруерт Әбусейітова. Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры, Гүлнәр Жұмасейітова. М. Әуезов атындағы Әдебиет пен өнер институты директорының орынбасары. «Мәдениет - мәңгілік мәселе. «Мәдени мұраң жалғасын табуы тиісң. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 2 ақпан (№ 5).- 5 б.
9. Т. С. Амандосов, Ш. Елеукенов, Т. Ыдырысов, Т. Қожекеев.
«Газет жанрларың. «Қазақ мемлекетң баспасы. Алматы, 1964 ж. 42б.
10. Болат Шарахымбай. «Болашағымыздың баянды болуы
мәдениетімізге байланыстың. Карл Байпаковпен (Ә. Марғұлан
атындағы Археология және зтнография институтының директоры,
академик) сұхбат. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 9 ақпан (№ 6). – 1-5 б.
11. Құлтөлеу Мұқашұлы. «Тарихи қайнарларға тартқан жолң. Мәдени
мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 27 ақпан (№ 8). - 4-5 б.
12. Орысбай Әбділдәұлы. «өнерімен дүйім жұртты тәнті еткен ұлы
сазгер Нұрғиса Тілендиевтің мұражайы неге жоқ?ң Мәдени мұра
айдарымен. Мәдениет министрі Дүйсен Қасейіновтың назарына. // Қазақ
әдебиеті.- 2004.- 21 мамыр (№ 20).- 14 б.
13. Әмірхан Балқыбек. «Жазу тарихынан бірнеше көрінісң. Мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 11 маусым (№ 23).- 7 б.
14. Сайлау Пернебаев. Фотожурналист. Қазақстан журналистер одағы сыйлығының екі мәрте лауреаты. «Тарихи суреттер тағдыры толғантадың (Қазақстан жазушылар одағының мүшелеріне ашық хат) Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 15 қазан (№ 79).- 7 б.
15. Қанат Тұяқбаев. «Қазреставрацияң Республикалық, мемлекеттік кәсіпорынның директоры. «Тарихымыздың тірегі еді ғойң. Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 10 қазан (№ 40).- 6 б.
16. Төрехан Майбас. ҚР Мәдениет қайраткері. М. Қабанбай атындағы сылықтың лауреаты. «Абадан, яки бір кескіндеменің сырың. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 27 шілде (№ 30). - 12 б.
17. Берік Жүсіпов. Фольклортанушы. «Тұрмағамбет шайыр жырлаған «шањнамаң мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 25 қазан (№ 43). –1- 4-5 б.
18. Мұратхан Оразбай. Тарих ғылымдарының докторы, профессор. «Кетбұға күйшінің тарихи суреті табылдың. Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 9 қараша (№ 45).- 6-7 б.
19. Бақтияр Әбілдәұлы. А. Иассауи атындағы ҚКТУ Тараз институты ғылыми орталығының директоры, Мақұлбек Рысдәулет. Жамбыл облыстық «Ақ жолң газетінің бас редакторы. «Болған – ана, Талмас - ата және жеті кеңгір...ң мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 22 желтоқсан (№ 51).- 4 б.
20. Т. С. Амандосов. «Қазақ совет баспасөзінің жанрларың. Мектеп
баспасы. 1968 ж. 122 б.
21. Мақсат ТӘЖ МҰРАТ. «Дулығасыз Махамбетң. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 28 ақпан (№ 9).- 11 б.
22. Мақсат ТӘЖ МҰРАТ. «Дулығасыз Махамбетң Махамбеттің екі жүз жылдығына орай. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 14 наурыз (№ 11).- 8-9 б.
23. Темірбек Қожекеев. «Талдамалы шығармалары VІІ томң Жас тілшілер серігіне көмек. Қаз ақпарат баспсы Алматы 2007 65-23-75-48-54
24. Талас Омарбеков. Тарих ғылымдарының докторы. «Тарихы бұрмаланған Тоқтамыс ханң. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 8 сәуір (№ 14).- 11-13 б.
25. Талас Омарбеков. Тарих ғылымдарының докторы. «Тарихы бұрмаланған Тоқтамыс ханң. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 4- 29 сәуір (№ 16-17). - 4- 11 б.
26. Жанат Ахмади. «Хусаммеддин бабаң тарих тұңғиығындағы тұлға айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002. - 12 шілде (№ 28). – 5 б.
27. Қамбар Атабаев. Тарих ғылымдарының докторы «Тарих пен дерек көзі фольклорң «танымң айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 2 тамыз (№ 31).- 6 б.
28. Рахманқұл Бердібай. «Түркістан руханият ордасы оған ерекше мәртебе беру қажетң. Көне шањар: өткені мен бүгіні айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 2 тамыз (№ 31).- 4 б.
29. Шәріпбек Әмірбек. Тарихшы. «Ұлт санасын оятқан ұлы тұлғаң. Кенесары Қасымұлының екі жүз жылдығына орай ұйымдастырылған бәйге. // Қазақ әдебиеті.-2002.- 2 тамыз (№ 31).- 14 б.
30. Сейілбек Қышқашұлы. «Кенесары қолын қаруландырған кім? Немесе Тәттімбеттің қару жарақ зауыты туралы деректерң тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 21 ақпан (№ 8).- 5 б.
31. Қажығали Мұхамбетқалиұлы. «Семсерін Сертке сермеген Сырым батырң тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 27 қыркүйек (№ 39).- 14 б.
32. «Қазақ әдебиетің Кітап әлемің қосымшасы. 2003.- ақпан (№ 2).- 1 б.
33. Қуаныш Ахметов. «Қазір дос іздейтін, жақсы көрші іздейтін заманң. Тарихи дерек айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 16 қаңтар (№ 2).- 3 б.
34. Ақжігіт Әлібекұлы. М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының кіші ғылыми қызметкері, шығыстанушы. «Мысыр жерінде жазылған қыпшақ мұрасың. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 23 қаңтар (№ 3).- 5 б.
35. Ләйла Қабылова, Индира Сәтенбаева. Ш. Есенов атындағы Ақтау мемдекеттік университетінің студенттері. «Ұлы тарихтан ұрпаққа өнегең. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 12 желтоқсан (N51).- 5 б.
36. А. Иманғалиев, А. Шамғонов. «Исатай, Махамбет батырлардың ержүрек сарбаздарың. Тарих тағлымы айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 27 қазан (№ 50).- 15 б.
37. Қарабек Әкімбеков. «Біз қырғыз-қайсақ емеспіз, қазақтармызң. Сұлтанбек Қожановтың -110 жылдығына орай. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 29 қазан (№ 43-44). - 7 б.
38. Мұртаза Бұлұтай. Философия ғылымдарының кандидаты, дінтанушы. «Тараз - ежелгі ислам мәдениеті орталығың руханият адарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 31 қаңтар (№ 5).- 12-13 б.
39. Хасен Қожа- Ахмет. XX ғасырдың 70-80 жылдарның саяси тұтқыны. «Ішкі түрмең қаралы тарихымыздың айғағың. Жаңғырық айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 30 қаңтар (№ 4).- б.
40. Қамбар Атабаев. Профессор. «Тарихшылар тағы да сынға алындың. Мәселе айдарымен, ҚР Білім және Ғылым Министрлігінің назарына. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 3 желтоқсан (№ 49). - 3 б.
41. Тыныштықбек Әбдікәкімұлы. «Ескерткіштеріміз нені ескертеді?ң Мәселе айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 25 қараша (№ 47).- 14 б.
42. «Ақтамбердінің тарихын бұрмалаудың қажеті қанша?ң филология ғылымдарының докторы, профессор Мырзатай Жолдасбекұлына ашық хат. Жаңғырық айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 2 желтоқсан (№ 48).- 4 б.
43. Ибрањим Шәмшәтұлы. Тарих ғылымдарының докторы, Қазақстан Жоғарғы мектебі ғылым академиясының академигі, професссор. «Қазақтың батыр қызы- БОПАЙң. Дәйек айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 23 желтоқсан (№ 51).- 3 б.
44. Қуаныш Ахметов. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. «Жаныс Би - тарихи тұлға.ң Жаңғырық айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 30 желтоқсан (№ 52).- 6 б.
45. Арман Жұмаділ. әл - Фараби атындағы ҚазҰУ тарих факультетінің аға оқытушысы. «Тарихи санамыздың тамырына балта сілтендің. ҚР Білім және Ғылым министрі Б. Әйтімованың назарына. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 13 қазан (№ 19). - 5 б.
46. Әбдімәлік Белгібай. Штаттан тыс тілші. «Сақтардан қалған садақ еді...ң. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 10 қазан (№ 23).- 22 б.
47. Ғ. Қалибекұлы. «Тарихи тұлғалар тасада қалып барады. Неге?ң // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 3 желтоқсан (N49).- 2 б.
48. Қуанышбек Қари. «Сақ тілінен сан сөзң. Таным айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 17 қараша (№ 46).- 5 б.
49. Мәмбет Қойгелдиев. С. Демирел атындағы университеттің профессоры. «Азаттық және тарих тағылымың. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 14 желтоқсан (№ 51-52).- 3 б.
50. Ә. Жаужүрек. «Тигрохаудң ЖСШ бас директоры, Ә. Байбатша. Профессор, дулатитанушы, О. Қоңыратбаев. Тарих ғылымдарының кандидаты, Аян Нысаналин.ақын, сыншы. М. Қалдыбай. Филология ғылымдарының кандидаты, О. өмірзақов. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, профессор. С. Шілдебай. Тарих ғылымдарының кандидаты. «Тарт қолыңды тарихтан немесе «Тарихи-и Рашидиді ңтәркі етуң. Күлдібадам айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2008.- 8 ақпан (№ 6).- 6-7 б.
51. Түсіпхан Түсіпбеков пен «Шығыс Қазақстан облыстық мәдениетбасқармасының бастығың, Серік Байхоновтың «Қазақстан Жазушылар одағы Шығыс Қазақстан облыстықфилиалының директорың сұхбаты. «Алтайдың тарихи қазынасы- әлем игілігің. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 7 мамыр (№ 18).- 4 б.
52. «Қазақстан туралы жаңа әдебиеттер. Ағымдағы библиографиялық көрсеткішң. Алматы.- 2004.
53. «Мәдени мұра - ұлттық құндылықң. Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрі Е. Қ. Ертісбаевтің тарихи - мәдени мұраны сақтау мәселелері бойынша Үкімет отырысында сөйлеген сөзі. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 25 қазан (№ 43).- 3 б.
• 2004.-1. саны. - 75, 156 бет.
• 2004.-2. саны. - 64, 135 бет.
• 2005.-1. саны. - 83, 142 бет.
• 2005.-2. саны. - 76, 133 бет.
• 2006.-1. саны. - 74, 134 бет.
2. «Газет мақалаларының шежірелерің. Алматы.- 2002 - 2003.
• 2002. - тамыз.- 81 б.
• 2002. - желтоқсан.- 69- 72 б.
• 2003. - қаңтар-ақпан- 75-95 б.
2003. - наурыз.- 81 б.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ЖӘНЕ ОҚЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Сақ Қайрат. «Қазақң газетіндегі қоғамдық саяси мәселелердің жазылуың Кандидаттық диссертацияның авторефераты. Алматы.- 1998.- 14б.
2. Бекжан Әшірбаев. «Тарихи сабақтастықң. // ҚазҰУ хабаршысы журналистика сериясы. 1999 .- (№7).- 54-55б.
3. // Қазақ әдебиеті. – 2002.- 3 мамыр.
4. Болат Шарахымбай. «Қазақ әдебиетің шежіре беттеріненң «Қазақ әдебиеті 3000ң айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2006 - 1 желтоқсан (№48).- 7 б.
5. Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы. Алматы.- 2003 ж. 5- том.- 210 б.
6. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 24-30 желтоқсан (№ 51).- 1 б.
7. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 1 желтоқсан (№48).- 6 б.
8. Ермұхамбет Ертісбаев. «Енді қазақ батырларының тарихы Қобыландыдан басталадың. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 14-20 қыркүйек (№ 37). - 1 б.
9. // Қазақ әдебиеті. «Мәдени мұраң- мемлекеттің соны стратегиялық ұстанымың. 2007.- 16 ақпан (№7).- 3 б
10. «Мәдени мұра - ұлттық құндылықң. Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрі Е. Қ. Ертісбаевтің тарихи - мәдени мұраны сақтау мәселелері бойынша Үкімет отырысында сөйлеген сөзі. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 25 қазан (№ 43).- 3 б.
11. Меруерт Әбусейітова. Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры, Гүлнәр Жұмасейітова. М. Әуезов атындағы Әдебиет пен өнер институтыдиректорының орынбасары. «Мәдениет - мәңгілік мәселе. «Мәдени мұраң жалғасын табуы тиісң. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 2 ақпан (№ 5).- 5 б.
12. Т. С. Амандосов, Ш. Елеукенов, Т. Ыдырысов, Т. Қожекеев. «Газет жанрларың. «Қазақ мемлекетң баспасы. Алматы, 1964 ж. 42б.
13. Болат Шарахымбай. «Болашағымыздың баянды болуы мәдениетімізге байланыстың. Карл Байпаковпен (Ә. Марғұлан атындағы Археология және зтнография институтының директоры, академик). сұхбат. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 9 ақпан (№ 6). – 1-5 б.
14. Құлтөлеу Мұқашұлы. «Тарихи қайнарларға тартқан жолң. Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 27 ақпан (№ 8). - 4-5 б.
15. Орысбай Әбділдәұлы. «өнерімен дүйім жұртты тәнті еткен ұлы сазгер Нұрғиса Тілендиевтің мұражайы неге жоқ?ң Мәдени мұра айдарымен. Мәдениет министрі Дүйсен Қасейіновтың назарына. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 21 мамыр (№ 20).- 14 б.
16. Әмірхан Балқыбек. «Жазу тарихынан бірнеше көрінісң. Мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 11 маусым (№ 23).- 7 б.
17. Сайлау Пернебаев. Фотожурналист. Қазақстан журналистер одағы сыйлығының екі мәрте лауреаты. «Тарихи суреттер тағдыры толғантадың (Қазақстан жазушылар одағының мүшелеріне ашық хат) Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 15 қазан (№ 79).- 7 б.
18. Қанат Тұяқбаев. «Қазреставрацияң Республикалық, мемлекеттік кәсіпорынның директоры. «Тарихымыздың тірегі еді ғойң. Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 10 қазан (№ 40).- 6 б.
19. Төрехан Майбас. ҚР Мәдениет қайраткері. М. Қабанбай атындағы сылықтың лауреаты. «Абадан, яки бір кескіндеменің сырың. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 27 шілде (№ 30). - 12 б.
20. Берік Жүсіпов. Фольклортанушы. «Тұрмағамбет шайыр жырлаған «шањнамаң мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 25 қазан (№ 43). –1- 4-5 б.
21. Мұратхан Оразбай. Тарих ғылымдарының докторы, профессор. «Кетбұға күйшінің тарихи суреті табылдың. Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 9 қараша (№ 45).- 6-7 б.
22. Бақтияр Әбілдәұлы. А. Иассауи атындағы ҚКТУ Тараз институты ғылыми орталығының директоры, Мақұлбек Рысдәулет. Жамбыл облыстық «Ақ жолң газетінің бас редакторы. «Болған – ана, Талмас - ата және жеті кеңгір...ң мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 22 желтоқсан (№ 51).- 4 б.
23. Т. С. Амандосов. «Қазақ совет баспасөзінің жанрларың. Мектеп баспасы. 1968 ж. 122 б.
24. Мақсат ТӘЖ МҰРАТ. «Дулығасыз Махамбетң. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 28 ақпан (№ 9).- 11 б.
25. Мақсат ТӘЖ МҰРАТ. «Дулығасыз Махамбетң Махамбеттің екі жүз жылдығына орай. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 14 наурыз (№ 11).- 8-9 б.
26. Темірбек Қожекеев. «Талдамалы шығармалары VІІ томң Жас тілшілер серігіне көмек. Қаз ақпарат баспсы Алматы 2007 65-23-75-48-54
27. Талас Омарбеков. Тарих ғылымдарының докторы. «Тарихы бұрмаланған Тоқтамыс ханң. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 8 сәуір (№ 14).- 11-13 б.
28. Талас Омарбеков. Тарих ғылымдарының докторы. «Тарихы бұрмаланған Тоқтамыс ханң. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 4- 29 сәуір (№ 16-17). - 4- 11 б.
29. Жанат Ахмади. «Хусаммеддин бабаң тарих тұңғиығындағы тұлға айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002. - 12 шілде (№ 28). – 5 б.
30. Қамбар Атабаев. Тарих ғылымдарының докторы «Тарих пен дерек көзі фольклорң «танымң айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 2 тамыз (№ 31).- 6 б.
31. Рахманқұл Бердібай. «Түркістан руханият ордасы оған ерекше мәртебе беру қажетң. Көне шањар: өткені мен бүгіні айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 2 тамыз (№ 31).- 4 б.
32. Шәріпбек Әмірбек. Тарихшы. «Ұлт санасын оятқан ұлы тұлғаң. Кенесары Қасымұлының екі жүз жылдығына орай ұйымдастырылған бәйге. // Қазақ әдебиеті.-2002.- 2 тамыз (№ 31).- 14 б.
33. Сейілбек Қышқашұлы. «Кенесары қолын қаруландырған кім? Немесе Тәттімбеттің қару жарақ зауыты туралы деректерң тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 21 ақпан (№ 8).- 5 б.
34. Қажығали Мұхамбетқалиұлы. «Семсерін Сертке сермеген Сырым батырң тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 27 қыркүйек (№ 39).- 14 б.
35. «Қазақ әдебиетің Кітап әлемің қосымшасы. 2003.- ақпан (№ 2).- 1 б.
36. Қуаныш Ахметов. «Қазір дос іздейтін, жақсы көрші іздейтін заманң. Тарихи дерек айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 16 қаңтар (№ 2).- 3 б.
37. Ақжігіт Әлібекұлы. М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының кіші ғылыми қызметкері, шығыстанушы. «Мысыр жерінде жазылған қыпшақ мұрасың. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 23 қаңтар (№ 3).- 5 б.
38. Ләйла Қабылова, Индира Сәтнебаева. Ш. Есенов атындағы Ақтау мемдекеттік университетінің студенттері. «Ұлы тарихтан ұрпаққа өнегең. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 12 желтоқсан (N51).- 5 б.
39. А. Иманғалиев, А. Шамғонов. «Исатай, Махамбет батырлардың ержүрек сарбаздарың. Тарих тағлымы айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 27 қазан (№ 50).- 15 б.
40. Қарабек Әкімбеков. «Біз қырғыз-қайсақ емеспіз, қазақтармызң. Сұлтанбек Қожановтың -110 жылдығына орай. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 29 қазан (№ 43-44). - 7 б.
41. Мұртаза Бұлұтай. Философия ғылымдарының кандидаты, дінтанушы. «Тараз - ежелгі ислам мәдениеті орталығың руханият адарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 31 қаңтар (№ 5).- 12-13 б.
42. Хасен Қожа- Ахмет. xx ғасырдың 70-80 жылдарның саяси тұтқыны. «Ішкі түрмең қаралы тарихымыздың айғағың. Жаңғырық айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 30 қаңтар (№ 4).- б.
43. Қамбар Атабаев. Профессор. «Тарихшылар тағы да сынға алындың. Мәселе айдарымен, ҚР Білім және Ғылым Министрлігінің назарына. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 3 желтоқсан (№ 49). - 3 б.
44. Тыныштықбек Әбдікәкімұлы. «Ескерткіштеріміз нені ескертеді?ң Мәселе айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 25 қараша (№ 47).- 14 б.
45. «Ақтамбердінің тарихын бұрмалаудың қажеті қанша?ң филология ғылымдарының докторы, профессор Мырзатай Жолдасбекұлына ашық хат. Жаңғырық айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 2 желтоқсан (№ 48).- 4 б.
46. Ибрањим Шәмшәтұлы. Тарих ғылымдарының докторы, Қазақстан Жоғарғы мектебі ғылым академиясының академигі, професссор. «Қазақтың батыр қызы- БОПАЙң. Дәйек айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 23 желтоқсан (№ 51).- 3 б.
47. Қуаныш Ахметов. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. «Жаныс Би - тарихи тұлға.ң жаңғырық айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 30 желтоқсан (№ 52).- 6 б.
48. Арман Жұмаділ. әл - Фараби атындағы ҚазҰУ тарих факультетінің аға оқытушысы. «Тарихи санамыздың тамырына балта сілтендің. ҚР Білім және Ғылым министрі Б. Әйтімованың назарына. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 13 қазан (№ 19). - 5 б.
49. Әбдімәлік Белгібай. Штаттан тыс тілші. «Сақтардан қалған садақ еді...ң. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 10 қазан (№ 23).- 22 б.
50. Ғ. Қалибекұлы. «Тарихи тұлғалар тасада қалып барады. Неге?ң // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 3 желтоқсан (N49).- 2 б.
51. Қуанышбек Қари. «Сақ тілінен сан сөзң. Таным айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2006.- 17 қараша (№ 46).- 5 б.
52. Мәмбет Қойгелдиев. С. Демирел атындағы университеттің профессоры. «Азаттық және тарих тағылымың. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 14 желтоқсан (№ 51-52).- 3 б.
53. Ә. Жаужүрек. «Тигрохаудң ЖСШ бас директоры, Ә. Байбатша. Профессор, дулатитанушы, О. Қоңыратбаев. Тарих ғылымдарының кандидаты, Аян Нысаналин.ақын, сыншы. М. Қалдыбай. Филология ғылымдарының кандидаты, О. өмірзақов. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, профессор. С. Шілдебай. Тарих ғылымдарының кандидаты. «Тарт қолыңды тарихтан немесе «Тарихи-и Рашидиді ңтәркі етуң. Күлдібадам айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2008.- 8 ақпан (№ 6).- 6-7 б.
54. Түсіпхан Түсіпбеков пен «Шығыс Қазақстан облыстық мәдениетбасқармасының бастығың, Серік Байхоновтың «Қазақстан Жазушылар одағы Шығыс Қазақстан облыстықфилиалының директорың сұхбаты. «Алтайдың тарихи қазынасы- әлем игілігің. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 7 мамыр (№ 18).- 4 б.
55. Тұрсынхан Зәкенұлы. Тарих ғылымдарының кандидаты. «Ежелгі үйсін ордасы- Елдіктің бастауың мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 4 қараша (№ 44). – 11-13 б.
56. Қалиәкпар Әміржанов. «Баласы Әлсейіттің Құдайбергенң Исаның үшінші желдірмесі кімнен алынған?ң Мәдени мұра айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2007.- 30 қараша (№ 48).- 5 б
57. Аманғазы Кәріпжанәулеті. «Кинодағы Шыңғысханң. // Қазақ әдебиеті.- 2008.- 18 қаңтар (№ 2).- 12 б.
58. «Қазақстан туралы жаңа әдебиеттер. Ағымдағы библиографиялық көрсеткішң. Алматы.- 2004.
• 2004.-1. саны. - 75, 156 бет.
• 2004.-2. саны. - 64, 135 бет.
• 2005.-1. саны. - 83, 142 бет.
• 2005.-2. саны. - 76, 133 бет.
• 2006.-1. саны. - 74, 134 бет.
59. «Газет мақалаларының шежірелерің. Алматы.- 2002 - 2003.
• 2002. - тамыз.- 81 б.
• 2002. - желтоқсан.- 69- 72 б.
• 2003. - қаңтар-ақпан- 75-95 б.
• 2003. - наурыз.- 81 б.
3. Сейдолла Садықұлы. Филология ғылымының кандидаты, доцент. «Құрсауды бұзғпн «Қазақ әдебиетің ұлт публицистикасының ұлағатты ойына айналдың. ҚӘ 70 Шежіре сыр сандықты ашып қара айдарымен. Айдарды жүргізген Болат Шарахымбай. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 29 қазан (№ 43-44 ).- 17 б.
4. Төрехан Майбас. ҚР Мәдениет қайраткері. «Арқада Тоқтағұлдың ізі қалғанң. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 15 қазан (№ 41).- 5 б.
5. Мәмбет Қойгелдиев. Ш. Уалиханов атындағы Тарих және этнология институның директоры, профессор. «Алтын киімді Бекзада елі «Ежелгі Үйсін елің атты кітаптың жарық көруіне орайң. Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 16 желтоқсан (№ 50).- 6 б.
6. Темірбек Қожекеев. «Ұлы дала төсіндегі көне шањарң. Тараз 2000 айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 27 қыркүйек (№ 39).- 4 б.
7. Сәрсенбі Дәуітұлы. Д. А. Қонаев атындағы Қазақ гуманитарлық университетінің профессоры. «Жазба әдебиетіміз кімнен басталады?ң Мәдени мұра айдарымен // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 29 сәуір (№ 17).- 10 б.
8. Еренғайып Омаров. «Қайнарң университетінің ректоры, Жаратылыстану Ғылымдары академиясының президенті. «Қазақ өркениетің Тарих айдарымен. // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 30 қаңтар (№ 4).- 12 б.
МҰҚАБА
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .. 3
БІРІНШІ ТАРАУ.
Мәдени мұра бағдарламасы және тарихи таным ... ... ... ... ... ..7
ЕКІНШІ ТАРАУ.
Айтары мол
айдарлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 45
СІЛТЕМЕЛЕР
КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ЖӘНЕ ОҚЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...53
КІРІСПЕ
Диплом жұмысымның тақырыбы Қазақ әдебиетің газетінде тарихи
тақырыптың жазылуың деп аталады. Қазақ әдебиетің басылымының тамыры
тереңде, тарихы тұңғиықта жатыр. Аталмыш үнқағазды оқымайтын қазақ жоқ.
Алаштың біртуар азаматтары, ғұмырын өз халқының әдебиеті мен
мәдениетін, тарихын өркендетуге сарп еткен Ғабит Мүсірепов, Бейімбет
Майлин, Сәбит Мұқанов, Асқар Тоқмағамбетов, Әлжаппар Әбішев, Сырбай
Мәуленов, Ісләм Жарылғапов, Әбділдә Тәжібаев, Зейнолла Қабдолов,
Жұмағали Сайын, Жұмағали Ысмағұлов, Әбден Сатыбалдиев, Әзілхан
Нұршайықов, Қапан Сатыбалдин, Нығмет Ғабдуллин, Сәкен Жүнісов, Әнуар
Әлімжанов, Сырбай Мәуленов, Сайын Мұратбеков, Шерхан Мұртаза, Төлен
Әбдіков, Оралхан Бөкей, Ахат Жақсыбаев, Жұмабек Кенжалин сынды
қайраткерлердің қол таңбасы қалған, халқымыздың рухани өсуіне, Тәуелсіз
мемлекетіміздің іргесі бекемдене түсуіне өлшеусіз еңбек сіңіріп келе
жатқан бірден-бір басылым өз үні, өз ұстанымы арқылы қалыптасқан
үрдісті жалғастырып келеді.
Қазақ атамыз: Артыңа қара адаспауыңа жақсы, алдыңа қара
шалынбауыңа жақсың деген екен. Сол сияқты, адам баласын адастырмайтын,
шатастырмайтын, болашағына жол сілтейтін бір ғана тарих жолы. Тарих –
мирас, ата бабамыздың жүріп өткен жолы. Қазақ әдебиетің газетіндегі
тарихи тақырыптың жазылуың дегенде 2002 жылдың мамыр айы мен 2008
жылдың наурыз айларының аралығын қарастыруды мақсат еттім. Себебі, дәл
осы жылдардың аралығында Ұлықбек Есдәулетов Қазақ әдебиетің газетінде
бас редакторлық қызметін атқарды. Бір редактордың тұсындағы газеттің
тыныс-тіршілігін танып-білу, ондағы тарихи тақырыпты талдап
таразылаудың өзі оңай шару емес деп білемін.
Қазақ әдебиетің газетінің 2002 жылы 3 мамырдағы санында былай
делініпті: Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық
келісім министрі Мұхтар Құл-Мұхамедтің бұйрығымен талантты ақын,
танымал публицист, Жастар одағы сыйлығының және Халықаралық Алашң
әдеби сыйлығының лауреаты Ұлықбек Есдәулет Қазақ әдебиетің газетінің
бас редакторы болып тағайындалды. Қазақстан пионерің, Қазақ әдебиетің
газеттерінде, Жас қазақң газетінде (бас редактор), Қазақстан
Республикасы Сыртқы істер министрлігінде, Қазақстан Республикасы
Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінде, Қазақстан
Республикасы Үкіметі аппаратында жауапты қызметкер атқарған тәжірибелі
қаламгердің Қазақ әдебиетінең де соны жаңалық әкеліп, тың серпін
беретініне сенімдімізң [1].
Республикамызға кеңінен танымал қазақ қаламгерлерінің шыңдалу
мектебі болған ұлттық әдеби газетіміздің шежіре беттеріне де бір сәт
көңіл бөлсек. Арнаулы әдебиет газеті қашанда, қай елде болса да кең
мағынасындағы көркем туынды өр биіктен сарқырай құлап, әр саламен
ағылып келіп үлкен бір арнада тоғысар кезінде туады. Қазақ әдебиетің
де осындай бір белестерде туды. Яғни, Қазақстан шұғыл дәуірлей жөнелген
индустриялы елге айналудың берік іргесі қалана бастағанда туды.
Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясының мәліметіне сүйенсек, Қазақ
әдебиетің апталық, әдеби мәдени газет. Қазақстан Жазушылар одағының
органы ретінде бірінші саны 1934 жылдың қаңтарында жарық көрген.
Алғашқы редакторы Бейімбет Майлин дей келе, газет беттерінде қазақ ақын-
жазушыларының өлең, жыр, дастандары, әңгіме, эсселері, повесть
романдарынан үзінділер, байырғы мәдени-рухани қазынамыздың ел аузында
жүрген асыл үлгілері, көне тарихымызды тануға мүмкіндік беретін тың
деректер мен археологиялық, этнографиялық мұралар, қазақ әдебиетінің
өткені мен бүгіні және келешегі жайлы байыпты әдеби сын мақалалар, елге
елеулі мәселелер, дүние жүзі классиктерінің үздік туындыларынан
аудармалар жарияланады.[2]
Жалпы, тарихты жасайтын да халық, ұлттың ұлылығын сақтайтын да
халық. Біздің жазушылар, тарихшылар, ғылыми қызметкерлер шындықты
жазып, жас қауымды тәрбиелеуі керек еді, бірақ бұл іс істелген жоқң, –
деп Бауыржан Момышұлы кезінде кейіген екен. Бірақ, қазір ол заман емес,
шындық айтылуын айтылса да, қателіктер кетеді. Мысалы, Қазақ әдебиетің
газетінің ағашқы редакторы Бейімбет Майлинң деп Қазақстан Ұлттық
Энцикло-педиясың мәлімдесе, Қазақ әдебиетінің шежіре беттеріндегі мәлім-
демеде алғашқы редактор Ғабит Мүсірепов, жауапты хатшы қызметін
атқарған Мұхаметжан Қаратаев, ал Бейімбет Майлин редколлегияның мүшесі
болған делініпті. Алайда, екі ақпаратты да берген Қазақ әдебиетің
газетінің қызметкері (сол кездегі) – Болат Шарахымбай.
• Аталмыш газетіміздің бірінші саны 1934 жылы 10 қаңтарда жарық көрді.
• Алғашқы жылдары Совет жазушылары Қазақстандық комитетінің тілі (органы)
ретінде шығып тұрған.
• Газет редакциясының алғашқы мекен-жайы: Алматы қаласы, Красин көшесі,
41- үй. Қазіргі мекен-жайы: Алматы қаласы, Абылай хан даңғылы, 105-
үй, 3- қабат.
• Тұңғыш редакторы Ғабит Мүсірепов, жауапты хатшысы Мұхамеджан Қаратаев
болды.
• Редколлегияға Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Ілияс
Қабылов, Әйтеке Мусин, Ғабит Мүсірепов және Мұхаметжан Қаратаев мүше
болды.
• Алғашқы жылдары газеттің белгілі бір ретпен шығатын жүйесі
қалыптаспады. Әр жылдардағы саны әр түрлі шығып тұрды. Мысалы: 1934
жылы 31 саны шықса, 1935 жылы 35 саны, 1936 жылы 50 саны, 1937 жылы 54
саны, 1938 жылы 17 саны, 1939 жылы 2 саны, 1940 жылы 6 саны жарық
көрді.
• Газеттің таралымы алғашқы жылдары – 1934 жылы 1 мыңнан 3 мың көлемінде
болса, 1935 жылы 3500- ге жеткен.
• 1940 жылы шыққан 6 нөмірдің барлығы қаңтар айында жарық көрген. Ал одан
кейін мүлдем тоқтап, 1954 жылдың аяғына дейін шыққан жоқ.
• Қазақ әдебиетің он бес жылдық үзілістен кейін 1955 жылы 14 қаңтарда
қайтадан жарық көрді.
• Қайта жарық көрген басылымның бас редакторы болып Сырбай Мәуленов
тағайындалды. [4]
Қазақ әдебиетің газетінде Ұлықбек Оразбайұлының бас редакторлық
атқарған жылдары (2002- 2008 ж. ж.) басылым тарихында екі айтулы оқиға
болды. Оның бірі: 2004 жылы 1 желтоқсанда Қазақ әдебиетің газетінің 70
жылдығы тойланды. Газеттің 2004 жылғы тігіндісі құттықтаулар мен ыстық
лебіздерге толы: Әдебтет пен өнердің, мәдениет пен ғылымның бағыт-
бағдарын айқын таразылап отырған, туған халқының бірлігі мен
ынтымағының тілекшісіндей болған Қазақ әдебиетің газетін төл
мерекесімен құттықтай отырып, оның ұжымына жаңа шығармашылық табыстар
тілеймін!ң [3] деген Алматы қаласының әкімі Иманғали Нұрғалиұлының
тілегіне тілектес болған ҚР Мемлекеттік хатшысы Оралбай Әбдікәрімов,
сондай ақ, әріптестер тарапынан республикалық Абайң журналының ұжымы,
Түркістанң газетінің ұжымы Қазақ әдебиетің газеті қазақ сөз өнерінің
қара шаңырағы екендігін мойындап, шығармашылық табыс тілейді. Ал екінші
айтулы оқиға ол – 2006 жылдың 1 желтоқсанында газеттің 3000 саны жарық
көрді. Қазақ әдебиеті – 3000ң айдарымен берілген біраз лебіздерді айта
кетпесе болмас. Газет бетінде жиі көтерілетін тіл, діл, тарих, ұлттық
мәдениет турасындағы мәселелер қоғамға қозғау салып, Қазақ әдебиетің
газеті Алаштың үні, ұлттық ұраншысы болып ұзақ жасасынң,– деген ниетпен
Рахманқұл Бердібай, Қабдеш Жұмаділов, Тұрсынбек Кәкішев сынды
қайраткерлер тілек білдіреді [4]. Міне, Қазақ әдебиетің газетінің жаны
әдебиетті сүйетін, тарихқа деген сүйіспеншілігі артық, тіл, дін десе
ішкен асын жерге қоятын рухы биік халықтың рухани азығы болып
келгендігін, болып отырғандығын және келешекте бола беретінін аңғардық.
Мерзімді баспасөз – жаңалық хабаршысы, ақпарат таратушы ғана емес,
бұқараның рухани қажеттілігін өтеп, танымдық көкжиегін кеңейтетін
құрал. Баспасөз бетінде халықты толғандырып отыратын қоғамдық-саяси
және әлеуметтік мәселелерімен қатар руханият, мәдениет, тарих, ұлттық
таным төңірегіндегі материалдар да жиі көрініс табады. Ұлттық сананы
қалыптастырып, жастарды тәрбиелеудегі бұл тақырыптардың маңыздылығын
ешкім жоққа шығара алмайды. Тарих тақырыбына терең үңіліп, Қазақ
әдебиетің басылымының бетінен қалай көрініс тауып отырғандығын
қарастыруымның тағы бір себебі осы.
БІРІНШІ ТАРАУ
МӘДЕНИ МҰРАң БАҒДАРЛАМАСЫ
ЖӘНЕ ТАРИХИ ТАНЫМ
Әдеби басылымымыздың шығарылымында орны бөлек мақа-лалардың саны
көп. Соның бірі – Мәдениет мәңгілік мәселең атты тақырыппен, Мәдени
мұра жалғасын табуы тиісң, €ткенді білмей болашақты болжау мүмкін
емесң деген тақырыпшалармен Б.Сүлей-менов атындағы Шығыстану
Институтының директоры М.Әбусейітова мен М.Әуезов атындағы Әдебиет және
өнер институты директорының орынбасары Г.Жұмасейітованың мақалалары
беріліпті. Елбасының бастамасымен дүниеге келген Мәдени мұраң
мемлекеттік бағдар-ламасы бойынша айтып өтетін нәрсе, ауқымы кең
шараның аясында шет мемлекеттерге мәдени археологиялық экспедициялар
жасалып, төл тарихымыз бен мәдениетімізге байланысты теңдесі жоқ
көптеген тарихи мұралар анықталып, зерттеліп, сұрыпталып, оның
көшірмелері түсіріліп елге жеткізілді. Тек ол ғана емес, әдебиет,
тарих, философия, археология, экономика тағы басқа жазба жәдігерлер мен
көне көмбелер түгенделіп, қыруар ғылыми еңбектер жазылды. Ең алдымен
Мәдени мұраң мемлекеттік бағдарламасы дер кезінде көтерілгенін атап
өту керек. Содан бері тиісті мемлекеттік мекемелер мен арнайы құрылған
қоғамдық кеңес жұмыс істеді. Сөз жоқ, халқымыздың рухани тарихи
материалдық мәдениетіне байланысты қыруар шаруа тындырылды. Біздің
институттың қызметкерлері де бірнеше рет шет елдерге сапарға шығып,
бұрын-соңды зерттелмеген және ғылыми айналымда белгісіз қалып келген
тарихи жазба деректемелер, тарихи этнографиялық материалдар мен
эпиграфиялық жазбалар, жаңадан ашылған археологиялық жәдігерліктерді
анықтап, сараптап, жүйелеп, оларға ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Мысалы, біздің Шығыстағы көршіміз Қытай Халық Республикасына екі рет
экспедиция ұйымдастырдық. Соның нәтижесінде халқымыздың тарихына
қатысты көптеген құнды дүниелер анықталды. Айтып өтейік: жалғыз Пекин
қаласындағы №1 Тарих мұрағаты мұражайында XVІІІ – XІX ғасырдағы қазақ
хандығына тікелей қатысы бар хатталған құжаттардың 3500-ден астам
түпнұсқасы бар екен. Оның ішінде көне манжур тілінде манжур жазуымен
хатталған құжаттар саны 3000 дана шамасында, көне ойрат тілінде ойратша
тотын монғолң жазуында хатталған 40-тан астам құжат, қытай тіліндегі
құжаттар саны 350-ден астам, ал шағатай тіл жазуындағы тарихи құжаттар
60-тан астам екендігі белгілі болды. Сондай-ақ, осы бағдарлама аясында
Монғолияда жүргізілген экспедиция барысында да талай құнды дүниелер
табылды. €здеріңізге белгілі, көне түрік дәуірінің бітіктастары мен
ескерткіштері ең көп шоғырланған Монғолияның өлкелері Бұлғын, Арханғай,
€вөрханғай, Төв аймақтары. Жалпы осы аймақтарда шоғырланған көне түрік
дәуірінің бітіктастары мен ескерткіштерінің көпшілігі далада алғаш
орнатылған орнында сол күйінде тұр. Сонымен қатар, байырғы түріктердің
ата қонысы саналатын Монғол Алтай тау жоталарындағы көне түрік
дәуірінің ескерткіштері жүйелі түрде арнайы зерттелмей келеді. Бұған
дейін Монғолия, Ресей, АҚШ, Жапония, тағы басқа елдердің ғалымдары
жартас петроглифтерді зерттеу барысында көне түрік дәуірінің бірнеше
кешендерін ғана зерделеген болатын. Демек, Монғол Алтай тауының
археологиялық, тарихи-этнографиялық, тағы басқа зерттеу-лерін одан әрі
жандандыру қажет.
Монғолияда жүргізілген археологиялық экспедиция барысында Күлтегін,
Білге қаған, Тұңықұқ, Күлічұр, Шивээт улаанң, Идэрң, Ел Етміш қаған,
Алтын Тамған Тархан, Онгин ескерткіш кешендері мен Таспар қаған, Чойр,
Тэс, Тариат, Долоодой, Тэвш сияқты бітіктастары, көптеген тасмүсіндері
мен археологиялық табылымдары егжей-тегжейлі тексеріліп,
археографиялық, полеографиялық мәтіндік зерттеулер жүргізілді. Ерекше
атап өтетін жайт, көне түрік мәтіндерінің эстампаждық көшірмелері
негізінде таңба әріптерінің күңгірт даулы тұстары тиянақты түрде
зерделенді.
Археогрвфиялық экспедиция Ұлан Батыр қаласы Монғолия ұлттық тарих
мұражайында сақтаулы тұрған түрік елінің бірегей тұлғасы Білге қағанның
алтын, тәжі, күміс, әшекей, асыл тастар барлығы 2800 дана зат
бұйымдардың фото, цифрлық суреттері түсірілді. Осындай экспедициялық
іссапармен шығыстанушы ғалымдрымыз Қырғызстанға, Ресейге, Түркияға,
тағы басқа елдерге барып, олардың архивтерінен, кітапханаларынан және
қолжазба қорларынан көптеген бұрын-соңды ғылыми ортаға мәлім емес тың
дүниелерді тауып, зерттеп, қолдан келгенше көшірмелерін алдырып, оларды
кітап қылып құрастырып жатыр. Кейбіреулерін атап өтейік. Қазақстан
тарихы туралы түркі деректемелерің, Қазақстан тарихы туралы қытай
деректемелерің, Қазақстан тарихы туралы монғол деректемелерің,
История Казахстана в русских источникахң, тағы басқалар.
Енді айтпағымыз, Мәдени мұраң бағдарламасының аясында атқарылған
бұдан басқа да жұмыстар аз емес. Бұл үлкен іске бастамашы болған
Елбасымызға алғыстан басқа айтарымыз жоқ. Алайда, осы іс-шараларды
жүзеге асыру барысында біздің көз жеткізгеніміз бұл мақсаттағы іс-шара
әлі шаш етектен. Ендігі жерде бұл істі осымен шектеп қоймай, ары қарай
ойдағыдай жүзеге асыра беру баршамызға үлкен сын дер едім. Ата-
бабаларымыздан мұра болып қалған Еуразиялық кеңістіктегі көшпелі
өркениеттің мұралық құндылықтарына бірден-бір бас көз болуы Қазақстан
Республикасы-ның Орталық Азия мемлекеттерінің көшбасшысы болу жолындағы
рухани стратегиялық қадамдардың бірі. Демек, атамұралардың ғылыми,
біліми әрі танымдық өрісін пәрменді түрде кеңейтудің, үздіксіз
насихаттаудың, ұрпақ аларлық құндылықтарды сақтай отырып, байырғы
болмыс тарихы сабағына асқан ыждањаттықпен қараудың міндеттері туындап
отыр дегіміз келеді. Мәдениет тек бүгінмен бітетін нәрсе емес. €ткен үш
жылмен де, керек болса он, жиырма, жүз жылмен де шектелмейді. Бұл
бағдарлама ұзақ мерзімді кең ауқымды шараның басы ғана. Сондықтан ол
міндетті түрде жалғасын табуы тиіс. Мемлекет басшысының қолдауымен
жүзеге асырылып отырған бұл бастама, сөз жоқ, арғы-бергі тарихта болып
көрмеген оқиға. Осының өзі мәдени мұраның мемлекетіміз бен халқымыз
қаншалықты зор маңызы бар екендігін айғақтаса керек. Қазақ әдебиетінің
тарихың он томдығында ұлттық әдебиет тарихы қазіргі заман талабына сай
қарастырлып, тұжырымдалған. Қазақ фольклоры ежелгі заман мен
көнетүркілік ортағасырлық мұраларын, Алтын Орда дәуірі мен хандық
тұсындағы жыраулардың мұраларын, XІX ғасыр мен XX ғасырдың Қазақстан
тәуелсіздігіне дейінгі кезеңін қамтитын көркем әдеби мұраларын қамтыған
бұл еңбекте қазақ әдебиетінің тарихы, алғаш рет жан-жақты қарастырылып,
әдебиеттің толық тарихы жаңаша зерттеліп сарапталған. Аталмыш
басылымда, XІX ғасырдағы Шортанбай, Мұрат, Шәңгерей, шығармашылығы мен
XX ғасыр басындағы Алаш әдебиеті тарихи жаңа деректер мен талдаулар
арқылы лайықты бағаланған. Мұнда эстетикалық талғамға сай көркем сөздің
даму эволюциясына қарап қазақ әдебиеті өзінің даму жолында Абайға
дейінгі дәуір (ежелгі және орта ғасыр кезеңі), Абай дәуіріндегі әдебиет
(жаңа заман), Абайдан кейінгі әдебиет (бүгінгі кезең) деп үш үлкен
дәуірге бөлініп, жіктелген. Айтып өтетін нәрсе, Қазақстан әдебиетінің
тарихың өткен ғасырдың алпысыншы жылдары алты том болып жарық көрген
болатын. Қазақ әдебиеті тарихы он томдығы іргелі ғылыми еңбек. Бұл
еңбектегі отандық әдебиет тарихы қазіргі оқулықтар мен оқу
құралдарындағы пайымдарды жаңалауға септігін тигізіп, ғылыми
зерттеулерге бағыт- бағдар беретіндігі хақ. Он томдық өзінің
тарихилығымен қоса, әлемдік әдебиет пен ішкі ұлттық көркем ойдың
дамуына да мол ықпалын тигізері анық [8].
Мәдени мұраң атты айдармен берілген бұл мақала өте сауатты,
мазмұнды және тиянақты жазылған. Көптеген мысалдар, деректер
пайдаланылған, тек фактіге сүйенген. Жанры жағынан ғылыми мақалаға
жататын бұл материалда көптеген пайдалы кеңестер мен қазақтың өткені
мен бүгінін танытатын Мәдени мұраң бағдарламасы жайлы кеңінен,
толыққанды жазылған. Келешекте 2007-2009 жылдарға созылған мерзімде
атқарылатын игі шаруалардан, атап айтар болсақ: үш томдық Қазақ
өнерінің тарихың атты басылымның жобасы әзірленіп жатқандығынан, VІ-ІX
ғасырлардағы жазба жәдігерлер, X-XІІ ғасырлардағы түркі әдеби жазба
ескерткіштері мен XІІІ-XІV ғасырларда өмір сүрген көрнекті түркі
ақындарының шығармалары енетін Әдеби жәдігерлерң атты көптомдық
басылым дайындалатындығы жайлы ақпараттар алуға болады.
Баспасөз зерттеушісі, профессор Т. Қожекеевтің Таңдамалы
шығарамларң атты еңбегінде мақала жанрына мынадай анықтама берілген
екен: Басылымдардың идеялық-саяси деңгейін аңғартатын жүйелі пікір
қозғау, күн тәртібіне мәселе қойып, саяси жағынан қарастыру, талдау,
аргументтер келіре отырып факті деректермен дәлелдеу баспасөз жанрының
мақала түрі боладың [9].
Соңғы уақыттарда Қазақ әдебиетің басылымы бетінде сұхбат
жанрындағы материалдарға көбірек орын беріліпті. Т. С. Амандосов, Ш.
Елеукенов, Т. Ыдырысов, Т. Қожекеев сияқты зерттеушілердің авторлық
етуімен жарық көрген Газет жанрларың атты еңбекте: Сұхбат көбіне
елеулі оқиға, құбылысқа айрықша мән беріліп, сол фактіні, құбылысты
ішінде болған не араласқан беделді адамдар арқылы қалың бұқараға
білдіру, журналистің белгілі бір адаммен не қоғам қайраткерімен
әлеуметтік мәні зор баспасөзге жариялауға тұрарлық мәселлерден әңгіме
шертуің,– делінген [10].
Болашағымыздың баянды болуы мәдениетімізге байланыстың деген
тақырыпта журналист Болат Шарахымбай Мәдени мұраң мемлекеттік
бағдарламасы бойынша құрылған Қоғамдық Кеңес төрағасының орынбасары, Ә.
Марғұлан атындағы Археология және этнография институтының директоры,
академик Карл Байбаковпен сұхбаттасқан екен. Сұхбат барысында еліміздің
мәдени-рухани өмірінде бұрын-соңды болып көрмеген мән-маңызы айрықша
ауқымды шараны жүзеге асыру мерзімі ресми түрде аяқталды. Осы уақыт
аралығында не тындырылды? Нені аяқтап үлгере алмадық? Халқымыздың өзін-
өзі тануға деген құлшынысының жарқын айғағындай бұл істің қандай
тағылымдары болды? Келешекте нені ескеруге тиіспіз деген сияқты тақырып
төңірегінде әңгіме өріс алған
– Карл Молдахметұлы, сіздің есіміңіз Қазақстан мен Орта Азияның
ортағасырлық археология саласының ең ірі зерттеушісі ретінде белгілі.
Көрнекті мәдениеттанушы ғалымсыз. Ендеше айтыңызшы, ең алдымен қай
елдің мәдениетін сақтауымыз керек?- деген сұраққа ғалым былай деп
жауап береді:
– Түптеп келгенде мәдениет туралы көп айтуға болады. Мә-дениеттің
саласы сан тарау: ол – тарих, ол – археология, ол - жазба құжаттар, ол
- көне әдеби мұралар, ақыр аяғы ол – болмыс, тіл, дін, менталитет.
Мәдени мұраң бағдарламасы тек археология саласыда ғана емес, фольклор,
тарих, әдебиет, философия, экономикада да қыруар еңбектер бір жүйеге
түсірілді. Қаншама ғылыми еңбектер жазылды. Ғалымдар Қазақстан жерінде
бірнеше ортағасырлық қалаларды ашты. Мысалы, Жетісу өңіріндегі Қойлық
қаласы, Алматының дәл іргесіндегі Талғардың орнындағы ежелгі Талхир
шањары. Талас мәдени ескерткішіне жататын Ақыртас Сарай құрылыысы,
Арқадағы – Бозық қаласы, Орал қаласының түбінен екі қаланы таптық.
Осының ішінде Ақыртас – Сарай құрылысы VІІІ ғасырдың бірінші жартысында
салынғаны дәлелденіп отыр.
Археология – ғылымдардың атасы деп бағаланатыны да сол себептен.
€ткен тарихын, ата-бабалардың кім болғанын, немен тыныстап, қалай өмір
сүргенін кімнің білгісі келмесін. Осы тұрғыдан келгенде, әсіресе,
қазақтардың өзінің өткенін білуге деген қызығушылығы аса жоғары екенін
жасыра алмайды. Белгілі бір қаланың жас ұзақтығын анықтау осы жердегі
өркениеттің артықшылықтарын анықтауға, зерттеуге мүмкіндік береді.
Мысалы, В.Храпунов мырза әкім болып тұрғанда Алматы қаласының жасы 150-
де деген күлкілі ақпарат таратып, пікір қалыптастырып, тіпті тойламақ
та болғаны бар. Бұл қауіпті ақпаратты кімнің таратқанын білмеймін,
алайда бір топ ғалымдар бірігіп ол пікірдің біздің байырғы тарихамызға
көлеңкесін түсіре алмайтындығын дәлелдеп, қорғана бастады. Сөйтіп,
Алматы қаласының тарихы мың жылдан асатыны дәлелденді. Дерекпен айтсақ,
Алматы қаласының дәл қолтығының астынан, анығырағы Талғар бағытына
қараған тұста өте жақсы сақталған ортағасырлық Талхир қаласының орны
табылды. Анықталғандай, биік қоршаулармен қоршалған бірнеше мұнаралары
сап түзеген бекініс бір-бірімен төрт үлкен көшемен қиылысады. Әр
махаллада жеті-сегіз үйден салынған. Қалада мешіт, монша жұмыс істеген.
Бір таң қаларлығы, араб жазуларымен бірге, руника жазбалары да
кездеседі. Руника жазулары дегеніміз – ежелгі түркі жазуы. Міне, дәл
Алматының іргесінде орналасқан ортағасырлық қаланың X-XІ ғасырдағы
келбеті осындай. Алматы қаласының іргесі дәл осы кезде қаланған.
Шығысында Қытай, Батысында Еуропа, Оңтүстігінде Азиямен жалғастыратын
тозғыз жолдың торабындағы түйінді жер – Ұлы Жібек Жолы жатты. Ол
уақыттарда бүгінгі Жетісу өңірін қарлұқтар мекендеп, олар қараханидтер
қағанатының құрамына кіретін еді. Алматы сол Қараханидтер мемлекетінің
ең іргелі қалаларының бірі, әрі халықаралық маңызы бар саяси орталық
болған.
Сұхбат беруші: – Мәдени мұраң бағдарламасы бізге не берді? Енді не
істеу керек?ң– деген сұраққа:
– Ең алдымен, бұл бағдарлама халқымыздың сана-сезімін оятуды
тездетті, жүрегінде мақтаныш сезімін ұялатты дер едім. €з басым өткенін
ұмытқанның болашағы жарқын болады деп ойламаймын. Бағдарламаның басты
мақсаты халқымыздың кім екенін, қайдан шығып, қайда бет алғанын тану,
өткенімізді зерттеу арқылы адамзат өркениетіне ұлтымыздың қосқан үлесін
анықтау болатын. Ол үшін алдымен өзімізді өзіміз танып, білуіміз қажет
еді. €зімізді зерттеп, білу арқылы өшкенді қайта жандырып, тауып, қолда
барды жұртқа насихаттап, ата-бабамыздың кім болғанын жањанға мойындату
еді. Мақсат орындалған сияқты. Нәтижесі өте жақсы. Алайда, Елбасының
тікелей ұсынысымен басталған игілікіті іс осымен аяқталмауы керек.
Бұған болашақта атқарылар кең ауқымды шараның бастамасы деп қараған
жөн. €йткені, адамзат тарихында жасалған құндылықтарды үлкен мұхитқа
баласақ, сол мұхиттіңң ішінен бүгінгі дамуымызға тікелей септігін
тигізетін інжу-маржандарымызды сүзіп, қауышып жатқан халқымыздың өзін
танып-білуге деген құштарлығы артпаса, әлі басылған жоқң,– деп жауап
береді [11].
Басқа жанр түрлеріне қарағанда газет жанрларының бірі – сұхбаттың
тиімді тұсы екі-үш сауал қою арқылы барлық ақпаратты алуымызға болады,
сол сияқты журналист Б. Шарахымбай да Мәдени мұраң бағдарламасы
жайында егжей-тегжейлі мәліметтерді ала білген. Аталған материал орынды
сұраққа орынды жауап берілуімен ерекшеленеді және журналистің қойған
сұрақтарын жауапсыз қалдырмай әрі дұрыс жауап беруге тырысқан К.
Молдахметұлы да білімділігімен, тілінің жатықтылығымен танылып түсіп
отыр. Әрине, тәжірибелі, көзі ашық, көкірегі ояу осындай
азаматтарымыздың еліміздің ертеңі үшін тигізер үлесі зор.
Қоғамдық Кеңестің кеңейтілген отырысында Елбасы Нұрсұлтан
Назарбаев: Біз елдіктің бір ісін, бір болғанда да ірі ісін
қорытындылап отырмызң,– деген болатын. Сол сияқты болашаққа жол ашар
Мәдени мұраң аясының тағы да барынша кеңейе түсуі және еліміздің өткен
тарихын жаңғырту мәселелері қазақ азаматтарының қай-қайсысын болса да
толғандырмай қоймайды. Сондықан да жалғасын табуға тиісті осы
бағдарламаның ұзақ жасауына тілектеспіз.
Мәдени мұра ң бағдарламасы қабылданғалы, яғни 2004 жылдан бастап
Қазақ әдебиетің газетінің бетінде Мәдени мұраң атты тұрақты айдар
жүргізіліп отырған. Аталмыш айдардан көптеген қазақ тарихына байланысты
дүниелерді тұрақты түрде кездестіруге болады. Байқап отырсақ, тарих
тақырыбына қалам тербеген тарихшылар екен және жанрлары жағынан
проблемалық мақалалар көп кездеседі. Мысалға алатын болсақ, бағдарлама
қабылданған жылдың ақпан айында Тарихи қайнарларға тартқан жолң атты
мақала жарық көрген. Материалдың авторы Құлтөлеу Мұқашұлы орынды
проблеманы көтере білген. Мәселенің проблемалылығын мақаланың мына
тұсынан байқауға болады: Елімізге қайтарылып келген мұралардың
қаншалықты зерттеліп жатқандығын айта келіп, 2001 жылы Мұстафа Шоқайдың
құнды еңбектерін елге алып келдік. Оны Елбасының өзі жұртшылыққа
көрсетіп, құттықтады. Арада екі жыл уақыт өткеннен кейін сол мұраларды
зерттеумен айналысып жатқан кім бар деп сұрастырсақ, оған тіпті, бірде-
бір адам жоламапты да. Біз анау елде інжу-маржан мұраларымыз кетті,
мына мемлекеттің қолында керемет туындыларымыз қалып барады деп ойбай
салуға жақсымыз.
Ал, қолда барда алтынның қадірі жоқң демекші, келген дүниеге
қызығып қарағымыз жоқ. Небір асыл жәдігерлердің құны сөйтіп жоғалады да
кетеді. Сол сияқты кей мамандар бүгінге дейін ең ежелгі әдеби мұра
ретінде Күлтегінң мен Білге Қағанң ескерткіштерінің мәтіндерін ғана
қарастырумен шектеліп қалғанымыздай, археология, тарих, этнография,
фольклористика, өнертану секілді көптеген салалардың бірінде өрістері
тым тарылып кеткен. Зерттеу жұмыстарын тек қазақ руханиятымен шектеуге
болмайды, табылған жәдігерлері-мізді әлемдік кеңістік мұраларымен,
көршілес елдер тарихымен салғастыра сараласақ өз өзімізбен тұйықталмай
өзгенің де жетістік-терін көкірек көзінен өткізе білсек игі болар
еді...ң дегенді айтады [12]. Мұнда Қ. Мұқашұлының айтар ойы белгілі,
яғни елдегі жәдігерлерді және тағы да елге жеткізілуге тиісті
құндылықтарды өзіміз де қарап жатпай зерттеп, жан-жақты зерделуді
көздейік дейді. Мақала проблемалық сарында жазылған, өйткені баспасөз
зерттеушісі Қоже-кеев проблемалық мақала – шешуді, тексеруді,
зерттеуді талап ететін күрделі жанрң,– деп өзінің зерттеу еңбектерінің
бірінде айтып өткен [13].
Қожекеевтің осы пікіріне сай келетін тағы материал сол жылдың мамыр
айында жарық көріпті. €нерімен дүйім жұртты тәнті еткен ұлы сазгер
Нұрғиса Тілендиевтің мұражайы неге жоқ?ң деген өзекті тақырыпта Орысбай
Әбділдәұлы келелі проблема көтереді.
– Сен Нұрғисаның мұражайына бардың ба? – деп сұрады сонау
түпкірдегі алыс ауылдан ақындар айтысына арнайы келген бір жанкүйер
жанындағы әріптесіне Республика сарайының төрінде отырып. – Соған менің
жолым бір түспей-ақ қойды. Бүгін осында қонып, ертең соны барып
армансыз бір араласам ба?
Серіктесі оған таңырқай қарады да.
– Ұят болса да айтайын. Нұрағаңның әлі мұражайы жоқ,– деді басын
шайқап.
– Ой, сұмдық-ай, ұлы композитор көз жұмғалы да бес жылдан асты, әлі
күнге көпшілік кіріп-шығатын арнайы орын жасалмағаны несі! Аруағыңнан
айналайын арқалы адамның сыңғырлаған әндерімен, күмбірлеген күйлерімен
оянатын ойлы азаматтар мұражайды қалай ғана қолға алмай жүр екен ә!..ң
[14]. Мақала Әбділдәұлының өзге екі адамның әңгімесін естуінен туындап
отыр, тек әңгіме емес, күн тәртібіндегі өзекті мәселе. Қазақ тарихында
орны бөлек, ғибратты ғұмыр кешкен, өмірі өнер боп өткен Қазақстанның,
Кеңес одағының халық әртісі, Халық Қањарманы, дарабоз домбырашы,
теңдессіз тарланбоз композитордың туған Отаны алдын-дағы қалтқысыз
қызметі қалың жұртқа құран сүрелеріндей мәлім емес пе? Осындай азаматты
еңбектеген баладан еңкейген шалға дейін таниды десек артық
айтпағандығымыз шығар. Сондықтан да болашақ-тың еншісіндегі істердің
бірінде Нұрғиса ағамызға мұражай тұрғызы-лып жатса, онда ол
қањарманымыздың шеберлігіне бас игендігіміз болар еді.
Көне үнді сөзінде, Жазуды ойлап тапқан адамның жаны жұмақтаң деген
ата сөзі бар екен. Осыған орайлас Қазақ әдебиетің газетінде Жазу
тарихынан бірнеше көрінісң атты тақырыпта Әмірхан Балқыбектің мақаласы
2004 жылдың маусым айында жарық көріпті. Сақ жазуы немесе сыры бар
сыйлықң материалымен де танысып шықтым. Әмірхан оқиғаның жазу тарихына
қатысы бар болғандықтан тарих атасы Геродот қағазға түсіріп қалдырған
осы оқиғаның қысқаша мазмұнына тоқтала кетеді:
Парсы патшасы Дарийдің әлемді билегісі келді. Қысқа уақытта
төңірегін түгел қол астына қаратқасын айбыны асқан әмірші енді, шығысқа
сақтар еліне бағыт алған. Салмағынан жер қайысар қалың қол күн демей,
түн демей тау-тастан төте жол салып, өзендерден асау ағысын ауыздықтап
бөгелмей өтіп келеді. Даңққұмар патша бастаған әскер, міне, сақтар
елінің шетіне де ілікті. Бірақ сақтар көрінер емес. Мидай шыжыған кең
далада көкжиекті көлегейлеп сағым ғана ойнайды. Бір күн, екі күн, үш
күн. Тағы аң, ұшқан құс, көшкен елдің жұрты болмаса емге бір сақ
кездессейші... Сақ атаулы бейне бір жер астына сіңіп не көкке ұшып
кеткендей жым-жылас. Ілінісер қара таппаған қалың қол да, жаулар жұрт
ұшырыстырмаған асқақ арман патша да енді шаршай бастады. Көкке бұларды
мазақ қылғандай күн ғана көрінеді. Кең даланы текке кезіп митыққан
қалың қолға дамылдауға рұқсат етілген бір тұста ғана сақтар ақыры
төбесін көрсеткендей болды-ау. Бірақ бұларға қарсы шабатын қалың қол
да, немесе оның алдыңғы барлаушы отрядтары да емес, бар болғаны жетер
жеріне асыққан бейбіт жолаушыға келіңкірейтін жалғыз ғана сақ еді. Ол
Дарийге сақ патшасының сәлем сыйлығын жеткізуге келіпті. Ішінде құсы,
тышқан мен бақасы, бес жебесі бар сыйлықты көргенде бүкіл парсы біткен
таң қалды. Даңққұмар Дарий болса айран-асыр.
Бұл сыйлық неге меңзейді?
Сақ қарасы көз жетер жерден жоғалғанда парсылар кеңесуге отырды.
Алдымен сөз кезегін қиялын шартарапқа жүгіртіп үлгерген Дарий алды:
– Құс ұшқан аспанымыз да, тышқан асты мен үстін мекен еткен жеріміз
де, балығы тулап, бақасы бақылдаған өзен-суымыз да, ақыр соңғы бес жебе
іспетті ерлік айбынымыз да сіздің құзырыңызға бағынулы болады деп тұр-
ау мына сақтар деді ол. Бұл пайыммен басқа парсылар да келіскен сыңай
танытты. Тек әрдайым тәуелсіз ой пікірімен танылып жүрген кеңесші
Гобрий ғана бұл сыйлықтың мағынасын өзгеше түсінгендігін, патша рұқсат
етсе айтуға бейілді екендігін аңғартқан. Патша оған сөйлеуге мүмкіндік
беретіндігін аңғартқанда, ол ауыр ойдан теңселген жандай тамағын бір
қырнап алды да көсіліп кетті:
– Сақтар бізге өз шартарын жеткізіп отыр. Бейбіт келіп, бейбіт
кетпесеңдер, аспанда құс болып ұшсаңдар да, жер астына тышқан болып жер
сауғалап кірсеңдер де, бақа болып батпаққа қашып суды паналасаңдар да
сендерді жебелеріміз құтқармайды деген сыңайлы бұл сақтар. €лігіміз сақ
жерінде көмусіз қалмай тұрған кезде ат басын кері тартқанымыз дұрас-
ау. Бұл сыйлықтың сырын мен осылай түсіндім.
Бірақ соңғы түйін Дарийдің сөзі болды.
Осынша күн бетпе-бет келіп соғысудан қашқақтап жүрген сақтардан
қорқуымыз, өз көлеңкемізден үріккенмен бірдей емес пе? Сайланып келген
екенбіз, тайсалмай шайқасқа кіруіміз керек!– деді ол. Оқиғаның бұдан
кейінгі даму барысы Горбийдің сұңғыла көреген екендігін аңғартты.
Сақтар өз еліне өңмеңдеп келген парсыларды қынадай қылып турады, қан
жоса етіп қырды. Сақтардан келген хатты дұрыс түсініп оқи алмауы Дарий
патшаның өзінің де түбіне жеттің.
Міне, біздің ата бабаларымыздың өз жазуы болды ма деген сауалға
жауап беретін алғашқы тарихи деректердің бірі бабала-рымыздың ақындығы
мен батырлығынан хабар беретін осындай оқиғадан сыр шертеді.
Сөз арасында айта кетейік, бүгін біз жақсы білетін дыбыстық жазу
бір күнде пайда бола қойған жоқ. Алғашқы жазулар сурет түрінде көрініс
тапса, кейін ол бір таңба – бір ұғым, бір таңба – бір сөз, бір таңба –
бір буын, бір таңба – бір дыбыс секілді жолдарынан өтті. Біздіңше,
жоғарыдағы сақтар Дарий паршаға жолдаған тұспал хат осылардың
алдыңғысына, сурет немесе зат арқылы ойларын жеткізуге тырысатын жазу
үлгісіне жатады. Әрине, бұл сақтар да бұдан көрі жетілдірілген қандайда
бір жазу үлгісі болмады деген сөз емес. Ал олардың заңды мұрагер
іспетті түркілердің өз жазуы болғандығы бүгінде әлем мойындаған
ақиқатң,– деп өз сөзін аяқтайды [15]. Шындығында да, адамның санасы,
қоғаммен байланыс дами бастаған кезде ақпарат алмасу өте қажет шаруа
болды. Ал, ол жазу-сызусыз жүзеге аса қоймайтындығы бәрімізге де мәлім
және жазудың қашан пайда болғандығы бүгінгі күні де сөз таластырарлық
мәселеге айналып отыр. Сондықтан Әмірханның аталмыш мақаласына толықтай
қосылуға балады.
Мәдени мұраң айдарымен берілген тағы да бір өзекті тарихи тақырып
– Тарихи суреттер тағдыры толғантадың. Фотожурналист, Қазақстан
Журналистер одағы сыйлығының екі мәрте лауреаты Сайлау Пернебаев
Қазақстан Жазушылар одағының мүшелеріне ашық хат жолдаған екен.
Қымбатты қаламгерлер! Менің есімім мен еңбегімді бәріңіз де жақсы
білесіздер. Қырық жылдай уақыт бойы өздеріңіздің орталарыңызда ойнап-
күліп, қызмет етіп саналы ғұмыр кешіп келе жатқаным баршаңызға мәлім.
Сондықтан да өздеріңізге аманат тілек ретінде ашық хат жолдап отырмын,–
деп сөзін бастай келе, – осыдан он шақты жыл бұрын халқымыздың сүйікті
жазушысы Оралхан Бөкей Қазақ әдебиетің газеті редакторының орынбасары
болып тұрған кезде Сайлау Пернебаевтың фотолабараториясы Њәм
жазушылардың фотоархиві болуы тиісң дегендей ұсыныспен сол кездегі
Жазушылар одағы басқармасының бірінші хатшысы Қалдар-бек Найманбаевқа
қолқа салып, Жазушылар одағы ғимаратының екінші қабатындағы кішкентай
бір бөлмені (шынын айтсақ, әжетхана болатын) фотолабаратория етіп
алуыма көмектескен еді. Бұл кабинетті балаларымның аузынан жырып,
мардымсыз жалақым мен қаламақымның бір бөлігін жұмсап жүріп, өз
қаржыммен жабдықтап алған болатынмын. Бұл кабинетте менің қырық жылдай
жинаған жүз мыңдай фотосуреттер мен фотопленкаларым сақталып келді.
Олардың арасында Сабит пен Ғабит, Ғабиден бастап, Ғафу, Сырбай,
Сағиларға дейін, Жұмекең мен Мұқағалидан бастап, Төлеген, Жұматай,
Кеңшіліктерге дейін қазіргі Жазушылар одағындағы басқарма басшылары
болып отырған Нұрлан, Талаптан, Беріктен бастап, Нұрлан Мәукенұлы мен
Маралтайларға дейін қаншама қызықты, оқиғалы сәтті түсірілген суреттер
бар десеңізші! Сондай-ақ, Серке, Шәкен, Елубай, Қалибектерден, бастап
әйгілі әншілер Розаларға дейін өнер адамдарының және Д.Қонаев,
Ә.Марғұлан А.Машани секілді ұлы тұлғалардың әр қырынан түсіріріген
фотобейнелері де аз емес. Тұңғыш Президентіміз Н.Назарбаевтың алғашқы
Президенттік ант қабылдауымен қаламгерлердің ортасында болған сәттері,
өзге де қайраткерлер мен депутаттардың алуан түрлі суреттері тартылған
фотопленкалар өз алдына бір төбе.
Осындай аса құнды тарихи фототуындылар өзіммен бірге өшіп кетпей,
жаман айпай жақсы жоқ, мәңгі жасайтын пенде жоқ, мен олай-бұлай,
бақилық болып кетсем, осынау аса құнды, тарихи суреттер өзіммен бірге о
дұниеге кете бара ма деген өкініш өзегімді өрттейді. Әттең, Жазушылар
одағы ғимаратының бір бөлмесі жазушылардың мұражайы болса, енді бір
шағын бөлмесі фототуындыларды талапқа сай сақтай алатындай архив болса
деп армандайтынмын. Енді бұл арманымнан мүлде күдер үзгендеймін.
Құрметті қаламгер! Бүкіл өміріңізді, денсаулықтарыңызды сарп етіп
жазған кітаптарыңызды болашақ ұрпаққа жеткізбей, жойып жіберудің
әрекетін жасап жатса, Сіздер не істер едіңіздер?! Ал халқымызға рухани
азық берген ақын-жазушылар мен өзге де айтулы тұлғалардың асыл
бейнелері бедерленген суреттер де жойылып кетпей, болашақ ұрпағымыздың
игілгі болатындай ескерткішке айналуын сіздердің бәріңіз де
қолдайтындарыңыз күмәнсіз. Міне сондықтанда өздеріңізден бұл мәселенің
оңды шешім табуына көмектесулеріңізді сұраймын. Нақты айтқанда,
Жазушылар одағы басшыларынан фотосуреттер сақталған және менің
фотолабараториям болған осынау шағын бөлмені немесе техникалық талапқа
сай өзге бір қолайлы орынды маған алып беруге үн қосуларыңызды
өтінемін. Бұл менің ғана емес, өздері бақилық болып, көз алдымыздан
кетсе де, фотобейнелері ескерткіш болып менің архивімде қалған айтулы
тұлғалардың да аманаты деп түсінемінң [16]. Осындай ұсыныспен ойын
аяқтаған екен. Бір халық өзінің тарихын білмесе, бір ел өзінің тарихын
жоғалтса, оның артынша өзі де жоғалуға ыңғайлы болып тұрадың. €з
тарихыңды білсең жоғалмас жолда жүресіңң,– дегенді меңзеп тұрған
Бауыржан Момышұлының осы бір пікірі Сайлау Пернебаевтің де пікірімен
сай келгендей. Қолдағы алтындай құнды дүниелерді сақтауға қазақ жерінен
орын табылса, нұр үстіне нұр болар еді. Әрине, құнын жоғалтпас тарихи
құндылықтардың көптігіне ешкім сөз таластыра алмайды, сондықтан біздей
жастарға және артта өсіп келе жатқан өскеншектерге құнарлы зат болатын
шежірелердің жоқ болмай сақталғаны дұрыс-ақ.
Мәдени мұраң бағдарламасының өзі көптеген проблемалардың шешу жолы
ретінде қабылданғандықтан ба екен, әйтеуір осы орайлас тарихи
мақалалардың көбісі проблемалық сарында жазылғандығын байқауға болады.
Сол сияқты Пернебаев мырзаның да айтар ойы проблеманың алдын алу,
болдырмау жолында жазылған. Тари-хымыздың тірегі еді ғойң атты
Қазреставрацияң республикалық мемлекеттік кәсіпорынның директоры Қанат
Тұяқбаевтың мақаласы да осы орайдағы дүние: Тарихымызды сақ дәуірінен
бастағанымыз-бен, олардың тілін, ділін, дінін зеріттеуде артта қалып
қойғанымыз, сарматтар, савроматтар, кангюлер, ғұндар, түркілердің
рухани жайлы тек шетелдік жылнамашылардың еңбектерін үзіп-жұлып
хабардар болуымыз, архиологиялық материялдық табыстармен ғана шектелуі-
міз қынжылтады.
Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау және пайдалануң заңы
қабылданғанымен, оны іске асыратын арнайы ұжымның (Жергілікті
ескерткіштерді қорғау қоғамы) болмуы себепті көптеген тас қорғандар мен
ортағасырлық қала орындардың бұзылуына әкеп соғып жатыр. Жер бөліп беру
ісі аса өрескел заң бұзушылықтарға алып баруда, жергілікті әкімдер мен
жер инспекциялары бөлінетін жердегі тарихи ескерткіштердің қорғау
аймақтарын сақтамай, егістікке беріп, тіпті, көне қалалар орнының
үстіне жол салып, тұрғын үй тұрғызуда да рұқсат жайлы фактілер
анықталуда. Түркістан ауданындағы Әбдіәл, Мәлік, Иқан, Қарнақ, Құшата,
Ақан тұма, Төрткүлы Бабай, Айнакөл, Ораңғай және т.б. қалалардың мәдени
қабаттары осылай бұзылуда.
Сондықтан, біз жасамасақ, бүгін аға ұрпақтың басына түскен күн
ертең біздің де басымызға түсіп, келер ұрпақтың бізді де айт-пайтыны
анық. Жаңа заманның мәдениеті мен өркениеті ескінің қирандысында емес,
оның табыстарының негізінде сабақтаса жалғасуы тиіс. Кеңес дәуірінде де
сол заманның қоғамдық құрылы-сын, күресін, мәдениетін, шығармашылығына
арқау еткен әлемге танымал мәдениет және қоғам қайраткерлерлеріміздің
болғанында ұмытпауымыз керек. Бізге М. Әуезов, С. Сейфулин,С. Мұқанов
қалай қымбат болса, келер ұрпаққа да сол дәреже де олардың қымбат
болған ләзім.
Бұл орайда, Үндістан, Египет, Түркия елдерінен үлгі алуға болар
еді. Мұндағы еңкейген кәріден бес жасар балаға дейін тарихи
ескерткіштердің ел мақтанышы, рухани азығы, мемлекет байлығы, ертеңгі
өзі жейтін нанды табатын құралы екендігін әбден түсінген. Сондықтан
олар кез келген туристке барынша кішіпейіл, қызмет етуге құмбыл болып
тұрады. Жас ұрпақты осылайша тәрбиелеуді жолға қоймай, қазіргі ұрпақтың
тарихи, мәдени ескерткіштерді аялап, сақтап, келешекке жеткізуі тиіс
екендігін санасына құймай, біздің ескерткіштеріміздің кірпішін
теберікң деп алып кету, қабырғасына өз атын жазып қою, топырағын қазып
алып, егістікке құрылысқа пайдалану, үстіне жол салу, үй тұрғызу, бақша
егу, мал жаю сияқты келеңсіз оқиғалар тоқтамақ емес.
Соңғы кедерде елімізде Қазақстан мәдени мұраларын сақтап қалуға
қатысты бұрын-соңды болмаған көптеген келелі жұмыстар атқарылып жатқаны
белгілі. Дегенмен осы уақытқа дейін қордаланған, ауқымын айтып болмас
істер әлі алдымызда тұрң [17]. Міне, бұл мақаланың да өзекті мәселесі
сол, адамдар қолда барда алтынның қадірі жоқ дегеннің кебін келтіріп,
тарихи ескерткіштерді сыйлап аялаудың орнына керісінше үстін басып,
шимай-шатпақ жазулар жазып тастаумен көрініп жүр. Жүрегіңді қынжылтатын
осындай істердің тиылуын көздеген проблемалық мақала тақырыбына сай өте
мәнді жазылғандығымен ерекшеленеді. Сондай-ақ, есімі Арқа дала-сына
кеңінен мәлім, елді ұлтжандыққа, ауызбіршілікке шақырған, өткір
сарказмға толы өлеңдерімен елге тізесі батқан атқамінерлерді аяусыз
шенеген, Нұрлы Ғайымң, Шањар Бануң, Әбу Шањман хикаясың, Хасеннің
өлімің, хиссалары мен Ерназар Бекетң тарихи дастаны, таға басқа
еңбектердің авторы Дия қажы Ахметұлы жайында Абадан, яки бір
кескіндеменің сырың деген тақырыптағы ҚР мәдениет қайраткері, М.
Қабанбай атындағы сыйлықтың лауреаты Төрехан Майбастың мақаласын [18],
фольклортанушы Берік Жүсіповтің Тұрмағамбет шайыр жырлаған Шањнамаң
атты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .. 3
БІРІНШІ ТАРАУ.
Мәдени мұра бағдарламасы және тарихи таным ... ... ... ... ... ..7
ЕКІНШІ ТАРАУ.
Айтары мол
айдарлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 45
СІЛТЕМЕЛЕР
КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ЖӘНЕ ОҚЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...53
КІРІСПЕ
Диплом жұмысымның тақырыбы Қазақ әдебиетің газетінде тарихи
тақырыптың жазылуың деп аталады. Қазақ әдебиетің басылымының тамыры
тереңде, тарихы тұңғиықта жатыр. Аталмыш үнқағазды оқымайтын қазақ жоқ.
Алаштың біртуар азаматтары, ғұмырын өз халқының әдебиеті мен
мәдениетін, тарихын өркендетуге сарп еткен Ғабит Мүсірепов, Бейімбет
Майлин, Сәбит Мұқанов, Асқар Тоқмағамбетов, Әлжаппар Әбішев, Сырбай
Мәуленов, Ісләм Жарылғапов, Әбділдә Тәжібаев, Зейнолла Қабдолов,
Жұмағали Сайын, Жұмағали Ысмағұлов, Әбден Сатыбалдиев, Әзілхан
Нұршайықов, Қапан Сатыбалдин, Нығмет Ғабдуллин, Сәкен Жүнісов, Әнуар
Әлімжанов, Сырбай Мәуленов, Сайын Мұратбеков, Шерхан Мұртаза, Төлен
Әбдіков, Оралхан Бөкей, Ахат Жақсыбаев, Жұмабек Кенжалин сынды
қайраткерлердің қол таңбасы қалған, халқымыздың рухани өсуіне, Тәуелсіз
мемлекетіміздің іргесі бекемдене түсуіне өлшеусіз еңбек сіңіріп келе
жатқан бірден-бір басылым өз үні, өз ұстанымы арқылы қалыптасқан
үрдісті жалғастырып келеді.
Қазақ атамыз: Артыңа қара адаспауыңа жақсы, алдыңа қара
шалынбауыңа жақсың деген екен. Сол сияқты, адам баласын адастырмайтын,
шатастырмайтын, болашағына жол сілтейтін бір ғана тарих жолы. Тарих –
мирас, ата бабамыздың жүріп өткен жолы. Қазақ әдебиетің газетіндегі
тарихи тақырыптың жазылуың дегенде 2002 жылдың мамыр айы мен 2008
жылдың наурыз айларының аралығын қарастыруды мақсат еттім. Себебі, дәл
осы жылдардың аралығында Ұлықбек Есдәулетов Қазақ әдебиетің газетінде
бас редакторлық қызметін атқарды. Бір редактордың тұсындағы газеттің
тыныс-тіршілігін танып-білу, ондағы тарихи тақырыпты талдап
таразылаудың өзі оңай шару емес деп білемін.
Қазақ әдебиетің газетінің 2002 жылы 3 мамырдағы санында былай
делініпті: Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық
келісім министрі Мұхтар Құл-Мұхамедтің бұйрығымен талантты ақын,
танымал публицист, Жастар одағы сыйлығының және Халықаралық Алашң
әдеби сыйлығының лауреаты Ұлықбек Есдәулет Қазақ әдебиетің газетінің
бас редакторы болып тағайындалды. Қазақстан пионерің, Қазақ әдебиетің
газеттерінде, Жас қазақң газетінде (бас редактор), Қазақстан
Республикасы Сыртқы істер министрлігінде, Қазақстан Республикасы
Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінде, Қазақстан
Республикасы Үкіметі аппаратында жауапты қызметкер атқарған тәжірибелі
қаламгердің Қазақ әдебиетінең де соны жаңалық әкеліп, тың серпін
беретініне сенімдімізң [1].
Республикамызға кеңінен танымал қазақ қаламгерлерінің шыңдалу
мектебі болған ұлттық әдеби газетіміздің шежіре беттеріне де бір сәт
көңіл бөлсек. Арнаулы әдебиет газеті қашанда, қай елде болса да кең
мағынасындағы көркем туынды өр биіктен сарқырай құлап, әр саламен
ағылып келіп үлкен бір арнада тоғысар кезінде туады. Қазақ әдебиетің
де осындай бір белестерде туды. Яғни, Қазақстан шұғыл дәуірлей жөнелген
индустриялы елге айналудың берік іргесі қалана бастағанда туды.
Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясының мәліметіне сүйенсек, Қазақ
әдебиетің апталық, әдеби мәдени газет. Қазақстан Жазушылар одағының
органы ретінде бірінші саны 1934 жылдың қаңтарында жарық көрген.
Алғашқы редакторы Бейімбет Майлин дей келе, газет беттерінде қазақ ақын-
жазушыларының өлең, жыр, дастандары, әңгіме, эсселері, повесть
романдарынан үзінділер, байырғы мәдени-рухани қазынамыздың ел аузында
жүрген асыл үлгілері, көне тарихымызды тануға мүмкіндік беретін тың
деректер мен археологиялық, этнографиялық мұралар, қазақ әдебиетінің
өткені мен бүгіні және келешегі жайлы байыпты әдеби сын мақалалар, елге
елеулі мәселелер, дүние жүзі классиктерінің үздік туындыларынан
аудармалар жарияланады.[2]
Жалпы, тарихты жасайтын да халық, ұлттың ұлылығын сақтайтын да
халық. Біздің жазушылар, тарихшылар, ғылыми қызметкерлер шындықты
жазып, жас қауымды тәрбиелеуі керек еді, бірақ бұл іс істелген жоқң, –
деп Бауыржан Момышұлы кезінде кейіген екен. Бірақ, қазір ол заман емес,
шындық айтылуын айтылса да, қателіктер кетеді. Мысалы, Қазақ әдебиетің
газетінің ағашқы редакторы Бейімбет Майлинң деп Қазақстан Ұлттық
Энцикло-педиясың мәлімдесе, Қазақ әдебиетінің шежіре беттеріндегі мәлім-
демеде алғашқы редактор Ғабит Мүсірепов, жауапты хатшы қызметін
атқарған Мұхаметжан Қаратаев, ал Бейімбет Майлин редколлегияның мүшесі
болған делініпті. Алайда, екі ақпаратты да берген Қазақ әдебиетің
газетінің қызметкері (сол кездегі) – Болат Шарахымбай.
• Аталмыш газетіміздің бірінші саны 1934 жылы 10 қаңтарда жарық көрді.
• Алғашқы жылдары Совет жазушылары Қазақстандық комитетінің тілі (органы)
ретінде шығып тұрған.
• Газет редакциясының алғашқы мекен-жайы: Алматы қаласы, Красин көшесі,
41- үй. Қазіргі мекен-жайы: Алматы қаласы, Абылай хан даңғылы, 105-
үй, 3- қабат.
• Тұңғыш редакторы Ғабит Мүсірепов, жауапты хатшысы Мұхамеджан Қаратаев
болды.
• Редколлегияға Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Ілияс
Қабылов, Әйтеке Мусин, Ғабит Мүсірепов және Мұхаметжан Қаратаев мүше
болды.
• Алғашқы жылдары газеттің белгілі бір ретпен шығатын жүйесі
қалыптаспады. Әр жылдардағы саны әр түрлі шығып тұрды. Мысалы: 1934
жылы 31 саны шықса, 1935 жылы 35 саны, 1936 жылы 50 саны, 1937 жылы 54
саны, 1938 жылы 17 саны, 1939 жылы 2 саны, 1940 жылы 6 саны жарық
көрді.
• Газеттің таралымы алғашқы жылдары – 1934 жылы 1 мыңнан 3 мың көлемінде
болса, 1935 жылы 3500- ге жеткен.
• 1940 жылы шыққан 6 нөмірдің барлығы қаңтар айында жарық көрген. Ал одан
кейін мүлдем тоқтап, 1954 жылдың аяғына дейін шыққан жоқ.
• Қазақ әдебиетің он бес жылдық үзілістен кейін 1955 жылы 14 қаңтарда
қайтадан жарық көрді.
• Қайта жарық көрген басылымның бас редакторы болып Сырбай Мәуленов
тағайындалды. [4]
Қазақ әдебиетің газетінде Ұлықбек Оразбайұлының бас редакторлық
атқарған жылдары (2002- 2008 ж. ж.) басылым тарихында екі айтулы оқиға
болды. Оның бірі: 2004 жылы 1 желтоқсанда Қазақ әдебиетің газетінің 70
жылдығы тойланды. Газеттің 2004 жылғы тігіндісі құттықтаулар мен ыстық
лебіздерге толы: Әдебтет пен өнердің, мәдениет пен ғылымның бағыт-
бағдарын айқын таразылап отырған, туған халқының бірлігі мен
ынтымағының тілекшісіндей болған Қазақ әдебиетің газетін төл
мерекесімен құттықтай отырып, оның ұжымына жаңа шығармашылық табыстар
тілеймін!ң [3] деген Алматы қаласының әкімі Иманғали Нұрғалиұлының
тілегіне тілектес болған ҚР Мемлекеттік хатшысы Оралбай Әбдікәрімов,
сондай ақ, әріптестер тарапынан республикалық Абайң журналының ұжымы,
Түркістанң газетінің ұжымы Қазақ әдебиетің газеті қазақ сөз өнерінің
қара шаңырағы екендігін мойындап, шығармашылық табыс тілейді. Ал екінші
айтулы оқиға ол – 2006 жылдың 1 желтоқсанында газеттің 3000 саны жарық
көрді. Қазақ әдебиеті – 3000ң айдарымен берілген біраз лебіздерді айта
кетпесе болмас. Газет бетінде жиі көтерілетін тіл, діл, тарих, ұлттық
мәдениет турасындағы мәселелер қоғамға қозғау салып, Қазақ әдебиетің
газеті Алаштың үні, ұлттық ұраншысы болып ұзақ жасасынң,– деген ниетпен
Рахманқұл Бердібай, Қабдеш Жұмаділов, Тұрсынбек Кәкішев сынды
қайраткерлер тілек білдіреді [4]. Міне, Қазақ әдебиетің газетінің жаны
әдебиетті сүйетін, тарихқа деген сүйіспеншілігі артық, тіл, дін десе
ішкен асын жерге қоятын рухы биік халықтың рухани азығы болып
келгендігін, болып отырғандығын және келешекте бола беретінін аңғардық.
Мерзімді баспасөз – жаңалық хабаршысы, ақпарат таратушы ғана емес,
бұқараның рухани қажеттілігін өтеп, танымдық көкжиегін кеңейтетін
құрал. Баспасөз бетінде халықты толғандырып отыратын қоғамдық-саяси
және әлеуметтік мәселелерімен қатар руханият, мәдениет, тарих, ұлттық
таным төңірегіндегі материалдар да жиі көрініс табады. Ұлттық сананы
қалыптастырып, жастарды тәрбиелеудегі бұл тақырыптардың маңыздылығын
ешкім жоққа шығара алмайды. Тарих тақырыбына терең үңіліп, Қазақ
әдебиетің басылымының бетінен қалай көрініс тауып отырғандығын
қарастыруымның тағы бір себебі осы.
БІРІНШІ ТАРАУ
МӘДЕНИ МҰРАң БАҒДАРЛАМАСЫ
ЖӘНЕ ТАРИХИ ТАНЫМ
Әдеби басылымымыздың шығарылымында орны бөлек мақа-лалардың саны
көп. Соның бірі – Мәдениет мәңгілік мәселең атты тақырыппен, Мәдени
мұра жалғасын табуы тиісң, €ткенді білмей болашақты болжау мүмкін
емесң деген тақырыпшалармен Б.Сүлей-менов атындағы Шығыстану
Институтының директоры М.Әбусейітова мен М.Әуезов атындағы Әдебиет және
өнер институты директорының орынбасары Г.Жұмасейітованың мақалалары
беріліпті. Елбасының бастамасымен дүниеге келген Мәдени мұраң
мемлекеттік бағдар-ламасы бойынша айтып өтетін нәрсе, ауқымы кең
шараның аясында шет мемлекеттерге мәдени археологиялық экспедициялар
жасалып, төл тарихымыз бен мәдениетімізге байланысты теңдесі жоқ
көптеген тарихи мұралар анықталып, зерттеліп, сұрыпталып, оның
көшірмелері түсіріліп елге жеткізілді. Тек ол ғана емес, әдебиет,
тарих, философия, археология, экономика тағы басқа жазба жәдігерлер мен
көне көмбелер түгенделіп, қыруар ғылыми еңбектер жазылды. Ең алдымен
Мәдени мұраң мемлекеттік бағдарламасы дер кезінде көтерілгенін атап
өту керек. Содан бері тиісті мемлекеттік мекемелер мен арнайы құрылған
қоғамдық кеңес жұмыс істеді. Сөз жоқ, халқымыздың рухани тарихи
материалдық мәдениетіне байланысты қыруар шаруа тындырылды. Біздің
институттың қызметкерлері де бірнеше рет шет елдерге сапарға шығып,
бұрын-соңды зерттелмеген және ғылыми айналымда белгісіз қалып келген
тарихи жазба деректемелер, тарихи этнографиялық материалдар мен
эпиграфиялық жазбалар, жаңадан ашылған археологиялық жәдігерліктерді
анықтап, сараптап, жүйелеп, оларға ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Мысалы, біздің Шығыстағы көршіміз Қытай Халық Республикасына екі рет
экспедиция ұйымдастырдық. Соның нәтижесінде халқымыздың тарихына
қатысты көптеген құнды дүниелер анықталды. Айтып өтейік: жалғыз Пекин
қаласындағы №1 Тарих мұрағаты мұражайында XVІІІ – XІX ғасырдағы қазақ
хандығына тікелей қатысы бар хатталған құжаттардың 3500-ден астам
түпнұсқасы бар екен. Оның ішінде көне манжур тілінде манжур жазуымен
хатталған құжаттар саны 3000 дана шамасында, көне ойрат тілінде ойратша
тотын монғолң жазуында хатталған 40-тан астам құжат, қытай тіліндегі
құжаттар саны 350-ден астам, ал шағатай тіл жазуындағы тарихи құжаттар
60-тан астам екендігі белгілі болды. Сондай-ақ, осы бағдарлама аясында
Монғолияда жүргізілген экспедиция барысында да талай құнды дүниелер
табылды. €здеріңізге белгілі, көне түрік дәуірінің бітіктастары мен
ескерткіштері ең көп шоғырланған Монғолияның өлкелері Бұлғын, Арханғай,
€вөрханғай, Төв аймақтары. Жалпы осы аймақтарда шоғырланған көне түрік
дәуірінің бітіктастары мен ескерткіштерінің көпшілігі далада алғаш
орнатылған орнында сол күйінде тұр. Сонымен қатар, байырғы түріктердің
ата қонысы саналатын Монғол Алтай тау жоталарындағы көне түрік
дәуірінің ескерткіштері жүйелі түрде арнайы зерттелмей келеді. Бұған
дейін Монғолия, Ресей, АҚШ, Жапония, тағы басқа елдердің ғалымдары
жартас петроглифтерді зерттеу барысында көне түрік дәуірінің бірнеше
кешендерін ғана зерделеген болатын. Демек, Монғол Алтай тауының
археологиялық, тарихи-этнографиялық, тағы басқа зерттеу-лерін одан әрі
жандандыру қажет.
Монғолияда жүргізілген археологиялық экспедиция барысында Күлтегін,
Білге қаған, Тұңықұқ, Күлічұр, Шивээт улаанң, Идэрң, Ел Етміш қаған,
Алтын Тамған Тархан, Онгин ескерткіш кешендері мен Таспар қаған, Чойр,
Тэс, Тариат, Долоодой, Тэвш сияқты бітіктастары, көптеген тасмүсіндері
мен археологиялық табылымдары егжей-тегжейлі тексеріліп,
археографиялық, полеографиялық мәтіндік зерттеулер жүргізілді. Ерекше
атап өтетін жайт, көне түрік мәтіндерінің эстампаждық көшірмелері
негізінде таңба әріптерінің күңгірт даулы тұстары тиянақты түрде
зерделенді.
Археогрвфиялық экспедиция Ұлан Батыр қаласы Монғолия ұлттық тарих
мұражайында сақтаулы тұрған түрік елінің бірегей тұлғасы Білге қағанның
алтын, тәжі, күміс, әшекей, асыл тастар барлығы 2800 дана зат
бұйымдардың фото, цифрлық суреттері түсірілді. Осындай экспедициялық
іссапармен шығыстанушы ғалымдрымыз Қырғызстанға, Ресейге, Түркияға,
тағы басқа елдерге барып, олардың архивтерінен, кітапханаларынан және
қолжазба қорларынан көптеген бұрын-соңды ғылыми ортаға мәлім емес тың
дүниелерді тауып, зерттеп, қолдан келгенше көшірмелерін алдырып, оларды
кітап қылып құрастырып жатыр. Кейбіреулерін атап өтейік. Қазақстан
тарихы туралы түркі деректемелерің, Қазақстан тарихы туралы қытай
деректемелерің, Қазақстан тарихы туралы монғол деректемелерің,
История Казахстана в русских источникахң, тағы басқалар.
Енді айтпағымыз, Мәдени мұраң бағдарламасының аясында атқарылған
бұдан басқа да жұмыстар аз емес. Бұл үлкен іске бастамашы болған
Елбасымызға алғыстан басқа айтарымыз жоқ. Алайда, осы іс-шараларды
жүзеге асыру барысында біздің көз жеткізгеніміз бұл мақсаттағы іс-шара
әлі шаш етектен. Ендігі жерде бұл істі осымен шектеп қоймай, ары қарай
ойдағыдай жүзеге асыра беру баршамызға үлкен сын дер едім. Ата-
бабаларымыздан мұра болып қалған Еуразиялық кеңістіктегі көшпелі
өркениеттің мұралық құндылықтарына бірден-бір бас көз болуы Қазақстан
Республикасы-ның Орталық Азия мемлекеттерінің көшбасшысы болу жолындағы
рухани стратегиялық қадамдардың бірі. Демек, атамұралардың ғылыми,
біліми әрі танымдық өрісін пәрменді түрде кеңейтудің, үздіксіз
насихаттаудың, ұрпақ аларлық құндылықтарды сақтай отырып, байырғы
болмыс тарихы сабағына асқан ыждањаттықпен қараудың міндеттері туындап
отыр дегіміз келеді. Мәдениет тек бүгінмен бітетін нәрсе емес. €ткен үш
жылмен де, керек болса он, жиырма, жүз жылмен де шектелмейді. Бұл
бағдарлама ұзақ мерзімді кең ауқымды шараның басы ғана. Сондықтан ол
міндетті түрде жалғасын табуы тиіс. Мемлекет басшысының қолдауымен
жүзеге асырылып отырған бұл бастама, сөз жоқ, арғы-бергі тарихта болып
көрмеген оқиға. Осының өзі мәдени мұраның мемлекетіміз бен халқымыз
қаншалықты зор маңызы бар екендігін айғақтаса керек. Қазақ әдебиетінің
тарихың он томдығында ұлттық әдебиет тарихы қазіргі заман талабына сай
қарастырлып, тұжырымдалған. Қазақ фольклоры ежелгі заман мен
көнетүркілік ортағасырлық мұраларын, Алтын Орда дәуірі мен хандық
тұсындағы жыраулардың мұраларын, XІX ғасыр мен XX ғасырдың Қазақстан
тәуелсіздігіне дейінгі кезеңін қамтитын көркем әдеби мұраларын қамтыған
бұл еңбекте қазақ әдебиетінің тарихы, алғаш рет жан-жақты қарастырылып,
әдебиеттің толық тарихы жаңаша зерттеліп сарапталған. Аталмыш
басылымда, XІX ғасырдағы Шортанбай, Мұрат, Шәңгерей, шығармашылығы мен
XX ғасыр басындағы Алаш әдебиеті тарихи жаңа деректер мен талдаулар
арқылы лайықты бағаланған. Мұнда эстетикалық талғамға сай көркем сөздің
даму эволюциясына қарап қазақ әдебиеті өзінің даму жолында Абайға
дейінгі дәуір (ежелгі және орта ғасыр кезеңі), Абай дәуіріндегі әдебиет
(жаңа заман), Абайдан кейінгі әдебиет (бүгінгі кезең) деп үш үлкен
дәуірге бөлініп, жіктелген. Айтып өтетін нәрсе, Қазақстан әдебиетінің
тарихың өткен ғасырдың алпысыншы жылдары алты том болып жарық көрген
болатын. Қазақ әдебиеті тарихы он томдығы іргелі ғылыми еңбек. Бұл
еңбектегі отандық әдебиет тарихы қазіргі оқулықтар мен оқу
құралдарындағы пайымдарды жаңалауға септігін тигізіп, ғылыми
зерттеулерге бағыт- бағдар беретіндігі хақ. Он томдық өзінің
тарихилығымен қоса, әлемдік әдебиет пен ішкі ұлттық көркем ойдың
дамуына да мол ықпалын тигізері анық [8].
Мәдени мұраң атты айдармен берілген бұл мақала өте сауатты,
мазмұнды және тиянақты жазылған. Көптеген мысалдар, деректер
пайдаланылған, тек фактіге сүйенген. Жанры жағынан ғылыми мақалаға
жататын бұл материалда көптеген пайдалы кеңестер мен қазақтың өткені
мен бүгінін танытатын Мәдени мұраң бағдарламасы жайлы кеңінен,
толыққанды жазылған. Келешекте 2007-2009 жылдарға созылған мерзімде
атқарылатын игі шаруалардан, атап айтар болсақ: үш томдық Қазақ
өнерінің тарихың атты басылымның жобасы әзірленіп жатқандығынан, VІ-ІX
ғасырлардағы жазба жәдігерлер, X-XІІ ғасырлардағы түркі әдеби жазба
ескерткіштері мен XІІІ-XІV ғасырларда өмір сүрген көрнекті түркі
ақындарының шығармалары енетін Әдеби жәдігерлерң атты көптомдық
басылым дайындалатындығы жайлы ақпараттар алуға болады.
Баспасөз зерттеушісі, профессор Т. Қожекеевтің Таңдамалы
шығарамларң атты еңбегінде мақала жанрына мынадай анықтама берілген
екен: Басылымдардың идеялық-саяси деңгейін аңғартатын жүйелі пікір
қозғау, күн тәртібіне мәселе қойып, саяси жағынан қарастыру, талдау,
аргументтер келіре отырып факті деректермен дәлелдеу баспасөз жанрының
мақала түрі боладың [9].
Соңғы уақыттарда Қазақ әдебиетің басылымы бетінде сұхбат
жанрындағы материалдарға көбірек орын беріліпті. Т. С. Амандосов, Ш.
Елеукенов, Т. Ыдырысов, Т. Қожекеев сияқты зерттеушілердің авторлық
етуімен жарық көрген Газет жанрларың атты еңбекте: Сұхбат көбіне
елеулі оқиға, құбылысқа айрықша мән беріліп, сол фактіні, құбылысты
ішінде болған не араласқан беделді адамдар арқылы қалың бұқараға
білдіру, журналистің белгілі бір адаммен не қоғам қайраткерімен
әлеуметтік мәні зор баспасөзге жариялауға тұрарлық мәселлерден әңгіме
шертуің,– делінген [10].
Болашағымыздың баянды болуы мәдениетімізге байланыстың деген
тақырыпта журналист Болат Шарахымбай Мәдени мұраң мемлекеттік
бағдарламасы бойынша құрылған Қоғамдық Кеңес төрағасының орынбасары, Ә.
Марғұлан атындағы Археология және этнография институтының директоры,
академик Карл Байбаковпен сұхбаттасқан екен. Сұхбат барысында еліміздің
мәдени-рухани өмірінде бұрын-соңды болып көрмеген мән-маңызы айрықша
ауқымды шараны жүзеге асыру мерзімі ресми түрде аяқталды. Осы уақыт
аралығында не тындырылды? Нені аяқтап үлгере алмадық? Халқымыздың өзін-
өзі тануға деген құлшынысының жарқын айғағындай бұл істің қандай
тағылымдары болды? Келешекте нені ескеруге тиіспіз деген сияқты тақырып
төңірегінде әңгіме өріс алған
– Карл Молдахметұлы, сіздің есіміңіз Қазақстан мен Орта Азияның
ортағасырлық археология саласының ең ірі зерттеушісі ретінде белгілі.
Көрнекті мәдениеттанушы ғалымсыз. Ендеше айтыңызшы, ең алдымен қай
елдің мәдениетін сақтауымыз керек?- деген сұраққа ғалым былай деп
жауап береді:
– Түптеп келгенде мәдениет туралы көп айтуға болады. Мә-дениеттің
саласы сан тарау: ол – тарих, ол – археология, ол - жазба құжаттар, ол
- көне әдеби мұралар, ақыр аяғы ол – болмыс, тіл, дін, менталитет.
Мәдени мұраң бағдарламасы тек археология саласыда ғана емес, фольклор,
тарих, әдебиет, философия, экономикада да қыруар еңбектер бір жүйеге
түсірілді. Қаншама ғылыми еңбектер жазылды. Ғалымдар Қазақстан жерінде
бірнеше ортағасырлық қалаларды ашты. Мысалы, Жетісу өңіріндегі Қойлық
қаласы, Алматының дәл іргесіндегі Талғардың орнындағы ежелгі Талхир
шањары. Талас мәдени ескерткішіне жататын Ақыртас Сарай құрылыысы,
Арқадағы – Бозық қаласы, Орал қаласының түбінен екі қаланы таптық.
Осының ішінде Ақыртас – Сарай құрылысы VІІІ ғасырдың бірінші жартысында
салынғаны дәлелденіп отыр.
Археология – ғылымдардың атасы деп бағаланатыны да сол себептен.
€ткен тарихын, ата-бабалардың кім болғанын, немен тыныстап, қалай өмір
сүргенін кімнің білгісі келмесін. Осы тұрғыдан келгенде, әсіресе,
қазақтардың өзінің өткенін білуге деген қызығушылығы аса жоғары екенін
жасыра алмайды. Белгілі бір қаланың жас ұзақтығын анықтау осы жердегі
өркениеттің артықшылықтарын анықтауға, зерттеуге мүмкіндік береді.
Мысалы, В.Храпунов мырза әкім болып тұрғанда Алматы қаласының жасы 150-
де деген күлкілі ақпарат таратып, пікір қалыптастырып, тіпті тойламақ
та болғаны бар. Бұл қауіпті ақпаратты кімнің таратқанын білмеймін,
алайда бір топ ғалымдар бірігіп ол пікірдің біздің байырғы тарихамызға
көлеңкесін түсіре алмайтындығын дәлелдеп, қорғана бастады. Сөйтіп,
Алматы қаласының тарихы мың жылдан асатыны дәлелденді. Дерекпен айтсақ,
Алматы қаласының дәл қолтығының астынан, анығырағы Талғар бағытына
қараған тұста өте жақсы сақталған ортағасырлық Талхир қаласының орны
табылды. Анықталғандай, биік қоршаулармен қоршалған бірнеше мұнаралары
сап түзеген бекініс бір-бірімен төрт үлкен көшемен қиылысады. Әр
махаллада жеті-сегіз үйден салынған. Қалада мешіт, монша жұмыс істеген.
Бір таң қаларлығы, араб жазуларымен бірге, руника жазбалары да
кездеседі. Руника жазулары дегеніміз – ежелгі түркі жазуы. Міне, дәл
Алматының іргесінде орналасқан ортағасырлық қаланың X-XІ ғасырдағы
келбеті осындай. Алматы қаласының іргесі дәл осы кезде қаланған.
Шығысында Қытай, Батысында Еуропа, Оңтүстігінде Азиямен жалғастыратын
тозғыз жолдың торабындағы түйінді жер – Ұлы Жібек Жолы жатты. Ол
уақыттарда бүгінгі Жетісу өңірін қарлұқтар мекендеп, олар қараханидтер
қағанатының құрамына кіретін еді. Алматы сол Қараханидтер мемлекетінің
ең іргелі қалаларының бірі, әрі халықаралық маңызы бар саяси орталық
болған.
Сұхбат беруші: – Мәдени мұраң бағдарламасы бізге не берді? Енді не
істеу керек?ң– деген сұраққа:
– Ең алдымен, бұл бағдарлама халқымыздың сана-сезімін оятуды
тездетті, жүрегінде мақтаныш сезімін ұялатты дер едім. €з басым өткенін
ұмытқанның болашағы жарқын болады деп ойламаймын. Бағдарламаның басты
мақсаты халқымыздың кім екенін, қайдан шығып, қайда бет алғанын тану,
өткенімізді зерттеу арқылы адамзат өркениетіне ұлтымыздың қосқан үлесін
анықтау болатын. Ол үшін алдымен өзімізді өзіміз танып, білуіміз қажет
еді. €зімізді зерттеп, білу арқылы өшкенді қайта жандырып, тауып, қолда
барды жұртқа насихаттап, ата-бабамыздың кім болғанын жањанға мойындату
еді. Мақсат орындалған сияқты. Нәтижесі өте жақсы. Алайда, Елбасының
тікелей ұсынысымен басталған игілікіті іс осымен аяқталмауы керек.
Бұған болашақта атқарылар кең ауқымды шараның бастамасы деп қараған
жөн. €йткені, адамзат тарихында жасалған құндылықтарды үлкен мұхитқа
баласақ, сол мұхиттіңң ішінен бүгінгі дамуымызға тікелей септігін
тигізетін інжу-маржандарымызды сүзіп, қауышып жатқан халқымыздың өзін
танып-білуге деген құштарлығы артпаса, әлі басылған жоқң,– деп жауап
береді [11].
Басқа жанр түрлеріне қарағанда газет жанрларының бірі – сұхбаттың
тиімді тұсы екі-үш сауал қою арқылы барлық ақпаратты алуымызға болады,
сол сияқты журналист Б. Шарахымбай да Мәдени мұраң бағдарламасы
жайында егжей-тегжейлі мәліметтерді ала білген. Аталған материал орынды
сұраққа орынды жауап берілуімен ерекшеленеді және журналистің қойған
сұрақтарын жауапсыз қалдырмай әрі дұрыс жауап беруге тырысқан К.
Молдахметұлы да білімділігімен, тілінің жатықтылығымен танылып түсіп
отыр. Әрине, тәжірибелі, көзі ашық, көкірегі ояу осындай
азаматтарымыздың еліміздің ертеңі үшін тигізер үлесі зор.
Қоғамдық Кеңестің кеңейтілген отырысында Елбасы Нұрсұлтан
Назарбаев: Біз елдіктің бір ісін, бір болғанда да ірі ісін
қорытындылап отырмызң,– деген болатын. Сол сияқты болашаққа жол ашар
Мәдени мұраң аясының тағы да барынша кеңейе түсуі және еліміздің өткен
тарихын жаңғырту мәселелері қазақ азаматтарының қай-қайсысын болса да
толғандырмай қоймайды. Сондықан да жалғасын табуға тиісті осы
бағдарламаның ұзақ жасауына тілектеспіз.
Мәдени мұра ң бағдарламасы қабылданғалы, яғни 2004 жылдан бастап
Қазақ әдебиетің газетінің бетінде Мәдени мұраң атты тұрақты айдар
жүргізіліп отырған. Аталмыш айдардан көптеген қазақ тарихына байланысты
дүниелерді тұрақты түрде кездестіруге болады. Байқап отырсақ, тарих
тақырыбына қалам тербеген тарихшылар екен және жанрлары жағынан
проблемалық мақалалар көп кездеседі. Мысалға алатын болсақ, бағдарлама
қабылданған жылдың ақпан айында Тарихи қайнарларға тартқан жолң атты
мақала жарық көрген. Материалдың авторы Құлтөлеу Мұқашұлы орынды
проблеманы көтере білген. Мәселенің проблемалылығын мақаланың мына
тұсынан байқауға болады: Елімізге қайтарылып келген мұралардың
қаншалықты зерттеліп жатқандығын айта келіп, 2001 жылы Мұстафа Шоқайдың
құнды еңбектерін елге алып келдік. Оны Елбасының өзі жұртшылыққа
көрсетіп, құттықтады. Арада екі жыл уақыт өткеннен кейін сол мұраларды
зерттеумен айналысып жатқан кім бар деп сұрастырсақ, оған тіпті, бірде-
бір адам жоламапты да. Біз анау елде інжу-маржан мұраларымыз кетті,
мына мемлекеттің қолында керемет туындыларымыз қалып барады деп ойбай
салуға жақсымыз.
Ал, қолда барда алтынның қадірі жоқң демекші, келген дүниеге
қызығып қарағымыз жоқ. Небір асыл жәдігерлердің құны сөйтіп жоғалады да
кетеді. Сол сияқты кей мамандар бүгінге дейін ең ежелгі әдеби мұра
ретінде Күлтегінң мен Білге Қағанң ескерткіштерінің мәтіндерін ғана
қарастырумен шектеліп қалғанымыздай, археология, тарих, этнография,
фольклористика, өнертану секілді көптеген салалардың бірінде өрістері
тым тарылып кеткен. Зерттеу жұмыстарын тек қазақ руханиятымен шектеуге
болмайды, табылған жәдігерлері-мізді әлемдік кеңістік мұраларымен,
көршілес елдер тарихымен салғастыра сараласақ өз өзімізбен тұйықталмай
өзгенің де жетістік-терін көкірек көзінен өткізе білсек игі болар
еді...ң дегенді айтады [12]. Мұнда Қ. Мұқашұлының айтар ойы белгілі,
яғни елдегі жәдігерлерді және тағы да елге жеткізілуге тиісті
құндылықтарды өзіміз де қарап жатпай зерттеп, жан-жақты зерделуді
көздейік дейді. Мақала проблемалық сарында жазылған, өйткені баспасөз
зерттеушісі Қоже-кеев проблемалық мақала – шешуді, тексеруді,
зерттеуді талап ететін күрделі жанрң,– деп өзінің зерттеу еңбектерінің
бірінде айтып өткен [13].
Қожекеевтің осы пікіріне сай келетін тағы материал сол жылдың мамыр
айында жарық көріпті. €нерімен дүйім жұртты тәнті еткен ұлы сазгер
Нұрғиса Тілендиевтің мұражайы неге жоқ?ң деген өзекті тақырыпта Орысбай
Әбділдәұлы келелі проблема көтереді.
– Сен Нұрғисаның мұражайына бардың ба? – деп сұрады сонау
түпкірдегі алыс ауылдан ақындар айтысына арнайы келген бір жанкүйер
жанындағы әріптесіне Республика сарайының төрінде отырып. – Соған менің
жолым бір түспей-ақ қойды. Бүгін осында қонып, ертең соны барып
армансыз бір араласам ба?
Серіктесі оған таңырқай қарады да.
– Ұят болса да айтайын. Нұрағаңның әлі мұражайы жоқ,– деді басын
шайқап.
– Ой, сұмдық-ай, ұлы композитор көз жұмғалы да бес жылдан асты, әлі
күнге көпшілік кіріп-шығатын арнайы орын жасалмағаны несі! Аруағыңнан
айналайын арқалы адамның сыңғырлаған әндерімен, күмбірлеген күйлерімен
оянатын ойлы азаматтар мұражайды қалай ғана қолға алмай жүр екен ә!..ң
[14]. Мақала Әбділдәұлының өзге екі адамның әңгімесін естуінен туындап
отыр, тек әңгіме емес, күн тәртібіндегі өзекті мәселе. Қазақ тарихында
орны бөлек, ғибратты ғұмыр кешкен, өмірі өнер боп өткен Қазақстанның,
Кеңес одағының халық әртісі, Халық Қањарманы, дарабоз домбырашы,
теңдессіз тарланбоз композитордың туған Отаны алдын-дағы қалтқысыз
қызметі қалың жұртқа құран сүрелеріндей мәлім емес пе? Осындай азаматты
еңбектеген баладан еңкейген шалға дейін таниды десек артық
айтпағандығымыз шығар. Сондықтан да болашақ-тың еншісіндегі істердің
бірінде Нұрғиса ағамызға мұражай тұрғызы-лып жатса, онда ол
қањарманымыздың шеберлігіне бас игендігіміз болар еді.
Көне үнді сөзінде, Жазуды ойлап тапқан адамның жаны жұмақтаң деген
ата сөзі бар екен. Осыған орайлас Қазақ әдебиетің газетінде Жазу
тарихынан бірнеше көрінісң атты тақырыпта Әмірхан Балқыбектің мақаласы
2004 жылдың маусым айында жарық көріпті. Сақ жазуы немесе сыры бар
сыйлықң материалымен де танысып шықтым. Әмірхан оқиғаның жазу тарихына
қатысы бар болғандықтан тарих атасы Геродот қағазға түсіріп қалдырған
осы оқиғаның қысқаша мазмұнына тоқтала кетеді:
Парсы патшасы Дарийдің әлемді билегісі келді. Қысқа уақытта
төңірегін түгел қол астына қаратқасын айбыны асқан әмірші енді, шығысқа
сақтар еліне бағыт алған. Салмағынан жер қайысар қалың қол күн демей,
түн демей тау-тастан төте жол салып, өзендерден асау ағысын ауыздықтап
бөгелмей өтіп келеді. Даңққұмар патша бастаған әскер, міне, сақтар
елінің шетіне де ілікті. Бірақ сақтар көрінер емес. Мидай шыжыған кең
далада көкжиекті көлегейлеп сағым ғана ойнайды. Бір күн, екі күн, үш
күн. Тағы аң, ұшқан құс, көшкен елдің жұрты болмаса емге бір сақ
кездессейші... Сақ атаулы бейне бір жер астына сіңіп не көкке ұшып
кеткендей жым-жылас. Ілінісер қара таппаған қалың қол да, жаулар жұрт
ұшырыстырмаған асқақ арман патша да енді шаршай бастады. Көкке бұларды
мазақ қылғандай күн ғана көрінеді. Кең даланы текке кезіп митыққан
қалың қолға дамылдауға рұқсат етілген бір тұста ғана сақтар ақыры
төбесін көрсеткендей болды-ау. Бірақ бұларға қарсы шабатын қалың қол
да, немесе оның алдыңғы барлаушы отрядтары да емес, бар болғаны жетер
жеріне асыққан бейбіт жолаушыға келіңкірейтін жалғыз ғана сақ еді. Ол
Дарийге сақ патшасының сәлем сыйлығын жеткізуге келіпті. Ішінде құсы,
тышқан мен бақасы, бес жебесі бар сыйлықты көргенде бүкіл парсы біткен
таң қалды. Даңққұмар Дарий болса айран-асыр.
Бұл сыйлық неге меңзейді?
Сақ қарасы көз жетер жерден жоғалғанда парсылар кеңесуге отырды.
Алдымен сөз кезегін қиялын шартарапқа жүгіртіп үлгерген Дарий алды:
– Құс ұшқан аспанымыз да, тышқан асты мен үстін мекен еткен жеріміз
де, балығы тулап, бақасы бақылдаған өзен-суымыз да, ақыр соңғы бес жебе
іспетті ерлік айбынымыз да сіздің құзырыңызға бағынулы болады деп тұр-
ау мына сақтар деді ол. Бұл пайыммен басқа парсылар да келіскен сыңай
танытты. Тек әрдайым тәуелсіз ой пікірімен танылып жүрген кеңесші
Гобрий ғана бұл сыйлықтың мағынасын өзгеше түсінгендігін, патша рұқсат
етсе айтуға бейілді екендігін аңғартқан. Патша оған сөйлеуге мүмкіндік
беретіндігін аңғартқанда, ол ауыр ойдан теңселген жандай тамағын бір
қырнап алды да көсіліп кетті:
– Сақтар бізге өз шартарын жеткізіп отыр. Бейбіт келіп, бейбіт
кетпесеңдер, аспанда құс болып ұшсаңдар да, жер астына тышқан болып жер
сауғалап кірсеңдер де, бақа болып батпаққа қашып суды паналасаңдар да
сендерді жебелеріміз құтқармайды деген сыңайлы бұл сақтар. €лігіміз сақ
жерінде көмусіз қалмай тұрған кезде ат басын кері тартқанымыз дұрас-
ау. Бұл сыйлықтың сырын мен осылай түсіндім.
Бірақ соңғы түйін Дарийдің сөзі болды.
Осынша күн бетпе-бет келіп соғысудан қашқақтап жүрген сақтардан
қорқуымыз, өз көлеңкемізден үріккенмен бірдей емес пе? Сайланып келген
екенбіз, тайсалмай шайқасқа кіруіміз керек!– деді ол. Оқиғаның бұдан
кейінгі даму барысы Горбийдің сұңғыла көреген екендігін аңғартты.
Сақтар өз еліне өңмеңдеп келген парсыларды қынадай қылып турады, қан
жоса етіп қырды. Сақтардан келген хатты дұрыс түсініп оқи алмауы Дарий
патшаның өзінің де түбіне жеттің.
Міне, біздің ата бабаларымыздың өз жазуы болды ма деген сауалға
жауап беретін алғашқы тарихи деректердің бірі бабала-рымыздың ақындығы
мен батырлығынан хабар беретін осындай оқиғадан сыр шертеді.
Сөз арасында айта кетейік, бүгін біз жақсы білетін дыбыстық жазу
бір күнде пайда бола қойған жоқ. Алғашқы жазулар сурет түрінде көрініс
тапса, кейін ол бір таңба – бір ұғым, бір таңба – бір сөз, бір таңба –
бір буын, бір таңба – бір дыбыс секілді жолдарынан өтті. Біздіңше,
жоғарыдағы сақтар Дарий паршаға жолдаған тұспал хат осылардың
алдыңғысына, сурет немесе зат арқылы ойларын жеткізуге тырысатын жазу
үлгісіне жатады. Әрине, бұл сақтар да бұдан көрі жетілдірілген қандайда
бір жазу үлгісі болмады деген сөз емес. Ал олардың заңды мұрагер
іспетті түркілердің өз жазуы болғандығы бүгінде әлем мойындаған
ақиқатң,– деп өз сөзін аяқтайды [15]. Шындығында да, адамның санасы,
қоғаммен байланыс дами бастаған кезде ақпарат алмасу өте қажет шаруа
болды. Ал, ол жазу-сызусыз жүзеге аса қоймайтындығы бәрімізге де мәлім
және жазудың қашан пайда болғандығы бүгінгі күні де сөз таластырарлық
мәселеге айналып отыр. Сондықтан Әмірханның аталмыш мақаласына толықтай
қосылуға балады.
Мәдени мұраң айдарымен берілген тағы да бір өзекті тарихи тақырып
– Тарихи суреттер тағдыры толғантадың. Фотожурналист, Қазақстан
Журналистер одағы сыйлығының екі мәрте лауреаты Сайлау Пернебаев
Қазақстан Жазушылар одағының мүшелеріне ашық хат жолдаған екен.
Қымбатты қаламгерлер! Менің есімім мен еңбегімді бәріңіз де жақсы
білесіздер. Қырық жылдай уақыт бойы өздеріңіздің орталарыңызда ойнап-
күліп, қызмет етіп саналы ғұмыр кешіп келе жатқаным баршаңызға мәлім.
Сондықтан да өздеріңізге аманат тілек ретінде ашық хат жолдап отырмын,–
деп сөзін бастай келе, – осыдан он шақты жыл бұрын халқымыздың сүйікті
жазушысы Оралхан Бөкей Қазақ әдебиетің газеті редакторының орынбасары
болып тұрған кезде Сайлау Пернебаевтың фотолабараториясы Њәм
жазушылардың фотоархиві болуы тиісң дегендей ұсыныспен сол кездегі
Жазушылар одағы басқармасының бірінші хатшысы Қалдар-бек Найманбаевқа
қолқа салып, Жазушылар одағы ғимаратының екінші қабатындағы кішкентай
бір бөлмені (шынын айтсақ, әжетхана болатын) фотолабаратория етіп
алуыма көмектескен еді. Бұл кабинетті балаларымның аузынан жырып,
мардымсыз жалақым мен қаламақымның бір бөлігін жұмсап жүріп, өз
қаржыммен жабдықтап алған болатынмын. Бұл кабинетте менің қырық жылдай
жинаған жүз мыңдай фотосуреттер мен фотопленкаларым сақталып келді.
Олардың арасында Сабит пен Ғабит, Ғабиден бастап, Ғафу, Сырбай,
Сағиларға дейін, Жұмекең мен Мұқағалидан бастап, Төлеген, Жұматай,
Кеңшіліктерге дейін қазіргі Жазушылар одағындағы басқарма басшылары
болып отырған Нұрлан, Талаптан, Беріктен бастап, Нұрлан Мәукенұлы мен
Маралтайларға дейін қаншама қызықты, оқиғалы сәтті түсірілген суреттер
бар десеңізші! Сондай-ақ, Серке, Шәкен, Елубай, Қалибектерден, бастап
әйгілі әншілер Розаларға дейін өнер адамдарының және Д.Қонаев,
Ә.Марғұлан А.Машани секілді ұлы тұлғалардың әр қырынан түсіріріген
фотобейнелері де аз емес. Тұңғыш Президентіміз Н.Назарбаевтың алғашқы
Президенттік ант қабылдауымен қаламгерлердің ортасында болған сәттері,
өзге де қайраткерлер мен депутаттардың алуан түрлі суреттері тартылған
фотопленкалар өз алдына бір төбе.
Осындай аса құнды тарихи фототуындылар өзіммен бірге өшіп кетпей,
жаман айпай жақсы жоқ, мәңгі жасайтын пенде жоқ, мен олай-бұлай,
бақилық болып кетсем, осынау аса құнды, тарихи суреттер өзіммен бірге о
дұниеге кете бара ма деген өкініш өзегімді өрттейді. Әттең, Жазушылар
одағы ғимаратының бір бөлмесі жазушылардың мұражайы болса, енді бір
шағын бөлмесі фототуындыларды талапқа сай сақтай алатындай архив болса
деп армандайтынмын. Енді бұл арманымнан мүлде күдер үзгендеймін.
Құрметті қаламгер! Бүкіл өміріңізді, денсаулықтарыңызды сарп етіп
жазған кітаптарыңызды болашақ ұрпаққа жеткізбей, жойып жіберудің
әрекетін жасап жатса, Сіздер не істер едіңіздер?! Ал халқымызға рухани
азық берген ақын-жазушылар мен өзге де айтулы тұлғалардың асыл
бейнелері бедерленген суреттер де жойылып кетпей, болашақ ұрпағымыздың
игілгі болатындай ескерткішке айналуын сіздердің бәріңіз де
қолдайтындарыңыз күмәнсіз. Міне сондықтанда өздеріңізден бұл мәселенің
оңды шешім табуына көмектесулеріңізді сұраймын. Нақты айтқанда,
Жазушылар одағы басшыларынан фотосуреттер сақталған және менің
фотолабараториям болған осынау шағын бөлмені немесе техникалық талапқа
сай өзге бір қолайлы орынды маған алып беруге үн қосуларыңызды
өтінемін. Бұл менің ғана емес, өздері бақилық болып, көз алдымыздан
кетсе де, фотобейнелері ескерткіш болып менің архивімде қалған айтулы
тұлғалардың да аманаты деп түсінемінң [16]. Осындай ұсыныспен ойын
аяқтаған екен. Бір халық өзінің тарихын білмесе, бір ел өзінің тарихын
жоғалтса, оның артынша өзі де жоғалуға ыңғайлы болып тұрадың. €з
тарихыңды білсең жоғалмас жолда жүресіңң,– дегенді меңзеп тұрған
Бауыржан Момышұлының осы бір пікірі Сайлау Пернебаевтің де пікірімен
сай келгендей. Қолдағы алтындай құнды дүниелерді сақтауға қазақ жерінен
орын табылса, нұр үстіне нұр болар еді. Әрине, құнын жоғалтпас тарихи
құндылықтардың көптігіне ешкім сөз таластыра алмайды, сондықтан біздей
жастарға және артта өсіп келе жатқан өскеншектерге құнарлы зат болатын
шежірелердің жоқ болмай сақталғаны дұрыс-ақ.
Мәдени мұраң бағдарламасының өзі көптеген проблемалардың шешу жолы
ретінде қабылданғандықтан ба екен, әйтеуір осы орайлас тарихи
мақалалардың көбісі проблемалық сарында жазылғандығын байқауға болады.
Сол сияқты Пернебаев мырзаның да айтар ойы проблеманың алдын алу,
болдырмау жолында жазылған. Тари-хымыздың тірегі еді ғойң атты
Қазреставрацияң республикалық мемлекеттік кәсіпорынның директоры Қанат
Тұяқбаевтың мақаласы да осы орайдағы дүние: Тарихымызды сақ дәуірінен
бастағанымыз-бен, олардың тілін, ділін, дінін зеріттеуде артта қалып
қойғанымыз, сарматтар, савроматтар, кангюлер, ғұндар, түркілердің
рухани жайлы тек шетелдік жылнамашылардың еңбектерін үзіп-жұлып
хабардар болуымыз, архиологиялық материялдық табыстармен ғана шектелуі-
міз қынжылтады.
Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау және пайдалануң заңы
қабылданғанымен, оны іске асыратын арнайы ұжымның (Жергілікті
ескерткіштерді қорғау қоғамы) болмуы себепті көптеген тас қорғандар мен
ортағасырлық қала орындардың бұзылуына әкеп соғып жатыр. Жер бөліп беру
ісі аса өрескел заң бұзушылықтарға алып баруда, жергілікті әкімдер мен
жер инспекциялары бөлінетін жердегі тарихи ескерткіштердің қорғау
аймақтарын сақтамай, егістікке беріп, тіпті, көне қалалар орнының
үстіне жол салып, тұрғын үй тұрғызуда да рұқсат жайлы фактілер
анықталуда. Түркістан ауданындағы Әбдіәл, Мәлік, Иқан, Қарнақ, Құшата,
Ақан тұма, Төрткүлы Бабай, Айнакөл, Ораңғай және т.б. қалалардың мәдени
қабаттары осылай бұзылуда.
Сондықтан, біз жасамасақ, бүгін аға ұрпақтың басына түскен күн
ертең біздің де басымызға түсіп, келер ұрпақтың бізді де айт-пайтыны
анық. Жаңа заманның мәдениеті мен өркениеті ескінің қирандысында емес,
оның табыстарының негізінде сабақтаса жалғасуы тиіс. Кеңес дәуірінде де
сол заманның қоғамдық құрылы-сын, күресін, мәдениетін, шығармашылығына
арқау еткен әлемге танымал мәдениет және қоғам қайраткерлерлеріміздің
болғанында ұмытпауымыз керек. Бізге М. Әуезов, С. Сейфулин,С. Мұқанов
қалай қымбат болса, келер ұрпаққа да сол дәреже де олардың қымбат
болған ләзім.
Бұл орайда, Үндістан, Египет, Түркия елдерінен үлгі алуға болар
еді. Мұндағы еңкейген кәріден бес жасар балаға дейін тарихи
ескерткіштердің ел мақтанышы, рухани азығы, мемлекет байлығы, ертеңгі
өзі жейтін нанды табатын құралы екендігін әбден түсінген. Сондықтан
олар кез келген туристке барынша кішіпейіл, қызмет етуге құмбыл болып
тұрады. Жас ұрпақты осылайша тәрбиелеуді жолға қоймай, қазіргі ұрпақтың
тарихи, мәдени ескерткіштерді аялап, сақтап, келешекке жеткізуі тиіс
екендігін санасына құймай, біздің ескерткіштеріміздің кірпішін
теберікң деп алып кету, қабырғасына өз атын жазып қою, топырағын қазып
алып, егістікке құрылысқа пайдалану, үстіне жол салу, үй тұрғызу, бақша
егу, мал жаю сияқты келеңсіз оқиғалар тоқтамақ емес.
Соңғы кедерде елімізде Қазақстан мәдени мұраларын сақтап қалуға
қатысты бұрын-соңды болмаған көптеген келелі жұмыстар атқарылып жатқаны
белгілі. Дегенмен осы уақытқа дейін қордаланған, ауқымын айтып болмас
істер әлі алдымызда тұрң [17]. Міне, бұл мақаланың да өзекті мәселесі
сол, адамдар қолда барда алтынның қадірі жоқ дегеннің кебін келтіріп,
тарихи ескерткіштерді сыйлап аялаудың орнына керісінше үстін басып,
шимай-шатпақ жазулар жазып тастаумен көрініп жүр. Жүрегіңді қынжылтатын
осындай істердің тиылуын көздеген проблемалық мақала тақырыбына сай өте
мәнді жазылғандығымен ерекшеленеді. Сондай-ақ, есімі Арқа дала-сына
кеңінен мәлім, елді ұлтжандыққа, ауызбіршілікке шақырған, өткір
сарказмға толы өлеңдерімен елге тізесі батқан атқамінерлерді аяусыз
шенеген, Нұрлы Ғайымң, Шањар Бануң, Әбу Шањман хикаясың, Хасеннің
өлімің, хиссалары мен Ерназар Бекетң тарихи дастаны, таға басқа
еңбектердің авторы Дия қажы Ахметұлы жайында Абадан, яки бір
кескіндеменің сырың деген тақырыптағы ҚР мәдениет қайраткері, М.
Қабанбай атындағы сыйлықтың лауреаты Төрехан Майбастың мақаласын [18],
фольклортанушы Берік Жүсіповтің Тұрмағамбет шайыр жырлаған Шањнамаң
атты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz