Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында тәтті бұрыш дақылын өсіру
КІРІСПЕ
Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтаулар мен терминдерге ережелік сілтемелер
1 Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиетке шолу
1.1 Зерттеу нысаны болып табылатын тәтті бұрыштың морфологиялық сипаттамасы
1.2 Тәтті бұрыштың шыққан жері және маңыздылығы
1.3 Тәтті бұрыштың биологиялық ерекшеліктері мен тыңайтқыштары
1.4 Бұрышты өсірудің көшетсіз және көшеттік әдістері
1.5 Тәтті бұрыштың сорттары
1.6 Тәтті бұрышты суару
2 Зерттеу ауданы мен аймағындағы табиғи.климаттық жағдайлары
2.1 Аймақтың ауа.райы ерекшеліктері
2.2 Топырақ сипаттамасы
2.3 Табиғи өсімдік жамылғысы және гидрографиясы
3 Зерттеу бағдарламасы мен әдістемесі
3.1 Тәжірибе нобайларының бағдарламасы
3.2 Зерттеулерді жүргізу жағдайлары
3.3 Экспериментальды мәліметтер жинауға қажетті әдістемелер
4 Зерттеу нәтижелері
4.1 Бұрыш өніміне тыңайтқыштардың әсері
4.2 Булыжайға тұқым себу және ашық жерге көшет отырғызу мерзімдері
4.3 Тәтті бұрышты көшетсіз және көшеттік әдіспен өсірудің тиімділігі
4.4 Бұрыш өнімділігіне суарудың әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтаулар мен терминдерге ережелік сілтемелер
1 Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиетке шолу
1.1 Зерттеу нысаны болып табылатын тәтті бұрыштың морфологиялық сипаттамасы
1.2 Тәтті бұрыштың шыққан жері және маңыздылығы
1.3 Тәтті бұрыштың биологиялық ерекшеліктері мен тыңайтқыштары
1.4 Бұрышты өсірудің көшетсіз және көшеттік әдістері
1.5 Тәтті бұрыштың сорттары
1.6 Тәтті бұрышты суару
2 Зерттеу ауданы мен аймағындағы табиғи.климаттық жағдайлары
2.1 Аймақтың ауа.райы ерекшеліктері
2.2 Топырақ сипаттамасы
2.3 Табиғи өсімдік жамылғысы және гидрографиясы
3 Зерттеу бағдарламасы мен әдістемесі
3.1 Тәжірибе нобайларының бағдарламасы
3.2 Зерттеулерді жүргізу жағдайлары
3.3 Экспериментальды мәліметтер жинауға қажетті әдістемелер
4 Зерттеу нәтижелері
4.1 Бұрыш өніміне тыңайтқыштардың әсері
4.2 Булыжайға тұқым себу және ашық жерге көшет отырғызу мерзімдері
4.3 Тәтті бұрышты көшетсіз және көшеттік әдіспен өсірудің тиімділігі
4.4 Бұрыш өнімділігіне суарудың әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Тақырыптық өзектілігі. Қазақстанның аграрлық саласы қатаң дағдарыстан өту кезеңінде бұрынғы жүйені талан-таражға түсіре отырып жаңа нарықтық қатынастар түзді және соңғы 2-3 жылда тұрақтана бастады. Жеке шаруашылықтары және олардың құрылымдары барған сайын нығая түсуде. Бұған Қазақстандағы баға саясатының ауылдықтар үшін қолайлылығы себеп болды. Сонымен бірге кездейсоқ жер қожайындары өздерінің орнын ауылшаруашылығын түсінетін нағыз шын берілгендерге босатуда.
Қазіргі кезде қабылданған жер туралы заңды жеке мақсаттар үшін, әсіресе ірі жер пайдаланушылар үшін, мүдделеріне пайдалануға жол бермеу керек. Керісінше Қазақстан халқының пайдасына шешілуі тиіс. Бұл тұрғыда жер туралы заң оң нәтижелерін беруде. Мысалы, 2001 жылы ішкі өнім жиынтығы 8,7% құраса, ол 56%-ға көбейіп 2004 жылы 13,6% құрады. Қазіргі кезде сауда ашық экономика жағдайымен әлемдік жүйедегі азық-түлік және ауыл шаруашылық өнімдері саудасында тиімді дамитын жаңа кезеңде тұр. Оның ары қарай дамуы аграрлық саланың сапасының өсуіне, агробизнес құрылымының тиімді түзілуіне, агротехнология деңгейінің көтерілуіне, ауыл шаруашылық өнімдерінің маркетингтік стратегияға көшуіне, жақын және алыс шет елдерге экспортты көбейтуге байланысты. Егін шаруашылығын қарқынды ендіруде қоршаған ортаның ластануымен қатар топырақ құрылымының жаппай төмендеуін әркез есте сақтау керек. Бұл химизацияны сауатсыз пайдалану ауыспалы егісті сақтамау және ауылшаруашылық дақылдарының аурулары мен зиянкестермен күресудің дұрыс жолға қойылмауымен байланысты. Сондықтан егін шаруашылығында экология және биология шараларын жүргізу өте маңызды. Олар қоршаған ортаны қорғау және әр түрлі таза азық-түлік өнімдерін өсіруді қамтамасыз ету қажет. Бірінші кезекте бұл бақша және көкөніс дақылдарына тікелей байланысты.
Оңтүстік Қазақстанның климат жағдайлары әр түрлі көкөніс дақылдарынан жоғары сапалы өнім алуға мүмкіншілік жасайды. Бірақ, оларды өндіру деңгейі халық қажеттілігімен өте алшақ. Мысалы, Оңтүстік Қазақстанның әрбір тұрғыны жылына шамамен 75-90 тонна көкөніс пайдаланады. Бұл қажетті деңгейден 2 есе төмен. Ал Қазақстанның басқа аймақтары туралы айтудың қажеттілігі шамалы. Бұл жағдайдың негізгі себебі көкөніс шаруашылығын дұрыс бағаламауда.
Көкөніс дақылдарын өсіруде көптеген қателіктерге жол берілуде, мысалы ауыспалы егістер бұзылған, тыңайтқыштар аз беріледі, әсіресе аса құнды болып табылатын органикалық, көшет отырғызу әлсіз механизацияланған, қатараралықтарды өңдеу және суару шектелген. Бірақ оң жетістікке жету негізі топырақ жағдайы мен құнарлығына байланысты, әсіресе сүр топырақты жерлерде ол маңызды. Қарашіріктің төмендеуі техногендік ластанулар көкөніс дақылдарының өнімділігін көтеруді төмендетеді, әсіресе қызанақ пен бұрышта бұл айқын байқалады.
Топырақ құнарлылығын көтеруде органикалық тыңайтқыштарды ендіру тиімді болып, табылады. Тек олар ғана топырақта құнды қарашіріктің жинақталуына басты себепші болып табылады және топырақтың агрофизикалық құрылымын жақсартады. Минералды тыңайтқыштар бұл мәселені шеше алмайды. Сондықтан органикалық тыңайтқыш болып табылатын сабан, топан, өсімдіктердің тауарлық емес бөліктері, компост аса маңызды болып табылады.
Қазіргі кезде қабылданған жер туралы заңды жеке мақсаттар үшін, әсіресе ірі жер пайдаланушылар үшін, мүдделеріне пайдалануға жол бермеу керек. Керісінше Қазақстан халқының пайдасына шешілуі тиіс. Бұл тұрғыда жер туралы заң оң нәтижелерін беруде. Мысалы, 2001 жылы ішкі өнім жиынтығы 8,7% құраса, ол 56%-ға көбейіп 2004 жылы 13,6% құрады. Қазіргі кезде сауда ашық экономика жағдайымен әлемдік жүйедегі азық-түлік және ауыл шаруашылық өнімдері саудасында тиімді дамитын жаңа кезеңде тұр. Оның ары қарай дамуы аграрлық саланың сапасының өсуіне, агробизнес құрылымының тиімді түзілуіне, агротехнология деңгейінің көтерілуіне, ауыл шаруашылық өнімдерінің маркетингтік стратегияға көшуіне, жақын және алыс шет елдерге экспортты көбейтуге байланысты. Егін шаруашылығын қарқынды ендіруде қоршаған ортаның ластануымен қатар топырақ құрылымының жаппай төмендеуін әркез есте сақтау керек. Бұл химизацияны сауатсыз пайдалану ауыспалы егісті сақтамау және ауылшаруашылық дақылдарының аурулары мен зиянкестермен күресудің дұрыс жолға қойылмауымен байланысты. Сондықтан егін шаруашылығында экология және биология шараларын жүргізу өте маңызды. Олар қоршаған ортаны қорғау және әр түрлі таза азық-түлік өнімдерін өсіруді қамтамасыз ету қажет. Бірінші кезекте бұл бақша және көкөніс дақылдарына тікелей байланысты.
Оңтүстік Қазақстанның климат жағдайлары әр түрлі көкөніс дақылдарынан жоғары сапалы өнім алуға мүмкіншілік жасайды. Бірақ, оларды өндіру деңгейі халық қажеттілігімен өте алшақ. Мысалы, Оңтүстік Қазақстанның әрбір тұрғыны жылына шамамен 75-90 тонна көкөніс пайдаланады. Бұл қажетті деңгейден 2 есе төмен. Ал Қазақстанның басқа аймақтары туралы айтудың қажеттілігі шамалы. Бұл жағдайдың негізгі себебі көкөніс шаруашылығын дұрыс бағаламауда.
Көкөніс дақылдарын өсіруде көптеген қателіктерге жол берілуде, мысалы ауыспалы егістер бұзылған, тыңайтқыштар аз беріледі, әсіресе аса құнды болып табылатын органикалық, көшет отырғызу әлсіз механизацияланған, қатараралықтарды өңдеу және суару шектелген. Бірақ оң жетістікке жету негізі топырақ жағдайы мен құнарлығына байланысты, әсіресе сүр топырақты жерлерде ол маңызды. Қарашіріктің төмендеуі техногендік ластанулар көкөніс дақылдарының өнімділігін көтеруді төмендетеді, әсіресе қызанақ пен бұрышта бұл айқын байқалады.
Топырақ құнарлылығын көтеруде органикалық тыңайтқыштарды ендіру тиімді болып, табылады. Тек олар ғана топырақта құнды қарашіріктің жинақталуына басты себепші болып табылады және топырақтың агрофизикалық құрылымын жақсартады. Минералды тыңайтқыштар бұл мәселені шеше алмайды. Сондықтан органикалық тыңайтқыш болып табылатын сабан, топан, өсімдіктердің тауарлық емес бөліктері, компост аса маңызды болып табылады.
1. Послание Президента Нурсултана Назарбаева народу Казахстана (Астана, 2012 г.) - Казахстанская правда, 7 марта 2009 г.
2. Есмахан Н.Ш. Абишова Г.С. «Бақша шаруашылығы» пәнінен курстық жұмысын орындауға арналған әдістемелік нұсқау Шымкент 2012ж
3. М.Жанзақов «Өсімдік шаруашылығы» Қызылорда: 2007ж 246-258 бет.
4. Н.Г.Щепетков, М.Ә.Ысқақов «Жеміс-көкөніс шаруашылығы» Алматы, 2011ж 519-529бет.
5. Қ.К.Әрінов, Н.И., Можаев Н.А. Шестакова.,М.Ә. Ысқақов, Н.А.Серикбаев «Өсімдік шаруашылығы практикумы (оқу құралы) Астана,2004ж 280 бет.
6. .Сейітов И., СаудабаевТ., Әбдірашев Ш. Агрономия негіздері.-А. Ана тілі,1991.
7. Жаңабаев К.Ш., Саудабаев Т.С., Сейітов И.С. Өсімдік «шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы» Оқулық.*Алматы: Кайнар, 1994,-352б.
8. Жаңабаев К.Ш. және баскалар. Қазақстанда жиі кездесетін арамшөптер және олармен күрес.- Алматы,1994.
9. «Қарбыздың «Сапалы» сортын өндіріске енгізу ұсыныстары»Қазақ тіліне аударған – Орналиева Қ.Б. Атакент кенті, 2011ж.
10. Қауынның «Береке» сортын өндіріске енгізу ұсыныстары»Қазақ тіліне аударған – Орналиева Қ.Б. «Атакент кенті,125 бет
11. Ахметова Ф. С. «Бақша шаруашылығы» Алматы 2001ж
12. Қ.К.Әрінов,Қ.М.Мұсынов,А.Қ.Апушев,Н.А.Серекпаев Н.А.Шестакова С.С:Арыстанқұлов «Өсімдік шаруашылығы» Алматы:2011ж 581-595 бет.
13. Сарсенбаев Б.А., Витавская А.В., Кенжебаева Ш.К., Усенбеков Б.Н., Киршибаев Е.А. Опыт возделывания огурца в Казахстане и создание новых диабетических продуктов питания Сборник научных трудов «Развитие фитохимии и перспективы создания новых лекарственных продуктов». – Караганда, 2002.
14. Абуғалиев И.А. Справочник агронома. Алма-Ата, Кайнар, 1985
15. Бадина Г.Б., Королев А.В., Королева Р.О. Основы агрономии. Л., Агропромиздат, 1988
16. Ерлепесов М.Н., Амантаев Е.А. Суармалы егіншілік. Алматы, Қайнар, 1968
17. Күріш өсірушінің анықтамалығы.Алматы, Қайнар, 1984
18. Құспанов М. Топырақ. Өсімдік. Тыңайтқыш. Алматы, Қайнар, 1976
19. Елешов Р.Е., Смагров Т.С., Балғабаев А.М. Агрохимия және тыңайтқыш қолдану жүйесі. Алматы, 2000
20. Раскин Г.Ф. Экономика орашаемого земледелия. Москва, Колос, 1967
21. Сахаев В.Г., Щербицкий Б.В. Справочник по охране окружающей среды. Киев, Бидивельник, 1986
22. Сейітов И.С. және басқалар. Пар және органикалық тыңайтқыш. Алматы, Қайнар, 1992.
23. Дояренко А.Г. Факторы жизни растений.-М.: колос, 1996г.
24. Афендулов К.П., Лантухова Л.И., Удобрения под планнируемый урожай. М.: « Колос», 1987.
25. Можаев Н.И., Ысқақов М.Ә., Солтүстік Қазақстандағы жем-шөп дақылдарының агротехникасы. Алматы, «Қайнар», 1981.
26. Аллен Х.П. Прямой посев и минимальная обработка почвы . Пер. с английского М. Пушкарева . М.: Агропромиздат . 1985.
27. Тұрарбеков А.Т., Иванников А.В. Солтүстік Қазақстан егіншілігі.- Алматы, Қайнар, 1990.
28. Бараев А.И ., Сүлейменов М.К. т.б. Топырақты қорғау егіншілік жүйесі. –Алматы, 1985.
29. Можаев Н ., Әрінов Қ.К. т.б. Өсімдік шаруашылығы.- Ақмола, 1996.
30. Ж. Земледелие . Агропромиздат . 1998-2006гг.
31. Степанов Н.С., Костецкий И.И. Практикум по основам агрономии.- М.: Колос, 1981-240 с, ил.
32. Оңтүстік Қазақстан облыстары бойынша ауыл шауашылығын жүргізуге арналған ұсыныс. Алматы. «Қайнар», 2005.
33. Маханов Б.Б., Сатаев М.И., Өсербаев М.Т., Сатаева Л.М. Тіршілік қауіпсіздігі. – Шымкент, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, 2005, 243 бет, әдебиет атаулары 20.
34. Маханов Б. Б., Сатаев М.И., Өсербаев М.Т., Сатаева Л.М., Азаматтық корғаныс – жекеленген мәселелер. Электрондық кітап. Шымкент. 2004
35. Қазақстан, 1996ж
36. Арустамов Э.А. и др. Безопасность жизнедеятельности, часть 1 и 2. - Москва, 1998,1999г.г.
37. Жұмаев Ж.Ж. Ауыл шаруашылығының кешенді дамуына жаңа бағыт, Алматы, 2002, №11, С.3-7.
38. Вавилов П.Пю и др. Практикум по растениеводству (П.П.Вавилов, В.В.Гриценко, В.С.Кузнецов. Под ред. П.П.Вавилова. – М.: Колос, 1983. С. 352 ил.
39. Концепция экологической безопасности республики Казахстан // Казахстанская правда от 10.12.2007. – С. 7-8.
40. Бизнес Интернет (www.rambler.ru, www.yandex.ru, www.aport.ru)
2. Есмахан Н.Ш. Абишова Г.С. «Бақша шаруашылығы» пәнінен курстық жұмысын орындауға арналған әдістемелік нұсқау Шымкент 2012ж
3. М.Жанзақов «Өсімдік шаруашылығы» Қызылорда: 2007ж 246-258 бет.
4. Н.Г.Щепетков, М.Ә.Ысқақов «Жеміс-көкөніс шаруашылығы» Алматы, 2011ж 519-529бет.
5. Қ.К.Әрінов, Н.И., Можаев Н.А. Шестакова.,М.Ә. Ысқақов, Н.А.Серикбаев «Өсімдік шаруашылығы практикумы (оқу құралы) Астана,2004ж 280 бет.
6. .Сейітов И., СаудабаевТ., Әбдірашев Ш. Агрономия негіздері.-А. Ана тілі,1991.
7. Жаңабаев К.Ш., Саудабаев Т.С., Сейітов И.С. Өсімдік «шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы» Оқулық.*Алматы: Кайнар, 1994,-352б.
8. Жаңабаев К.Ш. және баскалар. Қазақстанда жиі кездесетін арамшөптер және олармен күрес.- Алматы,1994.
9. «Қарбыздың «Сапалы» сортын өндіріске енгізу ұсыныстары»Қазақ тіліне аударған – Орналиева Қ.Б. Атакент кенті, 2011ж.
10. Қауынның «Береке» сортын өндіріске енгізу ұсыныстары»Қазақ тіліне аударған – Орналиева Қ.Б. «Атакент кенті,125 бет
11. Ахметова Ф. С. «Бақша шаруашылығы» Алматы 2001ж
12. Қ.К.Әрінов,Қ.М.Мұсынов,А.Қ.Апушев,Н.А.Серекпаев Н.А.Шестакова С.С:Арыстанқұлов «Өсімдік шаруашылығы» Алматы:2011ж 581-595 бет.
13. Сарсенбаев Б.А., Витавская А.В., Кенжебаева Ш.К., Усенбеков Б.Н., Киршибаев Е.А. Опыт возделывания огурца в Казахстане и создание новых диабетических продуктов питания Сборник научных трудов «Развитие фитохимии и перспективы создания новых лекарственных продуктов». – Караганда, 2002.
14. Абуғалиев И.А. Справочник агронома. Алма-Ата, Кайнар, 1985
15. Бадина Г.Б., Королев А.В., Королева Р.О. Основы агрономии. Л., Агропромиздат, 1988
16. Ерлепесов М.Н., Амантаев Е.А. Суармалы егіншілік. Алматы, Қайнар, 1968
17. Күріш өсірушінің анықтамалығы.Алматы, Қайнар, 1984
18. Құспанов М. Топырақ. Өсімдік. Тыңайтқыш. Алматы, Қайнар, 1976
19. Елешов Р.Е., Смагров Т.С., Балғабаев А.М. Агрохимия және тыңайтқыш қолдану жүйесі. Алматы, 2000
20. Раскин Г.Ф. Экономика орашаемого земледелия. Москва, Колос, 1967
21. Сахаев В.Г., Щербицкий Б.В. Справочник по охране окружающей среды. Киев, Бидивельник, 1986
22. Сейітов И.С. және басқалар. Пар және органикалық тыңайтқыш. Алматы, Қайнар, 1992.
23. Дояренко А.Г. Факторы жизни растений.-М.: колос, 1996г.
24. Афендулов К.П., Лантухова Л.И., Удобрения под планнируемый урожай. М.: « Колос», 1987.
25. Можаев Н.И., Ысқақов М.Ә., Солтүстік Қазақстандағы жем-шөп дақылдарының агротехникасы. Алматы, «Қайнар», 1981.
26. Аллен Х.П. Прямой посев и минимальная обработка почвы . Пер. с английского М. Пушкарева . М.: Агропромиздат . 1985.
27. Тұрарбеков А.Т., Иванников А.В. Солтүстік Қазақстан егіншілігі.- Алматы, Қайнар, 1990.
28. Бараев А.И ., Сүлейменов М.К. т.б. Топырақты қорғау егіншілік жүйесі. –Алматы, 1985.
29. Можаев Н ., Әрінов Қ.К. т.б. Өсімдік шаруашылығы.- Ақмола, 1996.
30. Ж. Земледелие . Агропромиздат . 1998-2006гг.
31. Степанов Н.С., Костецкий И.И. Практикум по основам агрономии.- М.: Колос, 1981-240 с, ил.
32. Оңтүстік Қазақстан облыстары бойынша ауыл шауашылығын жүргізуге арналған ұсыныс. Алматы. «Қайнар», 2005.
33. Маханов Б.Б., Сатаев М.И., Өсербаев М.Т., Сатаева Л.М. Тіршілік қауіпсіздігі. – Шымкент, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, 2005, 243 бет, әдебиет атаулары 20.
34. Маханов Б. Б., Сатаев М.И., Өсербаев М.Т., Сатаева Л.М., Азаматтық корғаныс – жекеленген мәселелер. Электрондық кітап. Шымкент. 2004
35. Қазақстан, 1996ж
36. Арустамов Э.А. и др. Безопасность жизнедеятельности, часть 1 и 2. - Москва, 1998,1999г.г.
37. Жұмаев Ж.Ж. Ауыл шаруашылығының кешенді дамуына жаңа бағыт, Алматы, 2002, №11, С.3-7.
38. Вавилов П.Пю и др. Практикум по растениеводству (П.П.Вавилов, В.В.Гриценко, В.С.Кузнецов. Под ред. П.П.Вавилова. – М.: Колос, 1983. С. 352 ил.
39. Концепция экологической безопасности республики Казахстан // Казахстанская правда от 10.12.2007. – С. 7-8.
40. Бизнес Интернет (www.rambler.ru, www.yandex.ru, www.aport.ru)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтаулар мен терминдерге ережелік сілтемелер
1 Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиетке шолу
1.1 Зерттеу нысаны болып табылатын тәтті бұрыштың морфологиялық
сипаттамасы
1.2 Тәтті бұрыштың шыққан жері және маңыздылығы
1.3 Тәтті бұрыштың биологиялық ерекшеліктері мен тыңайтқыштары
1.4 Бұрышты өсірудің көшетсіз және көшеттік әдістері
1.5 Тәтті бұрыштың сорттары
1.6 Тәтті бұрышты суару
2 Зерттеу ауданы мен аймағындағы табиғи-климаттық жағдайлары
2.1 Аймақтың ауа-райы ерекшеліктері
2.2 Топырақ сипаттамасы
2.3 Табиғи өсімдік жамылғысы және гидрографиясы
3 Зерттеу бағдарламасы мен әдістемесі
3.1 Тәжірибе нобайларының бағдарламасы
3.2 Зерттеулерді жүргізу жағдайлары
3.3 Экспериментальды мәліметтер жинауға қажетті әдістемелер
4 Зерттеу нәтижелері
4.1 Бұрыш өніміне тыңайтқыштардың әсері
4.2 Булыжайға тұқым себу және ашық жерге көшет отырғызу мерзімдері
4.3 Тәтті бұрышты көшетсіз және көшеттік әдіспен өсірудің тиімділігі
4.4 Бұрыш өнімділігіне суарудың әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Аннотация
Дипломдық жұмыс Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында тәтті бұрыш дақылын
өсіру технологиясының кейбір элементтерін қарастыра отырып жасалынған.
Жұмысты орындау барысында аймақтың табиғи-климаттық жағдайлары мен топырақ
ерекшеліктері, сондай-ақ дақылдың биологиялық ерекшеліктері ескерілді.
Аналитикалық бөлімде тәтті бұрыштың морфологиялық сипаттамасы мен
биологиялық ерекшеліктері келтірілген.
Технологиялық бөлімде аймақтың ауа-райы жағдайлары мен топырақтың
сипаттамасы келтіріліп, дақылды өсіру жолдары жазылды.
Қоршаған ортаны қорғау немесе техника қауіпсіздігі туралы мәселелер
ауылшаруашылы саласында кездесетін жайттары туралы баяндалған.
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста қазіргі ауыл шаруашылығы ғылымында қолданылатын
мынадай мемлекетаралық және мемлекеттік стандарттарға сілтеме жасалған:
МЕСТ 2-102-68 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың түрлері мен жиынтығы.
МЕСТ2.104-68 ЕСКД. Негізгі жазулар.
МЕСТ 2.201-80 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың белгілері.
МЕСТ 2.301-68 ЕСКД. Форматтар.
МЕСТ2.601-95 ЕСКД. Эксплуатациялық құжаттар.
МЕСТ 2 304-81 ЕСКД.Сызудың шрифты
МЕСТ 12046-85. Мемлекет аралық стандарт. Ауылшаруашылық дақылдарының
тұқымдары.Сапа туралы құжат.
МЕСТ 20081-74 Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары. Терминдер.
Анықтаулар.
МЕСТ 52325-2005. Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары. Сорттық және
егістік сапа
МЕСТ 2. 321-84 ЕСКД. Әріптік белгілеулер.
ӘН ОҚМУ 7.03-2012 Курстық жобалауды ұйымдастыру. Курстық жұмыс.
МЕСТ 2.105-79 Конструкторлық Құжаттарды Бірдей Жүйелеу
Анықтаулар мен терминдерге ережелік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста өлшемдерге төмендегідей сілтемелер пайдаланылған:
Мемлекет аралық өлшемдеу ГОСТ 732-2001. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының
есеп беруі туралы - құрылымы және көркемдеу ережелері.
ГОСТ 11265-70 Ауылшаруашылығы және егін шаруашылығы - терминдер және
анықтаулар. 1978.
Жұмыста төмендегідей анықтаулар мен терминдер жиі кездесетін болады -
бастапқы және толық пісу; тауарлық түрі.
Бұрышты көшетпен өсіру әдісі (булыжай - ашық жер) және көшетсіз өсіру
әдісі (бірден ашық жерге); биогумус (ерекше жауынқұрттары өңдеген
биологиялық тыңайтқыш); қоректік режим (тәтті бұрышқа топырақ).
Бұрыш өсімдігіндегі жемістер, жинау саны.
Жалпы өнім – белгілі бір уақыт аралығында өндірілген өнім көлемі.
Қарашірік – құнарлықты анықтайтын және топырақтың жоғарғы қабатындағы
қара қоңыр түсті органикалық зат.
Құрғақшылық – ауаның шамадан тыс температурасы мен аңызақ желдің
салдарынан туындайтын жайсыз құбылыс.
Өнімді ылғал қоры – өнімге тікелей әсері бар топырақтағы өсімдіктер
пайдаланатын ылғал мөлшері.
Өскін – себілген тұқымнан белгілі бір уақытта жер бетіне өсіп шыққан
өсімдік көгі.
Сүрі жер – ауыспалы егістегі ылғал жинайтын және арамшөптермен күрес
жүргізілетін танап.
Сыдыра жырту – топырақты қайырмасыз құралдармен жыртып өңдеу.
Сыртқы орта – тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта факторларының
жиынтығы.
Тыңайтқыштың әсерлі заты – тыңайтқыш құрамындағы өсімдік сіңіре алатын
элемент мөлшері
Белгі – өсімдік құрылымының шаруашылықта пайдалы және тиісті
құралдармен өлшенетін немесе көріп бағаланатын нақты сипаты.
Дақыл – белгілі бір мақсатта пайдалану үшін мәдени егісте өсірілетін
өсімдік түрі.
Сорт – белгілі бір дақылдың тиісті табиғи және өндірістік жағдайларда
өсіру үшін өнім мөлшері мен сапасын арттыру мақсатында селекциялық жолмен
сұрыпталған және тұқымы жүйелі көбейтілген, шығу тегі бойынша туыстас және
морфологиялық белгілері мен шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша ұқсас
өсімдіктерінің тобы.
Технология – нақты топырақ-климат жағдайында тиімді мөлшерде және сапалы
өнім алу мақсатында арнайы ғылыми-зерттеу нәтижесінде әзірленген белгілі
бір дақылды өсіру тәсілдерінің жиынтығы.
Белгілеулер мен қысқартулар
Жұмыста төмендегідей қабылданған қысқартулар кездеседі:
га - гектар
г - грамм
кгга - гектарға килограмм
м2га - гектарға текше метр
см - сантиметр
% - пайыз
ТЫС - төменгі ылғал сиымдылығы
т - тонна
ц - центнер
N, R, Р - азот, фосфор, калий
т.б. - тағы басқа
АШИ - ауыл шаруашылығы институты
ҒЗИ - ғылыми-зерттеу институты
ӘЕЗ - әсер етуші зат
КІРІСПЕ
Тақырыптық өзектілігі. Қазақстанның аграрлық саласы қатаң дағдарыстан
өту кезеңінде бұрынғы жүйені талан-таражға түсіре отырып жаңа нарықтық
қатынастар түзді және соңғы 2-3 жылда тұрақтана бастады. Жеке
шаруашылықтары және олардың құрылымдары барған сайын нығая түсуде. Бұған
Қазақстандағы баға саясатының ауылдықтар үшін қолайлылығы себеп болды.
Сонымен бірге кездейсоқ жер қожайындары өздерінің орнын ауылшаруашылығын
түсінетін нағыз шын берілгендерге босатуда.
Қазіргі кезде қабылданған жер туралы заңды жеке мақсаттар үшін, әсіресе
ірі жер пайдаланушылар үшін, мүдделеріне пайдалануға жол бермеу керек.
Керісінше Қазақстан халқының пайдасына шешілуі тиіс. Бұл тұрғыда жер туралы
заң оң нәтижелерін беруде. Мысалы, 2001 жылы ішкі өнім жиынтығы 8,7%
құраса, ол 56%-ға көбейіп 2004 жылы 13,6% құрады. Қазіргі кезде сауда ашық
экономика жағдайымен әлемдік жүйедегі азық-түлік және ауыл шаруашылық
өнімдері саудасында тиімді дамитын жаңа кезеңде тұр. Оның ары қарай дамуы
аграрлық саланың сапасының өсуіне, агробизнес құрылымының тиімді түзілуіне,
агротехнология деңгейінің көтерілуіне, ауыл шаруашылық өнімдерінің
маркетингтік стратегияға көшуіне, жақын және алыс шет елдерге экспортты
көбейтуге байланысты. Егін шаруашылығын қарқынды ендіруде қоршаған ортаның
ластануымен қатар топырақ құрылымының жаппай төмендеуін әркез есте сақтау
керек. Бұл химизацияны сауатсыз пайдалану ауыспалы егісті сақтамау және
ауылшаруашылық дақылдарының аурулары мен зиянкестермен күресудің дұрыс
жолға қойылмауымен байланысты. Сондықтан егін шаруашылығында экология және
биология шараларын жүргізу өте маңызды. Олар қоршаған ортаны қорғау және әр
түрлі таза азық-түлік өнімдерін өсіруді қамтамасыз ету қажет. Бірінші
кезекте бұл бақша және көкөніс дақылдарына тікелей байланысты.
Оңтүстік Қазақстанның климат жағдайлары әр түрлі көкөніс дақылдарынан
жоғары сапалы өнім алуға мүмкіншілік жасайды. Бірақ, оларды өндіру деңгейі
халық қажеттілігімен өте алшақ. Мысалы, Оңтүстік Қазақстанның әрбір тұрғыны
жылына шамамен 75-90 тонна көкөніс пайдаланады. Бұл қажетті деңгейден 2 есе
төмен. Ал Қазақстанның басқа аймақтары туралы айтудың қажеттілігі шамалы.
Бұл жағдайдың негізгі себебі көкөніс шаруашылығын дұрыс бағаламауда.
Көкөніс дақылдарын өсіруде көптеген қателіктерге жол берілуде, мысалы
ауыспалы егістер бұзылған, тыңайтқыштар аз беріледі, әсіресе аса құнды
болып табылатын органикалық, көшет отырғызу әлсіз механизацияланған,
қатараралықтарды өңдеу және суару шектелген. Бірақ оң жетістікке жету
негізі топырақ жағдайы мен құнарлығына байланысты, әсіресе сүр топырақты
жерлерде ол маңызды. Қарашіріктің төмендеуі техногендік ластанулар көкөніс
дақылдарының өнімділігін көтеруді төмендетеді, әсіресе қызанақ пен бұрышта
бұл айқын байқалады.
Топырақ құнарлылығын көтеруде органикалық тыңайтқыштарды ендіру тиімді
болып, табылады. Тек олар ғана топырақта құнды қарашіріктің жинақталуына
басты себепші болып табылады және топырақтың агрофизикалық құрылымын
жақсартады. Минералды тыңайтқыштар бұл мәселені шеше алмайды. Сондықтан
органикалық тыңайтқыш болып табылатын сабан, топан, өсімдіктердің тауарлық
емес бөліктері, компост аса маңызды болып табылады.
Зерттеу мақсаты негізінен мыналардан тұрады:
- тиімді тыңайтқыш түрлері мен мөлшерін, оларды ашық алаңдағы тәтті
бұрыш егістігіне ендіру тәсілі мен мерзімін белгілеу;
- булыжайдан уақытылы жақсы бұрыш көшетін алу үшін оның тұқымын себудің
тиімді мерзімін анықтау;
- тәтті бұрышты отырғызудың ең қолайлы мерзімі мен тиімді мөлшерін
анықтау;
- тәтті бұрышты көшетсіз есіру.
Зерттеу міндеті:
- себілген тұқымнан 70%-дан кем емес көшет алуға, ал көшеттердің
өміршеңдігін 90%-дан кем болмауына қол жеткізу;
- 1 гектардан 180-200 мың теңге шартты таза пайда алуға болатын
өнімділігі 200 цга кем емес бұрыш жемісін алу;
- 1 гектардан 205 мың теңге шартты таза айда алуға болатын көшетсіз
себуде 210 цга өнім алу;
- Оңтүстік Қазақстан ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты
жағдайында биоқарашірікті дайындауды ұйымдастыру.
Зерттеудің жаңалығы. Тәтті бұрышты өсіру және осыған ұқсас кешенді
зерттеулер Оңтүстік Қазақстанда жүргізілмеген. Мұнда, өсіру өңірдің
жағдайына сәйкес келмейтін немесе өндірістік тәжірибелер негізінде, яғни
қате және байқау тәсілімен белгіленген жалпы ұсыныстар бойынша жүргізіледі.
Бұл жұмыстың туындыгері бұрыштың өсуін және дамуын тұқымнан биологиялық
пісуге дейін және дақылдың өсуінің агротехникалық негізгі ықпалдарын есепке
ала отырып, көшетпен және көшетсіз өсіруді зерттеді.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Тәтті бұрыштың өндірістік маңыздылығы
оның жоғары сіңімділігімен ғана емес сонымен бірге барлық түрлерінің
дәмділігімен ерекшеленеді. Сондықтан ол жоғары азықтық диетикалық
маңыздылығымен құнды. Бұрыш жемісінде С дәрумені қызанаққа қарағанда 10-12
есе, ал цитрусты дақылдарға қарағанда 2-6 есе жоғары. Каротин мөлшері
бойынша бұрыш сәбізге жақын. Бұрыш жемісі жас күйінде ғана емес, сонымен
бірге ас мәзірінде де жақсы қолданылады. Оларды маринадтайды, тұздайды,
консервілейді. Оны медицинада да пайдаланады. Кейбір мемлекеттерде
(Болгария, Венгрия, Мексика және т.б.) тәтті қызыл бұрыш негізгі өнім болып
табылады. Өнімділігі 120 цга болғанда ол экономикалық тиімді. Ол 2 есе мол
өнім береді. Қазақстанның оңтүстік аймағы ел тұрғындарының негізгі
сұранысын қанағаттандыра алады, жаз кезеңінде оларды Қырғызстаннан,
Өзбекстаннан әкелу қажеттілігі төмендейді. Жылу мен жарықтың көптігіне
байланысты Қазақстанның оңтүстік өңірі тәтті бұрышты өсірудің қолайлы жері
болып табылады. Сондықтан бұл дипломдық жұмыстың өндірістік маңыздылығы
жоғары.
Жұмыстың сынақтан өтуі және жариялануы. Жұмыстың негізгі нәтижелері
Оңтүстік Қазақстан ауылшаруашылығы ғылыми зерттеу институтының ғылыми
кеңесінде тыңдалып бекітілген, 3 халықаралық ғылыми өндірістік
конференцияларда баяндалған. Жұмыс мазмұны бойынша 6 мақала жарық көрді,
оның ішінде 3-і халықаралық конференцияларда баяндалды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, 4 бөлімнен,
қорытындылардан және өндіріске ұсыныстардан, пайдаланған әдебиеттерден және
қосымшалардан тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі компьютермен терілген
... .. беттерді құрайды, оның ішінде ... кесте, ... .. сурет, ... ..
график, 103 қолданылған әдебиеттер тізіміндегі туынды және ...қосымшалар.
Тәжірибелік бөлім жалпы жұмыстың . . . .% құрайды. Жұмыс Оңтүстік-Батыс
ауылшаруашылығы ғылыми өндірістің орталығының тәжірибе танабында
жүргізілген.
Зерттеу мерзімі. 2001-2004ж.ж.
1 ЗЕРТТЕУ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Зерттеу нысаны болып табылатын тәтті бұрыштың қысқаша морфологиялық
сипаттамасы
Бұрыш алқа тұқымдасына (Sofanacene Pens), Capsient Tourn туыстығына
жататын көпжылдық жартылай бұталы өсімдік, бірақ дақыл ретінде біржылдық
өсімдік етіп өсіріледі [1].
Барунторул 65 тәтті бұрышы Молдова суармалы егіншілік ғылыми-зерттеу
институтында шығарылған. Тамыр жүйесі шашақ. Тәтті бұрыштың негізгі сабағы
60 см-ге дейін жетеді. Сабағы штамб тәрізді. Жапырағы бет пішінді,
тамырымен қоса есептегенде бір өсімдіктегі жалпы жапырақ салмағы 300 гр, ол
жалпы өсімдік салмағының ¼-ін құрайды. Жалпы өсімдік салмағының 50% сабақ
және жапырақ үлесіне тиеді.
Жемісі - синкартты жидек, жеке. Биологиялық пісу кезінде түсі ашық
қызыл. Жемісі тасымалға шыдамдылығымен, сақталғыштығымен ерекшеленеді. Сорт
орташа, кеш піседі, отырғызғаннан биологиялық пісуге дейін 150-170 тәулік
қажет.
Өнімділігі 200-300 цга. Жемісінің орташа салмағы шамамен 100 гр
құрайды. Ірі жемісті сорттарындағы бір өсімдіктегі жеміс саны 10-20 дана.
Ал ұсақ жемістілерінде 20-30 дана. Жалпы жеміс салмағы өсімдік салмағының
14 -ін құрайды. Ал жекелеген сорттарда ол 45% дейін жетеді. Кейбір
жағдайларда 1 кг жер үсті вегетативті салмағына 0,8-0,9 кг жеміске дейін
келеді. Тұқымының көлемі ұсақ. 1000 дәннің салмағы 8 гр-нан аспайды.
1.2 Тәтті бұрыштың шыққан жері және маңыздылығы
Ауылшаруашылық өсімдіктерінің биологиялық ерекшеліктері көбіне олардың
географиялық шыққан жеріне және дақылдың табылған жеріне байланысты болып
келеді. Бұрыштың отаны Оңтүстік Мексика, Гватемала болып саналады. Оны
дақыл ретінде қазіргі АҚШ және Солтүстік Мексика территориясында ежелгі
үнділіктер өсірген. Әдебиеттерде бұрыш туралы алғаш рет 1493 жылдан бастап
жазыла бастаған. Бұрыш Еуропаға ХVІ-ғасырдың ортасынан бастап тарала
бастады. Бұрышты дақыл ретінде алғаш рет Испанияда өсірді, одан соң ол
Италияға және басқа елдерге таралды.
Балқан елдеріне бұрыш 1585 жылы әкелінді. Болгарияда бұрыш қазіргі кезде
ең сүйкімді көкөніс болып табылады [2,3]. Оны тағамға жас күйінде дәмдеуіш
ретінде және өңделген күйінде қолданады. Болгарияның консерві жасау
өндірісінде бұрыштан 28 түрлі консерві дайындайды. Құрғақ, үгітілген
күйіндегі бұрыш Болгар асханасындағы кең таралған дәмдеуіштердің бірі болып
табылады. Сондықтан Болгарияда егіс көлемі және өнім жинау бойынша көкөніс
дақылдарының ішінде бұрыш бірінші орынды алады. Бұрыш қазіргі кезде 11-12
мыңга жерге өсіріледі. Ал жылдық жалпы өнім 200-250 мың центнерді құрайды.
Венгрияда бұрышты ХVІ-ғасырдан бастап пайдалана бастады және қазіргі
кезде ол кең таралған.
ХVІІІ ғасырда бұрыш Германияға тез таралды. Германияда бұрыштан
гектарына 480-нен 210 центнерге дейін өнім алады.
Румынияда, Чехословакияда, Югословияда және басқа да елдерде бұрышты
көптеп өсіруде.
Ресейге көкөністік бұрыш Болгариядан әуесқой дақыл ретінде ХVІ-ғасырдың
екінші жартысында әкелінді. ХІХ-ғасырдың аяғында Одесса маңында бақшамен
айналысатындар болгар бұрыш өсірді. ХХ-ғасырдың басында бұрыш Ресейдің
оңтүстігі мен Моядавияға таралды.
Оңтүстік Қазақстан облысында бұрышты ХХ-ғасырдың ортасынан бастап өсіре
бастағанына қарамастан Қазақстанда оны ғылым нысаны ретінде аз қарастырды.
Тәтті бұрыш бойынша жүргізілген ғылыми зерттеу жұмысы ретінде А.Селедцов
[4,5,6] еңбегін атауға болады.
Г.Каплина мәлімдеуі бойынша Қазақстанның жылы аймақтарында бұрыштың
Болгарский 79 сорты аудандастырылған. Оның пікірі бойынша бұрышты қарашірік
мөлшері жеткілікті, механикалық құрамы жеңіл гидроморфты топырақта өсіру
тиімді. Мұнда ол 448 цга дейін өнім береді.
Тәтті бұрыш жоғары құрамды дәруменді және жеңіл сіңімді минералды
тұздары бар азық болып табылады, сондықтан оның азықтық және диетикалық
маңызы жоғары. Бұрыш жемісінде С дәрумені қызанаққа қарағанда 10-12 есе,
цитрустарға қарағанда 2-6 есе және қарағай, шыршаға қарағанда 2-4 есе көп.
С дәрумені бойынша тәтті бұрыш тек қарақатқа ғана орын береді. 1 гектардағы
өнімі 120 центнер болатын, 100 гр шикі жемісінде 450 мг С дәрумені бар
өнімнен 25 кг-ға дейін С дәруменін жинауға болады. Цинга ауруына қарсы
бұрыштың маңызы бар. Каротин құрамы бойынша бұрыш сәбізге жақын. Бір күнде
25 гр тәтті бұрыш пайдаланған ересек адамның С дәруменіне деген тәуліктік
мөлшері қамтамасыз етіледі. 45 гр бұрыш А дәруменінің тәуліктік қабылдау
мөлшерін қамтамасыз етеді. Бұрыштағы (А,В,С,Р) дәрумендерінің жоғары
құрамды болуы, оның биологиялық белсенді заттар көзі ретінде қарастыруға
болатындығын көрсетеді. Азотты заттар бойынша (2,73-3,66%) тәтті бұрыш
көкөніс дақылдарының ішіндегі алғашқы орындардың бірін алады.
Венгрия халқы бұрыш жемісін азыққа жас, тұздалған және қайнатылған
күйінде пайдаланады. Мұнда тәтті бұрыш шикізатын консерві өндірісінде
жоғары бағалайды. Тәтті бұрыштан Лечо консервісі және дәруменделген
консервілер Вита паприка, Притапаприка, Притамин (С дәрумен құрамы
169 мг %-ке дейін), соус Зашатка (С дәрумен құрамы 300 мг %-ке дейін)
және тағы басқа С дәрумен құрамы жоғары консерві түрлері жасалады.
Бұрыштың дәмдік қасиеті капсанцин ароматты затына көп байланысты. Ол
адам ағзасында ас қорытатын сөлдерді көп бөлдіріп, тағамның сіңімді болуын
қамтамасыз етеді.
Халық арасында бұрыш жоғары сұранысқа ие. Бұрыш жемісін кулинарияда
пайдаланады, оларды маринадтайды, тұздайды және әр түрлі тағамдар жасайды.
Бұрыш жемісі қызанақ, қияр және көптеген тұздықтар дайындауда қолданылады.
Бұрыш консерві жасау өндірісінде құнды шикізат болып табылады. Консерві
жасауда және тұздағанда бұрыш дәрумендерінің 50-80% сақталады.
Қызанақ соусында көкөністермен фаршталған бұрыш консервісінде орташа
22,7% құрғақ зат, 6,6% май, 8% көмірсу, 0,3% органикалық қышқылдар, 1,7%
ақуызды заттар, 2,0% минералды заттар бар [7].
100 гр фаршталған бұрышта мг есебімен алғанда С дәрімені 22%, каротин
9,9%, В1 дәрумені 0,17%, кальций 62%, фосфор 47%, темір 18%, калий 17,3%,
магний 33% құрайды.
100 гр фаршталған бұрышта 104 калория бар [8].
1.3 Тәтті бұрыштың биологиялық ерекшеліктері мен тыңайтқыштары
Бұрышты дұрыс өсіру үшін оның өсу жағдайларына қажетті биологиялық
ерекшеліктерін білу керек.
Тәтті бұрыш қысқа күнгі (12 сағат) өсімдіктер тобына жатады. Өсімдікті
басқа жерге ауыстырып отырғызу, оның дамуын 8-15 тәулікке қысқартады [9].
Өсімдіктің жақсы өсіп жетілуі үшін топырақ ылғалдылығы мен ауаның қолайлы
жағдайы және бұрыштың жақсы қоректенуі қажет. Бұрыштың өте баяу өсуі гүл
мүшелерінің пайда болғанына дейін байқалады (5-8 нағыз жапырақтар). Күрт
өсуі гүл түйіндерін пайда болғаннан бастап өсімдіктің өсіп даму кезеңінің
соңына дейін жалғасады. Бұл тамырға да тән. Өсіп дамудың барлық
кезеңдерінде өсімдіктің жер беті бөлігі тамырға қарағанда белсенді өседі.
Әсіресе, жеміс түзу кезеңінде бұл айқын байқалады. Сондықтан бұрыштың
топырақ құнарлылығына және өсімдіктің қоректік заттармен қамтамасыз
етілуіне осы кезеңде жоғары талап қояды [10].
Тамырдың топыраққа тереңдеуі және олардың көлбеу бағытта өсуі ең алдымен
топырақтың механикалық құрамына байланысты. Құмдақ топырақта бұрыштың тамыр
жүйесі өсіп дамудың соңында 80 см тереңдікке жетеді және көлбеу бағытта 1 м
және одан да көп өседі. Тамырдың негізгі массасы топырақтың жыртылған
қабатында орналасады. Қолайлы жағдайда тамырдың регенерациясы өсімдікті
отырғызғаннан соң тез жүреді. Бақылау нұсқасымен салыстырғанда отырғызылған
өсімдіктердің тамырының дамуы тежелгендігі жеміс түзгенге дейін байқалады.
Бұрыш жылуға талабы жоғары өсімдікке жатады. Оның тұқымы 13°С-ден кем емес
температурада өне бастайды. Бұл жағдайда өскіндер тек 18-20 тәуліктен кейін
пайда болады, ал 15°С-ден жоғары температурада өскіндер 15-20 тәулікте
пайда болады және тәтті бұрыш тұқымының қолайлы өнуінің тиімді
температурасы 20-30°С болып табылады. Әсіресе өсімдіктер жылуға 50 тәулікке
дейінгі жаста сезімтал. Өсімдіктің өскіндерінің пайда болғанынан
жемістерінің биологиялық пісіп жетілу кезеңіне дейінгі белсенді температура
жиынтығы 25-30°С-ді құрайды. Өсімдік әлсіз үсікте өліп қалады (-0,3°С),
35°С-ден жоғары температура оның өсіп дамуына кері әсер етеді.
Бұрыш өсімдігінің топырақ пен ауа ылғалдылығына талабы жоғары. Бұл оның
тамыр жүйесінің әлсіздігімен байланысты. 1 тонна тауарлы өнімге 162-180 м3
су жұмсалады [11].
Бұрыш өсірілетін танапқа қажетті су шығыны өсімдіктің жасына байланысты
өзгеріп отырады. Алғашқы өсіп-даму кезеңінде (жеміс түзгенге дейін) 4900-
6400 м3 болатын жалпы су қажеттілігінің 8-10%-ы қажет. Ең жоғарғы су
қажеттілігі жеміс түзілу және өнімнің арту кезеңдеріне сәйкес келеді. Жеңіл
құмдақ топырақтарда ең жоғарғы ылғалдылық 70%-дан кем емес ТЫС, ал ауыр
топырақтарда 80% ТЫС болу қажет. Саздақ топырақтарда ылғалдылық 70% ТЫС
төмендегенде, ал ауыр топырақтарда 80% ТЫС төмендегенде суару қажет. Саздақ
топырақтардың 0-30 см тереңдігінде, ал жеміс түзу кезеңінде 0-50 см
тереңдігінде ылғалдылық 70% ТЫС болғанда суғаруға қажет.
А.Селедцова [16] пайымдауы бойынша Қазақстанның оңтүстік шығысында
өсірілетін бұрышты қалыпты сумен қамтамасыз ету үшін 9-10 рет суғару қажет.
Оның ішінде 2-3 рет жеміс түзгенге дейін, 5-6 рет гүлдеу және жеміс түзу
кезеңінде.
Бұрыш ауа ылғалдылығына да сезімтал. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының
төмен болуы өсімдіктің нашарлауына себеп болады. Ауа ылғалдылығының 70-75%
болуы қолайлы. Сондықтан үнемі суғару жұмыстарын жүргізу қажет (Г.Гикало).
Бұрыш топырақтың қоректік заттарына талабы жоғары. 100 ц өнім түзуге орта
есеппен 50-60 т азот, 13-17 т фосфор қышқылы, 70-85 т калий тотығы қажет.
Құнарлы топырақтарда қоректік заттардың әсері төмен, ал құнарсыз
топырақтарда керісінше. Топырақтың тұздануын бұрыш көтере алмайды.
Жеміс түзгенге дейін, тамыр жүйесі әлсіз болатын бұрыш фосфор
тыңайтқышының көтеріңкі мөлшерін қажет етеді. Ол тамыр мен генеративті
мүшелерінің түзілуі мен дамуын тездетеді. Гүлдегенге дейін және жеміс түзу
кезеңінде өсімдіктің азотқа қажеттілігі жоғары. Жеміс салғаннан оның пісіп
жетілгеніне дейін өсімдік калийді көп қажет етеді. Шіріген көң бұрышқа
жақсы әсер береді, ал жаңа қи керісінше. Судың жетімсіздігі тыңайтқыштың
тиімділігін төмендетеді. Минералды тыңайтқыштың N100P120K50 мөлшерін
ұсынуға болады. Оның ішінде Р30-40К20-30 мөлшерін негізгі өңдеумен,
көктемгі культивациямен N30P30K30 және екі үстеп қоректендірумен N30-40P20-
30K20 мөлшерін білу керек (А.Д.Хватов, 1972).
Топырақтағы қарашірікті толықтыруға шикізат болатын органикалық
тыңайтқыш ретінде сабанды пайдалануды Домашкеевич ұсынады. Танапта
қалдырылған сабан топырақтың химиялық және физикалық құрылымын жақсартып,
өнімнің өзіндік құнын төмендетеді. Биогумус пен топырақты 3-4 тга
мөлшерімен тыңайтқанда ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі 1,2-2,0 есе
көтерілетінін, сондай-ақ өсімдіктер аурулармен аз залалданатыны және ондағы
ауыр металдар мен нитраттардың құрамы аз болатынын Д.А.Азимова, М.А.Мельник
мақалаларында келтірген.
В.Аббасов мәлімдеуінше биогумусты қолдану топырақтағы қарашірік және
органикалық заттар құрамының көтерілуіне себепші болады. Топыраққа 2,5 тга
биоқарашірік енгізу 40 тга енгізумен бірдей. Биоқарашірікті минералды
тыңайтқыштар қоспасымен бірге енгізу тиімді. Бұл, қызанақ және бұрыш
өнімдерін бақылауға қарағанда 35%-ға жоғары болуына себепші болады.
Г.Стругилин биотыңайтқыш ретінде органикалық қалдықтарды өңдеудің болашағы
зор екендігін негіздейді. Биоқарашіріктің қоршаған ортаны қорғаудағы
маңыздылығын В.Зоялев, В.Аббасов [21] айтады. Е.Ореховская [22] және тағы
басқалар органикалық тыңайтқыштарды өндіру, сақтау және пайдалану
тәсілдерін ұсынады. М.Мамченко, В.Трепачев көкөніс дақылдарына көң және
басқа жергілікті органикалық тыңайтқыштарды қолданудың маңыздылығын жазады.
А.Макаладзе [40] баклажан және бұрыш өнімділігіне органикалық және
минералды тыңайтқыштар мөлшерлерінің әсері туралы мәліметтер келтірген.
Оның мәлімдеуінше, тыңайтқыштың және ондағы әсер етуші заттардың
тиімділігін көтеру үшін оларды араластырып пайдалану керек.
1.4 Бұрышты өсірудің көшетсіз және көшеттік әдістері
Оңтүстік өңірде бұрышты көшетпен және көшетсіз өсіру тәсілдерін
пайдаланады. Көшеттік тәсілмен өсірудегі тәтті бұрыштың агротехникалық
жүйесінде көшеттерді өсіру мерзімі және оларды ашық алаңға отырғызу маңызды
болып табылады. М.А.Эфвальд [123], А.И.Филов [24], П.Е.Федин [25] және т.б.
туындыгерлердің мәліметтері бойынша әр түрлі мерзімде өсірілуіне қарамастан
бұрыш сыртқы орта жағдайларының өзгеруіне қатты әсер етеді. Ол ауа райы
жағдайларының өзгеруін жас кезеңінде, сондай-ақ жеміс түзу кезеңінде де
белсенді қабылдайды Г.А. Садиановская [26]. Бұрыштың көшетін өсіру кезеңі,
оның пісіп жетілу кезеңінің әр түрлі болуына әсер етеді (З.А.Артюшина,9,
А.Аптемьева, З.Тилова, 28, А.Варон).
Көктемнен жазға ауысу кезеңіндегі топырақ пен ауа температурасының
өзгеруі бұрышты өсіруде маңызды орын алады.
Көктемгі кезеңде ашық алаңдағы ауа температурасының 12-15°С-ге дейін
төмендеуі жас өсімдіктің өсуін тоқтатады. Күзгі кезеңде жеміс беріп тұрған
өсімдік түнгі суыққа шыдамды. Бірақ суық кезеңдерде қабығы қалың болатын
ұсақ, тұқымсыз жеміс түзеді (П.И.Федина 25). Бұрыштың жаппай гүлдеу және
жеміс түзу кезеңіндегі жазғы 30-350C температура олардың солуына және
түйіндерінің түсіп қалуына әкеліп соқтырады.
Бұрыштың кең көлемді танаптары орналасқан оңтүстік өңірде көктемде
отырғызылған бұрыштар тамыз айының екінші жартысынан бастап өнім беруді
тоқтатады. Бұл өңірде көшеттерді көктемгі отырғызуға қарағанда жазда
отырғызу тиімді (С.П.Дикий, 39, В.А.Меганов, 80). Белидск мемлекеттік сорт
сынау танабында 68 күндік көшетті маусымның алғашқы жартысында отырғызады.
Мұнда жазғы отырғызылған көшеттердің салуға төзімді болатындығы анықталды
(И.Понамарева, 97). Ассинск тірек пунктінде бұрышты әр түрлі мерзімде
отырғызып, жазғы отырғызу көктемгі отырғызуға қарағанда тиімді болатындығы
дәлелденді. Гүл түйіндері мен түзілген түйіндер 30-330С температурада
түсетіндігі байқалды. Күзгі суықтар кеш басталса, жазғы отырғызу көктемгі
отырғызуға қарағанда айтарлықтай тиімді, мұнда жаппай гүлдеу мен гүл
түйіндерінің пайда болуы қыркүйек айының басына сәйкес келеді, қыркүйектің
соңында мол өнім береді. Сондықтан Ассинск тірек пунктінде бұрыш көшеттерін
шілде айының екінші жартысында ашық алаңға отырғызады.
Шектеуші ықпалдар болып табылатын көктемгі және ерте күзгі суықтардың
түсуіне байланысты көшеттерді отырғызу мерзімдері анықталады.
Мәскеу облысында көшет дайындау үшін дәріленген тұқымдарды жәшіктерге
наурыз айының аяғы мен сәуір айының басында себеді. Жас көшеттерді құмыра
ыдыстарға отырғызып, оларды танапқа шілде айының бірінші онкүндігінде
отырғызады (М.Н.Пестова, 33).
Қырымда, оның ішінде Краснопресненск, Жанкой, Совет аудандарында 15-25
мамыр, Бақшасарай, Старокримск - 5-15 мамыр, ал Ялтада - 15-20 сәуір бұрыш
көшеттерін отырғызудың тиімді мерзімдері болып табылады.
Пленкалы жылыжайда баклажан және бұрыш көшеттерін өсіру тәжірибелерімен
Л.Шульгин [34], В.Хренова [35] бөліседі.
Ленинград облысында баклажан мен бұрышты жылыжайда тиімді өсіруді
А.Раудсен негіздейді.
Волгоград көкөніс-жеміс тәжірибе бекетінде бұрышты 20-22 мамырда ашық
алаңға отырғызады. Маяк селекциялық тәжірибе бекеті отырғызудың тиімді
мерзімі мамыр айының үшінші онкүндігі деп санайды, ал Адгей тірек пунктінде
майдың үшінші онкүндігі тиімді деп есептейді.
Болгарияда булыжайға тұқымды ақпан айының бірінші онкүндігінен бастап
себеді және ол бір немесе одан да көп айға созылады. Өйткені, жаздың әр
түрлі мерзімдерінде өнім алуға қолайлы.
Сонымен, бұрышты өсірудің қолайлы мерзімдері нақты климат жағдайларына
және өнімді пайдалануына байланысты.
Өсіру тәсіліне байланысты бұрыш көшеттік көкөніс дақылына жатады.
Өсірудің бұл тәсілінің көптеген артықшылықтары бар, атап айтқанда:
1. Жаз мерзімі қысқа болатын аудандарда өсіп-даму кезеңдері ұзақ
бұрыш сорттарын көшеттік тәсіл арқылы өсіруге мүмкіндік мол.
2. Ашық алаңда ауа райы жағдайлары қолайсыз болғандықтан өсімдікті
жабық алаңда өсіріп, дақылдан мол өнім алуға болады.
3. Булыжайлар мен көшеттіктердің көлемі аз болғандықтан жас
өсімдіктерді ауа райы жағдайларының қолайсыздықтарынан қорғауға және
аурулар мен зиянкестермен күресуге қолайлы.
4. Аталған бірінші жағдайларды санамағанда көшеттік тәсілдің
көптеген
жеткіліксіз тұстары бар. Бұл тәсілдің кері жақтарының бірі өсімдікті бір
немесе екі рет қайта отырғызу және бір-екі қосымша суару. Барлығымызға
белгілі өсімдікті қайта отырғызу оның дамуына кері әсер етеді, мұнда
өсімдіктің тамыр жүйесі айтарлықтай зақымданады. Н.Кичунова [73]
мәліметі бойынша қайта отырғызу кезінде 50-60 тамыршалар өледі. Тамыр
жүйесі қайта қалыпқа келу үшін қосымша уақыт қажет, тиісінше өсімдіктің
даму процесі тоқтатылады. Мұндай өсімдік дамуының тоқтатылуы
көшеттікте ұтқан қосымша уақыт орнын толтыра алмауы да мүмкін. Тамыр
жүйесінің қайта қалыпқа келуі негізінен топырақтың беткі қабатындағы
температура мен ылғалдылыққа көп байланысты. Өсімдіктің дамуының
тоқтатылуы тамыр жүйесінің зақымдалуымен қатар, булыжайда нәзік болып
өскен көшеттер жаңа ортаға түсіп, нәтижесінде олардың акклиматизация
жүруіне тура келеді. Жас көшеттердің жаңа ортаға бейімделуіне айтарлықтай
уақыт қажет.
Мичурин іліміне сәйкес барлық өсімдіктер жаңа ортаға бейімделу үшін өз
құрылымын өзгертуге бейім келеді. Ашық алаңда бірден өзгертуге бейім
келеді. Ашық алаңда бірден өсірілген өсімдіктер отырғызылған көшеттерге
қарағанда мықты және сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді келеді.
Экономикалық тұрғыдан қарағанда арзан көкөніс өнімі алынатындықтан
көшетсіз тәсіл тиімді. Көшетсіз тәсілде булыжайларды ерте көкөніс алуға
пайдалануы мүмкін, топырақ құнарлығын арттыруға қажетті көң үнемделеді,
жұмыс күші екі есеге дейін қысқарады.
Сондықтан бұрышты өсіру тәсілін тандағанда нақты топырақ климат
жағдайларын ескеру керек.
Бұрышты көшетсіз өсіру тәсілі бұрынғы ССРО-ның көптеген оңтүстік
аймақтарында зерттелген. Грозный облысындағы Ассинск тірек пунктінде
тұқымды ашық алаңға алдын ала дайындалған тұқымды сәуір айының үшінші
онкүндігінде себеді. 31-66 цга-ға дейін өнім алады (С.П.Дикий, 81).
Бұрышты көшетсіз өсіру тәсілі Қырымда кеңінен қолданылады. Джанкой
ауданында көшетсіз өсіру тәсілі арқылы көшеттік тәсілге қарағанда еңбек
шығынын 30%-ға, ал 1 ц өнімнің өзіндік құнын 40-50%-ға дейін төмендетті.
Көшетсіз тәсілде бұрыштан 135 цга өнім алынса, осы жағдайдағы көшеттік
тәсілде 78,2 цга өнім алынды (Г.А.Салтановская, 27). Краснодар өлкесіндегі
Темрюк көкөніс-жеміс кеңшарысында жыл сайын көшеттік тәсілмен бұрыштан 143
цга шамасында өнім алынады (П.П.Воспоров, 74).
Волгоград тәжірибе бекетіндегі (М.С.Каторжин) жеңіл құмдақ топырақта
көшетсіз тәсілмен өсірілген бұрыштан 104,5 цга өнім алынған. Адгей
автономия облысындағы Маяк селекциялық тәжірибе бекетінде бұрышты сәуір
айының бірінші онкүндігінде ашық алаңға себеді, мұнда бұрыш салуға
төзімділігі жоғары екендігі байқалды.
Көптеген туындыгерлердің пайымдауы бойынша, ерекше қолданылған
агротехникамен өсрілген көшетсіз тәсілмен өсірілген бұрыштың консерві
зауыттары бар аймақтарында өндірістік маңызы зор.
Көшетсіз тәсілде негізгі мақсат бұрыштан жақсы өскін алу болып табылады.
Бұрыш тұқымы өскінін бергеннен соң олар біруақытта ылғалға, жылуға,
жеткілікті ауаға жоғары талап қояды. Алдын-ала дайындалған тұқымдардан
жақсы өскін алуға болады. Көшетсіз өсірудің жетістігі тек қолданылған
агротехникалық шараларға ғана емес, сонымен бірге тұқым сапасына да көп
байланысты. Көшетсіз дақыл үшін алқапқа бірден себілген өсімдіктерден
алынған тұқым жақсы болып табылады.
Өсімдіктің жас кезінде жүргізілген сирету, түптеу, қопсыту, суғару,
үстеп қоректендіру, зиянкестер мен аурулардан қорғау сияқты жұмыстардың
жүргізілуі мұқият болуы қажет. Тек агротехниканың барлық ережелері
сақталған жағдайда ғана көшетсіз тәсілмен өсірілген бұрыштан жоғары өнім
алуға болады.
Е.Мумашев (39) мәлімдеуінше, Молдавияның жылы аймақтарында тәтті бұрышты
көшетсіз тәсілмен өсіру тиімді.
Жылу сүйгіш көкөністердің пленкалық өсіру тәсілін А.Макарадзе (40)
баяндайды.
Тәтті бұрыш пен баклажанды отырғызудың тиімді мерзімі туралы
Г.Мулаев (41), Ф.Соколов (43) жазады.
Мәскеу маңы жағдайында В.Н.Никитюк (42) ашық алаңда өсірілген бұрыш пен
баклажаннан жоғары өнім алған.
Филова (45) баяндауынша, бұрыш тұқымы 13°С температурада өне
бастайды. Оның суыққа шыдамдылығын арттыру үшін Воронов тәсілін
қолдану тиімді.
Булыжайдағы температураның 20-250С жетуі бұрыш тұқымының өскіні ертерек
пайда болуын қамтамасыз ете алады, өскін пайда болғаннан соң температураның
10-12°С түскені жақсы.
Ашық алаңда өсірілген бұрышта топырақ пен ауаның температурасына жоғары
талап қояды. П.Е.Федина (46) және А.А.Кудрявцев зерттеулері көрсеткендей,
гүлдеу кезеңінде топырақ температурасы 15-20°С болғаны тиімді. Бұл кезеңде
температураның 10-12°С-ден төмен болуы өсімдіктің өсуі мен дамуын тежейді.
Гүл түйіндерінің пайда болуы мен гүлдеу кезеңінде топырақ температурасы
күндіз 18-20°С, ал түнде 12-17°С болғаны қолайлы болып табылады. Гүлдеу
кезеңінде ауа температурасының жоғары болуы олардың гүлдерінің түсіп
қалуына әкеп соқтырады.
Әр түрлі климаттық жағдайларда өсірілген бұрыштың өсіу мен даму
жылдамдығына жарық айтарлықтай әсер етеді. Фотопериодтық ерекшеліктеріне
байланысты бұрыш қысқа күн өсімдігіне жатады. А.С.Кружинина (48), М.А.
Эрвальд (49), А.Артемова, З.Белова (50) мәліметтері бойынша бұрыштың
яровизация кезеңі 12-15 сағаттық күнде жақсы жүреді. Қысқа күн мен жоғары
температураға бұрыш алғашқы кезеңде ерекше талап қояды. Әсіресе, өскіннің
пайда болуы мен алғашқы нағыз үш жүп жапырақтары пайда болу кезеңінде
байқалады. Бұл кезеңде жарық күн ұзақтығы 12 сағатқа дейін төмендету
айтарлықтай қосымша өнім алуға мүмкіншілік жасайды.
Орталық қаратопырақты аймақта бұрыштың көшет кезеңінде жарық күн
ұзақтығы 12 сағат болғанда Имре Варга (51) мәліметі бойынша бұрыштың өсіп-
даму кезеңі 30-35 күнге қысқарған. Сонымен бірге 12 сағаттық күн ұзақтығы
болғанда, бақылау нұсқасымен салыстырғанда фотосинтез және тыныс алу 1,5
есеге қарқынды жүретіндігі анықталған.
Бұрыш жарық қарқындылығына жоғары талап қоятын өсімдіктер қатарына
жатады. Көшет өсіру кезеңінде жарықтың жетіспеушілігі салдарынан бұрыштың
дамуы өте жай жүреді. Бұрыш гүл түйіндері пайда болу кезеңінде жарыққа өте
сезімтал, бұл кезеңде аздаған көлеңкенің болуы олардың жаппай түсіп қалпына
әкеледі.
Бұрыштың өнімділігі мен пісу ұзақтығы топырақтың ылғалдылығына көп
байланысты. М.М.Сазанова зерттенулері көрсеткендей, топырақтағы ылғалдың
жетіспеушілігі бұрыш өнімділігін төмендетеді, жемісі жарамсызданады және
ащы болады. Ылғал жетімсіздігі салдарынан түйіннің түсуі көп болады.
Топыраққа енгізілген тыңайтқыш ылғал аз болса, өсімдік оны толық пайдалана
алмайды. Ылғалдың көп болуы мен судың көп жиналуы бұрыштың өсіп-дамуына
кері әсер ететіндігін А.В.Алпатьева (54) және Турешева (55) зерттеулері
көрсетеді. Жер астысулары жақын жерлер топырағы Шинн (57) бұрыш үшін өте
жақсы. П.Е.Федин зерттеулері бойынша бұрыштың ылғалға ең көп талап ететін
мерзімі гүл түйіндерінің түзілу кезеңінен жаппай жеміс түзу кезеңдері болып
табылады. Бұрыш бір уақытта ылғалды, жарықты және жылуды қажет ететін жылу
сүйгіш өсімдікке жатады. Бұлардың барлығы бұрышты өсіру аймағын анықтау мен
маманданған агротехниканы таңдауға өз септігін тигізеді. (В.Ершова,
В.Зеленичкин, 58, П.Петров 59, Е.Гукалова, В.Мандурева, 60).
Бұрыш топырақ құнарлылығына жоғары талап қояды. Ол құрылымы жақсы,
органикалық және минералды заттарға бай жеңіл топырақты жерлерде жақсы
өседі. Ылғал өткізгіштігі жоғары, жылы топырақта бұрыш жоғары өнім береді.
Ол түздануға өте сезімтал. Біздің зерттеулеріміз бойынша булыжайдағы
топырақтың қоректік қабатындағы аздаған тұздың болуы өскіндердің опат
болуына әкеледі. Р.С.Шмараева (61) мәліметі бойынша ашық алаңда тұзды
топырақта өсірілген бұрыш өте жай өсіп, нашар дамиды. Көптеген
туындыгерлердің мәліметтеріне қарағанда (62,63,64,65,66,67,68) минералды
тыңайтқыштарды енгізу бұрыш үшін өте тиімді, әсіресе фосфор тыңайтқышын
енгізу түйін түзуге және жемістердің пісуін жылдамдатуға әсер етеді.
Бұрыштың азот тыңайтқыштарына әсері мол, тыңайтқышты шамадан тыс көп
қолданғанда ол өсімдіктің өсуін тездетеді және жеміс түші тежейді. Бұл
ықпалдардың барлығы тәтті бұрышты өсіру тәсілдерін таңдауға өз септігін
тигізеді.
1.5 Тәтті бұрыштың сорттары
Бұрынғы Кеңестер Одағында өндіріске мемлекеттік сынақтан өткізілген 50-
ден аса тәтті бұрыш сорты ұсынылған. Әрбір климаттық аймаққа тән,
жергілікті өңірге бейімделген сорттар өсірілген. Қазақстанда Аделе,
Бендиго, Дар, Ташкент, Колобок, Нежность, Пионер, Подаров, Молдавка,
Тополик (69) сорттары аудандастырылған болатын.
Консерві өндірісі нарыққа қарағанда бұрыш шикізатына жоғары талап қояды.
Бұл өндіру технологиясының ерекшеліктерімен байланысты. Өндіріске арналған
бұрыш жемісі белгілі бір көлем мен қажетті пішінді болуы тиіс. И.Н.Варенцов
(70) жасаған технологиялық нұсқаулар бойынша консервіге жіберілетін
жемістер дұрыс конус немесе пирамида пішінді, қабырғалары саяз. Түсі ашық
қызыл немесе сары, біртектес, орташа көлемді - ұзындығы 5-8 см, диаметрі 4-
6 см, жеміс қабырғасы қалың, дәмі жақсы болуы керек.
Барлық консерві дайындауға С дәрумен құрамы жоғары бұрыш сорттары
пайдаланады.
Тәтті бұрыш сорттары бір-бірімен пісу ұзақтығына, сапасына және
өнімділігіне байланысты ерекшеленеді. Қырым облысында (Г.А.Солтановская.
71) бұрыштың Крымский белый 29-293, Ақ консерві 269, Юбилей 307, Кубанский
ранний, Болгарский 79 сорттарының маңызы зор. Қырым жағдайында бұл сорттар
ерте пісуімен, жемістеріндегі С дәруменінің жоғары деңгейімен және 120-
дан 170 цга дейінгі жоғары өнімділігімен ерекшеленеді. Молдавияда
ауруларға төзімді, кеш пісетін жоғары өнімді Гогошары, Пловдив, Восковой
сорттарының болашағы зор деп саналады (Д,Кацен, 72).
Волгоград тәжірибе селекциялық бекеті жағдайында Болгарский 79 және
Гибрид 25 сорттары өнімділігі, жеміс сапасы бойынша өздерін өте жақсы
жақтарынан көрсетті.
Рязань облысы үшін М.А.Эрвальд (49) мәліметі бойынша жылдам пісетін
Консервный ранний 288, Болгарский 70, Кубанский ранний 7060 және ранний
круглый 2620 сорттары тиімді.
Болгарияда (Х.Доспалов, 2) Пловдивская Капия, Пазарджинка, Новоселька
Капия, Калиновский сорттарының құндылығы жоғары деп табылады. Бұл
сорттардың өсіп-даму кезеңдерінің ұзақтығы 80-90 күннен 110 күнге дейін.
Ірі жемісті сорттардың өнімділігі 400 цга дейін жетеді.
Германияда 1954 жылы жоғары өнімді, жеміс сапасы жақсы Ханка,
Хрестенсен, Юлишка, Ксардас, Хрестенсен Янсс, Луч солнца және тағы басқа
сорттар жіберілген.
Венгрияда тәтті бұрыш түрлерінің Цецейский, Алтайский сладкий,
Бодислойский және тағы басқа сорттар кең таралған. Бұл сорттар ерте піседі
(техникалық пісу кезіндегі алғашқы жемістерді 75 күндері алуға болады) және
жоғары өнімді.
Қазақстанда тәтті бұрыштың отандық селекциясы шығарған аздаған сорттары
зерттелген. 1960 жылдары аудандастырылуда тек Болгарский 079 сорты болған.
Алматы сорт сынау бөлімшесінің мәліметтері бойынша бұл сорттың алғашқы
жемісін егін көгі пайда болғаннан бастап 111 күн өткеннен соң жинауға
болады. 1957-60 жылдардағы орташа өнімділігі - 245 цга, орташа жеміс
салмағы - 40-41 г. С дәруменінің мөлшері - 334 мг. Бұл сорт бактериалды дақ
ауруымен көп залалданады. Ол Алматы облысында аудандастырылған.
1960 жылдан бастап сорт сынауға Новочеркасск, Крупный желтый және
Восковидный Сенюшкина сорттары енгізілген.
Новочеркасский сортының өнімділігі Болгарский 079 сортына қарағанда 22-
24 цга төмен, алғашқы жемістерін Болгарский 079 сияқты 115 күннен соң
жинауға болады. Технологиялық сапасы бойынша Болгарский 079 сортынан
айырмашылығы жоқ. Облыстық сорт тазалау орталығының мәліметтеріне қарағанда
тұқым өту жағдайына байланысты Алматы облысында егіс көлемі бойынша
бұрыштың Болгарский 079 және Новочеркасский сорттарының қатынасы 8-3.
Крупный желтый - кеш пісетін сорт, өнімділігі Болгарский 079 сортына
қарағанда 35 цга кем. Алғашқы жемістері Болгарский 079 сортына қарағанда
кештеу жиналады. С дәрумені екі есе көп.
1.6 Тәтті бұрышты суғару
Оңтүстіктің құрғақ аудандарында бұрышты көшетпен және көшетсіз өсіру
тәсілдерінде суғару режимдерін дұрыс қолдану маңызды орын алады. Суғару
режимін тиімді құру үшін өсімдіктің ылғалға қажеттілігін басты назарда
ұстау қажет. Көптеген ауылшаруашылық дақылдарының суғару режимдерін
мелиораторлар, агрономдар және физиологтар суғару жағдайында көптеп
зерттеген. Бірақ көптеген мелиораторлар өсімдіктің физиологиялық
жағдайларын ескерусіз су режимін зерттеген.
Көбіне топырақтағы ылғал мөлшерінің жетімсіздігіне байланысты суғару
санын анықтаған (А.М.Алексеев, 75).
Өсімдіктің су режимін топырақ ылғалдылығына байланысты зерттегенде
өсімдіктің ылғалға талабы ескерусіз қалады. Өйткені, мұнда басты нысана
өсімдік емес топырақ болып отыр. Топырақ бір жердің өзінде ала-құла болып
келеді, сондықтан жергілікті аймақтық зерттеулер нәтижелері нақты
шаруашылық жағдайларына үйлеспеуі де мүмкін. Ал егер топырақ тұзды болса
бұл тәсіл мүлде жарамсыз, себебі топырақта судың мол болуына қарамастан
ылғал өсімдікке жетпейді (В.С.Шардаков, 76). Сонымен бірге, топырақтағы
ылғалды анықтау әдістемесін шаруашылық жағдайында қолдану оң нәтижелер бере
бермейді.
Кейбір ғалымдар суғару мерзімін анықтау мақсатында өсімдіктің
морфологиялық ерекшеліктерін, әсіресе, жапырақ пен сабақ түсінің өзгеруін,
жапырақтың, түйіннің түсуі мен бұратылуын ескеру керектігін айтады. Бірақ,
су мөлшерінің жеткіліктілігіне қарамастан, аталған өзгерістер байқалғанымен
өсімдік қалыпты өнім бере алмайды (Максимов, 77, Н.С.Петинов, 78, Петров,
70, М.Лобов, 80,81,82,83).
Бұл ғалымдардың пікірінше өсімдіктің ылғалға қажеттілігіне байланысты
суғару мерзімдерін анықтау керек. Мұнда басты назарды жақсы физиологиялық
көрсеткіш болатын жапырақтың сулану дәрежесіне аудару қажет. Жапырақтың
сулану дәрежесін оның ылғалдылығына, ұлпа сөлінің концентрациясына
байланысты белгілейді. Жапырақ ылғалдылығы өсімдіктің жеткілікті сулануы
туралы мәліметтерін толық көрсете алмайды, өйткені сулану дәрежесі
өсімдіктің жасына, ұлпа мөлшеріне байланысты өзгеріп отыруы мүмкін.
Кейбір туындыгерлердің мәлімдеуінше copy күші өсімдіктің сулануының ең
сенімді көрсеткіші болып табылады. Дегенмен, өсімдіктің ұлпа сөлінің
концентрациясына байланысты copy күші де өзгеруі мүмкін, ол ұлпа жасына
тікелей байланысты болып келеді. Жас ұлпалардың copy күші егде ұлпаларға
қарағанда біршама артық болады.
Жапырақтың copy күшін далалық тәсілмен анықтау бір қарағанда қарапайым
болғанымен жеке шаруашылық жағдайында құралдар санына және анықтауға
қажетті уақытқа байланысты көп жұмыстарды қажет етеді.
Салыстырмалы түрде қарағанда өсімдіктің ылғалмен қамтамасыз ету
көрсеткішін анықтаудағы сенімді тәсіл, оның ұлпа сөлін немесе ұлпа сөлінің
концентрациясын анықтау болып табылады (Н.А.Максимов, 77, М.Лобов, 83,
Петинов 78).
Суғару жүргізілгеннен соң өсімдіктегі ұлпа сөлінің концентрациясы төмен
болады. Ол суғару аралықтарында айтарлықтай көтеріледі. Бұл туындыгерлердің
дәлелдеуінше, өсімдіктегі ұлпа сөлінің концентрациясы тәулік бойына өзгеріп
отырады, таңертең ол төмен, түске қарай - жоғары, кешке және түнде ол
айтарлықтай төмендейді.
Топырақ ылғалдылығы мен сыртқы орта жағдайларына байланысты жапырақ
ұлпасының сөл концентрациясы өзгеру динамикасының заңдылықтарын анықтап,
келесі суғаруды жүргізу керектігі бағыты бойынша көптеген зерттеулер
жүргізілген.
Ұлпа сөлінің концентрациясы өсімдіктің тіршілік процестеріне тығыз
байланысты. Ұлпа сөлі ұлпа протоплазмасының айрылмас ортасы болып табылады.
Өсімдік өсіп-даму кезеңінде бұл ортаны белсенді реттеп отырады. Жапырақтағы
ұлпа сөлі концентрациясының өзгеруі протоплазмаға әсер етеді, нәтижесінде
ол тіршілік процестеріне ықпал жүргізеді, әсіресе өсу процестеріне. Ұлпа
сөлінде су көп болған сайын ол өсімдіктің қарқынды өсуіне әсер етеді. Ұлпа
сөлінің сулануы 90-95% болғанда өсу процестері қарқынды жүреді. Ұлпа
сөлінің концентрациясына байланысты суғаруды жүргізуде барлық
агротехникалық шаралар ескерілуі керек (А.Шарингин, 84; В.Мечалов, 85).
Суармалы жерлерде өсірілген көкөніс дақылдарының су режимін зерттеудің
ерекше әдістемесін В.Алексеев (86) ұсынады. Бұл туралы А.Селедцов (5)
еңбектерінде де айтылған. Олардың мәлімдеуінше, бұрыш жапырағындағы ұлпа
сөлінің концентрациясын рефрактометрмен анықтау тиімді. Ұлпа сөлінде 6-8%
құрғақ заттар болса, бұрыш мол өнім береді. Ұлпа сөлінің сулануының
көтерілуі мен концентрациясының төмендеуі суғарылғаннан соң біртіндеп
жүреді, бұл келесі суғару мерзімін анықтауға мүмкіншілік береді. Тау
маңындағы құрғақ жерлерде тәтті бұрышты 10 рет суғару ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтаулар мен терминдерге ережелік сілтемелер
1 Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиетке шолу
1.1 Зерттеу нысаны болып табылатын тәтті бұрыштың морфологиялық
сипаттамасы
1.2 Тәтті бұрыштың шыққан жері және маңыздылығы
1.3 Тәтті бұрыштың биологиялық ерекшеліктері мен тыңайтқыштары
1.4 Бұрышты өсірудің көшетсіз және көшеттік әдістері
1.5 Тәтті бұрыштың сорттары
1.6 Тәтті бұрышты суару
2 Зерттеу ауданы мен аймағындағы табиғи-климаттық жағдайлары
2.1 Аймақтың ауа-райы ерекшеліктері
2.2 Топырақ сипаттамасы
2.3 Табиғи өсімдік жамылғысы және гидрографиясы
3 Зерттеу бағдарламасы мен әдістемесі
3.1 Тәжірибе нобайларының бағдарламасы
3.2 Зерттеулерді жүргізу жағдайлары
3.3 Экспериментальды мәліметтер жинауға қажетті әдістемелер
4 Зерттеу нәтижелері
4.1 Бұрыш өніміне тыңайтқыштардың әсері
4.2 Булыжайға тұқым себу және ашық жерге көшет отырғызу мерзімдері
4.3 Тәтті бұрышты көшетсіз және көшеттік әдіспен өсірудің тиімділігі
4.4 Бұрыш өнімділігіне суарудың әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Аннотация
Дипломдық жұмыс Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында тәтті бұрыш дақылын
өсіру технологиясының кейбір элементтерін қарастыра отырып жасалынған.
Жұмысты орындау барысында аймақтың табиғи-климаттық жағдайлары мен топырақ
ерекшеліктері, сондай-ақ дақылдың биологиялық ерекшеліктері ескерілді.
Аналитикалық бөлімде тәтті бұрыштың морфологиялық сипаттамасы мен
биологиялық ерекшеліктері келтірілген.
Технологиялық бөлімде аймақтың ауа-райы жағдайлары мен топырақтың
сипаттамасы келтіріліп, дақылды өсіру жолдары жазылды.
Қоршаған ортаны қорғау немесе техника қауіпсіздігі туралы мәселелер
ауылшаруашылы саласында кездесетін жайттары туралы баяндалған.
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста қазіргі ауыл шаруашылығы ғылымында қолданылатын
мынадай мемлекетаралық және мемлекеттік стандарттарға сілтеме жасалған:
МЕСТ 2-102-68 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың түрлері мен жиынтығы.
МЕСТ2.104-68 ЕСКД. Негізгі жазулар.
МЕСТ 2.201-80 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың белгілері.
МЕСТ 2.301-68 ЕСКД. Форматтар.
МЕСТ2.601-95 ЕСКД. Эксплуатациялық құжаттар.
МЕСТ 2 304-81 ЕСКД.Сызудың шрифты
МЕСТ 12046-85. Мемлекет аралық стандарт. Ауылшаруашылық дақылдарының
тұқымдары.Сапа туралы құжат.
МЕСТ 20081-74 Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары. Терминдер.
Анықтаулар.
МЕСТ 52325-2005. Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары. Сорттық және
егістік сапа
МЕСТ 2. 321-84 ЕСКД. Әріптік белгілеулер.
ӘН ОҚМУ 7.03-2012 Курстық жобалауды ұйымдастыру. Курстық жұмыс.
МЕСТ 2.105-79 Конструкторлық Құжаттарды Бірдей Жүйелеу
Анықтаулар мен терминдерге ережелік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста өлшемдерге төмендегідей сілтемелер пайдаланылған:
Мемлекет аралық өлшемдеу ГОСТ 732-2001. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының
есеп беруі туралы - құрылымы және көркемдеу ережелері.
ГОСТ 11265-70 Ауылшаруашылығы және егін шаруашылығы - терминдер және
анықтаулар. 1978.
Жұмыста төмендегідей анықтаулар мен терминдер жиі кездесетін болады -
бастапқы және толық пісу; тауарлық түрі.
Бұрышты көшетпен өсіру әдісі (булыжай - ашық жер) және көшетсіз өсіру
әдісі (бірден ашық жерге); биогумус (ерекше жауынқұрттары өңдеген
биологиялық тыңайтқыш); қоректік режим (тәтті бұрышқа топырақ).
Бұрыш өсімдігіндегі жемістер, жинау саны.
Жалпы өнім – белгілі бір уақыт аралығында өндірілген өнім көлемі.
Қарашірік – құнарлықты анықтайтын және топырақтың жоғарғы қабатындағы
қара қоңыр түсті органикалық зат.
Құрғақшылық – ауаның шамадан тыс температурасы мен аңызақ желдің
салдарынан туындайтын жайсыз құбылыс.
Өнімді ылғал қоры – өнімге тікелей әсері бар топырақтағы өсімдіктер
пайдаланатын ылғал мөлшері.
Өскін – себілген тұқымнан белгілі бір уақытта жер бетіне өсіп шыққан
өсімдік көгі.
Сүрі жер – ауыспалы егістегі ылғал жинайтын және арамшөптермен күрес
жүргізілетін танап.
Сыдыра жырту – топырақты қайырмасыз құралдармен жыртып өңдеу.
Сыртқы орта – тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта факторларының
жиынтығы.
Тыңайтқыштың әсерлі заты – тыңайтқыш құрамындағы өсімдік сіңіре алатын
элемент мөлшері
Белгі – өсімдік құрылымының шаруашылықта пайдалы және тиісті
құралдармен өлшенетін немесе көріп бағаланатын нақты сипаты.
Дақыл – белгілі бір мақсатта пайдалану үшін мәдени егісте өсірілетін
өсімдік түрі.
Сорт – белгілі бір дақылдың тиісті табиғи және өндірістік жағдайларда
өсіру үшін өнім мөлшері мен сапасын арттыру мақсатында селекциялық жолмен
сұрыпталған және тұқымы жүйелі көбейтілген, шығу тегі бойынша туыстас және
морфологиялық белгілері мен шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша ұқсас
өсімдіктерінің тобы.
Технология – нақты топырақ-климат жағдайында тиімді мөлшерде және сапалы
өнім алу мақсатында арнайы ғылыми-зерттеу нәтижесінде әзірленген белгілі
бір дақылды өсіру тәсілдерінің жиынтығы.
Белгілеулер мен қысқартулар
Жұмыста төмендегідей қабылданған қысқартулар кездеседі:
га - гектар
г - грамм
кгга - гектарға килограмм
м2га - гектарға текше метр
см - сантиметр
% - пайыз
ТЫС - төменгі ылғал сиымдылығы
т - тонна
ц - центнер
N, R, Р - азот, фосфор, калий
т.б. - тағы басқа
АШИ - ауыл шаруашылығы институты
ҒЗИ - ғылыми-зерттеу институты
ӘЕЗ - әсер етуші зат
КІРІСПЕ
Тақырыптық өзектілігі. Қазақстанның аграрлық саласы қатаң дағдарыстан
өту кезеңінде бұрынғы жүйені талан-таражға түсіре отырып жаңа нарықтық
қатынастар түзді және соңғы 2-3 жылда тұрақтана бастады. Жеке
шаруашылықтары және олардың құрылымдары барған сайын нығая түсуде. Бұған
Қазақстандағы баға саясатының ауылдықтар үшін қолайлылығы себеп болды.
Сонымен бірге кездейсоқ жер қожайындары өздерінің орнын ауылшаруашылығын
түсінетін нағыз шын берілгендерге босатуда.
Қазіргі кезде қабылданған жер туралы заңды жеке мақсаттар үшін, әсіресе
ірі жер пайдаланушылар үшін, мүдделеріне пайдалануға жол бермеу керек.
Керісінше Қазақстан халқының пайдасына шешілуі тиіс. Бұл тұрғыда жер туралы
заң оң нәтижелерін беруде. Мысалы, 2001 жылы ішкі өнім жиынтығы 8,7%
құраса, ол 56%-ға көбейіп 2004 жылы 13,6% құрады. Қазіргі кезде сауда ашық
экономика жағдайымен әлемдік жүйедегі азық-түлік және ауыл шаруашылық
өнімдері саудасында тиімді дамитын жаңа кезеңде тұр. Оның ары қарай дамуы
аграрлық саланың сапасының өсуіне, агробизнес құрылымының тиімді түзілуіне,
агротехнология деңгейінің көтерілуіне, ауыл шаруашылық өнімдерінің
маркетингтік стратегияға көшуіне, жақын және алыс шет елдерге экспортты
көбейтуге байланысты. Егін шаруашылығын қарқынды ендіруде қоршаған ортаның
ластануымен қатар топырақ құрылымының жаппай төмендеуін әркез есте сақтау
керек. Бұл химизацияны сауатсыз пайдалану ауыспалы егісті сақтамау және
ауылшаруашылық дақылдарының аурулары мен зиянкестермен күресудің дұрыс
жолға қойылмауымен байланысты. Сондықтан егін шаруашылығында экология және
биология шараларын жүргізу өте маңызды. Олар қоршаған ортаны қорғау және әр
түрлі таза азық-түлік өнімдерін өсіруді қамтамасыз ету қажет. Бірінші
кезекте бұл бақша және көкөніс дақылдарына тікелей байланысты.
Оңтүстік Қазақстанның климат жағдайлары әр түрлі көкөніс дақылдарынан
жоғары сапалы өнім алуға мүмкіншілік жасайды. Бірақ, оларды өндіру деңгейі
халық қажеттілігімен өте алшақ. Мысалы, Оңтүстік Қазақстанның әрбір тұрғыны
жылына шамамен 75-90 тонна көкөніс пайдаланады. Бұл қажетті деңгейден 2 есе
төмен. Ал Қазақстанның басқа аймақтары туралы айтудың қажеттілігі шамалы.
Бұл жағдайдың негізгі себебі көкөніс шаруашылығын дұрыс бағаламауда.
Көкөніс дақылдарын өсіруде көптеген қателіктерге жол берілуде, мысалы
ауыспалы егістер бұзылған, тыңайтқыштар аз беріледі, әсіресе аса құнды
болып табылатын органикалық, көшет отырғызу әлсіз механизацияланған,
қатараралықтарды өңдеу және суару шектелген. Бірақ оң жетістікке жету
негізі топырақ жағдайы мен құнарлығына байланысты, әсіресе сүр топырақты
жерлерде ол маңызды. Қарашіріктің төмендеуі техногендік ластанулар көкөніс
дақылдарының өнімділігін көтеруді төмендетеді, әсіресе қызанақ пен бұрышта
бұл айқын байқалады.
Топырақ құнарлылығын көтеруде органикалық тыңайтқыштарды ендіру тиімді
болып, табылады. Тек олар ғана топырақта құнды қарашіріктің жинақталуына
басты себепші болып табылады және топырақтың агрофизикалық құрылымын
жақсартады. Минералды тыңайтқыштар бұл мәселені шеше алмайды. Сондықтан
органикалық тыңайтқыш болып табылатын сабан, топан, өсімдіктердің тауарлық
емес бөліктері, компост аса маңызды болып табылады.
Зерттеу мақсаты негізінен мыналардан тұрады:
- тиімді тыңайтқыш түрлері мен мөлшерін, оларды ашық алаңдағы тәтті
бұрыш егістігіне ендіру тәсілі мен мерзімін белгілеу;
- булыжайдан уақытылы жақсы бұрыш көшетін алу үшін оның тұқымын себудің
тиімді мерзімін анықтау;
- тәтті бұрышты отырғызудың ең қолайлы мерзімі мен тиімді мөлшерін
анықтау;
- тәтті бұрышты көшетсіз есіру.
Зерттеу міндеті:
- себілген тұқымнан 70%-дан кем емес көшет алуға, ал көшеттердің
өміршеңдігін 90%-дан кем болмауына қол жеткізу;
- 1 гектардан 180-200 мың теңге шартты таза пайда алуға болатын
өнімділігі 200 цга кем емес бұрыш жемісін алу;
- 1 гектардан 205 мың теңге шартты таза айда алуға болатын көшетсіз
себуде 210 цга өнім алу;
- Оңтүстік Қазақстан ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты
жағдайында биоқарашірікті дайындауды ұйымдастыру.
Зерттеудің жаңалығы. Тәтті бұрышты өсіру және осыған ұқсас кешенді
зерттеулер Оңтүстік Қазақстанда жүргізілмеген. Мұнда, өсіру өңірдің
жағдайына сәйкес келмейтін немесе өндірістік тәжірибелер негізінде, яғни
қате және байқау тәсілімен белгіленген жалпы ұсыныстар бойынша жүргізіледі.
Бұл жұмыстың туындыгері бұрыштың өсуін және дамуын тұқымнан биологиялық
пісуге дейін және дақылдың өсуінің агротехникалық негізгі ықпалдарын есепке
ала отырып, көшетпен және көшетсіз өсіруді зерттеді.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Тәтті бұрыштың өндірістік маңыздылығы
оның жоғары сіңімділігімен ғана емес сонымен бірге барлық түрлерінің
дәмділігімен ерекшеленеді. Сондықтан ол жоғары азықтық диетикалық
маңыздылығымен құнды. Бұрыш жемісінде С дәрумені қызанаққа қарағанда 10-12
есе, ал цитрусты дақылдарға қарағанда 2-6 есе жоғары. Каротин мөлшері
бойынша бұрыш сәбізге жақын. Бұрыш жемісі жас күйінде ғана емес, сонымен
бірге ас мәзірінде де жақсы қолданылады. Оларды маринадтайды, тұздайды,
консервілейді. Оны медицинада да пайдаланады. Кейбір мемлекеттерде
(Болгария, Венгрия, Мексика және т.б.) тәтті қызыл бұрыш негізгі өнім болып
табылады. Өнімділігі 120 цга болғанда ол экономикалық тиімді. Ол 2 есе мол
өнім береді. Қазақстанның оңтүстік аймағы ел тұрғындарының негізгі
сұранысын қанағаттандыра алады, жаз кезеңінде оларды Қырғызстаннан,
Өзбекстаннан әкелу қажеттілігі төмендейді. Жылу мен жарықтың көптігіне
байланысты Қазақстанның оңтүстік өңірі тәтті бұрышты өсірудің қолайлы жері
болып табылады. Сондықтан бұл дипломдық жұмыстың өндірістік маңыздылығы
жоғары.
Жұмыстың сынақтан өтуі және жариялануы. Жұмыстың негізгі нәтижелері
Оңтүстік Қазақстан ауылшаруашылығы ғылыми зерттеу институтының ғылыми
кеңесінде тыңдалып бекітілген, 3 халықаралық ғылыми өндірістік
конференцияларда баяндалған. Жұмыс мазмұны бойынша 6 мақала жарық көрді,
оның ішінде 3-і халықаралық конференцияларда баяндалды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, 4 бөлімнен,
қорытындылардан және өндіріске ұсыныстардан, пайдаланған әдебиеттерден және
қосымшалардан тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі компьютермен терілген
... .. беттерді құрайды, оның ішінде ... кесте, ... .. сурет, ... ..
график, 103 қолданылған әдебиеттер тізіміндегі туынды және ...қосымшалар.
Тәжірибелік бөлім жалпы жұмыстың . . . .% құрайды. Жұмыс Оңтүстік-Батыс
ауылшаруашылығы ғылыми өндірістің орталығының тәжірибе танабында
жүргізілген.
Зерттеу мерзімі. 2001-2004ж.ж.
1 ЗЕРТТЕУ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Зерттеу нысаны болып табылатын тәтті бұрыштың қысқаша морфологиялық
сипаттамасы
Бұрыш алқа тұқымдасына (Sofanacene Pens), Capsient Tourn туыстығына
жататын көпжылдық жартылай бұталы өсімдік, бірақ дақыл ретінде біржылдық
өсімдік етіп өсіріледі [1].
Барунторул 65 тәтті бұрышы Молдова суармалы егіншілік ғылыми-зерттеу
институтында шығарылған. Тамыр жүйесі шашақ. Тәтті бұрыштың негізгі сабағы
60 см-ге дейін жетеді. Сабағы штамб тәрізді. Жапырағы бет пішінді,
тамырымен қоса есептегенде бір өсімдіктегі жалпы жапырақ салмағы 300 гр, ол
жалпы өсімдік салмағының ¼-ін құрайды. Жалпы өсімдік салмағының 50% сабақ
және жапырақ үлесіне тиеді.
Жемісі - синкартты жидек, жеке. Биологиялық пісу кезінде түсі ашық
қызыл. Жемісі тасымалға шыдамдылығымен, сақталғыштығымен ерекшеленеді. Сорт
орташа, кеш піседі, отырғызғаннан биологиялық пісуге дейін 150-170 тәулік
қажет.
Өнімділігі 200-300 цга. Жемісінің орташа салмағы шамамен 100 гр
құрайды. Ірі жемісті сорттарындағы бір өсімдіктегі жеміс саны 10-20 дана.
Ал ұсақ жемістілерінде 20-30 дана. Жалпы жеміс салмағы өсімдік салмағының
14 -ін құрайды. Ал жекелеген сорттарда ол 45% дейін жетеді. Кейбір
жағдайларда 1 кг жер үсті вегетативті салмағына 0,8-0,9 кг жеміске дейін
келеді. Тұқымының көлемі ұсақ. 1000 дәннің салмағы 8 гр-нан аспайды.
1.2 Тәтті бұрыштың шыққан жері және маңыздылығы
Ауылшаруашылық өсімдіктерінің биологиялық ерекшеліктері көбіне олардың
географиялық шыққан жеріне және дақылдың табылған жеріне байланысты болып
келеді. Бұрыштың отаны Оңтүстік Мексика, Гватемала болып саналады. Оны
дақыл ретінде қазіргі АҚШ және Солтүстік Мексика территориясында ежелгі
үнділіктер өсірген. Әдебиеттерде бұрыш туралы алғаш рет 1493 жылдан бастап
жазыла бастаған. Бұрыш Еуропаға ХVІ-ғасырдың ортасынан бастап тарала
бастады. Бұрышты дақыл ретінде алғаш рет Испанияда өсірді, одан соң ол
Италияға және басқа елдерге таралды.
Балқан елдеріне бұрыш 1585 жылы әкелінді. Болгарияда бұрыш қазіргі кезде
ең сүйкімді көкөніс болып табылады [2,3]. Оны тағамға жас күйінде дәмдеуіш
ретінде және өңделген күйінде қолданады. Болгарияның консерві жасау
өндірісінде бұрыштан 28 түрлі консерві дайындайды. Құрғақ, үгітілген
күйіндегі бұрыш Болгар асханасындағы кең таралған дәмдеуіштердің бірі болып
табылады. Сондықтан Болгарияда егіс көлемі және өнім жинау бойынша көкөніс
дақылдарының ішінде бұрыш бірінші орынды алады. Бұрыш қазіргі кезде 11-12
мыңга жерге өсіріледі. Ал жылдық жалпы өнім 200-250 мың центнерді құрайды.
Венгрияда бұрышты ХVІ-ғасырдан бастап пайдалана бастады және қазіргі
кезде ол кең таралған.
ХVІІІ ғасырда бұрыш Германияға тез таралды. Германияда бұрыштан
гектарына 480-нен 210 центнерге дейін өнім алады.
Румынияда, Чехословакияда, Югословияда және басқа да елдерде бұрышты
көптеп өсіруде.
Ресейге көкөністік бұрыш Болгариядан әуесқой дақыл ретінде ХVІ-ғасырдың
екінші жартысында әкелінді. ХІХ-ғасырдың аяғында Одесса маңында бақшамен
айналысатындар болгар бұрыш өсірді. ХХ-ғасырдың басында бұрыш Ресейдің
оңтүстігі мен Моядавияға таралды.
Оңтүстік Қазақстан облысында бұрышты ХХ-ғасырдың ортасынан бастап өсіре
бастағанына қарамастан Қазақстанда оны ғылым нысаны ретінде аз қарастырды.
Тәтті бұрыш бойынша жүргізілген ғылыми зерттеу жұмысы ретінде А.Селедцов
[4,5,6] еңбегін атауға болады.
Г.Каплина мәлімдеуі бойынша Қазақстанның жылы аймақтарында бұрыштың
Болгарский 79 сорты аудандастырылған. Оның пікірі бойынша бұрышты қарашірік
мөлшері жеткілікті, механикалық құрамы жеңіл гидроморфты топырақта өсіру
тиімді. Мұнда ол 448 цга дейін өнім береді.
Тәтті бұрыш жоғары құрамды дәруменді және жеңіл сіңімді минералды
тұздары бар азық болып табылады, сондықтан оның азықтық және диетикалық
маңызы жоғары. Бұрыш жемісінде С дәрумені қызанаққа қарағанда 10-12 есе,
цитрустарға қарағанда 2-6 есе және қарағай, шыршаға қарағанда 2-4 есе көп.
С дәрумені бойынша тәтті бұрыш тек қарақатқа ғана орын береді. 1 гектардағы
өнімі 120 центнер болатын, 100 гр шикі жемісінде 450 мг С дәрумені бар
өнімнен 25 кг-ға дейін С дәруменін жинауға болады. Цинга ауруына қарсы
бұрыштың маңызы бар. Каротин құрамы бойынша бұрыш сәбізге жақын. Бір күнде
25 гр тәтті бұрыш пайдаланған ересек адамның С дәруменіне деген тәуліктік
мөлшері қамтамасыз етіледі. 45 гр бұрыш А дәруменінің тәуліктік қабылдау
мөлшерін қамтамасыз етеді. Бұрыштағы (А,В,С,Р) дәрумендерінің жоғары
құрамды болуы, оның биологиялық белсенді заттар көзі ретінде қарастыруға
болатындығын көрсетеді. Азотты заттар бойынша (2,73-3,66%) тәтті бұрыш
көкөніс дақылдарының ішіндегі алғашқы орындардың бірін алады.
Венгрия халқы бұрыш жемісін азыққа жас, тұздалған және қайнатылған
күйінде пайдаланады. Мұнда тәтті бұрыш шикізатын консерві өндірісінде
жоғары бағалайды. Тәтті бұрыштан Лечо консервісі және дәруменделген
консервілер Вита паприка, Притапаприка, Притамин (С дәрумен құрамы
169 мг %-ке дейін), соус Зашатка (С дәрумен құрамы 300 мг %-ке дейін)
және тағы басқа С дәрумен құрамы жоғары консерві түрлері жасалады.
Бұрыштың дәмдік қасиеті капсанцин ароматты затына көп байланысты. Ол
адам ағзасында ас қорытатын сөлдерді көп бөлдіріп, тағамның сіңімді болуын
қамтамасыз етеді.
Халық арасында бұрыш жоғары сұранысқа ие. Бұрыш жемісін кулинарияда
пайдаланады, оларды маринадтайды, тұздайды және әр түрлі тағамдар жасайды.
Бұрыш жемісі қызанақ, қияр және көптеген тұздықтар дайындауда қолданылады.
Бұрыш консерві жасау өндірісінде құнды шикізат болып табылады. Консерві
жасауда және тұздағанда бұрыш дәрумендерінің 50-80% сақталады.
Қызанақ соусында көкөністермен фаршталған бұрыш консервісінде орташа
22,7% құрғақ зат, 6,6% май, 8% көмірсу, 0,3% органикалық қышқылдар, 1,7%
ақуызды заттар, 2,0% минералды заттар бар [7].
100 гр фаршталған бұрышта мг есебімен алғанда С дәрімені 22%, каротин
9,9%, В1 дәрумені 0,17%, кальций 62%, фосфор 47%, темір 18%, калий 17,3%,
магний 33% құрайды.
100 гр фаршталған бұрышта 104 калория бар [8].
1.3 Тәтті бұрыштың биологиялық ерекшеліктері мен тыңайтқыштары
Бұрышты дұрыс өсіру үшін оның өсу жағдайларына қажетті биологиялық
ерекшеліктерін білу керек.
Тәтті бұрыш қысқа күнгі (12 сағат) өсімдіктер тобына жатады. Өсімдікті
басқа жерге ауыстырып отырғызу, оның дамуын 8-15 тәулікке қысқартады [9].
Өсімдіктің жақсы өсіп жетілуі үшін топырақ ылғалдылығы мен ауаның қолайлы
жағдайы және бұрыштың жақсы қоректенуі қажет. Бұрыштың өте баяу өсуі гүл
мүшелерінің пайда болғанына дейін байқалады (5-8 нағыз жапырақтар). Күрт
өсуі гүл түйіндерін пайда болғаннан бастап өсімдіктің өсіп даму кезеңінің
соңына дейін жалғасады. Бұл тамырға да тән. Өсіп дамудың барлық
кезеңдерінде өсімдіктің жер беті бөлігі тамырға қарағанда белсенді өседі.
Әсіресе, жеміс түзу кезеңінде бұл айқын байқалады. Сондықтан бұрыштың
топырақ құнарлылығына және өсімдіктің қоректік заттармен қамтамасыз
етілуіне осы кезеңде жоғары талап қояды [10].
Тамырдың топыраққа тереңдеуі және олардың көлбеу бағытта өсуі ең алдымен
топырақтың механикалық құрамына байланысты. Құмдақ топырақта бұрыштың тамыр
жүйесі өсіп дамудың соңында 80 см тереңдікке жетеді және көлбеу бағытта 1 м
және одан да көп өседі. Тамырдың негізгі массасы топырақтың жыртылған
қабатында орналасады. Қолайлы жағдайда тамырдың регенерациясы өсімдікті
отырғызғаннан соң тез жүреді. Бақылау нұсқасымен салыстырғанда отырғызылған
өсімдіктердің тамырының дамуы тежелгендігі жеміс түзгенге дейін байқалады.
Бұрыш жылуға талабы жоғары өсімдікке жатады. Оның тұқымы 13°С-ден кем емес
температурада өне бастайды. Бұл жағдайда өскіндер тек 18-20 тәуліктен кейін
пайда болады, ал 15°С-ден жоғары температурада өскіндер 15-20 тәулікте
пайда болады және тәтті бұрыш тұқымының қолайлы өнуінің тиімді
температурасы 20-30°С болып табылады. Әсіресе өсімдіктер жылуға 50 тәулікке
дейінгі жаста сезімтал. Өсімдіктің өскіндерінің пайда болғанынан
жемістерінің биологиялық пісіп жетілу кезеңіне дейінгі белсенді температура
жиынтығы 25-30°С-ді құрайды. Өсімдік әлсіз үсікте өліп қалады (-0,3°С),
35°С-ден жоғары температура оның өсіп дамуына кері әсер етеді.
Бұрыш өсімдігінің топырақ пен ауа ылғалдылығына талабы жоғары. Бұл оның
тамыр жүйесінің әлсіздігімен байланысты. 1 тонна тауарлы өнімге 162-180 м3
су жұмсалады [11].
Бұрыш өсірілетін танапқа қажетті су шығыны өсімдіктің жасына байланысты
өзгеріп отырады. Алғашқы өсіп-даму кезеңінде (жеміс түзгенге дейін) 4900-
6400 м3 болатын жалпы су қажеттілігінің 8-10%-ы қажет. Ең жоғарғы су
қажеттілігі жеміс түзілу және өнімнің арту кезеңдеріне сәйкес келеді. Жеңіл
құмдақ топырақтарда ең жоғарғы ылғалдылық 70%-дан кем емес ТЫС, ал ауыр
топырақтарда 80% ТЫС болу қажет. Саздақ топырақтарда ылғалдылық 70% ТЫС
төмендегенде, ал ауыр топырақтарда 80% ТЫС төмендегенде суару қажет. Саздақ
топырақтардың 0-30 см тереңдігінде, ал жеміс түзу кезеңінде 0-50 см
тереңдігінде ылғалдылық 70% ТЫС болғанда суғаруға қажет.
А.Селедцова [16] пайымдауы бойынша Қазақстанның оңтүстік шығысында
өсірілетін бұрышты қалыпты сумен қамтамасыз ету үшін 9-10 рет суғару қажет.
Оның ішінде 2-3 рет жеміс түзгенге дейін, 5-6 рет гүлдеу және жеміс түзу
кезеңінде.
Бұрыш ауа ылғалдылығына да сезімтал. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының
төмен болуы өсімдіктің нашарлауына себеп болады. Ауа ылғалдылығының 70-75%
болуы қолайлы. Сондықтан үнемі суғару жұмыстарын жүргізу қажет (Г.Гикало).
Бұрыш топырақтың қоректік заттарына талабы жоғары. 100 ц өнім түзуге орта
есеппен 50-60 т азот, 13-17 т фосфор қышқылы, 70-85 т калий тотығы қажет.
Құнарлы топырақтарда қоректік заттардың әсері төмен, ал құнарсыз
топырақтарда керісінше. Топырақтың тұздануын бұрыш көтере алмайды.
Жеміс түзгенге дейін, тамыр жүйесі әлсіз болатын бұрыш фосфор
тыңайтқышының көтеріңкі мөлшерін қажет етеді. Ол тамыр мен генеративті
мүшелерінің түзілуі мен дамуын тездетеді. Гүлдегенге дейін және жеміс түзу
кезеңінде өсімдіктің азотқа қажеттілігі жоғары. Жеміс салғаннан оның пісіп
жетілгеніне дейін өсімдік калийді көп қажет етеді. Шіріген көң бұрышқа
жақсы әсер береді, ал жаңа қи керісінше. Судың жетімсіздігі тыңайтқыштың
тиімділігін төмендетеді. Минералды тыңайтқыштың N100P120K50 мөлшерін
ұсынуға болады. Оның ішінде Р30-40К20-30 мөлшерін негізгі өңдеумен,
көктемгі культивациямен N30P30K30 және екі үстеп қоректендірумен N30-40P20-
30K20 мөлшерін білу керек (А.Д.Хватов, 1972).
Топырақтағы қарашірікті толықтыруға шикізат болатын органикалық
тыңайтқыш ретінде сабанды пайдалануды Домашкеевич ұсынады. Танапта
қалдырылған сабан топырақтың химиялық және физикалық құрылымын жақсартып,
өнімнің өзіндік құнын төмендетеді. Биогумус пен топырақты 3-4 тга
мөлшерімен тыңайтқанда ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі 1,2-2,0 есе
көтерілетінін, сондай-ақ өсімдіктер аурулармен аз залалданатыны және ондағы
ауыр металдар мен нитраттардың құрамы аз болатынын Д.А.Азимова, М.А.Мельник
мақалаларында келтірген.
В.Аббасов мәлімдеуінше биогумусты қолдану топырақтағы қарашірік және
органикалық заттар құрамының көтерілуіне себепші болады. Топыраққа 2,5 тга
биоқарашірік енгізу 40 тга енгізумен бірдей. Биоқарашірікті минералды
тыңайтқыштар қоспасымен бірге енгізу тиімді. Бұл, қызанақ және бұрыш
өнімдерін бақылауға қарағанда 35%-ға жоғары болуына себепші болады.
Г.Стругилин биотыңайтқыш ретінде органикалық қалдықтарды өңдеудің болашағы
зор екендігін негіздейді. Биоқарашіріктің қоршаған ортаны қорғаудағы
маңыздылығын В.Зоялев, В.Аббасов [21] айтады. Е.Ореховская [22] және тағы
басқалар органикалық тыңайтқыштарды өндіру, сақтау және пайдалану
тәсілдерін ұсынады. М.Мамченко, В.Трепачев көкөніс дақылдарына көң және
басқа жергілікті органикалық тыңайтқыштарды қолданудың маңыздылығын жазады.
А.Макаладзе [40] баклажан және бұрыш өнімділігіне органикалық және
минералды тыңайтқыштар мөлшерлерінің әсері туралы мәліметтер келтірген.
Оның мәлімдеуінше, тыңайтқыштың және ондағы әсер етуші заттардың
тиімділігін көтеру үшін оларды араластырып пайдалану керек.
1.4 Бұрышты өсірудің көшетсіз және көшеттік әдістері
Оңтүстік өңірде бұрышты көшетпен және көшетсіз өсіру тәсілдерін
пайдаланады. Көшеттік тәсілмен өсірудегі тәтті бұрыштың агротехникалық
жүйесінде көшеттерді өсіру мерзімі және оларды ашық алаңға отырғызу маңызды
болып табылады. М.А.Эфвальд [123], А.И.Филов [24], П.Е.Федин [25] және т.б.
туындыгерлердің мәліметтері бойынша әр түрлі мерзімде өсірілуіне қарамастан
бұрыш сыртқы орта жағдайларының өзгеруіне қатты әсер етеді. Ол ауа райы
жағдайларының өзгеруін жас кезеңінде, сондай-ақ жеміс түзу кезеңінде де
белсенді қабылдайды Г.А. Садиановская [26]. Бұрыштың көшетін өсіру кезеңі,
оның пісіп жетілу кезеңінің әр түрлі болуына әсер етеді (З.А.Артюшина,9,
А.Аптемьева, З.Тилова, 28, А.Варон).
Көктемнен жазға ауысу кезеңіндегі топырақ пен ауа температурасының
өзгеруі бұрышты өсіруде маңызды орын алады.
Көктемгі кезеңде ашық алаңдағы ауа температурасының 12-15°С-ге дейін
төмендеуі жас өсімдіктің өсуін тоқтатады. Күзгі кезеңде жеміс беріп тұрған
өсімдік түнгі суыққа шыдамды. Бірақ суық кезеңдерде қабығы қалың болатын
ұсақ, тұқымсыз жеміс түзеді (П.И.Федина 25). Бұрыштың жаппай гүлдеу және
жеміс түзу кезеңіндегі жазғы 30-350C температура олардың солуына және
түйіндерінің түсіп қалуына әкеліп соқтырады.
Бұрыштың кең көлемді танаптары орналасқан оңтүстік өңірде көктемде
отырғызылған бұрыштар тамыз айының екінші жартысынан бастап өнім беруді
тоқтатады. Бұл өңірде көшеттерді көктемгі отырғызуға қарағанда жазда
отырғызу тиімді (С.П.Дикий, 39, В.А.Меганов, 80). Белидск мемлекеттік сорт
сынау танабында 68 күндік көшетті маусымның алғашқы жартысында отырғызады.
Мұнда жазғы отырғызылған көшеттердің салуға төзімді болатындығы анықталды
(И.Понамарева, 97). Ассинск тірек пунктінде бұрышты әр түрлі мерзімде
отырғызып, жазғы отырғызу көктемгі отырғызуға қарағанда тиімді болатындығы
дәлелденді. Гүл түйіндері мен түзілген түйіндер 30-330С температурада
түсетіндігі байқалды. Күзгі суықтар кеш басталса, жазғы отырғызу көктемгі
отырғызуға қарағанда айтарлықтай тиімді, мұнда жаппай гүлдеу мен гүл
түйіндерінің пайда болуы қыркүйек айының басына сәйкес келеді, қыркүйектің
соңында мол өнім береді. Сондықтан Ассинск тірек пунктінде бұрыш көшеттерін
шілде айының екінші жартысында ашық алаңға отырғызады.
Шектеуші ықпалдар болып табылатын көктемгі және ерте күзгі суықтардың
түсуіне байланысты көшеттерді отырғызу мерзімдері анықталады.
Мәскеу облысында көшет дайындау үшін дәріленген тұқымдарды жәшіктерге
наурыз айының аяғы мен сәуір айының басында себеді. Жас көшеттерді құмыра
ыдыстарға отырғызып, оларды танапқа шілде айының бірінші онкүндігінде
отырғызады (М.Н.Пестова, 33).
Қырымда, оның ішінде Краснопресненск, Жанкой, Совет аудандарында 15-25
мамыр, Бақшасарай, Старокримск - 5-15 мамыр, ал Ялтада - 15-20 сәуір бұрыш
көшеттерін отырғызудың тиімді мерзімдері болып табылады.
Пленкалы жылыжайда баклажан және бұрыш көшеттерін өсіру тәжірибелерімен
Л.Шульгин [34], В.Хренова [35] бөліседі.
Ленинград облысында баклажан мен бұрышты жылыжайда тиімді өсіруді
А.Раудсен негіздейді.
Волгоград көкөніс-жеміс тәжірибе бекетінде бұрышты 20-22 мамырда ашық
алаңға отырғызады. Маяк селекциялық тәжірибе бекеті отырғызудың тиімді
мерзімі мамыр айының үшінші онкүндігі деп санайды, ал Адгей тірек пунктінде
майдың үшінші онкүндігі тиімді деп есептейді.
Болгарияда булыжайға тұқымды ақпан айының бірінші онкүндігінен бастап
себеді және ол бір немесе одан да көп айға созылады. Өйткені, жаздың әр
түрлі мерзімдерінде өнім алуға қолайлы.
Сонымен, бұрышты өсірудің қолайлы мерзімдері нақты климат жағдайларына
және өнімді пайдалануына байланысты.
Өсіру тәсіліне байланысты бұрыш көшеттік көкөніс дақылына жатады.
Өсірудің бұл тәсілінің көптеген артықшылықтары бар, атап айтқанда:
1. Жаз мерзімі қысқа болатын аудандарда өсіп-даму кезеңдері ұзақ
бұрыш сорттарын көшеттік тәсіл арқылы өсіруге мүмкіндік мол.
2. Ашық алаңда ауа райы жағдайлары қолайсыз болғандықтан өсімдікті
жабық алаңда өсіріп, дақылдан мол өнім алуға болады.
3. Булыжайлар мен көшеттіктердің көлемі аз болғандықтан жас
өсімдіктерді ауа райы жағдайларының қолайсыздықтарынан қорғауға және
аурулар мен зиянкестермен күресуге қолайлы.
4. Аталған бірінші жағдайларды санамағанда көшеттік тәсілдің
көптеген
жеткіліксіз тұстары бар. Бұл тәсілдің кері жақтарының бірі өсімдікті бір
немесе екі рет қайта отырғызу және бір-екі қосымша суару. Барлығымызға
белгілі өсімдікті қайта отырғызу оның дамуына кері әсер етеді, мұнда
өсімдіктің тамыр жүйесі айтарлықтай зақымданады. Н.Кичунова [73]
мәліметі бойынша қайта отырғызу кезінде 50-60 тамыршалар өледі. Тамыр
жүйесі қайта қалыпқа келу үшін қосымша уақыт қажет, тиісінше өсімдіктің
даму процесі тоқтатылады. Мұндай өсімдік дамуының тоқтатылуы
көшеттікте ұтқан қосымша уақыт орнын толтыра алмауы да мүмкін. Тамыр
жүйесінің қайта қалыпқа келуі негізінен топырақтың беткі қабатындағы
температура мен ылғалдылыққа көп байланысты. Өсімдіктің дамуының
тоқтатылуы тамыр жүйесінің зақымдалуымен қатар, булыжайда нәзік болып
өскен көшеттер жаңа ортаға түсіп, нәтижесінде олардың акклиматизация
жүруіне тура келеді. Жас көшеттердің жаңа ортаға бейімделуіне айтарлықтай
уақыт қажет.
Мичурин іліміне сәйкес барлық өсімдіктер жаңа ортаға бейімделу үшін өз
құрылымын өзгертуге бейім келеді. Ашық алаңда бірден өзгертуге бейім
келеді. Ашық алаңда бірден өсірілген өсімдіктер отырғызылған көшеттерге
қарағанда мықты және сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді келеді.
Экономикалық тұрғыдан қарағанда арзан көкөніс өнімі алынатындықтан
көшетсіз тәсіл тиімді. Көшетсіз тәсілде булыжайларды ерте көкөніс алуға
пайдалануы мүмкін, топырақ құнарлығын арттыруға қажетті көң үнемделеді,
жұмыс күші екі есеге дейін қысқарады.
Сондықтан бұрышты өсіру тәсілін тандағанда нақты топырақ климат
жағдайларын ескеру керек.
Бұрышты көшетсіз өсіру тәсілі бұрынғы ССРО-ның көптеген оңтүстік
аймақтарында зерттелген. Грозный облысындағы Ассинск тірек пунктінде
тұқымды ашық алаңға алдын ала дайындалған тұқымды сәуір айының үшінші
онкүндігінде себеді. 31-66 цга-ға дейін өнім алады (С.П.Дикий, 81).
Бұрышты көшетсіз өсіру тәсілі Қырымда кеңінен қолданылады. Джанкой
ауданында көшетсіз өсіру тәсілі арқылы көшеттік тәсілге қарағанда еңбек
шығынын 30%-ға, ал 1 ц өнімнің өзіндік құнын 40-50%-ға дейін төмендетті.
Көшетсіз тәсілде бұрыштан 135 цга өнім алынса, осы жағдайдағы көшеттік
тәсілде 78,2 цга өнім алынды (Г.А.Салтановская, 27). Краснодар өлкесіндегі
Темрюк көкөніс-жеміс кеңшарысында жыл сайын көшеттік тәсілмен бұрыштан 143
цга шамасында өнім алынады (П.П.Воспоров, 74).
Волгоград тәжірибе бекетіндегі (М.С.Каторжин) жеңіл құмдақ топырақта
көшетсіз тәсілмен өсірілген бұрыштан 104,5 цга өнім алынған. Адгей
автономия облысындағы Маяк селекциялық тәжірибе бекетінде бұрышты сәуір
айының бірінші онкүндігінде ашық алаңға себеді, мұнда бұрыш салуға
төзімділігі жоғары екендігі байқалды.
Көптеген туындыгерлердің пайымдауы бойынша, ерекше қолданылған
агротехникамен өсрілген көшетсіз тәсілмен өсірілген бұрыштың консерві
зауыттары бар аймақтарында өндірістік маңызы зор.
Көшетсіз тәсілде негізгі мақсат бұрыштан жақсы өскін алу болып табылады.
Бұрыш тұқымы өскінін бергеннен соң олар біруақытта ылғалға, жылуға,
жеткілікті ауаға жоғары талап қояды. Алдын-ала дайындалған тұқымдардан
жақсы өскін алуға болады. Көшетсіз өсірудің жетістігі тек қолданылған
агротехникалық шараларға ғана емес, сонымен бірге тұқым сапасына да көп
байланысты. Көшетсіз дақыл үшін алқапқа бірден себілген өсімдіктерден
алынған тұқым жақсы болып табылады.
Өсімдіктің жас кезінде жүргізілген сирету, түптеу, қопсыту, суғару,
үстеп қоректендіру, зиянкестер мен аурулардан қорғау сияқты жұмыстардың
жүргізілуі мұқият болуы қажет. Тек агротехниканың барлық ережелері
сақталған жағдайда ғана көшетсіз тәсілмен өсірілген бұрыштан жоғары өнім
алуға болады.
Е.Мумашев (39) мәлімдеуінше, Молдавияның жылы аймақтарында тәтті бұрышты
көшетсіз тәсілмен өсіру тиімді.
Жылу сүйгіш көкөністердің пленкалық өсіру тәсілін А.Макарадзе (40)
баяндайды.
Тәтті бұрыш пен баклажанды отырғызудың тиімді мерзімі туралы
Г.Мулаев (41), Ф.Соколов (43) жазады.
Мәскеу маңы жағдайында В.Н.Никитюк (42) ашық алаңда өсірілген бұрыш пен
баклажаннан жоғары өнім алған.
Филова (45) баяндауынша, бұрыш тұқымы 13°С температурада өне
бастайды. Оның суыққа шыдамдылығын арттыру үшін Воронов тәсілін
қолдану тиімді.
Булыжайдағы температураның 20-250С жетуі бұрыш тұқымының өскіні ертерек
пайда болуын қамтамасыз ете алады, өскін пайда болғаннан соң температураның
10-12°С түскені жақсы.
Ашық алаңда өсірілген бұрышта топырақ пен ауаның температурасына жоғары
талап қояды. П.Е.Федина (46) және А.А.Кудрявцев зерттеулері көрсеткендей,
гүлдеу кезеңінде топырақ температурасы 15-20°С болғаны тиімді. Бұл кезеңде
температураның 10-12°С-ден төмен болуы өсімдіктің өсуі мен дамуын тежейді.
Гүл түйіндерінің пайда болуы мен гүлдеу кезеңінде топырақ температурасы
күндіз 18-20°С, ал түнде 12-17°С болғаны қолайлы болып табылады. Гүлдеу
кезеңінде ауа температурасының жоғары болуы олардың гүлдерінің түсіп
қалуына әкеп соқтырады.
Әр түрлі климаттық жағдайларда өсірілген бұрыштың өсіу мен даму
жылдамдығына жарық айтарлықтай әсер етеді. Фотопериодтық ерекшеліктеріне
байланысты бұрыш қысқа күн өсімдігіне жатады. А.С.Кружинина (48), М.А.
Эрвальд (49), А.Артемова, З.Белова (50) мәліметтері бойынша бұрыштың
яровизация кезеңі 12-15 сағаттық күнде жақсы жүреді. Қысқа күн мен жоғары
температураға бұрыш алғашқы кезеңде ерекше талап қояды. Әсіресе, өскіннің
пайда болуы мен алғашқы нағыз үш жүп жапырақтары пайда болу кезеңінде
байқалады. Бұл кезеңде жарық күн ұзақтығы 12 сағатқа дейін төмендету
айтарлықтай қосымша өнім алуға мүмкіншілік жасайды.
Орталық қаратопырақты аймақта бұрыштың көшет кезеңінде жарық күн
ұзақтығы 12 сағат болғанда Имре Варга (51) мәліметі бойынша бұрыштың өсіп-
даму кезеңі 30-35 күнге қысқарған. Сонымен бірге 12 сағаттық күн ұзақтығы
болғанда, бақылау нұсқасымен салыстырғанда фотосинтез және тыныс алу 1,5
есеге қарқынды жүретіндігі анықталған.
Бұрыш жарық қарқындылығына жоғары талап қоятын өсімдіктер қатарына
жатады. Көшет өсіру кезеңінде жарықтың жетіспеушілігі салдарынан бұрыштың
дамуы өте жай жүреді. Бұрыш гүл түйіндері пайда болу кезеңінде жарыққа өте
сезімтал, бұл кезеңде аздаған көлеңкенің болуы олардың жаппай түсіп қалпына
әкеледі.
Бұрыштың өнімділігі мен пісу ұзақтығы топырақтың ылғалдылығына көп
байланысты. М.М.Сазанова зерттенулері көрсеткендей, топырақтағы ылғалдың
жетіспеушілігі бұрыш өнімділігін төмендетеді, жемісі жарамсызданады және
ащы болады. Ылғал жетімсіздігі салдарынан түйіннің түсуі көп болады.
Топыраққа енгізілген тыңайтқыш ылғал аз болса, өсімдік оны толық пайдалана
алмайды. Ылғалдың көп болуы мен судың көп жиналуы бұрыштың өсіп-дамуына
кері әсер ететіндігін А.В.Алпатьева (54) және Турешева (55) зерттеулері
көрсетеді. Жер астысулары жақын жерлер топырағы Шинн (57) бұрыш үшін өте
жақсы. П.Е.Федин зерттеулері бойынша бұрыштың ылғалға ең көп талап ететін
мерзімі гүл түйіндерінің түзілу кезеңінен жаппай жеміс түзу кезеңдері болып
табылады. Бұрыш бір уақытта ылғалды, жарықты және жылуды қажет ететін жылу
сүйгіш өсімдікке жатады. Бұлардың барлығы бұрышты өсіру аймағын анықтау мен
маманданған агротехниканы таңдауға өз септігін тигізеді. (В.Ершова,
В.Зеленичкин, 58, П.Петров 59, Е.Гукалова, В.Мандурева, 60).
Бұрыш топырақ құнарлылығына жоғары талап қояды. Ол құрылымы жақсы,
органикалық және минералды заттарға бай жеңіл топырақты жерлерде жақсы
өседі. Ылғал өткізгіштігі жоғары, жылы топырақта бұрыш жоғары өнім береді.
Ол түздануға өте сезімтал. Біздің зерттеулеріміз бойынша булыжайдағы
топырақтың қоректік қабатындағы аздаған тұздың болуы өскіндердің опат
болуына әкеледі. Р.С.Шмараева (61) мәліметі бойынша ашық алаңда тұзды
топырақта өсірілген бұрыш өте жай өсіп, нашар дамиды. Көптеген
туындыгерлердің мәліметтеріне қарағанда (62,63,64,65,66,67,68) минералды
тыңайтқыштарды енгізу бұрыш үшін өте тиімді, әсіресе фосфор тыңайтқышын
енгізу түйін түзуге және жемістердің пісуін жылдамдатуға әсер етеді.
Бұрыштың азот тыңайтқыштарына әсері мол, тыңайтқышты шамадан тыс көп
қолданғанда ол өсімдіктің өсуін тездетеді және жеміс түші тежейді. Бұл
ықпалдардың барлығы тәтті бұрышты өсіру тәсілдерін таңдауға өз септігін
тигізеді.
1.5 Тәтті бұрыштың сорттары
Бұрынғы Кеңестер Одағында өндіріске мемлекеттік сынақтан өткізілген 50-
ден аса тәтті бұрыш сорты ұсынылған. Әрбір климаттық аймаққа тән,
жергілікті өңірге бейімделген сорттар өсірілген. Қазақстанда Аделе,
Бендиго, Дар, Ташкент, Колобок, Нежность, Пионер, Подаров, Молдавка,
Тополик (69) сорттары аудандастырылған болатын.
Консерві өндірісі нарыққа қарағанда бұрыш шикізатына жоғары талап қояды.
Бұл өндіру технологиясының ерекшеліктерімен байланысты. Өндіріске арналған
бұрыш жемісі белгілі бір көлем мен қажетті пішінді болуы тиіс. И.Н.Варенцов
(70) жасаған технологиялық нұсқаулар бойынша консервіге жіберілетін
жемістер дұрыс конус немесе пирамида пішінді, қабырғалары саяз. Түсі ашық
қызыл немесе сары, біртектес, орташа көлемді - ұзындығы 5-8 см, диаметрі 4-
6 см, жеміс қабырғасы қалың, дәмі жақсы болуы керек.
Барлық консерві дайындауға С дәрумен құрамы жоғары бұрыш сорттары
пайдаланады.
Тәтті бұрыш сорттары бір-бірімен пісу ұзақтығына, сапасына және
өнімділігіне байланысты ерекшеленеді. Қырым облысында (Г.А.Солтановская.
71) бұрыштың Крымский белый 29-293, Ақ консерві 269, Юбилей 307, Кубанский
ранний, Болгарский 79 сорттарының маңызы зор. Қырым жағдайында бұл сорттар
ерте пісуімен, жемістеріндегі С дәруменінің жоғары деңгейімен және 120-
дан 170 цга дейінгі жоғары өнімділігімен ерекшеленеді. Молдавияда
ауруларға төзімді, кеш пісетін жоғары өнімді Гогошары, Пловдив, Восковой
сорттарының болашағы зор деп саналады (Д,Кацен, 72).
Волгоград тәжірибе селекциялық бекеті жағдайында Болгарский 79 және
Гибрид 25 сорттары өнімділігі, жеміс сапасы бойынша өздерін өте жақсы
жақтарынан көрсетті.
Рязань облысы үшін М.А.Эрвальд (49) мәліметі бойынша жылдам пісетін
Консервный ранний 288, Болгарский 70, Кубанский ранний 7060 және ранний
круглый 2620 сорттары тиімді.
Болгарияда (Х.Доспалов, 2) Пловдивская Капия, Пазарджинка, Новоселька
Капия, Калиновский сорттарының құндылығы жоғары деп табылады. Бұл
сорттардың өсіп-даму кезеңдерінің ұзақтығы 80-90 күннен 110 күнге дейін.
Ірі жемісті сорттардың өнімділігі 400 цга дейін жетеді.
Германияда 1954 жылы жоғары өнімді, жеміс сапасы жақсы Ханка,
Хрестенсен, Юлишка, Ксардас, Хрестенсен Янсс, Луч солнца және тағы басқа
сорттар жіберілген.
Венгрияда тәтті бұрыш түрлерінің Цецейский, Алтайский сладкий,
Бодислойский және тағы басқа сорттар кең таралған. Бұл сорттар ерте піседі
(техникалық пісу кезіндегі алғашқы жемістерді 75 күндері алуға болады) және
жоғары өнімді.
Қазақстанда тәтті бұрыштың отандық селекциясы шығарған аздаған сорттары
зерттелген. 1960 жылдары аудандастырылуда тек Болгарский 079 сорты болған.
Алматы сорт сынау бөлімшесінің мәліметтері бойынша бұл сорттың алғашқы
жемісін егін көгі пайда болғаннан бастап 111 күн өткеннен соң жинауға
болады. 1957-60 жылдардағы орташа өнімділігі - 245 цга, орташа жеміс
салмағы - 40-41 г. С дәруменінің мөлшері - 334 мг. Бұл сорт бактериалды дақ
ауруымен көп залалданады. Ол Алматы облысында аудандастырылған.
1960 жылдан бастап сорт сынауға Новочеркасск, Крупный желтый және
Восковидный Сенюшкина сорттары енгізілген.
Новочеркасский сортының өнімділігі Болгарский 079 сортына қарағанда 22-
24 цга төмен, алғашқы жемістерін Болгарский 079 сияқты 115 күннен соң
жинауға болады. Технологиялық сапасы бойынша Болгарский 079 сортынан
айырмашылығы жоқ. Облыстық сорт тазалау орталығының мәліметтеріне қарағанда
тұқым өту жағдайына байланысты Алматы облысында егіс көлемі бойынша
бұрыштың Болгарский 079 және Новочеркасский сорттарының қатынасы 8-3.
Крупный желтый - кеш пісетін сорт, өнімділігі Болгарский 079 сортына
қарағанда 35 цга кем. Алғашқы жемістері Болгарский 079 сортына қарағанда
кештеу жиналады. С дәрумені екі есе көп.
1.6 Тәтті бұрышты суғару
Оңтүстіктің құрғақ аудандарында бұрышты көшетпен және көшетсіз өсіру
тәсілдерінде суғару режимдерін дұрыс қолдану маңызды орын алады. Суғару
режимін тиімді құру үшін өсімдіктің ылғалға қажеттілігін басты назарда
ұстау қажет. Көптеген ауылшаруашылық дақылдарының суғару режимдерін
мелиораторлар, агрономдар және физиологтар суғару жағдайында көптеп
зерттеген. Бірақ көптеген мелиораторлар өсімдіктің физиологиялық
жағдайларын ескерусіз су режимін зерттеген.
Көбіне топырақтағы ылғал мөлшерінің жетімсіздігіне байланысты суғару
санын анықтаған (А.М.Алексеев, 75).
Өсімдіктің су режимін топырақ ылғалдылығына байланысты зерттегенде
өсімдіктің ылғалға талабы ескерусіз қалады. Өйткені, мұнда басты нысана
өсімдік емес топырақ болып отыр. Топырақ бір жердің өзінде ала-құла болып
келеді, сондықтан жергілікті аймақтық зерттеулер нәтижелері нақты
шаруашылық жағдайларына үйлеспеуі де мүмкін. Ал егер топырақ тұзды болса
бұл тәсіл мүлде жарамсыз, себебі топырақта судың мол болуына қарамастан
ылғал өсімдікке жетпейді (В.С.Шардаков, 76). Сонымен бірге, топырақтағы
ылғалды анықтау әдістемесін шаруашылық жағдайында қолдану оң нәтижелер бере
бермейді.
Кейбір ғалымдар суғару мерзімін анықтау мақсатында өсімдіктің
морфологиялық ерекшеліктерін, әсіресе, жапырақ пен сабақ түсінің өзгеруін,
жапырақтың, түйіннің түсуі мен бұратылуын ескеру керектігін айтады. Бірақ,
су мөлшерінің жеткіліктілігіне қарамастан, аталған өзгерістер байқалғанымен
өсімдік қалыпты өнім бере алмайды (Максимов, 77, Н.С.Петинов, 78, Петров,
70, М.Лобов, 80,81,82,83).
Бұл ғалымдардың пікірінше өсімдіктің ылғалға қажеттілігіне байланысты
суғару мерзімдерін анықтау керек. Мұнда басты назарды жақсы физиологиялық
көрсеткіш болатын жапырақтың сулану дәрежесіне аудару қажет. Жапырақтың
сулану дәрежесін оның ылғалдылығына, ұлпа сөлінің концентрациясына
байланысты белгілейді. Жапырақ ылғалдылығы өсімдіктің жеткілікті сулануы
туралы мәліметтерін толық көрсете алмайды, өйткені сулану дәрежесі
өсімдіктің жасына, ұлпа мөлшеріне байланысты өзгеріп отыруы мүмкін.
Кейбір туындыгерлердің мәлімдеуінше copy күші өсімдіктің сулануының ең
сенімді көрсеткіші болып табылады. Дегенмен, өсімдіктің ұлпа сөлінің
концентрациясына байланысты copy күші де өзгеруі мүмкін, ол ұлпа жасына
тікелей байланысты болып келеді. Жас ұлпалардың copy күші егде ұлпаларға
қарағанда біршама артық болады.
Жапырақтың copy күшін далалық тәсілмен анықтау бір қарағанда қарапайым
болғанымен жеке шаруашылық жағдайында құралдар санына және анықтауға
қажетті уақытқа байланысты көп жұмыстарды қажет етеді.
Салыстырмалы түрде қарағанда өсімдіктің ылғалмен қамтамасыз ету
көрсеткішін анықтаудағы сенімді тәсіл, оның ұлпа сөлін немесе ұлпа сөлінің
концентрациясын анықтау болып табылады (Н.А.Максимов, 77, М.Лобов, 83,
Петинов 78).
Суғару жүргізілгеннен соң өсімдіктегі ұлпа сөлінің концентрациясы төмен
болады. Ол суғару аралықтарында айтарлықтай көтеріледі. Бұл туындыгерлердің
дәлелдеуінше, өсімдіктегі ұлпа сөлінің концентрациясы тәулік бойына өзгеріп
отырады, таңертең ол төмен, түске қарай - жоғары, кешке және түнде ол
айтарлықтай төмендейді.
Топырақ ылғалдылығы мен сыртқы орта жағдайларына байланысты жапырақ
ұлпасының сөл концентрациясы өзгеру динамикасының заңдылықтарын анықтап,
келесі суғаруды жүргізу керектігі бағыты бойынша көптеген зерттеулер
жүргізілген.
Ұлпа сөлінің концентрациясы өсімдіктің тіршілік процестеріне тығыз
байланысты. Ұлпа сөлі ұлпа протоплазмасының айрылмас ортасы болып табылады.
Өсімдік өсіп-даму кезеңінде бұл ортаны белсенді реттеп отырады. Жапырақтағы
ұлпа сөлі концентрациясының өзгеруі протоплазмаға әсер етеді, нәтижесінде
ол тіршілік процестеріне ықпал жүргізеді, әсіресе өсу процестеріне. Ұлпа
сөлінде су көп болған сайын ол өсімдіктің қарқынды өсуіне әсер етеді. Ұлпа
сөлінің сулануы 90-95% болғанда өсу процестері қарқынды жүреді. Ұлпа
сөлінің концентрациясына байланысты суғаруды жүргізуде барлық
агротехникалық шаралар ескерілуі керек (А.Шарингин, 84; В.Мечалов, 85).
Суармалы жерлерде өсірілген көкөніс дақылдарының су режимін зерттеудің
ерекше әдістемесін В.Алексеев (86) ұсынады. Бұл туралы А.Селедцов (5)
еңбектерінде де айтылған. Олардың мәлімдеуінше, бұрыш жапырағындағы ұлпа
сөлінің концентрациясын рефрактометрмен анықтау тиімді. Ұлпа сөлінде 6-8%
құрғақ заттар болса, бұрыш мол өнім береді. Ұлпа сөлінің сулануының
көтерілуі мен концентрациясының төмендеуі суғарылғаннан соң біртіндеп
жүреді, бұл келесі суғару мерзімін анықтауға мүмкіншілік береді. Тау
маңындағы құрғақ жерлерде тәтті бұрышты 10 рет суғару ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz