Коммерциялық емес ұйымдар туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Коммерциялық емес ұйымдардың жалпы түсінігі және қызметінің ұйымдастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.1 Коммерциялық емес ұйымдардың жалпы түсінігі мен түрлері
1.2 Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің мақсаттары мен негіздері және құқықтық.теориялық негіздері
ІІ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС ҰЙЫМДАР ҚАРЖЫСЫ МЕН ШЫҒЫСТАРЫҢ ТАЛДАУ, ҚҰҚЫҚТЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ .19
2.1. Коммерциялық емес ұйымдар қаржысының мазмұны
және оны үйымдастыру ...19
2.2. Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің
қаржыландыру көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.3. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің шығыстары .27
2.4 Коммерциялық емес ұйымдар болып жіктелуінің құқықтық проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
І. Коммерциялық емес ұйымдардың жалпы түсінігі және қызметінің ұйымдастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.1 Коммерциялық емес ұйымдардың жалпы түсінігі мен түрлері
1.2 Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің мақсаттары мен негіздері және құқықтық.теориялық негіздері
ІІ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС ҰЙЫМДАР ҚАРЖЫСЫ МЕН ШЫҒЫСТАРЫҢ ТАЛДАУ, ҚҰҚЫҚТЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ .19
2.1. Коммерциялық емес ұйымдар қаржысының мазмұны
және оны үйымдастыру ...19
2.2. Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің
қаржыландыру көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.3. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің шығыстары .27
2.4 Коммерциялық емес ұйымдар болып жіктелуінің құқықтық проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырға күрделі өзгерістермен аяқ басты. Он тоғыз жылдан астам уақытта еліміздің тәуелсіздігімен қатар жүргізіліп келе жатқан саяси және экономикалық реформалардың маңыздылығы мен қолданбалылығына тоқталар көз жетті. Бұл мәселенің өзектілігі әлемдік қауымдастықта еліміздің нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түсті. Нарықтық қатынастарға өту нақты алғанда экономиканың әлдеқайда жаңа сапалық күйінде көшуді білдіреді. Мұның өзі тұтастай бірқатар объективті факторлардан көрінеді. Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуінің негізгі шарты нарықтық іс басындағы субъектілердің толық өзін-өзі басқаруы мен олардың экономикалық жауапкершілігіне енгізделген тәуелсіздігі болып табылады. Баршаға белгілі өндірістің негізгі факторлары табиғи еңбек және өндірістік ресурстар болып табылады. Осы жағдайда осы факторлардың жұмыс істеп қозғалысқа түсуіне ерекше әсер ететін нақты күні бар. Олар іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатқа жетістікке қол жеткізуге пайдалана білу қажет. Кеңес үкіметінің Қазақстанда жүргізілген волюнтаристік саясаты халыққа жасалған қиянаты, дүниені өзгертудің зорлыққа негізделген концепциясының жарқын бір көрінісі іспетті. Сондықтан да тоталитарлық жүйе кезінде біржақты, кейде субъективті және коммунистік идеология рухында зерттелген азаматтық құқық мәселелерді қазіргі заманның талабына сай, өткен тарихына сын көзбен қарап, оларды жаңаша зерделеп, сараптау міндеті туындайды.
Еліміз өз егемендігін алғаннан кейін азаматтық құқықтық қатынастарда көптеген өзгерістерге ұшырады. Өйткені кеңес өкіметі кезеңінде меншік тек мемлекеттің меншігінде болды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының 1993 жылы Конституциясында да кеңес дәуірінің Конституциясының ықпалы зор болды. Республикамыз 1995 жылы заман талабына сай Конституциясын кабылдады. Бұл Конституцияның 6-бабының бірінші тармағында «ҚР-да мемлекеттік пен жеке меншік танылады және бірдей колданылады» делінген және ҚР-ның Конституциясының 26-бабы да азаматтық құқық қатынастарын реттеуге негізделген болатын. Соған сәйкес Азататтық кодекстің жалпы және ерекше бөлімі, сондай-ақ өзге де кәсіпкерлік қызметті дамытатын азаматтық заңнамалар қабылданды. Осыған сәйкес азаматтарымыз өз кәсібін жүргізуге көптеген мімкіндіктер алды. Қазақстанда орын алған демократиялық тың өзгерістер экономика, саясат және сонымен бірге, құқық саласын да қоса қамтығаны белгілі.
Еліміз өз егемендігін алғаннан кейін азаматтық құқықтық қатынастарда көптеген өзгерістерге ұшырады. Өйткені кеңес өкіметі кезеңінде меншік тек мемлекеттің меншігінде болды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының 1993 жылы Конституциясында да кеңес дәуірінің Конституциясының ықпалы зор болды. Республикамыз 1995 жылы заман талабына сай Конституциясын кабылдады. Бұл Конституцияның 6-бабының бірінші тармағында «ҚР-да мемлекеттік пен жеке меншік танылады және бірдей колданылады» делінген және ҚР-ның Конституциясының 26-бабы да азаматтық құқық қатынастарын реттеуге негізделген болатын. Соған сәйкес Азататтық кодекстің жалпы және ерекше бөлімі, сондай-ақ өзге де кәсіпкерлік қызметті дамытатын азаматтық заңнамалар қабылданды. Осыған сәйкес азаматтарымыз өз кәсібін жүргізуге көптеген мімкіндіктер алды. Қазақстанда орын алған демократиялық тың өзгерістер экономика, саясат және сонымен бірге, құқық саласын да қоса қамтығаны белгілі.
1. Әбдіқадыров Б.К. Гражданское право (Общая часть): Сұлбалары бар оқу құралы. – Алматы: «LEM баспасы» ЖШС, 2003
2. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім). Түсініктеме. Жауапты ред. М.К Сүлейменов., Ю.Г.Басин – Алматы, «Жеті жарғы», 1997
3. Гражданское право. 1-том. ЖОО арналған оқулық (академиялық курс),
жау. ред. Сүлейменов М.К., Басин Ю.Г., Алматы, 2000.
4. Климкин С.И. Выбытие участника из хозяйственного товарищества. Алматы. 1998.
5. Климкин С.И. Товарищество с ограниченной ответственностью. «Предприниматель и право», «Бико» БҮ, 2002, № 13-14
6. Климкин С.И Юридическое лица по законодательству РК. Общие положения. Алматы: ТОО «Баспа»,2001
7. Басин Ю.Г Юридическое лица по гражданскому кодексу РК: понатие и общая характеристика.Алматы; Адилет пресс,1996
8. Ынтымақов С.А Заңды тұлғалар: коммерциялық коммерциялық емес болып жіктелідің құқықтық проблемалары.Тураби /4-2006
9. Ынтымақов С.А Коммерциялық емес ұйымдардың жекелеген ұйымдық-құқықтық нысандарының құқықтық жағдайының ерекшеліктері. Автореферат. 2008
10. Қазақстан Республикасы 1994 жылғы 27-желтоқсанындағы Азаматтық кодексі (жалпы бөлім)
11. Қазақстан Республикасы Президентінің заңдық күші бар 1995 жылғы 2 –мамырдағы № 2255 “Шаруашылық серіктестері туралы” жарлығы
12. Қазақстан Республикасы 1998 жылғы 22-сәуірдегі № 220-1 “Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы” заңы
13. Қазақстан Республикасының 2003 ж. 13 –мамырдағы № 415-II “Акционерлік қоғамдар туралы” заңы
14. Қазақстан Республикасы 1995 ж. 5-қазандағы № 2486 “Өндірістік кооператив туралы” заңы
15. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 19-маусымдағы 2335 «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» заңы
2. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім). Түсініктеме. Жауапты ред. М.К Сүлейменов., Ю.Г.Басин – Алматы, «Жеті жарғы», 1997
3. Гражданское право. 1-том. ЖОО арналған оқулық (академиялық курс),
жау. ред. Сүлейменов М.К., Басин Ю.Г., Алматы, 2000.
4. Климкин С.И. Выбытие участника из хозяйственного товарищества. Алматы. 1998.
5. Климкин С.И. Товарищество с ограниченной ответственностью. «Предприниматель и право», «Бико» БҮ, 2002, № 13-14
6. Климкин С.И Юридическое лица по законодательству РК. Общие положения. Алматы: ТОО «Баспа»,2001
7. Басин Ю.Г Юридическое лица по гражданскому кодексу РК: понатие и общая характеристика.Алматы; Адилет пресс,1996
8. Ынтымақов С.А Заңды тұлғалар: коммерциялық коммерциялық емес болып жіктелідің құқықтық проблемалары.Тураби /4-2006
9. Ынтымақов С.А Коммерциялық емес ұйымдардың жекелеген ұйымдық-құқықтық нысандарының құқықтық жағдайының ерекшеліктері. Автореферат. 2008
10. Қазақстан Республикасы 1994 жылғы 27-желтоқсанындағы Азаматтық кодексі (жалпы бөлім)
11. Қазақстан Республикасы Президентінің заңдық күші бар 1995 жылғы 2 –мамырдағы № 2255 “Шаруашылық серіктестері туралы” жарлығы
12. Қазақстан Республикасы 1998 жылғы 22-сәуірдегі № 220-1 “Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы” заңы
13. Қазақстан Республикасының 2003 ж. 13 –мамырдағы № 415-II “Акционерлік қоғамдар туралы” заңы
14. Қазақстан Республикасы 1995 ж. 5-қазандағы № 2486 “Өндірістік кооператив туралы” заңы
15. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 19-маусымдағы 2335 «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» заңы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Коммерциялық емес ұйымдардың жалпы түсінігі және қызметінің
ұйымдастырудың теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.1 Коммерциялық емес ұйымдардың жалпы түсінігі мен түрлері
1.2 Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің мақсаттары мен негіздері және
құқықтық-теориялық негіздері
ІІ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС ҰЙЫМДАР ҚАРЖЫСЫ МЕН ШЫҒЫСТАРЫҢ ТАЛДАУ, ҚҰҚЫҚТЫҚ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ .19
Коммерциялық емес ұйымдар қаржысының мазмұны
және оны үйымдастыру ...19
Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің
қаржыландыру көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің шығыстары .27
2.4 Коммерциялық емес ұйымдар болып жіктелуінің құқықтық проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 9
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 21
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырға күрделі өзгерістермен аяқ басты. Он
тоғыз жылдан астам уақытта еліміздің тәуелсіздігімен қатар жүргізіліп келе
жатқан саяси және экономикалық реформалардың маңыздылығы мен
қолданбалылығына тоқталар көз жетті. Бұл мәселенің өзектілігі әлемдік
қауымдастықта еліміздің нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта
түсті. Нарықтық қатынастарға өту нақты алғанда экономиканың әлдеқайда жаңа
сапалық күйінде көшуді білдіреді. Мұның өзі тұтастай бірқатар объективті
факторлардан көрінеді. Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуінің негізгі
шарты нарықтық іс басындағы субъектілердің толық өзін-өзі басқаруы мен
олардың экономикалық жауапкершілігіне енгізделген тәуелсіздігі болып
табылады. Баршаға белгілі өндірістің негізгі факторлары табиғи еңбек және
өндірістік ресурстар болып табылады. Осы жағдайда осы факторлардың жұмыс
істеп қозғалысқа түсуіне ерекше әсер ететін нақты күні бар. Олар іскерлік,
басқару және өз мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатқа жетістікке қол
жеткізуге пайдалана білу қажет. Кеңес
үкіметінің Қазақстанда жүргізілген волюнтаристік саясаты халыққа жасалған
қиянаты, дүниені өзгертудің зорлыққа негізделген концепциясының жарқын бір
көрінісі іспетті. Сондықтан да тоталитарлық жүйе кезінде біржақты, кейде
субъективті және коммунистік идеология рухында зерттелген азаматтық құқық
мәселелерді қазіргі заманның талабына сай, өткен тарихына сын көзбен қарап,
оларды жаңаша зерделеп, сараптау міндеті туындайды.
Еліміз өз егемендігін алғаннан кейін азаматтық құқықтық қатынастарда
көптеген өзгерістерге ұшырады. Өйткені кеңес өкіметі кезеңінде меншік тек
мемлекеттің меншігінде болды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының 1993 жылы
Конституциясында да кеңес дәуірінің Конституциясының ықпалы зор болды.
Республикамыз 1995 жылы заман талабына сай Конституциясын кабылдады. Бұл
Конституцияның 6-бабының бірінші тармағында ҚР-да мемлекеттік пен жеке
меншік танылады және бірдей колданылады делінген және ҚР-ның
Конституциясының 26-бабы да азаматтық құқық қатынастарын реттеуге
негізделген болатын. Соған сәйкес Азататтық кодекстің жалпы және ерекше
бөлімі, сондай-ақ өзге де кәсіпкерлік қызметті дамытатын азаматтық
заңнамалар қабылданды. Осыған сәйкес азаматтарымыз өз кәсібін жүргізуге
көптеген мімкіндіктер алды. Қазақстанда орын алған демократиялық тың
өзгерістер экономика, саясат және сонымен бірге, құқық саласын да қоса
қамтығаны белгілі. Бұл реформалардың ең басты бағыттарына мыналарды, яғни
жеке меншікке құқықты тану, жеке меншікке кепілдік беру, жеке меншікті
қорғау, азаматтардың кәсіпкерлік қызметпен айналысу еркіндігін құқықпен
қамтамасыз ету және әлеуметтік құрылымға әлемнің озық үлгідегі жаңа әрі
маңызды институттарын ендіру, оларды нығайтуға, дамытуға бағытталған
шараларды т.б. жатқызуға болады. Алайда, еліміздің тәуелсіздігінің осы
алғашқы жылдарында коммерциялық емес ұйымдардың құқықтық жағдайын айқындап,
олардың қызметін реттейтін біршама азаматтық заңдарда елеулі олқылықтар мен
сан-түрлі қарама-қайшылықтар көптеп кездесіп жатты. Өкінішке орай, тіпті
сол кемшіліктердің кейбіреулері бүгінгі күнге дейін өзінің оң шешімін
тапқан жоқ.
Коммерциялық емес ұйымдардың қызметінің құқықтық реттелуі жалпы
азаматтық құқықтың заңды тұлға институтының ең ауқымды әрі күрделі, өткір
де өзекті мәселелердің бірі деп қарастыруға толық негіз береді.
Курстық жұмысымда коммерциялық емес ұйымдардың жалпы түсінігін,
олардың қоғамдағы рөлін және оларды түрлерге жіктеудің құқықтық-теориялық
негіздерін талдаймын.
І. Коммерциялық емес ұйымдардың жалпы түсінігі және қызметінің
ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Коммерциялық емес ұйымдардың жалпы түсінігі мен түрлері
Коммерциялық емес ұйымдардың коммерциялық ұйымдардан басты ерекшелігі
сол осы ұйымдардың өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табысты алмайтыны
және алынған табысты қатысушылары арасында бөлмейтіні, жарғылық мақсаттарға
жетуге жұмсайтыны. Коммерциялық емес ұйымдардың түрлеріне; Ауылшаруашылық
серіктестіктер, Қауымдастық (Одақ) нысанындағы заңды тұлғалардың
бірлестіктері, Басқа ұйымдық-құқықтық нысандар (нотариаттық палаталар,
адвокаттар алқалары, сауда-өнеркәсіптік палаталар), Коммерциялық емес
акционерлік қоғамдар, Діни бірлестіктер, Қоғамдық бірлестіктер, Саяси
партиялар, Тұтыну кооперативі, Қорлар және олардың түрлері:(жеке меншік,
корпоративтік қоғамдық, мемлекеттік), Мекеме (мемлекеттік немесе жеке
меншік); Ынтымақов С. А ғылыми көзарасы бойынша коммерциялық емес ұйымды
құрудың қазіргі кездегі құқықтық тәртібі сипатталып, оларға сәйкесінше
тиісті сараптамалар жасалған. Сондай-ақ коммерциялық емес ұйымдарды құру
барысында заң талаптарына сәйкес олардың құрылтай құжаттарына,
құрылтайшылары мен құрылтайшылардың субъектілік құрамына қойылатын талаптар
сараланған. Автордың тұжырымында коммерциялық емес ұйым ол - азаматтық-
құқықтық санаттағы ұғым болып табылады және бұл ұғым құқық қолданыс
аясында жатыр. Сол себептен де коммерциялық емес ұйым ұғымы құқықтық
санат сипатында көрініс тапқан. Коммерциялық емес ұйымдардың жекелеген
ұйымдық-құқықтық нысандарының құқықтық жағдайының өзекті мәселелері деп
аталды. Бұл бөлім бес бөлімшеден тұрады. Олар мекеме, қоғамдық бірлестік,
қоғамдық қор, тұтыну кооперативі нотариалдық палата толық қанды қарастырып
біршама ұсыныстар енгізген.[1]
Мекеме
Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасының заңына
сәйкес Құрылтайшысы басқару, әлеуметтiк-мәдени немесе коммерциялық емес
сипаттағы өзге де қызметтердi жүзеге асыру үшiн құрған және қаржыландыратын
ұйым мекеме деп танылады. Мекеме Қазақстан Республикасының Конституциясына
және заңдарына сәйкес мемлекет құрған немесе егер заң актiлерiнде өзгеше
көзделмесе, Қазақстан Республикасы Президентінің, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің, облыстар (республикалық маңызы бар қалалар, астана), аудан
(облыстық маңызы бар қала) әкімдіктерінің нормативтік құқықтық актілерімен
құрылған және тек қана мемлекеттiк бюджет есебiнен ұсталатын мекеме
мемлекеттiк мекеме деп танылады. Басқарушылық, әлеуметтiк-мәдени немесе
коммерциялық емес сипаттағы өзге де қызметтердi жүзеге асыру үшiн жеке және
(немесе) мемлекеттiк емес заңды тұлғалар құрған, мемлекеттiк құрылымның
бөлiгi болып табылмайтын ұйым жеке меншiк мекеме деп танылады. Осы уйымның
жаксы жағы-мекемені тіпті бір адам құра алады. Жеке меншіктік мекеменің
мүлкі жедел басқару құқығымен оған бекітіледі.
Қоғамдық бiрлестiк
Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтiн ортақ мақсаттарға
жету үшiн азаматтардың ерiктi бiрiгуi нәтижесiнде құрылған ұйым қоғамдық
бiрлестiк болып табылады. Жақсы жағына-жататын нәрсе барлық деңгейдегі
депутаттыққа кондидаттарды ұсыну мүмкіндігі, сондай-ақ қатысушылардың
қоғамдық бірлестіктерді ңқаржы міндетемелері бойынша жауапкершілік
көтермеуі қажет. Нашар жағы-тіркеу сәтінде ұйымның кем дегенде 10 мүшесі ҚР
азаматтары болуы керек.
Қор
Азаматтар және (немесе) заңды тұлғалар ерiктi мүлiктiк жарналар
негiзiнде құрған, әлеуметтiк, қайырымдылық, мәдени, бiлiм беру және өзге де
қоғамдық пайдалы мақсаттарды көздейтiн, мүшелiгi жоқ коммерциялық емес ұйым
қор деп танылады. Қордың түрлерi құрылтайшылардың құрамына, сондай-ақ
қызмет саласына қарай жеке, корпоративтiк, қоғамдық, мемлекеттiк қорлар
құрылуы мүмкiн. Қызмет мақсаттарына қарай әлеуметтiк, қайырымдылық, мәдени,
бiлiм қорлары және өзге де қорлар құрылуы мүмкiн. Бiр жеке адамның немесе
жеке адамдардың - бiр отбасы мүшелерiнiң өзiнiң (өздерiнiң) жеке
қаражаттары есебiнен құрған қоры жеке қор деп танылады. Жеке қор, сондай-ақ
жеке адамның нотариалды куәландырылған өсиетi бойынша да құрылуы мүмкiн.
Бiр заңды тұлғаның немесе бiрнеше заңды тұлғалардың - коммерциялық және
(немесе) коммерциялық емес ұйымдардың осы ұйымдардың қаражаттары есебiнен
құрған қоры корпоративтiк қор деп танылады. Бiр отбасының мүшелерi болып
табылмайтын жеке адамдардың және (немесе) заңды тұлғалардың - қоғамдық
бiрлестiктердiң құрған қоры қоғамдық қор деп танылады. Мемлекеттiк
органдардың шешiмiмен құрылған, белгiленген тәртiппен мемлекеттiк меншiктi
иелену, пайдалану және оған билiк ету құқығы берiлген; қордың мақсаттары
мен мiндеттерiн мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен жүзеге асыратын қор
мемлекеттiк қор деп танылады. Жаксы жағы-қорд бір тұлға немесе ұйымның құру
мүмкіндігі. Нашар жағы-жарғылық капитал басқарудың күрделі құрлымды,
міндетті түрде, ең бастсы-қаржы қызметінде қымбат тұратын аудиторлық
тексеру болып табылады.
Тұтыну кооперативi
Мүшелiк негiзде қатысушыларының материалдық және өзге де
қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн өз мүшелерiнiң мүлiктiк (пайлық)
жарналарын бiрiктiру жолымен жүзеге асырылатын азаматтардың ерiктi
бiрлестiгi тұтыну кооперативi деп танылады. Селолық тұтыну кооперативтерi
тек өз мүшелерiнiң ғана емес, ауылдық жерде тұратын басқа да азаматтардың
материалдық және өзге де қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшін құрылуы
мүмкін. Жақсы жақтары-тұтынушы кооперативне заңды тұлғалар да қатыса алады.
Нашар жағы-алған табыстар оның мүшелері арасында үлестіре алмайды және
жарғылық мақсатқа бағытталады.Материалдық игілікті қанағаттандыруды мақсат
етіп қойған ұйым үшін әрине бұл нашар болып табылады.
Дiни бiрлестiк
Рухани қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн өз мүдделерiнiң ортақтығы
негiзiнде заң актiлерiнде белгiленген тәртiппен бiрiккен азаматтардың
ерiктi бiрлестiгi дiни бiрлестiк деп танылады.
Коммерциялық емес акционерлiк қоғам Өзiнiң
қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатымен акциялар шығаратын,
кiрiстерi тек қана осы қоғамды дамытуға пайдаланылатын заңды тұлға
коммерциялық емес акционерлiк қоғам деп танылады. Нашар жағы акцияларды
шығару қажет болғандықтан қызметінің алғашқы кезеңі қымбат тұру.
Коммерциялық емес ұйымның өзге де ұйымдық-құқықтық
нысаны Коммерциялық емес ұйымдар өзге де ұйымдық-құқықтық нысанда құрылуы
мүмкін. Нотариалдық палаталар, адвокаттар алқалары, сауда-өнеркәсiп
палаталары, кәсіби аудиторлық ұйымдар, меншiк пәтер иелерi кооперативтерi
және басқа да коммерциялық емес ұйымдар өзге де ұйымдық-құқықтық нысанда
құрыла алады. Заңды тұлғалардың
қауымдастық (одақ) нысанындағы бiрлестiгi Коммерциялық ұйымдар
өздерiнiң кәсiпкерлiк қызметтерiн үйлестiру, сондай-ақ ортақ мүлiктiк және
өзге де мүдделердi бiлдiру және қорғау мақсатында өзара шарт бойынша,
сондай-ақ коммерциялық емес ұйымдармен бiрлесiп қауымдастықтар (одақтар)
нысанында бiрлестiктер құра алады.
1.2 Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің мақсаттары мен негіздері және
құқықтық-теориялық негіздері
Кіріс түсіру негізгі мақсаты болып табылмайтын және алынған таза
табысты қатысушылар арасында бөлмейтін заңды түлға коммерциялык емес ұйым
деп танылады.
Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы
қаңтардың 16-сындағы № 142-11 ҚРЗ Заңына сәйкес коммерциялық емес ұйымдар
әлеуметтік, мәдени, ғылыми, білім беру, қайырымдылық, басқару мақсаттарына
қол жеткізу; азаматтардьщ және ұйымдардың құқықтарын, заңды мүдделерін
қорғау, даулар мен жанжалдарды шешу, азаматтардьщ рухани және өзге
қажеттіліктерін қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын сақтау, қоршаған
ортаны қорғау, дене шынықтыру мен спортты дамыту: заң көмегін көрсету үшін,
сондай-ақ коғамдық игіліктерді және өз мүшелерінің (қатысушылардың)
игіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған басқа да мақсаттарда кұрылуы
мүмкін.
Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің мақсаттары құрылтай құжаттарымен
айқындалады.
Коммерциялық емес ұйымдар мекеме, қоғамдык бірлестік, акционерлік
қоғам, тұтыну кооперативі, қор, діни бірлестік, қауымдастық (одақ)
нысанындағы заңды тұлғалардың бірлестігі нысанына және заңнамалық актілерде
көзделген өзге де нысанда кұрылуы мүмкін. Бүл ұйымдардың қызметінің мақсаты
пайда немесе табыс табу емес, керісінше қогамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру болып табыдады.
Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысы деп материалдық емес игіліктер мен
қызметтерді жасау мақсатында материалдық өндіріс салаларында жасалған
ұлттық табысты қайта бөлу нәтижесінде құрылатын ақша қорларының, қозғалысын
ортақтастыратын ақша қатынастарының жиынтығын түсінеді.
Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысын ұйымдастыруға негізінен олардың
ұйымдық-құқықтық нысандары әсер етеді. Сондықтан коммерциялық емес ұйымдар
қаржысының, ерекшеліктерін анықтау үшін оның кұрамына кіретін мекемелерді,
ұйымдарды, олардың қызметінің сипатын, басқаруды ұйымдастырудың және
қаржыландырудың әдістерін ескере отырып зерделеген жөн.
Құрылтайшысы басқару, әлеуметтік-мәдени немесе коммерциялық емес
сипаттағы өзге де қызметтерді жүзеге асыру үшін құрған және қаржыландыратын
ұйым мекеме деп танылады.
Меншік нысанына байланысты мекемелер мемлекеттік және жеке меншік
мекемелер болып бөлінеді.
Мекемелердің жекелеген түрлерінің құқықтық жағдайының ерекшеліктері
заңнамалық актілермен реттеледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңдарына сәйкес
мемлекет құрған немесе егер заңнамалық актілерде өзгелері көзделмесе,
Қазақстан Республикасы Президентінің, Үкіметінің, астана, облыстар,
республикалық маңызы бар қала өкімдерінің шешімі бойынша құрылған және тек
кана мемлекеттік бюджет есебінен ұсталатын мекеме мемлекеттік мекеме деп
танылады.
Мемлекеттік мекеменің мүлкі оған оралымды басқару құқығымен бекітіліп
беріледі.
Басқарушылық, әлеуметтік-мәдени немесе коммерциялық емес сипаттағы өзге
де қызметтерді жүзеге асыру үшін жеке және (немесе) мемлекеттік емес заңды
тұлғалар құрған, мемлекеттік қүрылымның бөлігі болып табылмайтьш ұйым жеке
менгиік мекеме деп танылады.
Жеке меншік мекеменің мүлкі оған оралымды басқару құқығымен бекітіліп
беріледі.
Жеке меншік мекеме өз міндеттемелері бойынша өзінің бөлігіндегі ақшамен
жауап береді. Ақшасы жеткіліксіз болған жағдайда мемлекеттік емес мекеменің
міндеттемелері бойынша оның құрылтайшысы жауапты болады.
Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін ортақ мақсаттарға
жету үшін азаматтардың ерікті бірігуі нәтижесінде құрылған үйым қоғамдық
бірлестік болып табылады.
Қоғамдық бірлестіктер мүшелерінің (қатысушыларының) сол бірлестіктерге
өздері берген мүлікке, соның, ішінде мүшелік жарналарға құқықтары жоқ.
Өздері мүшелері (қатысушылары) ретінде қатысатын қоғамдық бірлестіктердің
міндеттемелері бойынша олар жауап бермейді, ал аталған бірлестіктер өз
мүшелерінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Қоғамдық бірлестіктердің құқықтық жағдайыньщ ерекшеліктері "Қоғамдық
бірлестіктер туралы" Қазақстан Республикасының Заңымен реттеледі.
Азаматтар және (немесе) заңды тұлғалар ерікті мүліктік жарналар
негізінде құрған, әлеуметтік, қайырымдылық, мәдени, білім беру және өзге де
қоғамдық пайдалы мақсаттарды көздейтін, мүшелігі жоқ коммерциялық емес үйым
қор деп танылады.
Қорға оның қүрылтайшылары берген мүлік кордың меншігі болып табылады.
Қор жарғыда белгіленген мерзімде қаржы қызметін тексеруді жүзеге асыруға
міндстгі. Тексеруді тексеруші немесе аудитор жүзеге асырады.
Мүшелік негізде қатысушылардың материалдық және өзге де қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін өз мүшелерінің, мүліктік (пайлық) жарналарын біріктіру
жолымен жүзеге асырылатын азаматтардың ерікті бірлестігі тұтыну кооперативі
деп танылады. Заңнамалық актілерде көзделген жағдайларда тұтыну
кооперативіне заңды тұлғалар да кіре алады.
Селолық түтыну кооперативтері тек өз мүшелерінің ғана емес, ауылдык
жерде тұратын басқа да азаматтардың материалдық және өзгеде қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін күрылуы мүмкін.
Тұтыну кооперативтерінің мүшелері оның міндеттемелері бойынша
кооператив мүшелерінің қосымша жарнасының енгізілмеген бөлігі шегінде ортақ
субсидиарлық жауаптылықта болады.
Тұтыну кооперативі алған кірістерді оның мүшелері арасында бөлуге
болмайды және олар жарғылық мақсаттарға жұмсалады.
Тұтыну кооперативінің мүшелері жинақталып қалған шығынды жыл сайыңғы
баланс бекітілгеннен кейін үш ай ішінде косымша жарналар арқылы жабуға
міндетті. Бүл міндеттеме орындалмаған жағдайда кооператив кредит
берушілердің талабы бойынша сот тәртібімен таратылуы мүмкін.
Тұтыну кооперативтерін, соның ішінде селолық кооперативтерді құкықтық
реттеу ерекшеліктері арнаулы заңнамалык актімен реттеледі.
Өзінің қызметін жүзеге асыру үшін каражаттарту мақсатымен акциялар
шығаратын, кірістері тек қана осы қоғамды дамытуға пайдаланылатын заңды
тұлға коммерциялық емес акционеррлік қогам деп танылады.
Коммерциялық емес акционерлік коғамдардың артықшылықты акциялар, туынды
және айырбасталатын бағалы қағаздар шығаруды жүзеге асыруға құқығы жоқ.
Коммерциялық емес акционерлік қоғамның құрылтай шарты осы шартқа әрбір
құрылтайшының немесе оның уәкілетті өкілінің қол қоюы арқылы жасалады.
Жоғарыда аталған коммерциялық емес қызметтің ұйымдарын, мекемелерін
және басқаларын нарық жағдайындағы олардың қызметінің сипаты мен
қаржыландыру әдістеріне карай шартты түрде үш топқа біріктіруге болады.
Бірінші топқа материалдық өндіріске өте жақын шығындары материалдық
емес қызметтер мен игіліктерді өткізуден алынатын түсім ақшадан өтелетін
ұйымдар мен мекемелср жатқызылуы мүмкін. Олар "Мемлекеттік кәсіпорьш
туралы" занды басшылыққа ала отырып, өздерінің қызметін гиаруашылық-
коммерциялық есеп әдісінде жүзеге асырады. Бүл ұйымдардың қызметтері ақыға
көрсетіледі. Бұларға ақылы негізде жұмыс істейтін білім беру мен денсаулық
сақтау мекемелері, салалық ғылыми-зерттеу институттары, бірқатар
шығармашылық мекемелері, ойын-сауық орындары жатады. Бұл эдісті
коммерциялық емес үйымдар мен мекемелер пайдаланады. Кәсіпорындар қызметпен
байланысты әр түрлі ақшалай шығынндар жасайды: игіліктер мен қызметтерді
өткізе отырып, олар түсім-ақша алады; кірістердің шығыстардан асып түсуі
қорланымды құрайды. Оларда қаржы материалдық өндіріс кәсіпорындарындағыдай
ұйымдастырылады.
Ұйымдардың екінші тобына олардың толық емес шаруашылық есептегі, яғни
өзін-өзі өтеу әдісін қолданатын бірқатары жатады. Бүл әдіс ақылы қызмет
негізіндегі шаруашылық қызметін ұйымдастыруды қарастырады, бұл қызметтердің
бағасы корланымсыз шығыстардың көлеміне қатысты анықталады. Шығындардың
өзін-өзі өтеу әдісі мәдени-ағарту қызметі, бос уақытты ұйымдастыру
саласында (тұрмыстық, кәсіби мамандықтар мен білім алу жөніндегі, шет
тілдерді, мүдделер бойынша ұлттық клубтарды оқып ұйренудің курстары мен
мектептері) қолдалынады.
Ұйьшдардың үшінші тобына бюджет қаражаттары есебінен ұсталатын
мекемелер мен салалар жатады. Олар көрсететін қызметгер тегін, оларды
қаржыландырудың көзі мемлекеттік бюджет болып табылады.
Бюджет мекемелерінің шығындарын қаржыландырудың негізі смета болып
табылады. Ол — қаржы жоспарының айрықша нысаны. Қазіргі кезде бюджеттен
қаржыландырылатын мекемелер шығындардың сметасын жасайды, онда бюджетпен
қатынастардың біржақты сипаты, бюджет қаражаттарының ауқымы және оларды
шығындардың баптары бойынша бөлу қамтылып көрсетіледі. Сметалық тәртіппен
білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру мекемелері,
мемлекеттік биліктің, мемлекеттік басқару мен қорғаныс органдары, ғылыми,
шығармашылық, мэдениет мекемелерінің бІр бөлігі қаржылаңцырылады. Бірқатар
мекемелерді сметалық қаржыландыру кезінде шығындарды қамтамасыз етудің
қосымша көздері пайдаланылуы, қызметтерді түтынушылардың еңбегі
қолдалынады, сондықтан шығындарда әдеттегідей басты орынды еңбекке ақы
төлеу алады. Материалдық емес өнім қордаландырылуға жатпайды, оны босалқы
қорға айналдыруға болмайды, бірақ оның мекеме, ұйым шығындарының сомасына
тең ақшалай бағалауы болады.
Коммерциялық емес сфера мекемелеріндегі қызметтер көрсету (жасау) ақша
қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдаланумен, өзгеше қаржы қатынастарымен
қосарланып отырады.
Бұл қатынастардың бастапқы табыстар мен қорларды алғашқы бөлу мен құру
процесінде болмауы оларға ортақ сипат. Сонымен бірге олардың негізінде
өндірістік (коммерциялық) емес сала мекемелері мен ұйымдарының қаржы
көздері қалыптасады.
Коммерциялық емес қызмет түрлері мен салаларында мынадай қаржы
қатынастары қалыптасады:
сала мен бюджет арасындағы қаржыландыру ретінде қаражаттарды алумен
жэне кейбір жағдайларда бюджет алдындағы қаржылық міндеттемелерді
орындаумен байланысты қатынастар;
қаржы ресурстарын болумен және орталықтандырумен байланысты жоғарғы
және төменгі органдар арасындағы ішкі салалық қатынастар;
шаруашылық жүргізуші субъекгілердің, яғни олардың бөлімшелері
арасындағы қаржы қатынастары;
салааралық – түрлі салалардың ұйымдары арасындағы ақша қатынастары;
еңбекке ақы төлеу жөніндегі ұйымдар мен олардың қызметкерлері
арасындағы қатынастар;
ұйымдар, мекемелер және олардың тұтынушылары арасындағы (көрсетілген
қызметтерге ақы төлеу жөніндегі) қатынастар жэне т.т.
Қызметтің айрықшалықты түрлеріндегі өзара байланыстардың тым қысаң
анықтықты сипаттайтын қатынастардың қалыптасуы мүмкін, мысалы:
қоғамдық ұйымдар мен олардьщ мүшелері арасында жарналарды — кіру және
мүшелік жарналарды төлеу, сондай-ақ осы ұйымдардың мүшелеріне белгілі бір
жетістіктер мен қызмет нәтижелері үшін көтермелеулік сипаттағы төлемдер
бойынша;
коммерциялык ұйымдар мен олардың демеушілері арасында ұйымның, қызметін
қолдап отыру үшін материалдық және ақшалай нысандарда қаражаттар беру
жөнінде;
сақтық компанияларында ұйымдардың белгілі бір контингентінің (әскери
қызметшілердің, күш ведомстволары мен салық службалары қызметкерлерінін
және т.т.) қарым-қатынастары;
сондай-ақ белгілі бір шарттардағы кредит қатынастарының болуы мүмкін.
Аталынған қаржы катынастары ақша қорларын қалынтастыру, болуды және
пайдалануды білдіреді, оларды мынадай негізгі топтарға біріктіруге болады:
ұйымдар мен мекемелердің пайдалану қызметін камтамасыз ететін қорлар;
күрделі жұмсалымдар қорлары;
көтермелеу және ынталандыру сипатындағы қорлар;
қызметкерлер мен контингенттерге (мысалы, оқу орындарындағы оқушыларға,
емдеу мекемелеріндегі ауруларға) қызмет көрсетушілердің материалдық,
әлеуметтік-мәдени және тұрмыстық мұқтаждарын канағаттандырумен байланысты
қорлар;
негізгі қызметі дамыту қорлары.
2. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің қаржысы
2.1. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер қаржысының мазмұны және
оны ұйымдастыру
Кіріс түсіру негізгі мақсаты болып табылмайтын және алынған таза
табысты қатысушылар арасында бөлмейтін заңды түлға коммерциялык емес үйші
деп танылады.
Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы
қаңтардың 16-сындағы № 142-11 ҚРЗ Заңына сәйкес коммерциялық емес ұйымдар
әлеуметтік, мәдени, ғылыми, білім беру, қайырымдылық, басқару мақсаттарына
қол жеткізу; азаматтардьщ және ұйымдардың құқықтарын, заңды мүдделерін
қорғау, даулар мен жанжалдарды шешу, азаматтардьщ рухани және өзге
қажеттіліктерін қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын сақтау, қоршаған
ортаны қорғау, дене шынықтыру мен спортты дамыту: заң көмегін көрсету үшін,
сондай-ақ коғамдық игіліктерді және өз мүшелерінің (қатысушылардың)
игіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған басқа да мақсаттарда кұрылуы
мүмкін.
Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің мақсаттары құрылтай құжаттарымен
айқындалады.
Коммерциялық емес ұйымдар мекеме, қоғамдык бірлестік, акционерлік
қоғам, тұтыну кооперативі, қор, діни бірлестік, қауымдастық (одақ)
нысанындағы заңды тұлғалардың бірлестігі нысанына және заңнамалық актілерде
көзделген өзге де нысанда кұрылуы мүмкін. Бүл ұйымдардың қызметінің мақсаты
пайда немесе табыс табу емес, керісінше қогамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру болып табыдады.
Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысы деп материалдық емес игіліктер мен
қызметтерді жасау мақсатында материалдық өндіріс салаларында жасалған
ұлттық табысты қайта бөлу нәтижесінде құрылатын ақша қорларының, қозғалысын
ортақтастыратын ақша қатынастарының жиынтығын түсінеді.
Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысын ұйымдастыруға негізінен олардың
ұйымдық-құқықтық нысандары әсер етеді. Сондықтан коммерциялық емес ұйымдар
қаржысының, ерекшеліктерін анықтау үшін оның кұрамына кіретін мекемелерді,
ұйымдарды, олардың қызметінің сипатын, басқаруды ұйымдастырудың және
қаржыландырудың әдістерін ескере отырып зерделеген жөн.
Құрылтайшысы басқару, әлеуметтік-мәдени немесе коммерциялық емес
сипаттағы өзге де қызметтерді жүзеге асыру үшін құрған және қаржыландыратын
ұйым мекеме деп танылады.
Меншік нысанына байланысты мекемелер мемлекеттік және жеке меншік
мекемелер болып бөлінеді.
Мекемелердің жекелеген түрлерінің құқықтық жағдайының ерекшеліктері
заңнамалық актілермен реттеледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңдарына сәйкес
мемлекет құрған немесе егер заңнамалық актілерде өзгелері көзделмесе,
Қазақстан Республикасы Президентінің, Үкіметінің, астана, облыстар,
республикалық маңызы бар қала өкімдерінің шешімі бойынша құрылған және тек
кана мемлекеттік бюджет есебінен ұсталатын мекеме мемлекеттік мекеме деп
танылады.
Мемлекеттік мекеменің мүлкі оған оралымды басқару құқығымен бекітіліп
беріледі.
Басқарушылық, әлеуметтік-мәдени немесе коммерциялық емес сипаттағы өзге
де қызметтерді жүзеге асыру үшін жеке және (немесе) мемлекеттік емес заңды
тұлғалар құрған, мемлекеттік қүрылымның бөлігі болып табылмайтьш ұйым жеке
менгиік мекеме деп танылады.
Жеке меншік мекеменің мүлкі оған оралымды басқару құқығымен бекітіліп
беріледі.
Жеке меншік мекеме өз міндеттемелері бойынша өзінің бөлігіндегі ақшамен
жауап береді. Ақшасы жеткіліксіз болған жағдайда мемлекеттік емес мекеменің
міндеттемелері бойынша оның құрылтайшысы жауапты болады.
Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін ортақ мақсаттарға
жету үшін азаматтардың ерікті бірігуі нәтижесінде құрылған үйым қоғамдық
бірлестік болып табылады.
Қоғамдық бірлестіктер мүшелерінің (қатысушыларының) сол бірлестіктерге
өздері берген мүлікке, соның, ішінде мүшелік жарналарға құқықтары жоқ.
Өздері мүшелері (қатысушылары) ретінде қатысатын қоғамдық бірлестіктердің
міндеттемелері бойынша олар жауап бермейді, ал аталған бірлестіктер өз
мүшелерінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Қоғамдық бірлестіктердің құқықтық жағдайыньщ ерекшеліктері "Қоғамдық
бірлестіктер туралы" Қазақстан Республикасының Заңымен реттеледі.
Азаматтар және (немесе) заңды тұлғалар ерікті мүліктік жарналар
негізінде құрған, әлеуметтік, қайырымдылық, мәдени, білім беру және өзге де
қоғамдық пайдалы мақсаттарды көздейтін, мүшелігі жоқ коммерциялық емес үйым
қор деп танылады.
Қорға оның қүрылтайшылары берген мүлік кордың меншігі болып табылады.
Қор жарғыда белгіленген мерзімде қаржы қызметін тексеруді жүзеге асыруға
міндстгі. Тексеруді тексеруші немесе аудитор жүзеге асырады.
Мүшелік негізде қатысушылардың материалдық және өзге де қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін өз мүшелерінің, мүліктік (пайлық) жарналарын біріктіру
жолымен жүзеге асырылатын азаматтардың ерікті бірлестігі тұтыну кооперативі
деп танылады. Заңнамалық актілерде көзделген жағдайларда тұтыну
кооперативіне заңды тұлғалар да кіре алады.
Селолық түтыну кооперативтері тек өз мүшелерінің ғана емес, ауылдык
жерде тұратын басқа да азаматтардың материалдық және өзгеде қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін күрылуы мүмкін.
Тұтыну кооперативтерінің мүшелері оның міндеттемелері бойынша
кооператив мүшелерінің қосымша жарнасының енгізілмеген бөлігі шегінде ортақ
субсидиарлық жауаптылықта болады.
Тұтыну кооперативі алған кірістерді оның мүшелері арасында бөлуге
болмайды және олар жарғылық мақсаттарға жұмсалады.
Тұтыну кооперативінің мүшелері жинақталып қалған шығынды жыл сайыңғы
баланс бекітілгеннен кейін үш ай ішінде косымша жарналар арқылы жабуға
міндетті. Бүл міндеттеме орындалмаған жағдайда кооператив кредит
берушілердің талабы бойынша сот тәртібімен таратылуы мүмкін.
Тұтыну кооперативтерін, соның ішінде селолық кооперативтерді құкықтық
реттеу ерекшеліктері арнаулы заңнамалык актімен реттеледі.
Өзінің қызметін жүзеге асыру үшін каражаттарту мақсатымен акциялар
шығаратын, кірістері тек қана осы қоғамды дамытуға пайдаланылатын заңды
тұлға коммерциялық емес акционеррлік қогам деп танылады.
Коммерциялық емес акционерлік коғамдардың артықшылықты акциялар, туынды
және айырбасталатын бағалы қағаздар шығаруды жүзеге асыруға құқығы жоқ.
Коммерциялық емес акционерлік қоғамның құрылтай шарты осы шартқа әрбір
құрылтайшының немесе оның уәкілетті өкілінің қол қоюы арқылы жасалады.
Жоғарыда аталған коммерциялық емес қызметтің ұйымдарын, мекемелерін
және басқаларын нарық жағдайындағы олардың қызметінің сипаты мен
қаржыландыру әдістеріне карай шартты түрде үш топқа біріктіруге болады.
Бірінші топқа материалдық өндіріске өте жақын шығындары материалдық
емес қызметтер мен игіліктерді өткізуден алынатын түсім ақшадан өтелетін
ұйымдар мен мекемелср жатқызылуы мүмкін. Олар "Мемлекеттік кәсіпорьш
туралы" занды басшылыққа ала отырып, өздерінің қызметін гиаруашылық-
коммерциялық есеп әдісінде жүзеге асырады. Бүл ұйымдардың қызметтері ақыға
көрсетіледі. Бұларға ақылы негізде жұмыс істейтін білім беру мен денсаулық
сақтау мекемелері, салалық ғылыми-зерттеу институттары, бірқатар
шығармашылық мекемелері, ойын-сауық орындары жатады. Бұл эдісті
коммерциялық емес үйымдар мен мекемелер пайдаланады. Кәсіпорындар қызметпен
байланысты әр түрлі ақшалай шығынндар жасайды: игіліктер мен қызметтерді
өткізе отырып, олар түсім-ақша алады; кірістердің шығыстардан асып түсуі
қорланымды құрайды. Оларда қаржы материалдық өндіріс кәсіпорындарындағыдай
ұйымдастырылады.
Ұйымдардың екінші тобына олардың толық емес шаруашылық есептегі, яғни
өзін-өзі өтеу әдісін қолданатын бірқатары жатады. Бүл әдіс ақылы қызмет
негізіндегі шаруашылық қызметін ұйымдастыруды қарастырады, бұл қызметтердің
бағасы корланымсыз шығыстардың көлеміне қатысты анықталады. Шығындардың
өзін-өзі өтеу әдісі мәдени-ағарту қызметі, бос уақытты ұйымдастыру
саласында (тұрмыстық, кәсіби мамандықтар мен білім алу жөніндегі, шет
тілдерді, мүдделер бойынша ұлттық клубтарды оқып ұйренудің курстары мен
мектептері) қолдалынады.
Ұйьшдардың үшінші тобына бюджет қаражаттары есебінен ұсталатын
мекемелер мен салалар жатады. Олар көрсететін қызметгер тегін, оларды
қаржыландырудың көзі мемлекеттік бюджет болып табылады.
Бюджет мекемелерінің шығындарын қаржыландырудың негізі смета болып
табылады. Ол — қаржы жоспарының айрықша нысаны. Қазіргі кезде бюджеттен
қаржыландырылатын мекемелер шығындардың сметасын жасайды, онда бюджетпен
қатынастардың біржақты сипаты, бюджет қаражаттарының ауқымы және оларды
шығындардың баптары бойынша бөлу қамтылып көрсетіледі. Сметалық тәртіппен
білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру мекемелері,
мемлекеттік биліктің, мемлекеттік басқару мен қорғаныс органдары, ғылыми,
шығармашылық, мэдениет мекемелерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Коммерциялық емес ұйымдардың жалпы түсінігі және қызметінің
ұйымдастырудың теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.1 Коммерциялық емес ұйымдардың жалпы түсінігі мен түрлері
1.2 Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің мақсаттары мен негіздері және
құқықтық-теориялық негіздері
ІІ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС ҰЙЫМДАР ҚАРЖЫСЫ МЕН ШЫҒЫСТАРЫҢ ТАЛДАУ, ҚҰҚЫҚТЫҚ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ .19
Коммерциялық емес ұйымдар қаржысының мазмұны
және оны үйымдастыру ...19
Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің
қаржыландыру көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің шығыстары .27
2.4 Коммерциялық емес ұйымдар болып жіктелуінің құқықтық проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 9
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 21
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырға күрделі өзгерістермен аяқ басты. Он
тоғыз жылдан астам уақытта еліміздің тәуелсіздігімен қатар жүргізіліп келе
жатқан саяси және экономикалық реформалардың маңыздылығы мен
қолданбалылығына тоқталар көз жетті. Бұл мәселенің өзектілігі әлемдік
қауымдастықта еліміздің нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта
түсті. Нарықтық қатынастарға өту нақты алғанда экономиканың әлдеқайда жаңа
сапалық күйінде көшуді білдіреді. Мұның өзі тұтастай бірқатар объективті
факторлардан көрінеді. Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуінің негізгі
шарты нарықтық іс басындағы субъектілердің толық өзін-өзі басқаруы мен
олардың экономикалық жауапкершілігіне енгізделген тәуелсіздігі болып
табылады. Баршаға белгілі өндірістің негізгі факторлары табиғи еңбек және
өндірістік ресурстар болып табылады. Осы жағдайда осы факторлардың жұмыс
істеп қозғалысқа түсуіне ерекше әсер ететін нақты күні бар. Олар іскерлік,
басқару және өз мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатқа жетістікке қол
жеткізуге пайдалана білу қажет. Кеңес
үкіметінің Қазақстанда жүргізілген волюнтаристік саясаты халыққа жасалған
қиянаты, дүниені өзгертудің зорлыққа негізделген концепциясының жарқын бір
көрінісі іспетті. Сондықтан да тоталитарлық жүйе кезінде біржақты, кейде
субъективті және коммунистік идеология рухында зерттелген азаматтық құқық
мәселелерді қазіргі заманның талабына сай, өткен тарихына сын көзбен қарап,
оларды жаңаша зерделеп, сараптау міндеті туындайды.
Еліміз өз егемендігін алғаннан кейін азаматтық құқықтық қатынастарда
көптеген өзгерістерге ұшырады. Өйткені кеңес өкіметі кезеңінде меншік тек
мемлекеттің меншігінде болды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының 1993 жылы
Конституциясында да кеңес дәуірінің Конституциясының ықпалы зор болды.
Республикамыз 1995 жылы заман талабына сай Конституциясын кабылдады. Бұл
Конституцияның 6-бабының бірінші тармағында ҚР-да мемлекеттік пен жеке
меншік танылады және бірдей колданылады делінген және ҚР-ның
Конституциясының 26-бабы да азаматтық құқық қатынастарын реттеуге
негізделген болатын. Соған сәйкес Азататтық кодекстің жалпы және ерекше
бөлімі, сондай-ақ өзге де кәсіпкерлік қызметті дамытатын азаматтық
заңнамалар қабылданды. Осыған сәйкес азаматтарымыз өз кәсібін жүргізуге
көптеген мімкіндіктер алды. Қазақстанда орын алған демократиялық тың
өзгерістер экономика, саясат және сонымен бірге, құқық саласын да қоса
қамтығаны белгілі. Бұл реформалардың ең басты бағыттарына мыналарды, яғни
жеке меншікке құқықты тану, жеке меншікке кепілдік беру, жеке меншікті
қорғау, азаматтардың кәсіпкерлік қызметпен айналысу еркіндігін құқықпен
қамтамасыз ету және әлеуметтік құрылымға әлемнің озық үлгідегі жаңа әрі
маңызды институттарын ендіру, оларды нығайтуға, дамытуға бағытталған
шараларды т.б. жатқызуға болады. Алайда, еліміздің тәуелсіздігінің осы
алғашқы жылдарында коммерциялық емес ұйымдардың құқықтық жағдайын айқындап,
олардың қызметін реттейтін біршама азаматтық заңдарда елеулі олқылықтар мен
сан-түрлі қарама-қайшылықтар көптеп кездесіп жатты. Өкінішке орай, тіпті
сол кемшіліктердің кейбіреулері бүгінгі күнге дейін өзінің оң шешімін
тапқан жоқ.
Коммерциялық емес ұйымдардың қызметінің құқықтық реттелуі жалпы
азаматтық құқықтың заңды тұлға институтының ең ауқымды әрі күрделі, өткір
де өзекті мәселелердің бірі деп қарастыруға толық негіз береді.
Курстық жұмысымда коммерциялық емес ұйымдардың жалпы түсінігін,
олардың қоғамдағы рөлін және оларды түрлерге жіктеудің құқықтық-теориялық
негіздерін талдаймын.
І. Коммерциялық емес ұйымдардың жалпы түсінігі және қызметінің
ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Коммерциялық емес ұйымдардың жалпы түсінігі мен түрлері
Коммерциялық емес ұйымдардың коммерциялық ұйымдардан басты ерекшелігі
сол осы ұйымдардың өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табысты алмайтыны
және алынған табысты қатысушылары арасында бөлмейтіні, жарғылық мақсаттарға
жетуге жұмсайтыны. Коммерциялық емес ұйымдардың түрлеріне; Ауылшаруашылық
серіктестіктер, Қауымдастық (Одақ) нысанындағы заңды тұлғалардың
бірлестіктері, Басқа ұйымдық-құқықтық нысандар (нотариаттық палаталар,
адвокаттар алқалары, сауда-өнеркәсіптік палаталар), Коммерциялық емес
акционерлік қоғамдар, Діни бірлестіктер, Қоғамдық бірлестіктер, Саяси
партиялар, Тұтыну кооперативі, Қорлар және олардың түрлері:(жеке меншік,
корпоративтік қоғамдық, мемлекеттік), Мекеме (мемлекеттік немесе жеке
меншік); Ынтымақов С. А ғылыми көзарасы бойынша коммерциялық емес ұйымды
құрудың қазіргі кездегі құқықтық тәртібі сипатталып, оларға сәйкесінше
тиісті сараптамалар жасалған. Сондай-ақ коммерциялық емес ұйымдарды құру
барысында заң талаптарына сәйкес олардың құрылтай құжаттарына,
құрылтайшылары мен құрылтайшылардың субъектілік құрамына қойылатын талаптар
сараланған. Автордың тұжырымында коммерциялық емес ұйым ол - азаматтық-
құқықтық санаттағы ұғым болып табылады және бұл ұғым құқық қолданыс
аясында жатыр. Сол себептен де коммерциялық емес ұйым ұғымы құқықтық
санат сипатында көрініс тапқан. Коммерциялық емес ұйымдардың жекелеген
ұйымдық-құқықтық нысандарының құқықтық жағдайының өзекті мәселелері деп
аталды. Бұл бөлім бес бөлімшеден тұрады. Олар мекеме, қоғамдық бірлестік,
қоғамдық қор, тұтыну кооперативі нотариалдық палата толық қанды қарастырып
біршама ұсыныстар енгізген.[1]
Мекеме
Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасының заңына
сәйкес Құрылтайшысы басқару, әлеуметтiк-мәдени немесе коммерциялық емес
сипаттағы өзге де қызметтердi жүзеге асыру үшiн құрған және қаржыландыратын
ұйым мекеме деп танылады. Мекеме Қазақстан Республикасының Конституциясына
және заңдарына сәйкес мемлекет құрған немесе егер заң актiлерiнде өзгеше
көзделмесе, Қазақстан Республикасы Президентінің, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің, облыстар (республикалық маңызы бар қалалар, астана), аудан
(облыстық маңызы бар қала) әкімдіктерінің нормативтік құқықтық актілерімен
құрылған және тек қана мемлекеттiк бюджет есебiнен ұсталатын мекеме
мемлекеттiк мекеме деп танылады. Басқарушылық, әлеуметтiк-мәдени немесе
коммерциялық емес сипаттағы өзге де қызметтердi жүзеге асыру үшiн жеке және
(немесе) мемлекеттiк емес заңды тұлғалар құрған, мемлекеттiк құрылымның
бөлiгi болып табылмайтын ұйым жеке меншiк мекеме деп танылады. Осы уйымның
жаксы жағы-мекемені тіпті бір адам құра алады. Жеке меншіктік мекеменің
мүлкі жедел басқару құқығымен оған бекітіледі.
Қоғамдық бiрлестiк
Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтiн ортақ мақсаттарға
жету үшiн азаматтардың ерiктi бiрiгуi нәтижесiнде құрылған ұйым қоғамдық
бiрлестiк болып табылады. Жақсы жағына-жататын нәрсе барлық деңгейдегі
депутаттыққа кондидаттарды ұсыну мүмкіндігі, сондай-ақ қатысушылардың
қоғамдық бірлестіктерді ңқаржы міндетемелері бойынша жауапкершілік
көтермеуі қажет. Нашар жағы-тіркеу сәтінде ұйымның кем дегенде 10 мүшесі ҚР
азаматтары болуы керек.
Қор
Азаматтар және (немесе) заңды тұлғалар ерiктi мүлiктiк жарналар
негiзiнде құрған, әлеуметтiк, қайырымдылық, мәдени, бiлiм беру және өзге де
қоғамдық пайдалы мақсаттарды көздейтiн, мүшелiгi жоқ коммерциялық емес ұйым
қор деп танылады. Қордың түрлерi құрылтайшылардың құрамына, сондай-ақ
қызмет саласына қарай жеке, корпоративтiк, қоғамдық, мемлекеттiк қорлар
құрылуы мүмкiн. Қызмет мақсаттарына қарай әлеуметтiк, қайырымдылық, мәдени,
бiлiм қорлары және өзге де қорлар құрылуы мүмкiн. Бiр жеке адамның немесе
жеке адамдардың - бiр отбасы мүшелерiнiң өзiнiң (өздерiнiң) жеке
қаражаттары есебiнен құрған қоры жеке қор деп танылады. Жеке қор, сондай-ақ
жеке адамның нотариалды куәландырылған өсиетi бойынша да құрылуы мүмкiн.
Бiр заңды тұлғаның немесе бiрнеше заңды тұлғалардың - коммерциялық және
(немесе) коммерциялық емес ұйымдардың осы ұйымдардың қаражаттары есебiнен
құрған қоры корпоративтiк қор деп танылады. Бiр отбасының мүшелерi болып
табылмайтын жеке адамдардың және (немесе) заңды тұлғалардың - қоғамдық
бiрлестiктердiң құрған қоры қоғамдық қор деп танылады. Мемлекеттiк
органдардың шешiмiмен құрылған, белгiленген тәртiппен мемлекеттiк меншiктi
иелену, пайдалану және оған билiк ету құқығы берiлген; қордың мақсаттары
мен мiндеттерiн мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен жүзеге асыратын қор
мемлекеттiк қор деп танылады. Жаксы жағы-қорд бір тұлға немесе ұйымның құру
мүмкіндігі. Нашар жағы-жарғылық капитал басқарудың күрделі құрлымды,
міндетті түрде, ең бастсы-қаржы қызметінде қымбат тұратын аудиторлық
тексеру болып табылады.
Тұтыну кооперативi
Мүшелiк негiзде қатысушыларының материалдық және өзге де
қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн өз мүшелерiнiң мүлiктiк (пайлық)
жарналарын бiрiктiру жолымен жүзеге асырылатын азаматтардың ерiктi
бiрлестiгi тұтыну кооперативi деп танылады. Селолық тұтыну кооперативтерi
тек өз мүшелерiнiң ғана емес, ауылдық жерде тұратын басқа да азаматтардың
материалдық және өзге де қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшін құрылуы
мүмкін. Жақсы жақтары-тұтынушы кооперативне заңды тұлғалар да қатыса алады.
Нашар жағы-алған табыстар оның мүшелері арасында үлестіре алмайды және
жарғылық мақсатқа бағытталады.Материалдық игілікті қанағаттандыруды мақсат
етіп қойған ұйым үшін әрине бұл нашар болып табылады.
Дiни бiрлестiк
Рухани қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн өз мүдделерiнiң ортақтығы
негiзiнде заң актiлерiнде белгiленген тәртiппен бiрiккен азаматтардың
ерiктi бiрлестiгi дiни бiрлестiк деп танылады.
Коммерциялық емес акционерлiк қоғам Өзiнiң
қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатымен акциялар шығаратын,
кiрiстерi тек қана осы қоғамды дамытуға пайдаланылатын заңды тұлға
коммерциялық емес акционерлiк қоғам деп танылады. Нашар жағы акцияларды
шығару қажет болғандықтан қызметінің алғашқы кезеңі қымбат тұру.
Коммерциялық емес ұйымның өзге де ұйымдық-құқықтық
нысаны Коммерциялық емес ұйымдар өзге де ұйымдық-құқықтық нысанда құрылуы
мүмкін. Нотариалдық палаталар, адвокаттар алқалары, сауда-өнеркәсiп
палаталары, кәсіби аудиторлық ұйымдар, меншiк пәтер иелерi кооперативтерi
және басқа да коммерциялық емес ұйымдар өзге де ұйымдық-құқықтық нысанда
құрыла алады. Заңды тұлғалардың
қауымдастық (одақ) нысанындағы бiрлестiгi Коммерциялық ұйымдар
өздерiнiң кәсiпкерлiк қызметтерiн үйлестiру, сондай-ақ ортақ мүлiктiк және
өзге де мүдделердi бiлдiру және қорғау мақсатында өзара шарт бойынша,
сондай-ақ коммерциялық емес ұйымдармен бiрлесiп қауымдастықтар (одақтар)
нысанында бiрлестiктер құра алады.
1.2 Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің мақсаттары мен негіздері және
құқықтық-теориялық негіздері
Кіріс түсіру негізгі мақсаты болып табылмайтын және алынған таза
табысты қатысушылар арасында бөлмейтін заңды түлға коммерциялык емес ұйым
деп танылады.
Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы
қаңтардың 16-сындағы № 142-11 ҚРЗ Заңына сәйкес коммерциялық емес ұйымдар
әлеуметтік, мәдени, ғылыми, білім беру, қайырымдылық, басқару мақсаттарына
қол жеткізу; азаматтардьщ және ұйымдардың құқықтарын, заңды мүдделерін
қорғау, даулар мен жанжалдарды шешу, азаматтардьщ рухани және өзге
қажеттіліктерін қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын сақтау, қоршаған
ортаны қорғау, дене шынықтыру мен спортты дамыту: заң көмегін көрсету үшін,
сондай-ақ коғамдық игіліктерді және өз мүшелерінің (қатысушылардың)
игіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған басқа да мақсаттарда кұрылуы
мүмкін.
Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің мақсаттары құрылтай құжаттарымен
айқындалады.
Коммерциялық емес ұйымдар мекеме, қоғамдык бірлестік, акционерлік
қоғам, тұтыну кооперативі, қор, діни бірлестік, қауымдастық (одақ)
нысанындағы заңды тұлғалардың бірлестігі нысанына және заңнамалық актілерде
көзделген өзге де нысанда кұрылуы мүмкін. Бүл ұйымдардың қызметінің мақсаты
пайда немесе табыс табу емес, керісінше қогамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру болып табыдады.
Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысы деп материалдық емес игіліктер мен
қызметтерді жасау мақсатында материалдық өндіріс салаларында жасалған
ұлттық табысты қайта бөлу нәтижесінде құрылатын ақша қорларының, қозғалысын
ортақтастыратын ақша қатынастарының жиынтығын түсінеді.
Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысын ұйымдастыруға негізінен олардың
ұйымдық-құқықтық нысандары әсер етеді. Сондықтан коммерциялық емес ұйымдар
қаржысының, ерекшеліктерін анықтау үшін оның кұрамына кіретін мекемелерді,
ұйымдарды, олардың қызметінің сипатын, басқаруды ұйымдастырудың және
қаржыландырудың әдістерін ескере отырып зерделеген жөн.
Құрылтайшысы басқару, әлеуметтік-мәдени немесе коммерциялық емес
сипаттағы өзге де қызметтерді жүзеге асыру үшін құрған және қаржыландыратын
ұйым мекеме деп танылады.
Меншік нысанына байланысты мекемелер мемлекеттік және жеке меншік
мекемелер болып бөлінеді.
Мекемелердің жекелеген түрлерінің құқықтық жағдайының ерекшеліктері
заңнамалық актілермен реттеледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңдарына сәйкес
мемлекет құрған немесе егер заңнамалық актілерде өзгелері көзделмесе,
Қазақстан Республикасы Президентінің, Үкіметінің, астана, облыстар,
республикалық маңызы бар қала өкімдерінің шешімі бойынша құрылған және тек
кана мемлекеттік бюджет есебінен ұсталатын мекеме мемлекеттік мекеме деп
танылады.
Мемлекеттік мекеменің мүлкі оған оралымды басқару құқығымен бекітіліп
беріледі.
Басқарушылық, әлеуметтік-мәдени немесе коммерциялық емес сипаттағы өзге
де қызметтерді жүзеге асыру үшін жеке және (немесе) мемлекеттік емес заңды
тұлғалар құрған, мемлекеттік қүрылымның бөлігі болып табылмайтьш ұйым жеке
менгиік мекеме деп танылады.
Жеке меншік мекеменің мүлкі оған оралымды басқару құқығымен бекітіліп
беріледі.
Жеке меншік мекеме өз міндеттемелері бойынша өзінің бөлігіндегі ақшамен
жауап береді. Ақшасы жеткіліксіз болған жағдайда мемлекеттік емес мекеменің
міндеттемелері бойынша оның құрылтайшысы жауапты болады.
Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін ортақ мақсаттарға
жету үшін азаматтардың ерікті бірігуі нәтижесінде құрылған үйым қоғамдық
бірлестік болып табылады.
Қоғамдық бірлестіктер мүшелерінің (қатысушыларының) сол бірлестіктерге
өздері берген мүлікке, соның, ішінде мүшелік жарналарға құқықтары жоқ.
Өздері мүшелері (қатысушылары) ретінде қатысатын қоғамдық бірлестіктердің
міндеттемелері бойынша олар жауап бермейді, ал аталған бірлестіктер өз
мүшелерінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Қоғамдық бірлестіктердің құқықтық жағдайыньщ ерекшеліктері "Қоғамдық
бірлестіктер туралы" Қазақстан Республикасының Заңымен реттеледі.
Азаматтар және (немесе) заңды тұлғалар ерікті мүліктік жарналар
негізінде құрған, әлеуметтік, қайырымдылық, мәдени, білім беру және өзге де
қоғамдық пайдалы мақсаттарды көздейтін, мүшелігі жоқ коммерциялық емес үйым
қор деп танылады.
Қорға оның қүрылтайшылары берген мүлік кордың меншігі болып табылады.
Қор жарғыда белгіленген мерзімде қаржы қызметін тексеруді жүзеге асыруға
міндстгі. Тексеруді тексеруші немесе аудитор жүзеге асырады.
Мүшелік негізде қатысушылардың материалдық және өзге де қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін өз мүшелерінің, мүліктік (пайлық) жарналарын біріктіру
жолымен жүзеге асырылатын азаматтардың ерікті бірлестігі тұтыну кооперативі
деп танылады. Заңнамалық актілерде көзделген жағдайларда тұтыну
кооперативіне заңды тұлғалар да кіре алады.
Селолық түтыну кооперативтері тек өз мүшелерінің ғана емес, ауылдык
жерде тұратын басқа да азаматтардың материалдық және өзгеде қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін күрылуы мүмкін.
Тұтыну кооперативтерінің мүшелері оның міндеттемелері бойынша
кооператив мүшелерінің қосымша жарнасының енгізілмеген бөлігі шегінде ортақ
субсидиарлық жауаптылықта болады.
Тұтыну кооперативі алған кірістерді оның мүшелері арасында бөлуге
болмайды және олар жарғылық мақсаттарға жұмсалады.
Тұтыну кооперативінің мүшелері жинақталып қалған шығынды жыл сайыңғы
баланс бекітілгеннен кейін үш ай ішінде косымша жарналар арқылы жабуға
міндетті. Бүл міндеттеме орындалмаған жағдайда кооператив кредит
берушілердің талабы бойынша сот тәртібімен таратылуы мүмкін.
Тұтыну кооперативтерін, соның ішінде селолық кооперативтерді құкықтық
реттеу ерекшеліктері арнаулы заңнамалык актімен реттеледі.
Өзінің қызметін жүзеге асыру үшін каражаттарту мақсатымен акциялар
шығаратын, кірістері тек қана осы қоғамды дамытуға пайдаланылатын заңды
тұлға коммерциялық емес акционеррлік қогам деп танылады.
Коммерциялық емес акционерлік коғамдардың артықшылықты акциялар, туынды
және айырбасталатын бағалы қағаздар шығаруды жүзеге асыруға құқығы жоқ.
Коммерциялық емес акционерлік қоғамның құрылтай шарты осы шартқа әрбір
құрылтайшының немесе оның уәкілетті өкілінің қол қоюы арқылы жасалады.
Жоғарыда аталған коммерциялық емес қызметтің ұйымдарын, мекемелерін
және басқаларын нарық жағдайындағы олардың қызметінің сипаты мен
қаржыландыру әдістеріне карай шартты түрде үш топқа біріктіруге болады.
Бірінші топқа материалдық өндіріске өте жақын шығындары материалдық
емес қызметтер мен игіліктерді өткізуден алынатын түсім ақшадан өтелетін
ұйымдар мен мекемелср жатқызылуы мүмкін. Олар "Мемлекеттік кәсіпорьш
туралы" занды басшылыққа ала отырып, өздерінің қызметін гиаруашылық-
коммерциялық есеп әдісінде жүзеге асырады. Бүл ұйымдардың қызметтері ақыға
көрсетіледі. Бұларға ақылы негізде жұмыс істейтін білім беру мен денсаулық
сақтау мекемелері, салалық ғылыми-зерттеу институттары, бірқатар
шығармашылық мекемелері, ойын-сауық орындары жатады. Бұл эдісті
коммерциялық емес үйымдар мен мекемелер пайдаланады. Кәсіпорындар қызметпен
байланысты әр түрлі ақшалай шығынндар жасайды: игіліктер мен қызметтерді
өткізе отырып, олар түсім-ақша алады; кірістердің шығыстардан асып түсуі
қорланымды құрайды. Оларда қаржы материалдық өндіріс кәсіпорындарындағыдай
ұйымдастырылады.
Ұйымдардың екінші тобына олардың толық емес шаруашылық есептегі, яғни
өзін-өзі өтеу әдісін қолданатын бірқатары жатады. Бүл әдіс ақылы қызмет
негізіндегі шаруашылық қызметін ұйымдастыруды қарастырады, бұл қызметтердің
бағасы корланымсыз шығыстардың көлеміне қатысты анықталады. Шығындардың
өзін-өзі өтеу әдісі мәдени-ағарту қызметі, бос уақытты ұйымдастыру
саласында (тұрмыстық, кәсіби мамандықтар мен білім алу жөніндегі, шет
тілдерді, мүдделер бойынша ұлттық клубтарды оқып ұйренудің курстары мен
мектептері) қолдалынады.
Ұйьшдардың үшінші тобына бюджет қаражаттары есебінен ұсталатын
мекемелер мен салалар жатады. Олар көрсететін қызметгер тегін, оларды
қаржыландырудың көзі мемлекеттік бюджет болып табылады.
Бюджет мекемелерінің шығындарын қаржыландырудың негізі смета болып
табылады. Ол — қаржы жоспарының айрықша нысаны. Қазіргі кезде бюджеттен
қаржыландырылатын мекемелер шығындардың сметасын жасайды, онда бюджетпен
қатынастардың біржақты сипаты, бюджет қаражаттарының ауқымы және оларды
шығындардың баптары бойынша бөлу қамтылып көрсетіледі. Сметалық тәртіппен
білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру мекемелері,
мемлекеттік биліктің, мемлекеттік басқару мен қорғаныс органдары, ғылыми,
шығармашылық, мэдениет мекемелерінің бІр бөлігі қаржылаңцырылады. Бірқатар
мекемелерді сметалық қаржыландыру кезінде шығындарды қамтамасыз етудің
қосымша көздері пайдаланылуы, қызметтерді түтынушылардың еңбегі
қолдалынады, сондықтан шығындарда әдеттегідей басты орынды еңбекке ақы
төлеу алады. Материалдық емес өнім қордаландырылуға жатпайды, оны босалқы
қорға айналдыруға болмайды, бірақ оның мекеме, ұйым шығындарының сомасына
тең ақшалай бағалауы болады.
Коммерциялық емес сфера мекемелеріндегі қызметтер көрсету (жасау) ақша
қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдаланумен, өзгеше қаржы қатынастарымен
қосарланып отырады.
Бұл қатынастардың бастапқы табыстар мен қорларды алғашқы бөлу мен құру
процесінде болмауы оларға ортақ сипат. Сонымен бірге олардың негізінде
өндірістік (коммерциялық) емес сала мекемелері мен ұйымдарының қаржы
көздері қалыптасады.
Коммерциялық емес қызмет түрлері мен салаларында мынадай қаржы
қатынастары қалыптасады:
сала мен бюджет арасындағы қаржыландыру ретінде қаражаттарды алумен
жэне кейбір жағдайларда бюджет алдындағы қаржылық міндеттемелерді
орындаумен байланысты қатынастар;
қаржы ресурстарын болумен және орталықтандырумен байланысты жоғарғы
және төменгі органдар арасындағы ішкі салалық қатынастар;
шаруашылық жүргізуші субъекгілердің, яғни олардың бөлімшелері
арасындағы қаржы қатынастары;
салааралық – түрлі салалардың ұйымдары арасындағы ақша қатынастары;
еңбекке ақы төлеу жөніндегі ұйымдар мен олардың қызметкерлері
арасындағы қатынастар;
ұйымдар, мекемелер және олардың тұтынушылары арасындағы (көрсетілген
қызметтерге ақы төлеу жөніндегі) қатынастар жэне т.т.
Қызметтің айрықшалықты түрлеріндегі өзара байланыстардың тым қысаң
анықтықты сипаттайтын қатынастардың қалыптасуы мүмкін, мысалы:
қоғамдық ұйымдар мен олардьщ мүшелері арасында жарналарды — кіру және
мүшелік жарналарды төлеу, сондай-ақ осы ұйымдардың мүшелеріне белгілі бір
жетістіктер мен қызмет нәтижелері үшін көтермелеулік сипаттағы төлемдер
бойынша;
коммерциялык ұйымдар мен олардың демеушілері арасында ұйымның, қызметін
қолдап отыру үшін материалдық және ақшалай нысандарда қаражаттар беру
жөнінде;
сақтық компанияларында ұйымдардың белгілі бір контингентінің (әскери
қызметшілердің, күш ведомстволары мен салық службалары қызметкерлерінін
және т.т.) қарым-қатынастары;
сондай-ақ белгілі бір шарттардағы кредит қатынастарының болуы мүмкін.
Аталынған қаржы катынастары ақша қорларын қалынтастыру, болуды және
пайдалануды білдіреді, оларды мынадай негізгі топтарға біріктіруге болады:
ұйымдар мен мекемелердің пайдалану қызметін камтамасыз ететін қорлар;
күрделі жұмсалымдар қорлары;
көтермелеу және ынталандыру сипатындағы қорлар;
қызметкерлер мен контингенттерге (мысалы, оқу орындарындағы оқушыларға,
емдеу мекемелеріндегі ауруларға) қызмет көрсетушілердің материалдық,
әлеуметтік-мәдени және тұрмыстық мұқтаждарын канағаттандырумен байланысты
қорлар;
негізгі қызметі дамыту қорлары.
2. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің қаржысы
2.1. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер қаржысының мазмұны және
оны ұйымдастыру
Кіріс түсіру негізгі мақсаты болып табылмайтын және алынған таза
табысты қатысушылар арасында бөлмейтін заңды түлға коммерциялык емес үйші
деп танылады.
Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы
қаңтардың 16-сындағы № 142-11 ҚРЗ Заңына сәйкес коммерциялық емес ұйымдар
әлеуметтік, мәдени, ғылыми, білім беру, қайырымдылық, басқару мақсаттарына
қол жеткізу; азаматтардьщ және ұйымдардың құқықтарын, заңды мүдделерін
қорғау, даулар мен жанжалдарды шешу, азаматтардьщ рухани және өзге
қажеттіліктерін қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын сақтау, қоршаған
ортаны қорғау, дене шынықтыру мен спортты дамыту: заң көмегін көрсету үшін,
сондай-ақ коғамдық игіліктерді және өз мүшелерінің (қатысушылардың)
игіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған басқа да мақсаттарда кұрылуы
мүмкін.
Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің мақсаттары құрылтай құжаттарымен
айқындалады.
Коммерциялық емес ұйымдар мекеме, қоғамдык бірлестік, акционерлік
қоғам, тұтыну кооперативі, қор, діни бірлестік, қауымдастық (одақ)
нысанындағы заңды тұлғалардың бірлестігі нысанына және заңнамалық актілерде
көзделген өзге де нысанда кұрылуы мүмкін. Бүл ұйымдардың қызметінің мақсаты
пайда немесе табыс табу емес, керісінше қогамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру болып табыдады.
Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысы деп материалдық емес игіліктер мен
қызметтерді жасау мақсатында материалдық өндіріс салаларында жасалған
ұлттық табысты қайта бөлу нәтижесінде құрылатын ақша қорларының, қозғалысын
ортақтастыратын ақша қатынастарының жиынтығын түсінеді.
Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысын ұйымдастыруға негізінен олардың
ұйымдық-құқықтық нысандары әсер етеді. Сондықтан коммерциялық емес ұйымдар
қаржысының, ерекшеліктерін анықтау үшін оның кұрамына кіретін мекемелерді,
ұйымдарды, олардың қызметінің сипатын, басқаруды ұйымдастырудың және
қаржыландырудың әдістерін ескере отырып зерделеген жөн.
Құрылтайшысы басқару, әлеуметтік-мәдени немесе коммерциялық емес
сипаттағы өзге де қызметтерді жүзеге асыру үшін құрған және қаржыландыратын
ұйым мекеме деп танылады.
Меншік нысанына байланысты мекемелер мемлекеттік және жеке меншік
мекемелер болып бөлінеді.
Мекемелердің жекелеген түрлерінің құқықтық жағдайының ерекшеліктері
заңнамалық актілермен реттеледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңдарына сәйкес
мемлекет құрған немесе егер заңнамалық актілерде өзгелері көзделмесе,
Қазақстан Республикасы Президентінің, Үкіметінің, астана, облыстар,
республикалық маңызы бар қала өкімдерінің шешімі бойынша құрылған және тек
кана мемлекеттік бюджет есебінен ұсталатын мекеме мемлекеттік мекеме деп
танылады.
Мемлекеттік мекеменің мүлкі оған оралымды басқару құқығымен бекітіліп
беріледі.
Басқарушылық, әлеуметтік-мәдени немесе коммерциялық емес сипаттағы өзге
де қызметтерді жүзеге асыру үшін жеке және (немесе) мемлекеттік емес заңды
тұлғалар құрған, мемлекеттік қүрылымның бөлігі болып табылмайтьш ұйым жеке
менгиік мекеме деп танылады.
Жеке меншік мекеменің мүлкі оған оралымды басқару құқығымен бекітіліп
беріледі.
Жеке меншік мекеме өз міндеттемелері бойынша өзінің бөлігіндегі ақшамен
жауап береді. Ақшасы жеткіліксіз болған жағдайда мемлекеттік емес мекеменің
міндеттемелері бойынша оның құрылтайшысы жауапты болады.
Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін ортақ мақсаттарға
жету үшін азаматтардың ерікті бірігуі нәтижесінде құрылған үйым қоғамдық
бірлестік болып табылады.
Қоғамдық бірлестіктер мүшелерінің (қатысушыларының) сол бірлестіктерге
өздері берген мүлікке, соның, ішінде мүшелік жарналарға құқықтары жоқ.
Өздері мүшелері (қатысушылары) ретінде қатысатын қоғамдық бірлестіктердің
міндеттемелері бойынша олар жауап бермейді, ал аталған бірлестіктер өз
мүшелерінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Қоғамдық бірлестіктердің құқықтық жағдайыньщ ерекшеліктері "Қоғамдық
бірлестіктер туралы" Қазақстан Республикасының Заңымен реттеледі.
Азаматтар және (немесе) заңды тұлғалар ерікті мүліктік жарналар
негізінде құрған, әлеуметтік, қайырымдылық, мәдени, білім беру және өзге де
қоғамдық пайдалы мақсаттарды көздейтін, мүшелігі жоқ коммерциялық емес үйым
қор деп танылады.
Қорға оның қүрылтайшылары берген мүлік кордың меншігі болып табылады.
Қор жарғыда белгіленген мерзімде қаржы қызметін тексеруді жүзеге асыруға
міндстгі. Тексеруді тексеруші немесе аудитор жүзеге асырады.
Мүшелік негізде қатысушылардың материалдық және өзге де қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін өз мүшелерінің, мүліктік (пайлық) жарналарын біріктіру
жолымен жүзеге асырылатын азаматтардың ерікті бірлестігі тұтыну кооперативі
деп танылады. Заңнамалық актілерде көзделген жағдайларда тұтыну
кооперативіне заңды тұлғалар да кіре алады.
Селолық түтыну кооперативтері тек өз мүшелерінің ғана емес, ауылдык
жерде тұратын басқа да азаматтардың материалдық және өзгеде қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін күрылуы мүмкін.
Тұтыну кооперативтерінің мүшелері оның міндеттемелері бойынша
кооператив мүшелерінің қосымша жарнасының енгізілмеген бөлігі шегінде ортақ
субсидиарлық жауаптылықта болады.
Тұтыну кооперативі алған кірістерді оның мүшелері арасында бөлуге
болмайды және олар жарғылық мақсаттарға жұмсалады.
Тұтыну кооперативінің мүшелері жинақталып қалған шығынды жыл сайыңғы
баланс бекітілгеннен кейін үш ай ішінде косымша жарналар арқылы жабуға
міндетті. Бүл міндеттеме орындалмаған жағдайда кооператив кредит
берушілердің талабы бойынша сот тәртібімен таратылуы мүмкін.
Тұтыну кооперативтерін, соның ішінде селолық кооперативтерді құкықтық
реттеу ерекшеліктері арнаулы заңнамалык актімен реттеледі.
Өзінің қызметін жүзеге асыру үшін каражаттарту мақсатымен акциялар
шығаратын, кірістері тек қана осы қоғамды дамытуға пайдаланылатын заңды
тұлға коммерциялық емес акционеррлік қогам деп танылады.
Коммерциялық емес акционерлік коғамдардың артықшылықты акциялар, туынды
және айырбасталатын бағалы қағаздар шығаруды жүзеге асыруға құқығы жоқ.
Коммерциялық емес акционерлік қоғамның құрылтай шарты осы шартқа әрбір
құрылтайшының немесе оның уәкілетті өкілінің қол қоюы арқылы жасалады.
Жоғарыда аталған коммерциялық емес қызметтің ұйымдарын, мекемелерін
және басқаларын нарық жағдайындағы олардың қызметінің сипаты мен
қаржыландыру әдістеріне карай шартты түрде үш топқа біріктіруге болады.
Бірінші топқа материалдық өндіріске өте жақын шығындары материалдық
емес қызметтер мен игіліктерді өткізуден алынатын түсім ақшадан өтелетін
ұйымдар мен мекемелср жатқызылуы мүмкін. Олар "Мемлекеттік кәсіпорьш
туралы" занды басшылыққа ала отырып, өздерінің қызметін гиаруашылық-
коммерциялық есеп әдісінде жүзеге асырады. Бүл ұйымдардың қызметтері ақыға
көрсетіледі. Бұларға ақылы негізде жұмыс істейтін білім беру мен денсаулық
сақтау мекемелері, салалық ғылыми-зерттеу институттары, бірқатар
шығармашылық мекемелері, ойын-сауық орындары жатады. Бұл эдісті
коммерциялық емес үйымдар мен мекемелер пайдаланады. Кәсіпорындар қызметпен
байланысты әр түрлі ақшалай шығынндар жасайды: игіліктер мен қызметтерді
өткізе отырып, олар түсім-ақша алады; кірістердің шығыстардан асып түсуі
қорланымды құрайды. Оларда қаржы материалдық өндіріс кәсіпорындарындағыдай
ұйымдастырылады.
Ұйымдардың екінші тобына олардың толық емес шаруашылық есептегі, яғни
өзін-өзі өтеу әдісін қолданатын бірқатары жатады. Бүл әдіс ақылы қызмет
негізіндегі шаруашылық қызметін ұйымдастыруды қарастырады, бұл қызметтердің
бағасы корланымсыз шығыстардың көлеміне қатысты анықталады. Шығындардың
өзін-өзі өтеу әдісі мәдени-ағарту қызметі, бос уақытты ұйымдастыру
саласында (тұрмыстық, кәсіби мамандықтар мен білім алу жөніндегі, шет
тілдерді, мүдделер бойынша ұлттық клубтарды оқып ұйренудің курстары мен
мектептері) қолдалынады.
Ұйьшдардың үшінші тобына бюджет қаражаттары есебінен ұсталатын
мекемелер мен салалар жатады. Олар көрсететін қызметгер тегін, оларды
қаржыландырудың көзі мемлекеттік бюджет болып табылады.
Бюджет мекемелерінің шығындарын қаржыландырудың негізі смета болып
табылады. Ол — қаржы жоспарының айрықша нысаны. Қазіргі кезде бюджеттен
қаржыландырылатын мекемелер шығындардың сметасын жасайды, онда бюджетпен
қатынастардың біржақты сипаты, бюджет қаражаттарының ауқымы және оларды
шығындардың баптары бойынша бөлу қамтылып көрсетіледі. Сметалық тәртіппен
білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру мекемелері,
мемлекеттік биліктің, мемлекеттік басқару мен қорғаныс органдары, ғылыми,
шығармашылық, мэдениет мекемелерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz