Құқық ұғымы
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ НЕГІЗДЕРI
2 ТАРАУ. ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚОҒАМДА АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТI
3 ТАРАУ. ҚҰҚЫҚ ҰҒЫМЫ МЕН БЕЛГІЛЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І ТАРАУ. ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ НЕГІЗДЕРI
2 ТАРАУ. ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚОҒАМДА АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТI
3 ТАРАУ. ҚҰҚЫҚ ҰҒЫМЫ МЕН БЕЛГІЛЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғанына 15 жылдан астам уақыт болады. Біздің елімізде құқықтық жүйе енді қалыптасып жатыр.
Конституцияның 4-бабында “Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады. Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады” деп жарияланды.
Қазіргі заманда құқық туралы көптеген ғылыми көзқарастар бар. Осы ғылыми көзқарастарға байланысты ерте заманнан қазіргі уақытқа дейінгі негізгі ойды қалыптастырады. Құқық туралы негізгі бағытта тарихи тұрғыдан қарасақ бірнеше ой-пікірлер туындатады. Соның барлығын бірнеше монография, оқулық, ғылыми статьяларда орын табуда.
Құқық - өте күрделі құбылыс. Оның бірнеше нысаны бар. Ал құқықтық норма құқықтың алғашқы торшасы, бөлігі десек болар.
Құқықтық норма әр түрлі болады, бірақ құқықтық нормалар бір жүйеге бірігіп құқықтық жүйе арқылы көрініс табуда.
Құқықтың дамуы – адам қоғамының дұрыс өмір сүруінің негізгі объективтік заңдылықтарының бірі әлеуметтік нормалардың қалыптасып, қоғамдағы қарым-қатынасты реттеп, басқаруы. Әлеуметтік нормалардың әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары қоғамның даму процессінде бірте-бірте құқықтық нормаға айналуы.
Конституцияның 4-бабында “Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады. Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады” деп жарияланды.
Қазіргі заманда құқық туралы көптеген ғылыми көзқарастар бар. Осы ғылыми көзқарастарға байланысты ерте заманнан қазіргі уақытқа дейінгі негізгі ойды қалыптастырады. Құқық туралы негізгі бағытта тарихи тұрғыдан қарасақ бірнеше ой-пікірлер туындатады. Соның барлығын бірнеше монография, оқулық, ғылыми статьяларда орын табуда.
Құқық - өте күрделі құбылыс. Оның бірнеше нысаны бар. Ал құқықтық норма құқықтың алғашқы торшасы, бөлігі десек болар.
Құқықтық норма әр түрлі болады, бірақ құқықтық нормалар бір жүйеге бірігіп құқықтық жүйе арқылы көрініс табуда.
Құқықтың дамуы – адам қоғамының дұрыс өмір сүруінің негізгі объективтік заңдылықтарының бірі әлеуметтік нормалардың қалыптасып, қоғамдағы қарым-қатынасты реттеп, басқаруы. Әлеуметтік нормалардың әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары қоғамның даму процессінде бірте-бірте құқықтық нормаға айналуы.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 ж. 30.08.
2. Қазақстан ССР-нің Мемлекеттік егемендігі туралы декларация 25.10.1990.
3. Мемлекеттік тәуелсіздік туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. 19.12.1991.
4. Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Конституциялық заң 18.12.1995 ж.
5. Нормативтік - құқықтық актілер туралы Қазақстан Республикасының заңы. 28.03.1998.
Арнайы әдебиеттер
1. Ашитов К.Н. Егемен Қазақстанның құқығы. Алматы. 1995.
2. Алексеев С. С. Государство и право. Москва. Юрист. 1994.
3. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. Қарағанды. 2001.
4. Мемлекет және құқық негiздерi. Оқулық. Алматы "Жетi жарғы"1996
5. Байешов Ж.Н. Парламент Республики Казахстан в системе органов государственной власти. Алматы. 1997.
6. Жоламан К., Таукелев А., Мұхтарова А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2000.
7. Ибраев Н.С., Ибраева А.С. Теория государства и права. Алматы. 1998.
8. Конституция и Парламент С.З.Зиманов. Алматы 1996 г.
9. Кенжалиев З.Ж. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. Алматы, “Жеті Жарғы”, 1997.
10. Қазақстан мемлекетті: хандық биліктен Президенттін Республикаға дейін Е.К.Нурпеисов, А.К.Котов Алматы жеті жарғы 1996.
11. Қазақстан Республикасының Конституциясына түсініктеме. Алматы, 1999. Малиновский В. Глава Государства Суверенного Казахстана 1998.
12. Қазақстан Республикасының Конституциясына түсіндірме сөздік. Алматы, “Жеті Жарғы”, 1997.
13. Қазақстан Республикасы Конституциясына түсініктеме Сапарғалиев Ғ. Алматы жеті жарғы 1999 ж.
14. Қазақ совет энциклопедиясы. – Алматы, 6 т., 1975.
15. Мемлекет және құқық тарихынан хрестоматия. (2-кітап). Құрастырған Дулатбеков Н., Артықбаев Ж., Тойшыбаев З. Алматы, “Жеті Жарғы”, 1998. 144-бет.
16. Мемлекет және құқық негіздері Е. Баянов Алматы Жеті-Жарғы 2001 ж.
17. Созақбаев С. Тәуке хан. “Жеті Жарғы”, Алматы, 1996.
18. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы, 2-бас. Алматы, “Жеті Жарғы”, 1998.
19. Сапарғалиев Ғ.С. Қазақстан Республикасының
Конституциялық құқығы. Алматы, “Жеті Жарғы”, 1998.
20. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы Алматы Жеті-Жарғы 1997.
21. Теория государства и право. Курс лекций под редакцией М. Н. Марченко. Москва. Зерцало. 1996.
22. Хропанюк С.В. Теория государства и права. М. 1996.
2. Қазақстан ССР-нің Мемлекеттік егемендігі туралы декларация 25.10.1990.
3. Мемлекеттік тәуелсіздік туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. 19.12.1991.
4. Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Конституциялық заң 18.12.1995 ж.
5. Нормативтік - құқықтық актілер туралы Қазақстан Республикасының заңы. 28.03.1998.
Арнайы әдебиеттер
1. Ашитов К.Н. Егемен Қазақстанның құқығы. Алматы. 1995.
2. Алексеев С. С. Государство и право. Москва. Юрист. 1994.
3. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. Қарағанды. 2001.
4. Мемлекет және құқық негiздерi. Оқулық. Алматы "Жетi жарғы"1996
5. Байешов Ж.Н. Парламент Республики Казахстан в системе органов государственной власти. Алматы. 1997.
6. Жоламан К., Таукелев А., Мұхтарова А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2000.
7. Ибраев Н.С., Ибраева А.С. Теория государства и права. Алматы. 1998.
8. Конституция и Парламент С.З.Зиманов. Алматы 1996 г.
9. Кенжалиев З.Ж. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. Алматы, “Жеті Жарғы”, 1997.
10. Қазақстан мемлекетті: хандық биліктен Президенттін Республикаға дейін Е.К.Нурпеисов, А.К.Котов Алматы жеті жарғы 1996.
11. Қазақстан Республикасының Конституциясына түсініктеме. Алматы, 1999. Малиновский В. Глава Государства Суверенного Казахстана 1998.
12. Қазақстан Республикасының Конституциясына түсіндірме сөздік. Алматы, “Жеті Жарғы”, 1997.
13. Қазақстан Республикасы Конституциясына түсініктеме Сапарғалиев Ғ. Алматы жеті жарғы 1999 ж.
14. Қазақ совет энциклопедиясы. – Алматы, 6 т., 1975.
15. Мемлекет және құқық тарихынан хрестоматия. (2-кітап). Құрастырған Дулатбеков Н., Артықбаев Ж., Тойшыбаев З. Алматы, “Жеті Жарғы”, 1998. 144-бет.
16. Мемлекет және құқық негіздері Е. Баянов Алматы Жеті-Жарғы 2001 ж.
17. Созақбаев С. Тәуке хан. “Жеті Жарғы”, Алматы, 1996.
18. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы, 2-бас. Алматы, “Жеті Жарғы”, 1998.
19. Сапарғалиев Ғ.С. Қазақстан Республикасының
Конституциялық құқығы. Алматы, “Жеті Жарғы”, 1998.
20. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы Алматы Жеті-Жарғы 1997.
21. Теория государства и право. Курс лекций под редакцией М. Н. Марченко. Москва. Зерцало. 1996.
22. Хропанюк С.В. Теория государства и права. М. 1996.
Ж О С П А Р
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ НЕГІЗДЕРI
2 ТАРАУ. ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚОҒАМДА АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТI
3 ТАРАУ. ҚҰҚыҚ ҰҒымы мен белгілері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
К І Р І С П Е
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғанына 15 жылдан астам уақыт
болады. Біздің елімізде құқықтық жүйе енді қалыптасып жатыр.
Конституцияның 4-бабында “Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық
актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және
Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады.
Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар және Республиканың бүкіл аумағында
ол тікелей қолданылады” деп жарияланды.
Қазіргі заманда құқық туралы көптеген ғылыми көзқарастар бар. Осы
ғылыми көзқарастарға байланысты ерте заманнан қазіргі уақытқа дейінгі
негізгі ойды қалыптастырады. Құқық туралы негізгі бағытта тарихи тұрғыдан
қарасақ бірнеше ой-пікірлер туындатады. Соның барлығын бірнеше монография,
оқулық, ғылыми статьяларда орын табуда.
Құқық - өте күрделі құбылыс. Оның бірнеше нысаны бар. Ал құқықтық
норма құқықтың алғашқы торшасы, бөлігі десек болар.
Құқықтық норма әр түрлі болады, бірақ құқықтық нормалар бір жүйеге
бірігіп құқықтық жүйе арқылы көрініс табуда.
Құқықтың дамуы – адам қоғамының дұрыс өмір сүруінің негізгі
объективтік заңдылықтарының бірі әлеуметтік нормалардың қалыптасып,
қоғамдағы қарым-қатынасты реттеп, басқаруы. Әлеуметтік нормалардың әдет-
ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары қоғамның даму процессінде бірте-
бірте құқықтық нормаға айналуы.
Мемлекеттік қоғамдық меншіктегі реттеу моральдық - діни нормаларға
сүйенеді. Құқық үстем таптың мүддесін қорғаумен бірге қоғамдық мақсатты да
реттеп басқарып отырады.
Құқық мемлекет шығарған немесе бекіткен мемлекеттік аппараттың күшімен
қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін
нормалардың жиынтығы.
Заң ғылымында “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады. Біріншіден
“құқық”- ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене
отырып әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы: азаматтардың еңбек ету бостандығы,
білім алу меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы. Заңды
тұлғалардың да көптеген құқықтық мүмкіндіктері бар.
І ТАРАУ.
ҚҰҚЫҚ ТУРАЛЫ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛАР
Құқықтың таптық мәні, қоғамдағы рөлі, мазмұны мен нысаны, сайып
келгенде қоғамның экономикалық, рухани, мәдени сипатына байланысты.
Құқықтың дамуына күресімен бірге саяси-әлеуметтік ұлттық қатынастар,
идеология, қоғамның мәдени өсу дәрежесі де үлкен әсер етеді.
Құқық мемлекетпен бірге қоғамның объективтік даму процесінің
нәтижесінде өмірге келді. Алғашқы қоғамдағы әлеуметтік нормалар: әдет-
ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни өсиеттер, мемлекеттік жүйеде бірте-бірте
екінші қатардағы нормаға айналып, құқық әлеуметтік негізгі нормаға айналды.
Адам қоғамы мыңдаған жылдар өмір сүріп келді. Сол көне заманнан ғалымдар
құқық пен мемлекет қашан пайда болды, қалай дамып келеді?- деген
мәселелермен шұғылданып, ғылыми зерттеулер жасап келді Өйткені құқықтың
мазмұнын, тарихын, белгі-нышандарын жақсы білу қоғамды дұрыс, сапалы реттеп-
басқаруға өте қажет.
Қазіргі заманда да бұл мәселе заң ғылымын күн тәртібінен түскен емес.
Бұл мәселемен толып жатқан ғалымдар, теориялар шұғылдануда. Қоғамның
диалектикалық даму процесіне сәйкес құқық туралы көзқараста, пікірлер де
әртүрлі болды. Құқық туралы негізгі теориялар: табиғи, тарихи, реалистік,
социологиялық, нормативтік, психологиялық, материалистік теориялар.
Табиғи теория - бұл теорияның мазмұны көне дәуірде қалыптасқан.
Теорияның мазмұны - адамдардың табиғи және мемлекеттің өмірімен байланысты
құқықтары. Табиғи құқықтарын ешкім шектей немесе жоя алмайды — деп
түсіндірген. Цицерон — табиғи бостандыққа, құқыққа қарсы келетін
мемлекеттік заң болуға тиіс емес — деген. Табиғи теорияны орта ғасырлардың
ғалымдары: Локк, Руссо, Монтескье, Гольбах, Радищев т.б. өте жақсы
дамытқан. Дамыған елдерде табиғи әлеуметтік норма мен құқықты бір-біріне
қарсы қоюдың негізі жоқ. Олар қоғамды бірігіп басқарады.
Тарихи теория — бұл теорияның өкілдері құқық адамдардың рухани сана-
сезімінің даму процесінен өмірге келіп, қалыптасады деп түсіндіреді. Оған
мемлекеттің қатысы жоқ - деп уағыздаған. Адамдар субъективтік жолмен табиғи
бостандықтар мен құқықтарды жоя алмайды, тек қоғамның даму процесінен
қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратын нормалардың шығуын тездету
керек деп түсінген. Бұл теорияның - өкілдері: Густав Гуго, Карл Савиньи,
Фрвдрих Пухта, Штиль т.б.
Реалистік теория - құқықтың дамуы өзінің эволюциялық ішкі себептері
арқылы өзгеріп, ескеріп, жаңарып жатады. Оның дамуына сыртқы жағдайлардың
әсері мол болады - деп уағыздаған. Бұл теорияны құқықтың бірлігін, дамуын,
оның мемлекетпен байланысын, субъектілердің құқығының міндеттері болатын
және мемлекеттің бақылауын қостайды.
Әлеуметтік теория - XX ғасырда қалыптасқан теория. Бұл теория құқықтық
қатынасты, адамдардың құқықтық тәртібін жан-жақты ғылыми тұрғыдан зерттеуді
жақтайды. Өкілдері Эрлих, Леон Дюги, С.М.Муромцев, Г.Н.Шершеневич, Р.Паунд.
Құқықтың әлеуметтік мазмұнын зерттеуге көңіл бөледі, құқықтық мемлекетті
жақтайды.
Нормативтік теория - құқық әлеуметтік өмірдің сыртқы қарым - қатынасын
реттеп, басқарып, адамдардың мүлде-мақсатын орындау деп түсінеді. Заң
ғылымы құқықтың жеке өзін саясат пен идеологияға қоспай зерттеуді жақтайды.
Құқықтың белгі-нышандарын жақсы зерттеуді, құқықтық мемлекетті жақтады.
Нормативтік актілерді жоғарыдан төмен қарай сатылап зерттеуді, бақылауды
ұсынады. Бұл теорияның, өкілдері: Р. Штаммлер, Г. Кельзен, П.И.
Новгородцев.
Психологиялық теория - XX ғасырдың басында жақсы дамыған теория.
Теорияның негізгі мазмұны: құқық адамдардың психикасының ішкі құрылысында
қалыптасып, олардың сыртқы іс-әрекетіне, жұмысына әсер етуі. Адамның ішкі
сана-сезімі мен сыртқы тәртібінің, мінезінің, іс-әрекетінің байланысын
Петрижицкий этикалық сана деп атайды. Бұл теория құқықты екі түрге бөледі:
жеке тұлғалық (автономдық) және оңжағымды (позитивтік). Жеке тұлғалық құқық
- жеке адамның ішкі ұятынан қалыптасатын елегізу, қатты қиналу. Оң жағымды
позитивтік кұқық - басқа адамның беделіне, абыройына сенушіліктен
қалыптасатын психикалық көзқарас.
Материалистік теория - құқық саяси-экономикалық үстемдік жүргізетін
таптың мүлде-мақсатын қорғайтын нормативтік актілердің жиынтығы. Құқықтың
мазмұны екі элементтен тұрады - деп түсіндіреді: экономикалық базис пен
үстемдік таптың мүлдесі.
Бұл теорияның тарихи даму процесін үш кезеңге бөлуге болады: Бірінші
кезеңі - Марксизмнің құқықтың мазмұнын түсінуі және оның қоғам дамуындағы
маңызы; екінші кезеңі - құқықтың болашағына марксизмнің көзқарасы; үшінші
кезеңі — марксистік көзқарасты бұрмалау.
Бірінші кезеңде марксизмнің құқықтың мазмұнын түсінуі дұрыс еді -
құқықтың экономикалық базиспен және таптық күреспен тығыз байланысты болуы.
Екінші кезенде - буржуазиялық мемлекет пен құқық теориясының мазмұнын бір
жақты зерттеп, оның прогрестік рөлін, маңызын дұрыс түсінбеді. Қоғамның
болашағын құқықтық мемлекетпен байланыстырмады. Үшінші кезеңде одағының
басшылары марксизмнің мазмұнын сорақы түрде бұрмалап, өздерінің әкімшілік-
әміршілік, тоталитарлық саясатын қорғау үшін пайдаланды.
Марксизм жай теория қалпында қалмай, оны социалистік мемлекеттердің
басшылары субъективтік жолмен ондаған жылдар социализм моделіне айналдыруға
тырысып бақты. Бірақ одан ешқандай нәтиже болмады.
Жоғарыда көрсетілген құқық теорияларының жеке алғанда дұрысы да,
бұрысы да баршылық. Бірақ барлығының мазмұнын біріктіргенде бірнеше дұрыс
қорытынды тұжырымдар шығаруға болады:
- құқық әлеуметтік құбылыс, онсыз дамыған қоғам болашақ емес;
- құқық қоғамдық және жеке адамдардың мүлде-мақсатын қорғайтын
негізгі құрал;
- құқық жеке адамның меншігін қорғайтын негізгі күш;
- құқық мемлекетті қалыптастырған және оның бақылауындағы қоғамдық
тәртіпті қорғайтын құрал.
Сонымен құқық жеке тұлғалардың экономикалық, саяси, әлеуметтік т.б.
бостандығын, теңдігін қорғайтын негізгі құрал. Құқық қоғамның объективтік
дамуын қамтамасыз етіп, өндіріс пен сұраныстың ара-қатынасын реттейтін
негізгі күш-құрал.
2 ТАРАУ.
ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚОҒАМДА АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТI
Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге
өмірге келіп, қоғамды реттеп, басқарып отырды. Олар қоғамның, объективтік
даму процесінің талабына сәйкес қалыптасты. Бірақ әр елдің ерекшеліктеріне
сәйкес құқық пен мемлекеттің нысаны әртүрлі, мазмұны бірдей болды. Бұл
жерде қайталап өтейік, құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің, қалыптасуының
негізгі объективтік заңдары: қосымша өнімнің пайда болуы, жеке меншіктің
қалыптасуы, таптардың арасында күрестің басталуы, қайшылықтарды реттеп,
қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге келуі. Бұл объективтік
даму процесі қоғамның алдына бірнеше талаптар қойды:
- қоғамның әкімшілік-территориясында тұрақты тәртіп қалыптастыру қажет
болды;
- қоғам бірнеше тапқа, топка бөлініп, олардың арасында қайшылықтар
басталып, оны реттеп, қоғамды басқару керек болды;
- ру мен тайпалардың, мемлекеттік бірлестіктердің арасындағы
қайшылықтар күреске айналып, күрес соғысты өмірге әкелді. Осы күрес-
қайшылықтарды бейбітшілік жолмен шешіп, реттеу қажет болды.
Қоғамның объективтік даму процесінің бұл талаптарын іске асыру үшін
кұқықтық нормаларды қарқынды, сапалы дамытып, қарым-қатынастарды тағы басқа
құбылыстарды реттеу жүмыстары басталып, қоғамның жақсы дамуына жағдай
жасалды.
Енді құқықтың түсінігіне және мазмұнына келсек, оның сан қырлы
түсінігі, сан қырлы мазмұны бар деуге болады. Ол қоғаммен бірге
диалектикалық даму процесінде болғандықтан оның мазмұны сан қырлы бағытта
дамып, байып отырды. Ғалымдар құқықты зертегенде бір-екі қырынан мазмұнын
анықтап, әр түрлі қорытынды тұжырым жасап отырды. Мысалы, Аристотель
құқықты саяси шындық, әділеттік - деді, орта ғасырдың ғалымдары - құқық
діни норма, Ж.Ж. Руссо - құқық қоғамдық билік -деп түсіндірді. Осы
пікірлердің бәрі дұрыс.
Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын
қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-сезіміне жан-
жақты әсер етеді, мүлде-мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай, қамқорлық
жасап қорғайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-қатынастарын
реттеп, басқарып отырады. Осы тұрғыдан алсақ кұқықтың мазмұны, түсінігі -
адам қоғамын басқарудағы құқықтық нормалардың ішкі тұрақты, сапалы мәні,
маңызы. Бұл түсініктемеде құқықтың құндылығын, маңыздылығын айрықша
көрсетіп отыр. Бұл түсініктеме дұрыс бірақ жеткіліксіз.
Құқық қоғамды реттеп, басқарудағы негізгі құрал; құқық қоғамдағы
бостандықты, әділеттікті теңдікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі
құрал; құқық мемлекеттік билікті, қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік даму процесінің даму бағыттарын анықтап отыратын негізгі кұрал;
құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті бақылап отыратын негізгі құрал; құқық
мемлекеттің ішкі-сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі
құрал т.б. Бұл пікірді жалғастыра беруге болады. Құқық - қоғамның
экономикалық базисінің үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, маңызы,
мазмұны мен нысаны, сайып келгенде, қоғамның экономикалық, мәдени-рухани
сипатына байланысты. К. Маркс "Гота программасынасын" деген еңбегінде:
"Құқық еш уақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес
мәдени дамуынан жоғары бола алмақ емес" - деді.
Құқықтың нормалары қоғам дамуының саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік мұқтаждарына неғұрлым сай келсе, соғұрлым пайдалы әсері мол
болмақ. Қоғам өмірін құқық арқылы реттеу процесінде әр түрлі құқықтық
қатынастар туады, яғни қоғам мүшелері, мемлекеттік мекемелер, қоғамдық
ұйымдар құқықтық нормалардың талаптарын іс жүзіне асыру үшін өзара қарым-
қатынастарға түсіп, заңца көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады.
Құқықтық қатынастар қоғам өмірінің негізгі салаларын қамтиды, бұлар:
әкімшілік, қаржы, мүліктік, отбасы, еңбектік, процессуалдық т.б. Мемлекетке
кажетті қоғамдық тәртіп құқықтық қатынастар негізінде ғана орнай алады. Бұл
- құқықтық қоғамдық қатынастарды реттеудегі көздейтін басты мақсаты.
Біз жоғарыда құқықтың түсінігін және мазмұнын нормативтік тұрғыдан
қарастырып келдік. Бұл құқықтың түсінігінің, мазмұнының негізгі бағыты.
Өмір тәжірибесінде біраз ғалымдар құқықтың мазмұнын кеңейтілген түрде
зерттеп, түсінігін сол көлемде береді. Олардың қосымша зерттеген
мәселелері: құқықтық қатынас, құқықтық сана, субъективтік құқық, құқықты
қолдану, құқықты бұзушылық және жауапкершілік. Міне осы мәселелердің бәрін
олар құқыктың мазмұнына жатқызады. Біздіңше бұл дұрыс пікір. Өйткені осы
қатынастардың бәрі де құқықтық нормалармен реттеліп, шешімін тауып жатады.
Екінші олардың кеңірек зерттеген мәселесі - құқық пен заңның, бостандық пен
кұқықтың арақатынасы және айырмашылығы. Құқықтық норма мәселені абстрактік
түрде қарастырып, іс-әрекетті кеңірек қамтиды, ал заң нақты түрде бір
немесе бірнеше мәселені қамтиды. Адамдардың бостандығы мен құқықтарын бөліп
қарауға болмайды - деп түсіндіреді. Бұл пікір де дұрыс, бірақ ғылыми
зерттеуде оларды жеке бөліп қарастырған жөн - анализ, синтез әдісімен
зерттелсе, қорытынды тұжырым дұрыс болады.
Қоғамның тарихи объективтік даму процесінде құқықтың маңызы туралы екі
пікір бар: біріншісі - қоғамның дамуын басқарып, реттеп отырушы негізгі
әлеуметтік факторлардың бірі құқық. Онсыз қоғам дағдарысқа ұшырап әлдеқашан
ақыр заман болар еді. Бұл пікірді - заңды көзқарас деп айтады. Екіншісі -
бірінші пікірге қарсы пікір. Қоғамның дамуында құқықтың ешқандай рөлі,
маңызы жоқ деп түсіндіреді. Бұл пікірді занды нигилизм деп айтады. Нигилизм
қоғамда қабылдаған, бүкіл адамға пайдалы нормаларды, жағымды мұраларды
жоққа шығарып мойындамау.
Заңды көзқарас көне дәуірден қалыптасып, кұқықтың қоғам даму
процесіндегі рөлін, маңызын жан-жақты зерттеп, бірнеше ғылыми қорытынды
тұжырымдар жасалды. Құқық қоғаммен бірге эволюциялық-прогрестік жолмен
дамып, XIX -XX ғасырларда өзінің тарихи процесте құндылығын дәлелдеп,
қазіргі заманда құқық мемлекетпен бірге қоғам дамуын басқарып, реттеуші
негізгі әлеуметтік факторлардың бірі екеніне ешкім күмән келтірмейді.
Қоғамның объективтік тарихи даму процесі құқықтың маңызы мен рөлі
туралы заңды көзқарас пікірінің дұрыс екенін дәлелдеп отыр. Заңды нигилизм
пікірін қазір ешкім қолдамайды.
Құқық философиялық категория. Сондықтан оның мазмұнын, өмірге келуін,
дамуын түсінуде әртүрлі пікірлер бар. Бірақ құқықтық нормаларды
пайдалануда, сол арқылы қарым-қатынастарды реттеуде, мүлде-мақсаттарды іске
асыруда, орындауда адамдардың, бірлестіктердің, қоғамдық ұйымдардың іс-
әрекетінде, жұмысында ғажап бірлестік бар. Мұның себебі адамдардың,
ұйымдардың іс-әрекетінің, жұмыстарының құқық арқылы басталуы, құқық арқылы
дамуы, кұқық арқылы орындалуы. Құқықтың мазмұнын түсінуде қоғам көлемінде
нақты бірліктің болуы. Бұл бірлестіктің анықтылығы қоғамдық тәртіптің дұрыс
қалыптасуы, қарым-қатынастардың жақсы реттеліп, орындалуы. Құқықтың
кұндылығы - қоғамдық масштабта барлық құбылыстардың шешуші негізі болуында.
Бұл ғылыми қорытынды пікірді барлық мемлекеттердің және адам қоғамының
миллиондаған жылдар тарихы толық дәлелдеп отыр.
3 ТАРАУ.
ҚҰҚыҚ ҰҒымы мен белгілері
“Құқық” терминінің көптеген мәні бар, ол заң ғылымында, күнделікті
өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінік болғандықтан,
әрбір адамның құқықтың мәні туралы қандай да бір пікірі қалыптасатыны
сөзсіз.
Заң ғылымында “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады.
Біріншіден, “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады. Біріншіден,
“құқық” – ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене
отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, азаматтардың еңбек ету бостандығы,
білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы. Заңды
тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болады. Осы келтірілген жағдайларда
“құқық” түсінігі субъективтік (тұлғалар) мағынада қолданылады.
Субъективтік (тұлғалар) құқық - тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру
мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық
мүмкіндіктері. Мұндай мүмкіндіктер құқықтық қатынастарға қатысатын
тұлғалардың мінез-құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық
қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі
жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Мысалы, әр азаматтың оқып, білім
алуға құқығы бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу
орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу бағдарламасын орындауға міндетті.[1]
Заңи тұлға кәсіпкерлікпен шұғылданып, заңи негізде мүлікке ие болуға
хақылы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ НЕГІЗДЕРI
2 ТАРАУ. ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚОҒАМДА АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТI
3 ТАРАУ. ҚҰҚыҚ ҰҒымы мен белгілері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
К І Р І С П Е
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғанына 15 жылдан астам уақыт
болады. Біздің елімізде құқықтық жүйе енді қалыптасып жатыр.
Конституцияның 4-бабында “Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық
актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және
Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады.
Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар және Республиканың бүкіл аумағында
ол тікелей қолданылады” деп жарияланды.
Қазіргі заманда құқық туралы көптеген ғылыми көзқарастар бар. Осы
ғылыми көзқарастарға байланысты ерте заманнан қазіргі уақытқа дейінгі
негізгі ойды қалыптастырады. Құқық туралы негізгі бағытта тарихи тұрғыдан
қарасақ бірнеше ой-пікірлер туындатады. Соның барлығын бірнеше монография,
оқулық, ғылыми статьяларда орын табуда.
Құқық - өте күрделі құбылыс. Оның бірнеше нысаны бар. Ал құқықтық
норма құқықтың алғашқы торшасы, бөлігі десек болар.
Құқықтық норма әр түрлі болады, бірақ құқықтық нормалар бір жүйеге
бірігіп құқықтық жүйе арқылы көрініс табуда.
Құқықтың дамуы – адам қоғамының дұрыс өмір сүруінің негізгі
объективтік заңдылықтарының бірі әлеуметтік нормалардың қалыптасып,
қоғамдағы қарым-қатынасты реттеп, басқаруы. Әлеуметтік нормалардың әдет-
ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары қоғамның даму процессінде бірте-
бірте құқықтық нормаға айналуы.
Мемлекеттік қоғамдық меншіктегі реттеу моральдық - діни нормаларға
сүйенеді. Құқық үстем таптың мүддесін қорғаумен бірге қоғамдық мақсатты да
реттеп басқарып отырады.
Құқық мемлекет шығарған немесе бекіткен мемлекеттік аппараттың күшімен
қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін
нормалардың жиынтығы.
Заң ғылымында “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады. Біріншіден
“құқық”- ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене
отырып әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы: азаматтардың еңбек ету бостандығы,
білім алу меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы. Заңды
тұлғалардың да көптеген құқықтық мүмкіндіктері бар.
І ТАРАУ.
ҚҰҚЫҚ ТУРАЛЫ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛАР
Құқықтың таптық мәні, қоғамдағы рөлі, мазмұны мен нысаны, сайып
келгенде қоғамның экономикалық, рухани, мәдени сипатына байланысты.
Құқықтың дамуына күресімен бірге саяси-әлеуметтік ұлттық қатынастар,
идеология, қоғамның мәдени өсу дәрежесі де үлкен әсер етеді.
Құқық мемлекетпен бірге қоғамның объективтік даму процесінің
нәтижесінде өмірге келді. Алғашқы қоғамдағы әлеуметтік нормалар: әдет-
ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни өсиеттер, мемлекеттік жүйеде бірте-бірте
екінші қатардағы нормаға айналып, құқық әлеуметтік негізгі нормаға айналды.
Адам қоғамы мыңдаған жылдар өмір сүріп келді. Сол көне заманнан ғалымдар
құқық пен мемлекет қашан пайда болды, қалай дамып келеді?- деген
мәселелермен шұғылданып, ғылыми зерттеулер жасап келді Өйткені құқықтың
мазмұнын, тарихын, белгі-нышандарын жақсы білу қоғамды дұрыс, сапалы реттеп-
басқаруға өте қажет.
Қазіргі заманда да бұл мәселе заң ғылымын күн тәртібінен түскен емес.
Бұл мәселемен толып жатқан ғалымдар, теориялар шұғылдануда. Қоғамның
диалектикалық даму процесіне сәйкес құқық туралы көзқараста, пікірлер де
әртүрлі болды. Құқық туралы негізгі теориялар: табиғи, тарихи, реалистік,
социологиялық, нормативтік, психологиялық, материалистік теориялар.
Табиғи теория - бұл теорияның мазмұны көне дәуірде қалыптасқан.
Теорияның мазмұны - адамдардың табиғи және мемлекеттің өмірімен байланысты
құқықтары. Табиғи құқықтарын ешкім шектей немесе жоя алмайды — деп
түсіндірген. Цицерон — табиғи бостандыққа, құқыққа қарсы келетін
мемлекеттік заң болуға тиіс емес — деген. Табиғи теорияны орта ғасырлардың
ғалымдары: Локк, Руссо, Монтескье, Гольбах, Радищев т.б. өте жақсы
дамытқан. Дамыған елдерде табиғи әлеуметтік норма мен құқықты бір-біріне
қарсы қоюдың негізі жоқ. Олар қоғамды бірігіп басқарады.
Тарихи теория — бұл теорияның өкілдері құқық адамдардың рухани сана-
сезімінің даму процесінен өмірге келіп, қалыптасады деп түсіндіреді. Оған
мемлекеттің қатысы жоқ - деп уағыздаған. Адамдар субъективтік жолмен табиғи
бостандықтар мен құқықтарды жоя алмайды, тек қоғамның даму процесінен
қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратын нормалардың шығуын тездету
керек деп түсінген. Бұл теорияның - өкілдері: Густав Гуго, Карл Савиньи,
Фрвдрих Пухта, Штиль т.б.
Реалистік теория - құқықтың дамуы өзінің эволюциялық ішкі себептері
арқылы өзгеріп, ескеріп, жаңарып жатады. Оның дамуына сыртқы жағдайлардың
әсері мол болады - деп уағыздаған. Бұл теорияны құқықтың бірлігін, дамуын,
оның мемлекетпен байланысын, субъектілердің құқығының міндеттері болатын
және мемлекеттің бақылауын қостайды.
Әлеуметтік теория - XX ғасырда қалыптасқан теория. Бұл теория құқықтық
қатынасты, адамдардың құқықтық тәртібін жан-жақты ғылыми тұрғыдан зерттеуді
жақтайды. Өкілдері Эрлих, Леон Дюги, С.М.Муромцев, Г.Н.Шершеневич, Р.Паунд.
Құқықтың әлеуметтік мазмұнын зерттеуге көңіл бөледі, құқықтық мемлекетті
жақтайды.
Нормативтік теория - құқық әлеуметтік өмірдің сыртқы қарым - қатынасын
реттеп, басқарып, адамдардың мүлде-мақсатын орындау деп түсінеді. Заң
ғылымы құқықтың жеке өзін саясат пен идеологияға қоспай зерттеуді жақтайды.
Құқықтың белгі-нышандарын жақсы зерттеуді, құқықтық мемлекетті жақтады.
Нормативтік актілерді жоғарыдан төмен қарай сатылап зерттеуді, бақылауды
ұсынады. Бұл теорияның, өкілдері: Р. Штаммлер, Г. Кельзен, П.И.
Новгородцев.
Психологиялық теория - XX ғасырдың басында жақсы дамыған теория.
Теорияның негізгі мазмұны: құқық адамдардың психикасының ішкі құрылысында
қалыптасып, олардың сыртқы іс-әрекетіне, жұмысына әсер етуі. Адамның ішкі
сана-сезімі мен сыртқы тәртібінің, мінезінің, іс-әрекетінің байланысын
Петрижицкий этикалық сана деп атайды. Бұл теория құқықты екі түрге бөледі:
жеке тұлғалық (автономдық) және оңжағымды (позитивтік). Жеке тұлғалық құқық
- жеке адамның ішкі ұятынан қалыптасатын елегізу, қатты қиналу. Оң жағымды
позитивтік кұқық - басқа адамның беделіне, абыройына сенушіліктен
қалыптасатын психикалық көзқарас.
Материалистік теория - құқық саяси-экономикалық үстемдік жүргізетін
таптың мүлде-мақсатын қорғайтын нормативтік актілердің жиынтығы. Құқықтың
мазмұны екі элементтен тұрады - деп түсіндіреді: экономикалық базис пен
үстемдік таптың мүлдесі.
Бұл теорияның тарихи даму процесін үш кезеңге бөлуге болады: Бірінші
кезеңі - Марксизмнің құқықтың мазмұнын түсінуі және оның қоғам дамуындағы
маңызы; екінші кезеңі - құқықтың болашағына марксизмнің көзқарасы; үшінші
кезеңі — марксистік көзқарасты бұрмалау.
Бірінші кезеңде марксизмнің құқықтың мазмұнын түсінуі дұрыс еді -
құқықтың экономикалық базиспен және таптық күреспен тығыз байланысты болуы.
Екінші кезенде - буржуазиялық мемлекет пен құқық теориясының мазмұнын бір
жақты зерттеп, оның прогрестік рөлін, маңызын дұрыс түсінбеді. Қоғамның
болашағын құқықтық мемлекетпен байланыстырмады. Үшінші кезеңде одағының
басшылары марксизмнің мазмұнын сорақы түрде бұрмалап, өздерінің әкімшілік-
әміршілік, тоталитарлық саясатын қорғау үшін пайдаланды.
Марксизм жай теория қалпында қалмай, оны социалистік мемлекеттердің
басшылары субъективтік жолмен ондаған жылдар социализм моделіне айналдыруға
тырысып бақты. Бірақ одан ешқандай нәтиже болмады.
Жоғарыда көрсетілген құқық теорияларының жеке алғанда дұрысы да,
бұрысы да баршылық. Бірақ барлығының мазмұнын біріктіргенде бірнеше дұрыс
қорытынды тұжырымдар шығаруға болады:
- құқық әлеуметтік құбылыс, онсыз дамыған қоғам болашақ емес;
- құқық қоғамдық және жеке адамдардың мүлде-мақсатын қорғайтын
негізгі құрал;
- құқық жеке адамның меншігін қорғайтын негізгі күш;
- құқық мемлекетті қалыптастырған және оның бақылауындағы қоғамдық
тәртіпті қорғайтын құрал.
Сонымен құқық жеке тұлғалардың экономикалық, саяси, әлеуметтік т.б.
бостандығын, теңдігін қорғайтын негізгі құрал. Құқық қоғамның объективтік
дамуын қамтамасыз етіп, өндіріс пен сұраныстың ара-қатынасын реттейтін
негізгі күш-құрал.
2 ТАРАУ.
ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚОҒАМДА АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТI
Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге
өмірге келіп, қоғамды реттеп, басқарып отырды. Олар қоғамның, объективтік
даму процесінің талабына сәйкес қалыптасты. Бірақ әр елдің ерекшеліктеріне
сәйкес құқық пен мемлекеттің нысаны әртүрлі, мазмұны бірдей болды. Бұл
жерде қайталап өтейік, құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің, қалыптасуының
негізгі объективтік заңдары: қосымша өнімнің пайда болуы, жеке меншіктің
қалыптасуы, таптардың арасында күрестің басталуы, қайшылықтарды реттеп,
қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге келуі. Бұл объективтік
даму процесі қоғамның алдына бірнеше талаптар қойды:
- қоғамның әкімшілік-территориясында тұрақты тәртіп қалыптастыру қажет
болды;
- қоғам бірнеше тапқа, топка бөлініп, олардың арасында қайшылықтар
басталып, оны реттеп, қоғамды басқару керек болды;
- ру мен тайпалардың, мемлекеттік бірлестіктердің арасындағы
қайшылықтар күреске айналып, күрес соғысты өмірге әкелді. Осы күрес-
қайшылықтарды бейбітшілік жолмен шешіп, реттеу қажет болды.
Қоғамның объективтік даму процесінің бұл талаптарын іске асыру үшін
кұқықтық нормаларды қарқынды, сапалы дамытып, қарым-қатынастарды тағы басқа
құбылыстарды реттеу жүмыстары басталып, қоғамның жақсы дамуына жағдай
жасалды.
Енді құқықтың түсінігіне және мазмұнына келсек, оның сан қырлы
түсінігі, сан қырлы мазмұны бар деуге болады. Ол қоғаммен бірге
диалектикалық даму процесінде болғандықтан оның мазмұны сан қырлы бағытта
дамып, байып отырды. Ғалымдар құқықты зертегенде бір-екі қырынан мазмұнын
анықтап, әр түрлі қорытынды тұжырым жасап отырды. Мысалы, Аристотель
құқықты саяси шындық, әділеттік - деді, орта ғасырдың ғалымдары - құқық
діни норма, Ж.Ж. Руссо - құқық қоғамдық билік -деп түсіндірді. Осы
пікірлердің бәрі дұрыс.
Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын
қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-сезіміне жан-
жақты әсер етеді, мүлде-мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай, қамқорлық
жасап қорғайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-қатынастарын
реттеп, басқарып отырады. Осы тұрғыдан алсақ кұқықтың мазмұны, түсінігі -
адам қоғамын басқарудағы құқықтық нормалардың ішкі тұрақты, сапалы мәні,
маңызы. Бұл түсініктемеде құқықтың құндылығын, маңыздылығын айрықша
көрсетіп отыр. Бұл түсініктеме дұрыс бірақ жеткіліксіз.
Құқық қоғамды реттеп, басқарудағы негізгі құрал; құқық қоғамдағы
бостандықты, әділеттікті теңдікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі
құрал; құқық мемлекеттік билікті, қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік даму процесінің даму бағыттарын анықтап отыратын негізгі кұрал;
құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті бақылап отыратын негізгі құрал; құқық
мемлекеттің ішкі-сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі
құрал т.б. Бұл пікірді жалғастыра беруге болады. Құқық - қоғамның
экономикалық базисінің үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, маңызы,
мазмұны мен нысаны, сайып келгенде, қоғамның экономикалық, мәдени-рухани
сипатына байланысты. К. Маркс "Гота программасынасын" деген еңбегінде:
"Құқық еш уақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес
мәдени дамуынан жоғары бола алмақ емес" - деді.
Құқықтың нормалары қоғам дамуының саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік мұқтаждарына неғұрлым сай келсе, соғұрлым пайдалы әсері мол
болмақ. Қоғам өмірін құқық арқылы реттеу процесінде әр түрлі құқықтық
қатынастар туады, яғни қоғам мүшелері, мемлекеттік мекемелер, қоғамдық
ұйымдар құқықтық нормалардың талаптарын іс жүзіне асыру үшін өзара қарым-
қатынастарға түсіп, заңца көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады.
Құқықтық қатынастар қоғам өмірінің негізгі салаларын қамтиды, бұлар:
әкімшілік, қаржы, мүліктік, отбасы, еңбектік, процессуалдық т.б. Мемлекетке
кажетті қоғамдық тәртіп құқықтық қатынастар негізінде ғана орнай алады. Бұл
- құқықтық қоғамдық қатынастарды реттеудегі көздейтін басты мақсаты.
Біз жоғарыда құқықтың түсінігін және мазмұнын нормативтік тұрғыдан
қарастырып келдік. Бұл құқықтың түсінігінің, мазмұнының негізгі бағыты.
Өмір тәжірибесінде біраз ғалымдар құқықтың мазмұнын кеңейтілген түрде
зерттеп, түсінігін сол көлемде береді. Олардың қосымша зерттеген
мәселелері: құқықтық қатынас, құқықтық сана, субъективтік құқық, құқықты
қолдану, құқықты бұзушылық және жауапкершілік. Міне осы мәселелердің бәрін
олар құқыктың мазмұнына жатқызады. Біздіңше бұл дұрыс пікір. Өйткені осы
қатынастардың бәрі де құқықтық нормалармен реттеліп, шешімін тауып жатады.
Екінші олардың кеңірек зерттеген мәселесі - құқық пен заңның, бостандық пен
кұқықтың арақатынасы және айырмашылығы. Құқықтық норма мәселені абстрактік
түрде қарастырып, іс-әрекетті кеңірек қамтиды, ал заң нақты түрде бір
немесе бірнеше мәселені қамтиды. Адамдардың бостандығы мен құқықтарын бөліп
қарауға болмайды - деп түсіндіреді. Бұл пікір де дұрыс, бірақ ғылыми
зерттеуде оларды жеке бөліп қарастырған жөн - анализ, синтез әдісімен
зерттелсе, қорытынды тұжырым дұрыс болады.
Қоғамның тарихи объективтік даму процесінде құқықтың маңызы туралы екі
пікір бар: біріншісі - қоғамның дамуын басқарып, реттеп отырушы негізгі
әлеуметтік факторлардың бірі құқық. Онсыз қоғам дағдарысқа ұшырап әлдеқашан
ақыр заман болар еді. Бұл пікірді - заңды көзқарас деп айтады. Екіншісі -
бірінші пікірге қарсы пікір. Қоғамның дамуында құқықтың ешқандай рөлі,
маңызы жоқ деп түсіндіреді. Бұл пікірді занды нигилизм деп айтады. Нигилизм
қоғамда қабылдаған, бүкіл адамға пайдалы нормаларды, жағымды мұраларды
жоққа шығарып мойындамау.
Заңды көзқарас көне дәуірден қалыптасып, кұқықтың қоғам даму
процесіндегі рөлін, маңызын жан-жақты зерттеп, бірнеше ғылыми қорытынды
тұжырымдар жасалды. Құқық қоғаммен бірге эволюциялық-прогрестік жолмен
дамып, XIX -XX ғасырларда өзінің тарихи процесте құндылығын дәлелдеп,
қазіргі заманда құқық мемлекетпен бірге қоғам дамуын басқарып, реттеуші
негізгі әлеуметтік факторлардың бірі екеніне ешкім күмән келтірмейді.
Қоғамның объективтік тарихи даму процесі құқықтың маңызы мен рөлі
туралы заңды көзқарас пікірінің дұрыс екенін дәлелдеп отыр. Заңды нигилизм
пікірін қазір ешкім қолдамайды.
Құқық философиялық категория. Сондықтан оның мазмұнын, өмірге келуін,
дамуын түсінуде әртүрлі пікірлер бар. Бірақ құқықтық нормаларды
пайдалануда, сол арқылы қарым-қатынастарды реттеуде, мүлде-мақсаттарды іске
асыруда, орындауда адамдардың, бірлестіктердің, қоғамдық ұйымдардың іс-
әрекетінде, жұмысында ғажап бірлестік бар. Мұның себебі адамдардың,
ұйымдардың іс-әрекетінің, жұмыстарының құқық арқылы басталуы, құқық арқылы
дамуы, кұқық арқылы орындалуы. Құқықтың мазмұнын түсінуде қоғам көлемінде
нақты бірліктің болуы. Бұл бірлестіктің анықтылығы қоғамдық тәртіптің дұрыс
қалыптасуы, қарым-қатынастардың жақсы реттеліп, орындалуы. Құқықтың
кұндылығы - қоғамдық масштабта барлық құбылыстардың шешуші негізі болуында.
Бұл ғылыми қорытынды пікірді барлық мемлекеттердің және адам қоғамының
миллиондаған жылдар тарихы толық дәлелдеп отыр.
3 ТАРАУ.
ҚҰҚыҚ ҰҒымы мен белгілері
“Құқық” терминінің көптеген мәні бар, ол заң ғылымында, күнделікті
өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінік болғандықтан,
әрбір адамның құқықтың мәні туралы қандай да бір пікірі қалыптасатыны
сөзсіз.
Заң ғылымында “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады.
Біріншіден, “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады. Біріншіден,
“құқық” – ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене
отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, азаматтардың еңбек ету бостандығы,
білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы. Заңды
тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болады. Осы келтірілген жағдайларда
“құқық” түсінігі субъективтік (тұлғалар) мағынада қолданылады.
Субъективтік (тұлғалар) құқық - тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру
мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық
мүмкіндіктері. Мұндай мүмкіндіктер құқықтық қатынастарға қатысатын
тұлғалардың мінез-құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық
қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі
жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Мысалы, әр азаматтың оқып, білім
алуға құқығы бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу
орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу бағдарламасын орындауға міндетті.[1]
Заңи тұлға кәсіпкерлікпен шұғылданып, заңи негізде мүлікке ие болуға
хақылы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz