Ауыл шаруашылық малдарының эмбриондарын трансплантациялау
1 Аналитикалық шолу
1.1 Эмбриондарды трансплантациялау әдістерінің казіргі кездегі қолданылу денгейі және келешегі
1.2 Гормональдық дәрмектер көмегімен суперовуляцияны индукциялау жұмыстарына шолу
1.3 Селекциялық жұмыстарда қолданылатын будандастыру әдістеріне шолу
2 Өзіндік зерттеу
2.1 Шаруашылыққа сипаттама
2.2 Шаруашылықтың орналасқан жері, ауа.райы климаттық жағдайы
2.2 Негізгі бөлім
2.2.1 Зерттеу зерзаты мен әдістемесі
2.2.2 Зерттеу нәтижелері
2.2.2.1 Қан құрамындағы трансферрин типтері әртүрлі қошқарлар мен донорларды жұптаудың аналық жасушалардың ұрықтану деңгейіне және эмбриондар сапасына әсері
2.2.2.2 Аналық клеткалардың ұрықтану деңгейі
2.2.2.3 Эмбриондар сапасын бағалау
2.2.2.4 Трансферрин типі әртүрлі реципиенттер жатырын эмбриондардың жерсінуі
2.2.2.5 Трансплантат қозылардың елтірілік сипаттамасы
2.2.2.6 Жүн бұйрасының ұзындығы мен ені
2.2.2.7 Трансплантат қозылардың елтірілік типтері
2.2.2.8 Генотипі әртүрлі трансплантат қозылардың кластылығы
2.2.2.9 Трансплантат қозылардың өсіп.дамуы
2.2.2.10 Генотипі әртүрлі трансплантат қозылардың әр кезеңдегі тірілей салмағы
2.2.2.11 Эмбриондарды трансплантациялаудың экономикалық тиімділігі
2.2.5 Тіршілік қауіпсіздігі
2.2.6 Экология және қоршаған ортаны қорғау
Қорытынды
Ауыл шаруашылық малдарының эмбриондарын трансплантациялау технологиясына және селекциясына ұсыныс
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.1 Эмбриондарды трансплантациялау әдістерінің казіргі кездегі қолданылу денгейі және келешегі
1.2 Гормональдық дәрмектер көмегімен суперовуляцияны индукциялау жұмыстарына шолу
1.3 Селекциялық жұмыстарда қолданылатын будандастыру әдістеріне шолу
2 Өзіндік зерттеу
2.1 Шаруашылыққа сипаттама
2.2 Шаруашылықтың орналасқан жері, ауа.райы климаттық жағдайы
2.2 Негізгі бөлім
2.2.1 Зерттеу зерзаты мен әдістемесі
2.2.2 Зерттеу нәтижелері
2.2.2.1 Қан құрамындағы трансферрин типтері әртүрлі қошқарлар мен донорларды жұптаудың аналық жасушалардың ұрықтану деңгейіне және эмбриондар сапасына әсері
2.2.2.2 Аналық клеткалардың ұрықтану деңгейі
2.2.2.3 Эмбриондар сапасын бағалау
2.2.2.4 Трансферрин типі әртүрлі реципиенттер жатырын эмбриондардың жерсінуі
2.2.2.5 Трансплантат қозылардың елтірілік сипаттамасы
2.2.2.6 Жүн бұйрасының ұзындығы мен ені
2.2.2.7 Трансплантат қозылардың елтірілік типтері
2.2.2.8 Генотипі әртүрлі трансплантат қозылардың кластылығы
2.2.2.9 Трансплантат қозылардың өсіп.дамуы
2.2.2.10 Генотипі әртүрлі трансплантат қозылардың әр кезеңдегі тірілей салмағы
2.2.2.11 Эмбриондарды трансплантациялаудың экономикалық тиімділігі
2.2.5 Тіршілік қауіпсіздігі
2.2.6 Экология және қоршаған ортаны қорғау
Қорытынды
Ауыл шаруашылық малдарының эмбриондарын трансплантациялау технологиясына және селекциясына ұсыныс
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қой тұкымдары ішіндегі елтірі өнімін беретін негізгі тұқым - каракөл койлары. ең бастысы бұл кой тұкымы шөл-шөлейт аймакка жаксы бейімделген және жалпы биологиялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Қаракөл қойының түсі, реңі және басқа да елтірілік белгілері бойынша генетикалық құрылымы өте күрделі. Мұндай өте бай гендік қоры бар басқа қой тұқымы кездеспейді.
Бұрынғы кеңес одағы құрамына кіретін Орта Азия республикаларында қаракөл қой шаруашылығы өте қатты дамыған болатын. Омбаев А.М., Актуов Б мәліметтері [1] бойынша тоқырау кезінен кейінгі 2004-2005 жылдары да Қазақстанда қаракөл қойлар саны 2,45 млн., оның ішінде 193,4 мың бас асыл тұқымды болса, Юсупов С.Ю және басқалары [2] мәліметтерінше Өзбекстанда 5 млн., Джалолов Х.Д., Сафаров М деректерінде [3] Тәжікстанда 206 мың еді. Бұл мәліметтерге сүйенсек, сол кездің өзінде еліміздегі каракөл қой саны 2,5 есеге азайған еді. Қазіргі кезде оның саны мүлде төмендеп кетті. Сонымен қатар, келешекте атқарылатын сұрыптау жұмыстарына өте кажетті генетикалық материалды жоғалтып алуга мүмкін екендігін байқауға болады.
Осындай қауіптерді ескере келе Алибаев Н.Н., Бекетауов О [4] бұл қой тұқымының генетикалык құрылымын сақтау және олардың өсімталдығын арттыру бүгінгі таңда өте күрделі, әрі келелі мәселе екендігі жөнінде сөз қозғайды. Әрине мұндай жагдайда малды өз төлінен көбейтудің мүмкіндігі аз, әрі ұзақ уақытты қажет етеді.
Мал тұқымын асылдандыру адам тілегіне сай жақсарту, оның өнімділігін еселеп арттыру - ғылым мен озат тәжірибенің табыстарына сүйенеді. Малдың қай түрі болмасын бірқалыпта тұрмайды; ол азықтандыру, бағып-күту және асылдандыру жұмысын ұйымдастыру дәрежесіне байланысты қашанда өзгеріп отырады. осыған сәйкес оның түрлі қасиеті мен өнімі де неше алуан кұбылады.
Мал тұқымын жақсарту, оның шаруашылық маңызы бар қасиеттерін ілгері дамыту - адам қолында асылдандыру жұмысы дұрыс ұйымдастырылған шаруашылықтарда малдың өнімділігі ешқанда төмендемейді, кайта жыл сайын артуда болады.
Малды тиісті дәрежеде іріктеп сұрыптау үшін ол сыннан өтеді, әрбір бас мал есепке алынады, оның түрлі касиеттері зерттеледі. Мал тұқымын асылдандыру жұмысы өте ауыр және ұзақ жұмыс, кейде оның нәтижесі бірден көзге түсе қоймайды.
Малды жік-жікке бөліп, сұрыптау, оның әрбіреуіне таңба салу немесе құлағына сырға тағу, тағы сол сияқты оның тұқымын асылдандырумен байланысты жұмыстардың біркатары мал мал шаруашылығындағы кейбір басшыларға ешбір мәні жоқ, тек бір әурешілік болып көрінеді. Мұндай жағдай кейде өз жұмысын толық меңгермеген, оған терең мән бермеген мал өсірушілер арасында да кездеседі
Бұрынғы кеңес одағы құрамына кіретін Орта Азия республикаларында қаракөл қой шаруашылығы өте қатты дамыған болатын. Омбаев А.М., Актуов Б мәліметтері [1] бойынша тоқырау кезінен кейінгі 2004-2005 жылдары да Қазақстанда қаракөл қойлар саны 2,45 млн., оның ішінде 193,4 мың бас асыл тұқымды болса, Юсупов С.Ю және басқалары [2] мәліметтерінше Өзбекстанда 5 млн., Джалолов Х.Д., Сафаров М деректерінде [3] Тәжікстанда 206 мың еді. Бұл мәліметтерге сүйенсек, сол кездің өзінде еліміздегі каракөл қой саны 2,5 есеге азайған еді. Қазіргі кезде оның саны мүлде төмендеп кетті. Сонымен қатар, келешекте атқарылатын сұрыптау жұмыстарына өте кажетті генетикалық материалды жоғалтып алуга мүмкін екендігін байқауға болады.
Осындай қауіптерді ескере келе Алибаев Н.Н., Бекетауов О [4] бұл қой тұқымының генетикалык құрылымын сақтау және олардың өсімталдығын арттыру бүгінгі таңда өте күрделі, әрі келелі мәселе екендігі жөнінде сөз қозғайды. Әрине мұндай жагдайда малды өз төлінен көбейтудің мүмкіндігі аз, әрі ұзақ уақытты қажет етеді.
Мал тұқымын асылдандыру адам тілегіне сай жақсарту, оның өнімділігін еселеп арттыру - ғылым мен озат тәжірибенің табыстарына сүйенеді. Малдың қай түрі болмасын бірқалыпта тұрмайды; ол азықтандыру, бағып-күту және асылдандыру жұмысын ұйымдастыру дәрежесіне байланысты қашанда өзгеріп отырады. осыған сәйкес оның түрлі қасиеті мен өнімі де неше алуан кұбылады.
Мал тұқымын жақсарту, оның шаруашылық маңызы бар қасиеттерін ілгері дамыту - адам қолында асылдандыру жұмысы дұрыс ұйымдастырылған шаруашылықтарда малдың өнімділігі ешқанда төмендемейді, кайта жыл сайын артуда болады.
Малды тиісті дәрежеде іріктеп сұрыптау үшін ол сыннан өтеді, әрбір бас мал есепке алынады, оның түрлі касиеттері зерттеледі. Мал тұқымын асылдандыру жұмысы өте ауыр және ұзақ жұмыс, кейде оның нәтижесі бірден көзге түсе қоймайды.
Малды жік-жікке бөліп, сұрыптау, оның әрбіреуіне таңба салу немесе құлағына сырға тағу, тағы сол сияқты оның тұқымын асылдандырумен байланысты жұмыстардың біркатары мал мал шаруашылығындағы кейбір басшыларға ешбір мәні жоқ, тек бір әурешілік болып көрінеді. Мұндай жағдай кейде өз жұмысын толық меңгермеген, оған терең мән бермеген мал өсірушілер арасында да кездеседі
1 Омбаев А.М., Актуов Б. Каракулеводство казахстана и перспективы ее развития //Материалы международной научно-практической конференции, узбекского научно-исследовательского института и экологии пустынь. самарканд, 2005. - с.89-92.
2 Юсупов С.Ю., Фазилов У.Т., Газиев А. Племенные ресурсы каракуле-водство узбекистана //овцы, козы, шерстяное дело. -м., 2004. - №3. - с.40-44.
3 Джалолов Х.Д., Сафаров М. Развитие каракулеводства в таджикистане //Овцы, козы, шерстяное дело. -м.,2004. - №3. - с.45-47.
4 Алибаев Н.Н., Бекетауов О. Сущность проблемы сохранения генетичес- ких ресурсов каракульской породы овец //вестник с.-х. науки казахстана, 2002. - №12. - с.11-13.
5 Эрнст Л.К., Сергеев Н.И. Трансплантация эмбрионов сельскохозяйст- венных животных. - м.: агропромиздат, 1989. - 302 с.
6 Шипилов В.С. Акушерство и гинекология. - М.: Колос, 1986. - с.108-
121.
7 Лопырин А.И., Логинова Н.В., Карпов П.Л. Влияние измененных условий эмбриогенеза на рост и развитие ягнят //Советская зоотехния - М., 1951. - №11,- с.82-95.
8 Квасницкий А.В. Опыт межпородной пересадки яйцеклетки //советская зоотехния - м., 1952. - №1. с.36-42.
9 Эрнст Л.К., Жильцов Н.З. Из материала xi международной конференций по трансплантаций эмбрионов // с.х. биология - М., 1986. - №2.
4. 117 с.
10 Бугров А.д., Невинный И.А. Трансплантация эмбрионов на молоч- ном комплексе //зоотехник - м., 1990. - №5. - с.67-69.
11 Завертяев Б.П. Биотехнология в воспроизводстве и селекции круп- ного рогатого скота. - Л.: Агропромиздат, 1989. - 255 с.
12 Дондитов У.Ж., Николаев Б.И., Муруев А.В., Хоженоев Ю.К., Жаповж.Н. Перспективы использования биотехнологических методов в интенсификации воспроизводства овец в технологии ведения овцеводства. аграрная наука- сельскохозяй»ственному производству сибири, монголии, казахстана и кыргыстана // труды 8-й международной научно-практической конференции- барнаул, 2005. - т.2. - с.57-61.
13 Мухамедгалиев Ф.М., Тойшибеков М.М., Абильдинов Р.Б. и др. Трансплантация зигот в племенном овцеводстве. - Алма-ата:наука, 1981. - 168с.
14 Тойшибеков М.М. Использование метода трансплантации эмбрионов в овцеводстве: аналит обзор Алматы: Казниинти. - 1988. - 68 с.
15 Касымов К.Т. Трансплантация эмбрионов у овец//Овцеводство. - 1994. -№8. -с.29.
16 Малмаков Н.И. Индуцирование суперовуляции, извлечение и биосекция эмбрионов у казахских тоикоруниых овец: автореф. канд. сельхоз. наук:.28.11.91. - Алматы:мынбаево, 1991. -25 с.
17 Утесинов Ж. Факторы способствующие снижению эмбриональной смертности//овцеводство. - 1976. - №9. -с.38 .
18 Укбаев Х.И., Адырбеков И., Алибаев Н., Бекетауов О. Приживляе- мость эмбрионов- трансилантатов у каракульских овец //сб. науч. тр. казниик. - алма-ата, 1989. - с.5-9.
19 Укбаев Х.И., Алибаев Н., Бекетауов ., Есимбеков А. Эффективный способ гормональной обработки доноров каракульских овец в трансплан- тации эмбрионов //сб. науч. тр. казниик. - алматы, 1993. - т.1. - с. 90-96.
20 Алибаев Н., Бекетауов О. Биотехнологические исследования в караку-леводстве: достижения и перспективы развития /каракулеводство казахстана: история и проблемы развития. - алматьгбастау, 2002. - с.55-59.
21 Завертяев Б.П. Повышение многоплодия в скотоводстве. - м.:Россельхозиздат, 1987.- 188с.
22 Гордон А. Контроль воспроизводства сельскохозяйственных живот- ных. - м.:агропромиздат, 1988. -415с.
23 Мадисон В.Л., Некрасов А.А., Сальников И.М. Выбракованные коровы-доноры эмбрионов //животноводство. - м., 1986. - №5. - с.48-49.
24 Аметиславский С.Я., Кривохорченко А.С., Ротт Н.Н. Создание генетических криобанков и использование методов биологии развития как спо- соб сохранения редких видов животных //тезисы докладов iii международ- ной конференции. - м., 1997. - т.28. - №6. - с.412-420.
25 Курбатов А.Д., Корбан Н.В., Протасов Б.И. Криоконсервация гамет и эмбрионов сельскохозяйственных животных //с.х. биология. - м., 1985. - №10. -с.91-100.
26 Пушкарь Н.С., Белорус А.М. Введение в криобиологию. - Киев:наук думка, 1975. - 343с.
27 Салыкбаев Т.Н., Тойшибеков Е.М., Аскаров С.М., Молжигитов Б.Б., Даминов Б., Тойшибеков М.М. Витрификация ооцитов овец //Сборник научных трудов института экспериментапьной биологии. - алматы, 2004.с.110-111.
28 Богатырев А.Н., Эрнст Л.К. Генная инженерия сельско-хозяйст- венных животных - мощный рычаг селекций xxi века //генноинженерные сельскохозяйственные животные.:сб. науч. тр. врнсхн. - М., 1995. вып.1. -с.3-13.
29 Завадовский М.М. Теория и практика гормонального метода стиму- ляции многоплодия сельскохозяйстенных животных. М.:сельхозиздат, 1963.
30 Прокофьев М.И. Регуляция размножения сельскохозяйственных животных. М.:Моск. рабочий, 1989. -66с.
31 Анганов Е.Е., Амагырова Т.О., Муруев А.Е. Гормональная стимуляция стадии эструса полового цикла на фоне коррекции иммунобиологического реактивности организма коров. аграрная наука-сельскохозяй»ственному производству сибири, монголии, казахстана и кыргыстана //труды 8-й международной научно-практической конференции. - барнаул, 2005. т.2. - с. 15-18.
32 Сергеев Н.И. Трансплантация эмбрионов сельскохозяйственных животных. - Алма-ата:кайнар, 1987. - 158С
33 Даминов Б., Сартаев Ш., Тойшибеков М.М. Индуцированная поли- овуляция у овец //Генетика и селекция сельскохозяйственных животных. Алматы. 1986. - С. 134-136
34 Джанабеков К. Суперовуляция и межпородная пересадка зародышей овец: автореф. канд. с.-х. наук:.21.10.75. - Алматы.:АЗВИ, 1975. -28 С.
35 Утесинов Ж. Трансплантация эмбрионов у овец пород североказах- ский меринос и казахская тонкорунная (совершенствование метода и ускоренное размножение): автореф. докт. с.-х. наук.: Алматы:Мынбаево. 1993. - 38 С.
36 Алибаев Н., Бекетауов 0.,Адилбеков Н. Новый способ гормональной стимуляции суперовуляции овцематок-доноров //Тезисы докладов междунарной конференщш. - Астана, 2003. - 244.С.
37 Буралхиев Б.А. Синхронизированная суперовуляция, иньекция ДНК в эмбрионы и получение трансгенных свиней: автореф. канд. с/х. наук: 1.07.99. - Алматы.:КАЗ.ГОС.АГР.УНИВ., 1999. - 25 С.
38 Әлібаев Н., Бекетауов О., Әділбеков Н.Ч. Қаракол койын осіру биотех-нологиясында донорлардың гормональдық статусы //жаршы. - 2004., №5. ,40-416
39 Бекетауов О., Алибаев Н.Н., Адилбеков Н. Новое в биотехнологии воспрозводства каракульских овец //вестник,- 2004. - №5. - с. 41-42
40 Амарбаев А.-Ш.М. К дозировке сжк в овцеводстве //сборник научных трудов института экспериментальной биологии. - Алматы, 1966. -С. 208-216.
41. Дарвин Ч. Происхождение видов. -Л-М., 1937. -230 с.
84 Утесинов Ж., Касымов К.Т. Биотехнологические методы и ускоренное размножение ценных животных. «Интенсив. технол. воспроизводства поголовья и выращивания молодняка овец». Алма-Ата, 1987, 42-49 б.
85 Wierrchos E. Viability of demi-embryos produced befor vs. After deep freezing – Theriogenology, 1986, V.25. №1. 192 б.
86 Рябых В.П., Столярова В.Н. Влияние замкнутости бластоцеля и условий хранения на жизнеспособность эмбрионов, оперированных с целью определения пола. – Бюл. ВНИИ физиологии, биохимии и питания с-х животных, 1986, №2, 55-62 б.
87 Палладов Э., Истомина Л.А. Получение эмбрионов у суперовулированных овец в условиях фермы. Бюл. науч. работ ВНИИ животнаводства, 1985. №78. 66-68 б.
88 Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и генетике с – х животных. М.«Колос», 1970. 423 б.
89 Gordner R.L. Mouse chimaeras obtained by the injection of cells into the blastocyst. – Nature. 1968, V.220. 596 – 597 б.
90 Butler J.E., Anderson G.B., Bon. Durant R.H., Rashen R.L. Production of ovine chimeras by inner ctll mass transplantation – J.Anim. Sci, 1987, V.65,№1. 317 – 324 б.
91 Заводский М.М. О взаимопротиворечивом взаимадействии органов в теле животного. – В кн.: Труды по динамике развития. М., 1939, Т.2. 313-321 б.
92 Мухамедгалиев Ф.М. Некоторые закономерности индивидуального развития сельскохозяйственных животных и вопросы повышения плодовитости, рационального выращивания молодняка. – Труды ин-та экперим. Биол. АН КазССР, 1964. Т.1. 3-9 б.
93 Тойшибеков М.М. Использование метода трансплантации эмбрионов в овцеводстве. Аналитический обзор. Алма-Ата, 1988, 37-57 б.
2 Юсупов С.Ю., Фазилов У.Т., Газиев А. Племенные ресурсы каракуле-водство узбекистана //овцы, козы, шерстяное дело. -м., 2004. - №3. - с.40-44.
3 Джалолов Х.Д., Сафаров М. Развитие каракулеводства в таджикистане //Овцы, козы, шерстяное дело. -м.,2004. - №3. - с.45-47.
4 Алибаев Н.Н., Бекетауов О. Сущность проблемы сохранения генетичес- ких ресурсов каракульской породы овец //вестник с.-х. науки казахстана, 2002. - №12. - с.11-13.
5 Эрнст Л.К., Сергеев Н.И. Трансплантация эмбрионов сельскохозяйст- венных животных. - м.: агропромиздат, 1989. - 302 с.
6 Шипилов В.С. Акушерство и гинекология. - М.: Колос, 1986. - с.108-
121.
7 Лопырин А.И., Логинова Н.В., Карпов П.Л. Влияние измененных условий эмбриогенеза на рост и развитие ягнят //Советская зоотехния - М., 1951. - №11,- с.82-95.
8 Квасницкий А.В. Опыт межпородной пересадки яйцеклетки //советская зоотехния - м., 1952. - №1. с.36-42.
9 Эрнст Л.К., Жильцов Н.З. Из материала xi международной конференций по трансплантаций эмбрионов // с.х. биология - М., 1986. - №2.
4. 117 с.
10 Бугров А.д., Невинный И.А. Трансплантация эмбрионов на молоч- ном комплексе //зоотехник - м., 1990. - №5. - с.67-69.
11 Завертяев Б.П. Биотехнология в воспроизводстве и селекции круп- ного рогатого скота. - Л.: Агропромиздат, 1989. - 255 с.
12 Дондитов У.Ж., Николаев Б.И., Муруев А.В., Хоженоев Ю.К., Жаповж.Н. Перспективы использования биотехнологических методов в интенсификации воспроизводства овец в технологии ведения овцеводства. аграрная наука- сельскохозяй»ственному производству сибири, монголии, казахстана и кыргыстана // труды 8-й международной научно-практической конференции- барнаул, 2005. - т.2. - с.57-61.
13 Мухамедгалиев Ф.М., Тойшибеков М.М., Абильдинов Р.Б. и др. Трансплантация зигот в племенном овцеводстве. - Алма-ата:наука, 1981. - 168с.
14 Тойшибеков М.М. Использование метода трансплантации эмбрионов в овцеводстве: аналит обзор Алматы: Казниинти. - 1988. - 68 с.
15 Касымов К.Т. Трансплантация эмбрионов у овец//Овцеводство. - 1994. -№8. -с.29.
16 Малмаков Н.И. Индуцирование суперовуляции, извлечение и биосекция эмбрионов у казахских тоикоруниых овец: автореф. канд. сельхоз. наук:.28.11.91. - Алматы:мынбаево, 1991. -25 с.
17 Утесинов Ж. Факторы способствующие снижению эмбриональной смертности//овцеводство. - 1976. - №9. -с.38 .
18 Укбаев Х.И., Адырбеков И., Алибаев Н., Бекетауов О. Приживляе- мость эмбрионов- трансилантатов у каракульских овец //сб. науч. тр. казниик. - алма-ата, 1989. - с.5-9.
19 Укбаев Х.И., Алибаев Н., Бекетауов ., Есимбеков А. Эффективный способ гормональной обработки доноров каракульских овец в трансплан- тации эмбрионов //сб. науч. тр. казниик. - алматы, 1993. - т.1. - с. 90-96.
20 Алибаев Н., Бекетауов О. Биотехнологические исследования в караку-леводстве: достижения и перспективы развития /каракулеводство казахстана: история и проблемы развития. - алматьгбастау, 2002. - с.55-59.
21 Завертяев Б.П. Повышение многоплодия в скотоводстве. - м.:Россельхозиздат, 1987.- 188с.
22 Гордон А. Контроль воспроизводства сельскохозяйственных живот- ных. - м.:агропромиздат, 1988. -415с.
23 Мадисон В.Л., Некрасов А.А., Сальников И.М. Выбракованные коровы-доноры эмбрионов //животноводство. - м., 1986. - №5. - с.48-49.
24 Аметиславский С.Я., Кривохорченко А.С., Ротт Н.Н. Создание генетических криобанков и использование методов биологии развития как спо- соб сохранения редких видов животных //тезисы докладов iii международ- ной конференции. - м., 1997. - т.28. - №6. - с.412-420.
25 Курбатов А.Д., Корбан Н.В., Протасов Б.И. Криоконсервация гамет и эмбрионов сельскохозяйственных животных //с.х. биология. - м., 1985. - №10. -с.91-100.
26 Пушкарь Н.С., Белорус А.М. Введение в криобиологию. - Киев:наук думка, 1975. - 343с.
27 Салыкбаев Т.Н., Тойшибеков Е.М., Аскаров С.М., Молжигитов Б.Б., Даминов Б., Тойшибеков М.М. Витрификация ооцитов овец //Сборник научных трудов института экспериментапьной биологии. - алматы, 2004.с.110-111.
28 Богатырев А.Н., Эрнст Л.К. Генная инженерия сельско-хозяйст- венных животных - мощный рычаг селекций xxi века //генноинженерные сельскохозяйственные животные.:сб. науч. тр. врнсхн. - М., 1995. вып.1. -с.3-13.
29 Завадовский М.М. Теория и практика гормонального метода стиму- ляции многоплодия сельскохозяйстенных животных. М.:сельхозиздат, 1963.
30 Прокофьев М.И. Регуляция размножения сельскохозяйственных животных. М.:Моск. рабочий, 1989. -66с.
31 Анганов Е.Е., Амагырова Т.О., Муруев А.Е. Гормональная стимуляция стадии эструса полового цикла на фоне коррекции иммунобиологического реактивности организма коров. аграрная наука-сельскохозяй»ственному производству сибири, монголии, казахстана и кыргыстана //труды 8-й международной научно-практической конференции. - барнаул, 2005. т.2. - с. 15-18.
32 Сергеев Н.И. Трансплантация эмбрионов сельскохозяйственных животных. - Алма-ата:кайнар, 1987. - 158С
33 Даминов Б., Сартаев Ш., Тойшибеков М.М. Индуцированная поли- овуляция у овец //Генетика и селекция сельскохозяйственных животных. Алматы. 1986. - С. 134-136
34 Джанабеков К. Суперовуляция и межпородная пересадка зародышей овец: автореф. канд. с.-х. наук:.21.10.75. - Алматы.:АЗВИ, 1975. -28 С.
35 Утесинов Ж. Трансплантация эмбрионов у овец пород североказах- ский меринос и казахская тонкорунная (совершенствование метода и ускоренное размножение): автореф. докт. с.-х. наук.: Алматы:Мынбаево. 1993. - 38 С.
36 Алибаев Н., Бекетауов 0.,Адилбеков Н. Новый способ гормональной стимуляции суперовуляции овцематок-доноров //Тезисы докладов междунарной конференщш. - Астана, 2003. - 244.С.
37 Буралхиев Б.А. Синхронизированная суперовуляция, иньекция ДНК в эмбрионы и получение трансгенных свиней: автореф. канд. с/х. наук: 1.07.99. - Алматы.:КАЗ.ГОС.АГР.УНИВ., 1999. - 25 С.
38 Әлібаев Н., Бекетауов О., Әділбеков Н.Ч. Қаракол койын осіру биотех-нологиясында донорлардың гормональдық статусы //жаршы. - 2004., №5. ,40-416
39 Бекетауов О., Алибаев Н.Н., Адилбеков Н. Новое в биотехнологии воспрозводства каракульских овец //вестник,- 2004. - №5. - с. 41-42
40 Амарбаев А.-Ш.М. К дозировке сжк в овцеводстве //сборник научных трудов института экспериментальной биологии. - Алматы, 1966. -С. 208-216.
41. Дарвин Ч. Происхождение видов. -Л-М., 1937. -230 с.
84 Утесинов Ж., Касымов К.Т. Биотехнологические методы и ускоренное размножение ценных животных. «Интенсив. технол. воспроизводства поголовья и выращивания молодняка овец». Алма-Ата, 1987, 42-49 б.
85 Wierrchos E. Viability of demi-embryos produced befor vs. After deep freezing – Theriogenology, 1986, V.25. №1. 192 б.
86 Рябых В.П., Столярова В.Н. Влияние замкнутости бластоцеля и условий хранения на жизнеспособность эмбрионов, оперированных с целью определения пола. – Бюл. ВНИИ физиологии, биохимии и питания с-х животных, 1986, №2, 55-62 б.
87 Палладов Э., Истомина Л.А. Получение эмбрионов у суперовулированных овец в условиях фермы. Бюл. науч. работ ВНИИ животнаводства, 1985. №78. 66-68 б.
88 Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и генетике с – х животных. М.«Колос», 1970. 423 б.
89 Gordner R.L. Mouse chimaeras obtained by the injection of cells into the blastocyst. – Nature. 1968, V.220. 596 – 597 б.
90 Butler J.E., Anderson G.B., Bon. Durant R.H., Rashen R.L. Production of ovine chimeras by inner ctll mass transplantation – J.Anim. Sci, 1987, V.65,№1. 317 – 324 б.
91 Заводский М.М. О взаимопротиворечивом взаимадействии органов в теле животного. – В кн.: Труды по динамике развития. М., 1939, Т.2. 313-321 б.
92 Мухамедгалиев Ф.М. Некоторые закономерности индивидуального развития сельскохозяйственных животных и вопросы повышения плодовитости, рационального выращивания молодняка. – Труды ин-та экперим. Биол. АН КазССР, 1964. Т.1. 3-9 б.
93 Тойшибеков М.М. Использование метода трансплантации эмбрионов в овцеводстве. Аналитический обзор. Алма-Ата, 1988, 37-57 б.
1 Аналитикалық шолу
1.1 Эмбриондарды трансплантациялау әдістерінің казіргі кездегі қолданылу
денгейі және келешегі
Қой тұкымдары ішіндегі елтірі өнімін беретін негізгі тұқым - каракөл
койлары. ең бастысы бұл кой тұкымы шөл-шөлейт аймакка жаксы бейімделген
және жалпы биологиялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Қаракөл қойының түсі,
реңі және басқа да елтірілік белгілері бойынша генетикалық құрылымы өте
күрделі. Мұндай өте бай гендік қоры бар басқа қой тұқымы кездеспейді.
БҰРЫНҒЫ КЕҢЕС ОДАҒЫ ҚҰРАМЫНА КІРЕТІН ОРТА АЗИЯ РЕСПУБЛИКАЛАРЫНДА ҚАРАКӨЛ
ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨТЕ ҚАТТЫ ДАМЫҒАН БОЛАТЫН. ОМБАЕВ А.М., АКТУОВ Б
МӘЛІМЕТТЕРІ [1] БОЙЫНША ТОҚЫРАУ КЕЗІНЕН КЕЙІНГІ 2004-2005 ЖЫЛДАРЫ ДА
ҚАЗАҚСТАНДА ҚАРАКӨЛ ҚОЙЛАР САНЫ 2,45 МЛН., ОНЫҢ ІШІНДЕ 193,4 МЫҢ БАС АСЫЛ
ТҰҚЫМДЫ БОЛСА, ЮСУПОВ С.Ю ЖӘНЕ БАСҚАЛАРЫ [2] МӘЛІМЕТТЕРІНШЕ ӨЗБЕКСТАНДА 5
МЛН., ДЖАЛОЛОВ Х.Д., САФАРОВ М ДЕРЕКТЕРІНДЕ [3] ТӘЖІКСТАНДА 206 МЫҢ ЕДІ.
БҰЛ МӘЛІМЕТТЕРГЕ СҮЙЕНСЕК, СОЛ КЕЗДІҢ ӨЗІНДЕ ЕЛІМІЗДЕГІ КАРАКӨЛ ҚОЙ САНЫ
2,5 ЕСЕГЕ АЗАЙҒАН ЕДІ. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ ОНЫҢ САНЫ МҮЛДЕ ТӨМЕНДЕП КЕТТІ.
СОНЫМЕН ҚАТАР, КЕЛЕШЕКТЕ АТҚАРЫЛАТЫН СҰРЫПТАУ ЖҰМЫСТАРЫНА ӨТЕ КАЖЕТТІ
ГЕНЕТИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДЫ ЖОҒАЛТЫП АЛУГА МҮМКІН ЕКЕНДІГІН БАЙҚАУҒА БОЛАДЫ.
ОСЫНДАЙ ҚАУІПТЕРДІ ЕСКЕРЕ КЕЛЕ АЛИБАЕВ Н.Н., БЕКЕТАУОВ О [4] БҰЛ ҚОЙ
ТҰҚЫМЫНЫҢ ГЕНЕТИКАЛЫК ҚҰРЫЛЫМЫН САҚТАУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ӨСІМТАЛДЫҒЫН АРТТЫРУ
БҮГІНГІ ТАҢДА ӨТЕ КҮРДЕЛІ, ӘРІ КЕЛЕЛІ МӘСЕЛЕ ЕКЕНДІГІ ЖӨНІНДЕ СӨЗ ҚОЗҒАЙДЫ.
ӘРИНЕ МҰНДАЙ ЖАГДАЙДА МАЛДЫ ӨЗ ТӨЛІНЕН КӨБЕЙТУДІҢ МҮМКІНДІГІ АЗ, ӘРІ ҰЗАҚ
УАҚЫТТЫ ҚАЖЕТ ЕТЕДІ.
МАЛ ТҰҚЫМЫН АСЫЛДАНДЫРУ АДАМ ТІЛЕГІНЕ САЙ ЖАҚСАРТУ, ОНЫҢ ӨНІМДІЛІГІН
ЕСЕЛЕП АРТТЫРУ - ҒЫЛЫМ МЕН ОЗАТ ТӘЖІРИБЕНІҢ ТАБЫСТАРЫНА СҮЙЕНЕДІ. МАЛДЫҢ
ҚАЙ ТҮРІ БОЛМАСЫН БІРҚАЛЫПТА ТҰРМАЙДЫ; ОЛ АЗЫҚТАНДЫРУ, БАҒЫП-КҮТУ ЖӘНЕ
АСЫЛДАНДЫРУ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ДӘРЕЖЕСІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ҚАШАНДА ӨЗГЕРІП
ОТЫРАДЫ. ОСЫҒАН СӘЙКЕС ОНЫҢ ТҮРЛІ ҚАСИЕТІ МЕН ӨНІМІ ДЕ НЕШЕ АЛУАН КҰБЫЛАДЫ.
МАЛ ТҰҚЫМЫН ЖАҚСАРТУ, ОНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ МАҢЫЗЫ БАР ҚАСИЕТТЕРІН ІЛГЕРІ
ДАМЫТУ - АДАМ ҚОЛЫНДА АСЫЛДАНДЫРУ ЖҰМЫСЫ ДҰРЫС ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН
ШАРУАШЫЛЫҚТАРДА МАЛДЫҢ ӨНІМДІЛІГІ ЕШҚАНДА ТӨМЕНДЕМЕЙДІ, КАЙТА ЖЫЛ САЙЫН
АРТУДА БОЛАДЫ.
МАЛДЫ ТИІСТІ ДӘРЕЖЕДЕ ІРІКТЕП СҰРЫПТАУ ҮШІН ОЛ СЫННАН ӨТЕДІ, ӘРБІР БАС
МАЛ ЕСЕПКЕ АЛЫНАДЫ, ОНЫҢ ТҮРЛІ КАСИЕТТЕРІ ЗЕРТТЕЛЕДІ. МАЛ ТҰҚЫМЫН
АСЫЛДАНДЫРУ ЖҰМЫСЫ ӨТЕ АУЫР ЖӘНЕ ҰЗАҚ ЖҰМЫС, КЕЙДЕ ОНЫҢ НӘТИЖЕСІ БІРДЕН
КӨЗГЕ ТҮСЕ ҚОЙМАЙДЫ.
МАЛДЫ ЖІК-ЖІККЕ БӨЛІП, СҰРЫПТАУ, ОНЫҢ ӘРБІРЕУІНЕ ТАҢБА САЛУ НЕМЕСЕ
ҚҰЛАҒЫНА СЫРҒА ТАҒУ, ТАҒЫ СОЛ СИЯҚТЫ ОНЫҢ ТҰҚЫМЫН АСЫЛДАНДЫРУМЕН БАЙЛАНЫСТЫ
ЖҰМЫСТАРДЫҢ БІРКАТАРЫ МАЛ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ КЕЙБІР БАСШЫЛАРҒА ЕШБІР МӘНІ
ЖОҚ, ТЕК БІР ӘУРЕШІЛІК БОЛЫП КӨРІНЕДІ. МҰНДАЙ ЖАҒДАЙ КЕЙДЕ ӨЗ ЖҰМЫСЫН ТОЛЫҚ
МЕҢГЕРМЕГЕН, ОҒАН ТЕРЕҢ МӘН БЕРМЕГЕН МАЛ ӨСІРУШІЛЕР АРАСЫНДА ДА КЕЗДЕСЕДІ.
ТҰҚЫМ МАЛЫ ШАРУАШЫЛЫҚҚА НЕГІЗГІ ӨНДІРІС ҚҮРАЛЫ. СОНДЫҚТАН МАЛ ӨНІМІН
МОЛАЙТУ КАЖЕТТІ ТАЛАБЫНА САЙ ИНТЕНСИВТІ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
АЛҒЫ ШАРТТАРЫНЫҢ БІРІ-ЖОҒАРҒЫ ӨНІМДІ МАЛ ТҰҚЫМЫН ӨСІРУ. ОЛ ҮШІН
ШАРУАШЫЛЫҚҚА СЕЛЕНКЦИЯ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ КАЖЕТТІ ЖӘНЕ ТИІМДІ МАЛ ТҰКЫМЫН
ТАНДАП АЛУДАН БАСТАЛАДЫ, МҰНЫҢ ӨЗІ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ТАБЫСТЫ ЖҮРГІЗУДІҢ АЛҒЫ
ШАРТЫ БОЛЫП САНАЛАДЫ.
МАЛ ТҰҚЫМЫНА СІҢГЕН АДАМ ЕҢБЕГІНІҢ САНДЫҚ ЖӘНЕ САПАЛЫҚ СИПАТЫНА ҚАРАЙ,
ОЛАРДЫ ҮШ ТОПҚА БӨЛЕДІ;
- АБОРИГЕНДІК НЕМЕСЕ БАЙЫРҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ТҰҚЫМДАР,
- ЗАВОДТЫҚ НЕМЕСЕ МӘДЕНИ ТҰҚЫМДАР
- ӨТПЕЛІ ТҰҚЫМДАР
АБОРИГЕНДІК ТҰҚЫМДАР НЕГІЗІНЕН ТАБИҒИ СҰРЫПТАУДЫҢ ӘСЕРІНЕН ҚАЛЫПТАСҚАН.
ОЛАРДЫҢ ӨНІМДІК КАСИЕТТЕРІНІҢ ДАМУЫНА АДАМ АЗ АРАЛАСКАН. АБОРИГЕНДІК ТҰҚЫМ
МАЛЫ ЖАН-ЖАҚТЫ ӨНІМ БЕРГЕНМЕН, ОЛАРДЫҢ ЕШҚАЙСЫСЫ ЖАҚСЫ ЖЕТІЛМЕГЕН. ЖАЛПЫ
АЛҒАНДА ОЛАРҒА ТӘН ҚАСИЕТТЕР; ҰҚСАСТЫҚ, КЕШ ЖЕТІЛУ, ТӨЗІМДІЛІК, ДЕНЕ БІТІМ
МЫҚТЫЛЫГЫ, ЖЕРГІЛІКТРІ ЖАҒДАЙҒА БЕЙІМДІЛІГІ. АБОРИГЕННДІК МАЛ ТҮҚЫМДАРЫНА
ҚАЗАКЫ ЖЫЛҚЫ, ҚАЗАКЫ КОЙ, ҚАЗАҚЫ СИЫР ТҰҚЫМДАРЫ ЖАТАДЫ.
БАЙЫРҒЫ МАЛ ТҰҚЫМДАРЫНЫҢ ӨНІМІ АЗ ЕКЕН ДЕП МҮЛДЕМ ЖОЙЫП ЖІБЕРУГЕ
БОЛМАЙДЫ. ОЛАР ЖАҢА МАЛ ТҰҚЫМДАРЫН ШЫҒАРУҒА ТАПТЫРМАЙТЫН КҮНДЫ ГЕНОФОНД
БОЛЫП ЕСЕПТЕЛІНЕДІ.
ЗАВОДТЫҚ МАЛ ТҰҚЫМДАРЫНА КӨП ЖЫЛ БОЙЫНА ЖҮРГІЗІЛЕТІН СҰРЫПТАУ, ЖҰП ТАНДАУ
ЖӘНЕ БЕЛГІЛІ БІР ЖАҒДАЙДА БАҒЫП КҮТУ, АЗЫҚТАНДЫРУ СИЯҚТЫ ЖҮМЫСТАР НЕГІЗІНДЕ
ҚАЛЫПТАСҚАН ТҰҚЫМДАР ЖАТАДЫ. БҰЛ ТОПҚА ЖАТАТЫН МАЛ ТҰҚЫМДАРЫНЫҢ ӨНІМ
КӨРСЕТКІШТЕРІ ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ОСЫ ӨНІМ БАҒЫТЫНА МАМАНДЫРЫЛҒАН. АБОРИҒЕНДІК
ТҰҚЫМДАРМЕН САЛЫСТЫРҒАНДА ОЛАРДЫҢ ӨНІМДІЛІКТЕРІНІҢ ӨЗГЕРГІШТІК ДӘРЕЖЕСІ
ЖОҒАРЫ. ЗАВОДТЫҚ ТҰҚЫМ МАЛЫ НӘСІЛДІК ҚАСИЕТТЕРІНЕ ТӘН ӨНІМ БЕРУ ҮШІН,
ӨЗДЕРІ ҚАЛЫПТАСҚАН ЖАҒДАЙДЫҢ БОЛУЫН ҚАЖЕТ ЕТЕДІ. ТАБИҒИ СЫРТҚЫ ОРТАНЫҢ
ҚОЛАЙСЫЗ ЖАҒДАЙЛАРЫНА ТӨЗІМСІЗ, АУРУҒА ТЕЗ ЬШАЛДЫҚҚЫШ БОЛАДЫ. ЗАВОДТЫҚ
ТҰҚЫМДАРҒА - БЕЛГІЛІ БІР ӨНІМ БЕРУГЕ МАМАНДЫРЫЛҒАН ҚАЗІРГІ ТҮҚЫМДАР ЕНЕДІ.
МЫСАЛЫ: ҚАЗАҚТЫҢ АКСАРБАС СИЫРЫ, АЛАТАУ СИЫРЫ, КОСТАНАЙ КОШІМ ЖЫЛКЫЛАРЫ,
ОҢТҮСТІК, СОЛТҮСТІК МЕРИНОС ҚОЙЛАРЫ.
ӨТПЕЛІ ТҰҚЫМДАРДЫҢ КАЛЫПТАСУЫНА АДАМНЫҢ ҚАТЫНАСУЫ ТҰРҒЫСЫНАН ҚАРАҒАНДА ОЛ
ЗАВОДТЫК ТҰҚЫМДАР МЕН АБОРИГЕНДІК ТҰКЫМДАР АРАСЫНДА ОРЫН АЛАДЫ. БҰЛ ТОПКА
ЖАТАТЫН ТҰКЫМДАРДЫҢ ЭВОЛЮҢИЯСЫНА БАҒЫП-ҚАҒУ, АЗЫҚГАНДЫРУ, ОЛАРҒА ҚОҒЛАЙЛЫ
ЖАҒДАЙ ТУҒЫЗЫП, ТҰҚЫМЫН ЖАҚСАРТУ ЖҰМЫСТАРЫ ТЕК СОҢҒЫ КЕЗДЕ ҒАНА ҚОЛҒА
АЛЫНЫП, ҚАЛЫПТАСЫП КЕЛЕ ЖАТЫР. ӨТПЕЛІ ТҰҚЫМДАРҒА ТӘН ЕРЕКШЕЛІК - КҰРЫЛЫМ
БӨЛІКТЕРІНІҢ ӘР ТЕНКТІЛІГІ. ҚҰРЫЛЫМДАРМЕН ИНТЕНСИВТІ СЕЛЕКЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
ЖҮРГІЗІП, ӨНІМДЕРІ ЕЛЕУЛІ ДӘРЕЖЕ МОЛАЯ, ӨТПЕЛІ ТҰҚЫМНАН ЗАВОДТЫҚ ТҰҚЫМ
ҚАТАРЫНА ӨТКІЗУ ӘБДЕН ЫҚТИМАЛ. МЫСАЛЫ, АДАЙ ЖЫЛҚЫСЫ, КАЛМАҚ СИЫРЫ, УАК
ЖҮНДІ КАЗАҚЫ ҚОЙЛАР КАЗІР ЗАВОДТЫҚ ТҰКЫМДАР КАТАРЫНА ЕНЕ БАСТАДЫ.
АРНАЙЫ БАҒЫТТАҒЫ МАЛ ТҰКЫМДАРЫНА БЕЛГІЛІ БІР ӨНІМДІЛІГІ БАСҚА ӨНІМДЕРІНЕ
ҚАРАҒАНДА ӨТЕ ЖАҚСЫ ЖЕТІЛГЕН ТҰҚЫМДАР ЖАТАДЫ. ТІРКЕС ӨНІМДІ ТҰКЫМДАРҒА ЕКІ
НЕМЕСЕ ОДАН ДА КӨП ӨНІМДІЛІКТЕРІ ҚАКТАР ЖАҚСЫ ДАМЫҒАНДАРЫ ЖАТАДЫ. МЫСАЛЫ,
МҮЙІЗДІ ІРІ КАРАНЫҢ СҮТІ, ЕТІ, ЕТТІ-СҮТТІ, СҮТТІ-МАЙЛЫ ТҰҚЫМДАРЫ БАР. ҚОЙДА
ЖҮНДІ, ЖҮНДІ-ЕТТІ, ЕТТІ-ЖҮНДІ, ЕТТІ-МАЙЛЫ ТҰҚЫМДАРЫ БАР. БҰЛАРДЫҢ
АЛҒАШҚЫЛАРЫ АРНАЙЫ БІР ӨНІМГЕ БАҒЫТТАЛҒАН БОЛСА, СОҢҒЫЛАРЫ КОС ӨНІМГЕ
БАҒЫТТАПҒАН [4,5,6]
ЭРНСТ Л.Н., СЕРГЕЕВТІҢ Н.И [5] МӘЛІМДЕУІНШЕ ЭМБРНОНДАРДЫ
ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫК МАЛДАРЫНЫҢ АСЫЛ ТҰҚЫМДЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ
ӨНІМДІЛІК САПАСЫН ЖОҒАРЫЛАТАТЫН, БОЛАШАҒЫ ЗОР ӘДІСТЕРДІҢ БІР БОЛЫП
САНАЛАДЫ. БИОТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ТӘСІЛДЕР МАЛДАРДЫҢ ГЕНЕТИКАЛЫК ТҰҚЫМДАРЫН
КӨБЕЙТУДІ АЙТАРЛЫҚТАЙ ТЕЗДЕТУГЕ МҮМКІНДІК ТУҒЫЗАДЫ. БҰЛ ТӘСІЛГЕ ҚЫЗЫҒУ-
ШЫЛЫК КӨПТЕГЕН ҒАЛЫМДАР МЕН ІЗДЕНУШІЛЕРДЕ ТУЫНДАДЫ ЖӘНЕ ОЛ ӨЗІНІҢ
ӨЗЕКТІЛІГІН ӘЛІ КҮНГЕ ДЕЙІН ЖОЙМАЙ ОТЫР.
БІРІНШІ БОЛЫП ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУДЫ, 1890 ЖЫЛЫ АҒЫЛШЫН ҒАЛЫМЫ
Е.ХИП ЖҮРГІЗДІ. ОЛ ДОНОР КОЯННАН ЗИГОТАНЫ АЛЫП, БАСҚА ТҮҚЫМДЫ РЕЦИПИЕНТ
КОЯНҒА АУЫСТЫРЫП САЛДЫ. АЛ, 1891 ЖЫЛЫ ОРЫС ҒАЛЫМЫ М.ОНОНОВ ЖӘНЕ 1897 ЖЫЛЫ
ҚАЗАНДЫҚ ДӘРІГЕР-ГИНЕКОЛОГ В. ГРУЗДЕВ ТӘЖІРИБЕ ЖҮЗІНДЕ ҰРҒАШЫ ҚОЯНДАРДЫҢ
ЭМБРИОНДАРЫН ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАДЫ (ШИПИЛОВ В.С. МӘЛІМЕТІ БОЙЫНША [6]).
АРАДА БІРАЗ УАҚЫТ ӨТКЕН СОҢ, АЛҒАШ РЕТ 1931 ЖЫЛЫ ХАРТМАН ӨЛГЕН СИЫРДЫҢ
ЖҮМЫРТҚА ЖОЛЫНАН ӨМІРШЕҢ ЭМБРИОНДАР АЛДЫ.
СОНДАЙ-АҚ, 1949 ЖЫЛЫ ТЕХАСТА (АҚШ) ЗИГОТАЛАРДЫ АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫ- ЗУДЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ БОЙЫНША АЛҒАШҚЫ ГЫЛЫМИ КОНФЕРЕНҢИЯ ӨТІП, ОНДА ІРІ ҚАРА МАЛДЫҢ
ЖӘНЕ КОЙЛАРДЫҢ ЭМБРИОНДАРЫН ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ЖАЙЫНДА ТӘЖІРИБЕ
ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ ЖАРИЯЛАНДЫ.
АЛ, КЕҢЕСТЕР ОДАҒЫНДА ҮЙ ЖАНУАРЛАРЫНЫҢ ЭМБРИОНДАРЫН ТРАНСПЛАНТА- ЦИЯЛАУ
ТӘЖІРИБЕ ЖҮЗІНДЕ 1949-1952 ЖЫЛДАРЫ ҚОЙ ЖӘНЕ ЕШКІ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ИНСТИТУТЫНДА
ҚОЙЛАРҒА ЛОПЫРИН А.И [7] ЖЭНЕ БҮКІЛ ОДАКТЫҚ ШОШҚА ШАРУАШЫЛЫҒЫ ИНСТИТУТЫНДА
ШОШҚАЛАРҒА 1949-1953 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДА И.В.КВАСНИЦКИЙМЕН [8] ЖҮРГІЗІЛДІ.
ТРАНСПЛАНТАҢИЯ НӘТИЖЕСІНДЕ ТУЫЛҒАН ӘЛЕМДЕГІ БІРІНШІ БҮЗАУДЫ 1951 ЖЫЛЫ
ЖӘНЕ 8-12 БЛАСТОМЕР САТЫСЫНДАҒЫ ЗИГОТАНЫ 5 РЕТ АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗҒАННАН
КЕЙІН ЕКІ БҰЗАУДЫ (1953) ЭРНСТ Л.К., ЖИЛЬЦОВ Н.З [9] АЛДЫ.
1961 ЖЫЛЫ Л.Е РОУСОН 6 МЫҢ МИЛЬ ҚАШЫҚТЫҚҚА ҰШАҚПЕН КОЙЛАР-ДЫҢ ЗИГОТАСЫН
ТАСЫМАЛДАУДЫ ТІРІ ИНКУБАТОРЛАР - ҚОЯННЫҢ ЖҰМЫРТҚА ЖОЛЫН ПАЙДАЛАНА ОТЫРЫП
ЖҮЗЕГЕ АСЫРДЫ.
ЖОҒАРЫДА КӨРСЕТІЛГЕН, 70-ШІ ЖЫЛДАРДЫҢ БАСЫНА ДЕЙІНГІ ЖИНАҚТАЛҒАН
ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАРДЫҢ ОҢ НӘТИЖЕСІ ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУДЫ
ЗЕРТХАНАДАН ТІКЕЛЕЙ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ЕНДІРУГЕ БОЛАТЫНЫН ДӘЛЕЛДЕДІ.
ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ТӘСІЛІН, ОЛАРДЫ МҮЗДАТУ ӘДІСІМЕН
БІРІКТІРУ АРҚЫЛЫ АСЫЛ ТҰҚЫМДЫ МАЛДАРДАН АЛЫНҒАН ЭМБРИОНДАРДЫ САҚТАУҒА,
СОНДАЙ-АҚ, ЖОЙЫЛЫП БАРА ЖАТҚАН ТҰҚЫМДАРДЫҢ ГЕНДІК КОРЫН ЖАСАУҒА ЖӘНЕ КЕЗ-
КЕЛГЕН УАҚЫТТА, КАЖЕТТІЛІГІНЕ КАРАЙ ҚАЙТА КАЛПЫНА КЕЛТІРІП, ӨСІРУГЕ
МҮМКІНДІК БЕРЕДІ.
ЖҮН ДЕГЕНІМІЗ ЖАНУАРЛАРДЫҢ МАТА, КИІЗ-ШҰҒА БҰЙЫМДАРЫН ЖАСАУҒА ЖАРАМДЫ
ЖӘНЕ БЕЛГІЛІ БІР ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ БАР ТҮК.
ЖҮННЕН ЖАСАЛҒАН БҰЙЫМДАР ГИГИЕНАЛЫК ТАЗАЛЫҒЫМЕН, СЫРТҚЫ ТҮРІНІҢ
ӘДЕМІЛІГІМЕН КӨЗГЕ ТҮСЕДІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ХАЛЫҚ КӨП ТҰТЫНАДЫ. ҚОЙДАН НЕМЕСЕ
ТЕРІ ШИКІЗАТЫ ӨҢДЕУГЕ ЖІБЕРІЛЕТІН ҚОЙ ТЕРІСІНЕН ҚЫРҚЫП АЛЫНҒАН ЖҮН ТАБИҒИ
ЖҮН ДЕП АТАЛАДЫ. ЖҮННЕН ТОҚЫЛҒАН, АЛАЙДА КИІЛГЕН БҰЙЫМДАР МЕН ТОҚЫМАЛАРДЫ
ӨНДЕУДЕН АЛЫНҒАН ЖҮН ДЕ ТАБИҒИ ЖҮНГЕ ЖАТАДЫ, БІРАҚ ЕСКІ НЕМЕСЕ ҚАЛПЫНА
КЕЛТІРІЛГЕН ЖҮН ДЕП АТАЛАДЫ. ҚАЗІРГІ ӨНЕРКӘСІП ЖҮННЕН БАСҚА МАҚТА, ЗЫҒЫР,
КЕНДІР, ЖҮТ, КЕНЕП ЖӘНЕ БАСҚА ДА ӨСІМДІК ТЕКТІ ТАЛШЫҚТАРДЫ, СОНДАЙ-АҚ ХИМИЯ
ӨНЕРКӘСІБІ ЖАСАП ШЫҒАРАТЫН ЖАСАНДЫ ЖӘНЕ СИНТЕТИКАЛЫҚ ТАЛШЫҚТАРДЫ
ПАЙДАЛАНАДЫ.
ЖҮН — ТЕРІНІҢ АРНАУЛЫ ТҮЗІНДІСІ, ОЛ БЕЛОКТЫ ҚОСЫЛЫС — КЕРАТИННЕН ТҮРАДЫ.
ЖҮН КЕРАТИНІНІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ МЫНАДА: ОНДА БАСКА БЕЛОКТАРДАҒЫҒА ҚАРАҒАНДА
КҮКІРТТІҢ МӨЛШЕРІ ЕДӘУІР КӨП БОЛАДЫ.
ЖҮН ЭМБРИОНАЛДЫҚ КЕЗЕҢДЕ-АК КАЛЫПТАСА БАСТАЙДЫ. 60—70 КҮНДІК ЭМБРИОННЫҢ
ТЕРІСІНДЕ ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ ФОЛЛИКУЛА ДЕП АТАЛАТЫН БАСТАМАСЫ ПАЙДА БОЛАДЫ.
ОНЫ БІРІНШІ РЕТТІК ЖӘНЕ ЕКІНШІ РЕТТІК ФОЛЛИКУЛАЛАР ДЕП БӨЛЕДІ. ЖҮНІ ӘРКЕЛКІ
БОЛЫП КЕЛЕТІН КОЙДЫҢ БІРІНШІ РЕТТІК ФОЛЛИКУЛАСЫНАН ҚЫЛШЫҚ, СОНДАЙ-АК АРАЛЫҚ
НЕМЕСЕ ӨЛІ ЖҮН ӨЕІП ЖЕТІЛЕДІ, АЛ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДА ОДАН — НЕҒҰРЛЫМ ҚАЛЫҢ
ТҮБІТ ӨСІП ЖЕТІЛЕДІ. БІРІНШІ РЕТТІК ФОЛЛИКУЛА ТҮЗІЛУДЕН БІРНЕШЕ КҮН ӨТКЕН
СОҢ ЕКІНШІ РЕТТІК ФОЛЛИКУЛА ПАЙДА БОЛАДЫ. ШАҒЫН ӨЛШЕМДІ БОЛЫП КЕЛЕТІН
ЕКІНШІ РЕТТІК ФОЛЛИКУЛАДАН НЕҒҰРЛЫМ ЖІҢІШКЕ ТҮБІТ ТАЛШЫҚТАР ӨСІП ШЫҒАДЫ.
ҚОЗЫ ТУҒАННАН КЕЙІН ТЕРІДЕ ЖАҢАДАН ФОЛЛИКУЛАЛАР ТҮЗІЛМЕЙДІ.
ФОЛЛИКУЛАЛАР САНЫНЫҢ АЗ НЕМЕСЕ КӨП БОЛУЫ МАЛДЫҢ ТҮҚЫМЫНА, ТҮҚЫМ
ҚУАЛАУШЫЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ, СОНДАЙ-АК САУЛЫҚТАРДЫ БУАЗ КЕЗІНДЕ АЗЫҚТАНДЫРУ
ЖАҒДАЙЛАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ. ФОЛЛИКУЛАЛАРДЫҢ КЕЛЕШЕКТЕГІ ДАМУЫ ДА АЗЫҚТАНДЫРУҒА
БАЙЛАНЫСТЫ БОЛАДЫ. ҚОЗЫ ҚОЛАЙСЫЗ ЖАҒДАЙЛАРГА ТАП БОЛГАНДА ОНДА ТҮЗІЛГЕН
ФОЛЛИКУЛАЛАР ТОЛЫҚ ЖЕТІЛЕ АЛМАЙДЫ ЖӘНЕ ОСЫНЫҢ САЛДАРЫНАН ТҮК (ЖҮН) ТҮЗЕ
АЛМАЙДЫ. БҰДАН МЫНАДАЙ ҚОРЫТЫНДЫ ШЫҒАРУҒА БОЛАДЫ: БУАЗ САУЛЫҚТАРДЫ ҚҮНАРЛЫ
АЗЫҚПЕН АЗЫҚТАНДЫРУ ЖӘНЕ ТОЛДЕРДІ КҮТІП-БАҒУДЫҢ ЖАҚСЫ ЖАҒДАЙЛАРЫН ТҮЗУ
АРКЫЛЫ ФОЛЛИКУЛАЛАРДЫҢ ЖЕТІЛУІНЕ ЫҚПАЛ ЖАСАУҒА ЖӘНЕ ОСЫ АРҚЫЛЫ ҚОЙДЫҢ ЖҮН
ӨНІМДІЛІГІН АРТТЫРУҒА БОЛАДЫ. ШАМАМЕН 120 КҮНДІК ЭМБРИОННЫҢ
ФОЛЛИКУЛАЛАРЫНАН ҚЫЛШЫҚТАР ӨСІП ЖЕТІЛЕ БАСТАЙДЫ, ОЛАР БҮДАН СОҢ БІРТІНДЕП
ТЕРІНІҢ БЕТІНДЕ ПАЙДА БОЛАДЫ.
ФОЛЛИКУЛАЛАР ТЕРІДЕ ТОП-ТОП БОЛЫП ОРНАЛАСАДЫ. ОСЫНДАЙ ТОПТЫҢ ӘРКАЙСЫСЫНА
БІР БІРІНШІ РЕТТІК ЖӘНЕ БІРНЕШЕ ЕКІНШІ РЕТТІК ФОЛЛИКУЛАР, БІР ТЕР БЕЗІ ЖӘНЕ
БІРНЕШЕ МАЙ БЕЗДЕРІ КІРЕДІ. ТЕРІНІҢ ҚЫЛШЫҚПЕН БІРІГІП ӨСКЕН УЧАСКЕСІ ТҮК
ҮРПІСІ ДЕП, АЛ ТАЛШЫҚТЫҢ ҮРПІНІ ҚОРШАП ЖАТҚАН ТӨМЕНГІ БӨЛІГІ — ТҮК БАДАНАСЫ
ДЕП АТАЛАДЫ. ТҮК (ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫ) ОСЫ БӨЛІКТЕН ӨСЕДІ. ТҮК БАДАНАСЫНЫҢ
КЛЕТКАЛАРЫ КОРЕКТІК ЗАТТАРДЫ КАН ТАМЫРЛАРЫНЫҢ КАПИЛЛЯРЛАРЫ АРҚЫЛЫ
КАБЫЛДАЙДЫ. КЛЕТКАЛАР БӨЛІНУ ЖОЛЫМЕН КӨБЕЙЕДІ ЖӘНЕ БІРТІНДЕП ҮРПІДЕН
ҚАШЫҚТАЙ БЕРЕДІ, АЛ КАШЫҚТАЙ КЕЛЕ ОЛАР КОРЕК ҚАБЫЛДАУДЫ ТОҚТАТАДЫ ДА
ҚАСАНДАНАДЫ, СОЙТІП, ЖАНСЫЗ КАСАҢ ТҮЗІЛІСТЕРГЕ АЙНАЛАДЫ. МІНЕ, ОСЫ
ТҮЗІЛІСТЕР ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ МАССАСЫН ҚҮРАЙДЫ. ҚЫЛШЫҚТЫҢ ТЕРІДЕ БОЛАТЫН
БӨЛІГІ ТҮК ТҮБІРІ ДЕП, АЛ ТЕРІНІҢ БЕТІНЕ ШЫҒЫП ТҮРҒАН ҚАЛҒАН БӨЛІГІ ТҮК
ӨЗЕГІ (КІНДІГІ) ДЕП АТАЛАДЫ. ТАЛШЫҚТЫҢ ТҮБІРІ ТҮРҒАН ЖЕРДІ ТҮК ҚЫНАБЫ ДЕП
АТАЙДЫ. ҚЫНАПТЫҢ БҮЙІР ЖАҚТАРЫНА МАЙ БЕЗДЕРІ ОРНАЛАСҚАН. ОЛАРДЫҢ ШЫҒАРУ
ӨЗЕКТЕРІ КЫНАПТЫҢ ІШКІ ЖАҒЫНА ОНЫҢ ЖОҒАРҒЫ БӨЛІГІНЕН КЕЛІП КІРЕДІ.
ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ ОСЫНДАЙ БОЛУЫНЫҢ АРКАСЫНДА КЫЛШЫҚТЫҢ ТҮБІР БЕЛІГІ МАЙ
БЕЗДЕРІНІҢ СЕКРЕТІ — ТЕРІ МАЙЫМЕН ҮНЕМІ МАЙЛАНЫП ТҮРАДЫ.
ҚЫЛШЫҚТЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ. ӘР ТҮРЛІ ҚЫЛШЫҚТАРДЫҢ ӨЗІНЕ ТӘН ГИСТОЛОГИЯЛЫҚ
ҚҮРЫЛЫСЫ БОЛАДЫ. ТҮБІТ ТАЛШЫКТАРЫ ҚАБЫРШАҚТЫ ЖӘНЕ КЫРТЫСТЫ КАБАТТАН ТҰРАДЫ,
АЛ БАСҚА ҚЫЛШЫҚТАРДЫҢ БҰҒАН ҚОСА ӨЗЕК ҚАБАТЫ БОЛАДЫ.
ҚАБЫРШАҚТЫ ҚАБАТ — ТАЛШЫҚТЫ СУДЫҢ, КҮН МЕН ШАҢ-ТОЗАҢНЫҢ ЖЭНЕ Т. Б.
БҮЛДІРУШІЛІК ӘРЕКЕТІНЕН КОРҒАЙТЫН, ОНЫҢ СЫРТҚЫ ҚАБЫКШАСЫ. ОЛ ӘР ТҮРЛІ
ПІШІНДІ ҚАСАНДАНҒАН КЛЕТКАЛАРДАН ТҰРАДЫ. МӘСЕЛЕН ТҮБІТТІҢ ҚАБЫРШАҚТЫ ҚАБАТЫ
ҚЫРТЫСТЫ ҚАБАТТЫ ҚАМТИТЫН САҚИНАГА ҰҚСАС. НЕҒҮРЛЫМ ЖУАНДАУ КЕЛГЕН БАСКА
ТАЛШЫҚТАРДЫҢ ҚАСАНДАНҒАН КЛЕТКАЛАРЫ ҮЙ ШАТЫРЫНДАҒЫ БІРІН- БІРІ ҮШТАСА
ЖАБАТЫН ЧЕРЕПИҢА ТӘРІЗДІ ЖАЛПАҚ БОЛАДЫ. ОСЫНДАЙ ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ АРҚАСЫНДА
ҚЫЛШЫҚ ЖАЛ ТӘРІЗДЕНІП КЕЛЕДІ. ҚАБЫРШАҚТЫҢ ЗАҚЫМДАНУЫ ҚЫЛШЫҚТЫҢ МЫҚТЫЛЫҒЫН,
СЕРПІМДІЛІГІН ЖӘНЕ БАСҚА ДА ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН БҰЗАДЫ.
ҚЫРТЫСТЫ ҚАБАТ — ҚЫЛШЫҚТЫҢ НЕГІЗГІ МАССАСЫ. ОЛ ҰРШЫҚ ТӘРІЗДІ
КЛЕТКАЛАРДАН ТҮРАДЫ ЖӘНЕ ҚАБЫРШАҚТЫ ҚАБАТТЫҢ АСТЫҢҒЫ ЖАҒЫНДА БОЛАДЫ.
ТАЛШЫҚТЫҢ МЫҚТЫЛЫҒЫ, СЕРПІМДІЛІГІ МЕН СОЗЫЛҒЫШТЫҒЫ КЫРТЫСТЫ ҚАБАТТЫҢ
КАСИЕТІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ. ҚЫРТЫСТЫ ҚАБАТТЫҢ КЛЕТКАЛАРЫНДА БОЯҒЫШ ЗАТ — ПИГМЕНТ
БОЛАДЫ, ЖҮННІҢ ТҮСІ ОСЫ ПИГМЕНТКЕ БАЙЛАНЫСТЫ.
ӨЗЕК ҚАБАТЫ ТЕК КАНА ҚЫЛТЫҚТА, ӨЛІ ЖҮН МЕН АРАЛЫҚ ЖҮНДЕ БОЛАДЫ. ОЛ
ТАЛШЫҚТЫҢ ОРТАҢҒЫ БЕЛІГІН АЛЫП ЖАТАДЫ ЖӘНЕ ӨЗАРА БОС БАЙЛАНЫСКАН
КЛЕТКАЛАРДАН ТҰРАДЫ. КЛЕТКАЛАРДЫҢ АРАСЫНДАҒЫ ҚУЫСТА АУА ТОЛЫ БОЛАДЫ. ӨЗЕК
ҚАБАТЫ ТҮТАС ҚАРА СЫЗЫҚ НЕМЕСЕ ҮЗДІК-ҮЗДІК СЫЗЫҚ ТҮРІНДЕ ҚЫЛШЫҚТЫҢ ОРТАНҒЫ
БӨЛІГІНЕ ОРНАЛАСАДЫ. БҰЛ ҚАБАТ НЕҒҰРЛЫМ МЫҚТЫ ЖЕТІЛСЕ, ТАЛШЫҚТАРДЫҢ
БЕРІКТІГІ СОҒҰРЛЫМ НАШАР БОЛАДЫ. МҰНДАЙ ҚЫЛШЫҚТАРДЫҢ БҮЙРАСЫ АЗ ЖӘНЕ КЕЙДЕ
ТЕЗ ҮЗІЛЕДІ.
ЖҮН ТАЛШЫҚГАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ ҚОЙДЫҢ ЖҮНІН ТАЛШЫҚТАРЫ ЖӨНІНЕН МЫНАДАЙ
НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРГЕ БӨЛЕДІ: ТҮБІТ, ҚЫЛТЫК, АРАЛЫҚ ЖҮН ЖӘНЕ ӨЛІ ЖҮН. ҚЫЛТЫҚТЫҢ
ТҮРЛЕРІ РЕТІНДЕ ҚАТАҢ КЫЛШЫҚ ПЕН ҚОЗЫ ЖҮН КЕЗДЕСЕДІ.
ТҮБІТ — ЖҮННІҢ ЕҢ БАҒАЛЫ БӨЛІГІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДЫҢ
ЖҮНІ ТҮБІТТЕН ТҮРАДЫ. ТҮБІТ ҚЫЛШЫҚТАРЫНЫҢ ЖІҢІШКЕЛІГІ 14,5—25 МИКРОН
АРАЛЫҒЫНДА, АЛ ҰЗЫНДЫҒЫ 5—15 СМ АРАЛЫҒЫНДА БОЛАДЫ. ТҮБІТ ТАЛШЫҚТАРЫ ӘРҚАШАН
ДА ЖАКСЫ БҰЙРАЛАНЫП ТҮРАДЫ. ҚЫЛШЫК ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДЫҢ ЖҮНІНДЕ ДЕ ТҮБІТ БОЛАДЫ.
ОЛ ӘДЕТТЕ ОНЫҢ ТӨМЕНГІ ҚАТАРЫН ТҮЗЕДІ.
ҚЫЛШЫҚ — ЖҮННІҢ МАҢЫЗЫ ШАМАЛЫ БӨЛІГІ. ОЛ ӘР ТЕКТІ ҰЯҢ ЖӘНЕ ҚЫЛШЫҚ ЖҮННІҢ
ҚҰРАМЫНА КІРЕДІ. ҚЫЛТЫҒЫ АЗ ИРЕКТЕЛГЕН. ОЛ ӘРҚАШАН ДЕРЛІК ТҮБІТТЕН ҰЗЫН
БОЛАДЫ (РОМАН ҚОЙЛАРЫНЫҢ ЖҮНІНЕН БАСКА). ҚЫЛШЫҒЫНЫҢ ЖІҢІШКЕЛІГІ 50—150
МИКРОН АРАЛЫҒЫНДА ЖӘНЕ ОНАН АРТЫҚ ТА БОЛАДЫ.
ӨЗІНІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ САПАСЫ БОЙЫНША АРАЛЫҚ ЖҮН ҚЫЛШЫҚТАРДЫҢ БАҒАЛЫ
ТҮРЛЕРІНІҢ БІРІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ОҒАН ЕДӘУІР МЫҚТЫЛЫҚ ПЕН СЕРПІМДІЛІК ҚАСИЕТ
ТӘН. ОНЫҢ БҰЙРАЛЫҒЫ ӘДЕТТЕ ТОЛҚЫН ТӘРІЗДІ БОЛЫП КЕЛЕДІ. ЖУАНДЫҒЫ ЖӨНІНЕН
ТҮБІТ ПЕН ҚЫЛТЫҚТЫҢ АРАСЫНДАҒЫ ОРТАША ТҮР БОЛЫП САНАЛАДЫ. АРАЛЫҚ ЖҮННІҢ
ОРТАША ДИАМЕТРІ КӨБІНЕСЕ 26—50 МИКРОН АРАЛЫҒЫНДА БОЛАДЫ. АРАЛЫҚ ЖҮН —
ЖАРТЫЛАЙ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙ ТҰҚЫМДАРЫ ЖҮНІНІҢ НЕГІЗІ, ОЛ БАРЛЫҚ ҮЯҢ ЖӘНЕ
ҚЫЛШЫҚ ЖҮНДІ КОЙЛАРДА ДА КЕЗДЕСЕДІ.
ӨЛІ ЖҮН — МАТА ЖАСАУ ІСІНЕ ЖАРАМСЫЗ КЕЛЕДІ. ОЛ МОРТ КАТТЫ БОЛАДЫ.
БҮЙРАСЫЗ ЖӘНЕ БОЯУ АЛМАЙДЫ. ӨЛІ ЖҮН ТАЛШЫҒЫНЫҢ ЖУАНДЫҒЫ 100—400 МИКРОН
АРАЛЫҒЫНДА БОЛАДЫ. ҚОЙ ЖҮНІНДЕ ӨЛІ ЖҮН КЕЗДЕСКЕН ЖАҒДАЙДА БҰЛ ЖҮННІҢ
ҚҰНДЫЛЫҒЫ КҮРТ КЕМИДІ.
ҚАТАҢ ҚЫЛШЫҚ ДЕГЕНІМІЗ ҚЫЛТЫҚТЫҢ ЖОҒАРҒЫ ЖАРТЫСЫНДА ШАЙЫРЫ ЖОҚ ТҮРІ.
ОСЫНЫҢ НӘТИЖЕСІНДЕ ТАЛШЫҚ ҚАТТЫ, МОРТ БОЛЫП, ҚАЛЫПТЫ ҚЫЛТЫҚҚА КАРАҒАНДА
МЫҚТЫЛЫҒЫНАН АЙРЫЛАДЫ. ЖАБАҒЫ ЖҮНДЕ КЕЗДЕСЕТІН ҚАТАҢ ҚЫЛШЫҚ ЖҮННІҢ
ҚҰНДЫЛЫҒЫН КЕМІТЕДІ.
ҚОЗЫ ЖҮН ДЕГЕНІМІЗ БИЯЗЫ ЖҮНДІ КОЙДЫҢ БІР ЖАСКА ДЕЙІНГІ ҚОЗЫЛАРЫНЫҢ
ЖҮНІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН ТАЛШЫҚТАР. ҚОЗЫ ЖҮН ӨТЕ ҰЗЫНДЫҒЫМЕН, ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ
ЖУАНДЫҒЫМЕН ЖӘНЕ БҰЙРАСЫНЫҢ АЗ БОЛУЫМЕН КӨЗГЕ ТҮСЕДІ. ЖҮНДІ БІРІНШІ РЕТ
ҚЫРҚУДАН КЕЙІН МҮНДАЙ ТАЛШЫҚТАР, ӘДЕТТЕ, ТҮСЕДІ ДЕ, ОНЫҢ ОРНЫНА БИЯЗЫ ЖҮНДІ
ҚОЙЛАРҒА ТӘН ТАЛШЫҚТАР ӨСЕДІ.
ЖАБЫН ЖҮННІҢ ӨНЕРКӘСІПТІК МАҢЫЗЫ ЖОҚ. БҰЛ ҚЫСҚА ЖҮН, ТАЛШЫҚТАРЫ ТҮЗУ
ЖӘНЕ ӨТЕ ҚАТАҢ. ОЛ ҚОЙДЫҢ СИРАҚТАРЫНДА, БАСТЫҢ БЕТ БӨЛІМІНДЕ, КЕЙДЕ ҚҰЙРЫҒЫ
МЕН КҰРСАҒЫНДА ӨСЕДІ.
ЖҮННІҢ ТҮРЛЕРІ. ЖҮННІҢ МЫНАДАЙ ТҮРЛЕРІ БОЛАДЫ: БИЯЗЫ, БИЯЗЫЛАУ, ҮЯҢ ЖӘНЕ
ҚЫЛШЫҚ ЖҮН. БИЯЗЫ ЖҮН ДИАМЕТРІ 25 МИКРОННАН АСПАЙТЫН ТҮБІТТЕН ТҮРАДЫ. ОЛ
ЖАҚСЫ ҰСАҚ БҰЙРАЛАРЫНЫҢ БОЛУЫМЕН, МЫҚТЫЛЫҒЫМЕН, СОЗЫЛҒЫШТЫҒЫМЕН ЖӘНЕ БАСҚА
ДА ЖАҚСЫ ҚАСИЕТТЕРІМЕН КӨЗГЕ ТҮСЕДІ. ОЛ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДАН, СОНДАЙ-АҚ
ҚЫЛШЫК ЖҮНДІ ҚОЙЛАР МЕН БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДЫҢ КОШҚАРЫНЫҢ ЖОҒАРЫ КАНДЫ
БУДАНЫНАН АЛЫНАДЫ. ЕҢ ЖАҚСЫ БИЯЗЫ ЖҮН МЕРИНОС ЖҮНІ ДЕП АТАЛАДЫ.
БИЯЗЫЛАУ ЖҮН ДЕ БІР ТЕКТІ БОЛЫП КЕЛЕДІ ЖӘНЕ НЕҒҰРЛЫМ ҚЫЛШЫҚТЫ ТҮБІТТЕН
НЕМЕСЕ АРАЛЫК БИЯЗЫ ЖҮННЕН НЕМЕСЕ ДИАМЕТРІ БОЙЫНША АЖЫРАТУ ҚИЫНҒА ТҮСЕТІН
ОСЫ ТАЛШЫҚТАРДЫҢ ҚОСПАСЫНАН ТҰРАДЫ. БИЯЗЫЛАУ ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ ЖУАНДЫҒЫ 25
МИКРОННАН АСТАМ. БИЯЗЫЛАУ ЖҮНДІ КОЙ ТҰҚЫМЫНАН, КОЙДЫҢ ТЕЗ ЖЕТІЛЕТІН ЕТТІ
ТҰҚЫМДАРЫНАН, СОНДАЙ-АҚ ҚЫЛШЫҚ ЖҮНДІ ҚОЙ САУЛЫҚТАРЫН ЖАРТЫЛАЙ БИЯЗЫ ЖҮНДІ
КОЙДЫҢ ҚОШҚАРЛАРЫМЕН ШАҒЫЛЫСТЫРУДАН АЛЫНҒАН КЕЙБІР БУДАНДАРДАН ОСЫНДАЙ ЖҮН
АЛЫНАДЫ. БИЯЗЫЛАУ ЖҮННІҢ ЕРЕКШЕ БІР ТҮРІ — КРОССБРЕД ЖҮНІН ЖҮННІҢ ОСЫ
ТҮРІНЕ ЖАТҚЫЗАДЫ. ОЛ ӨЗІНЕ ТӘН БҰЙРАСЫНЫҢ БОЛУЫМЕН, ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ
ЖІҢІШКЕЛІГІНІҢ БІРКЕЛКІЛІГІМЕН, ӨТЕ ҰЗЫН БОЛУЫМЕН ЖӘНЕ КЕЙДЕ ӨҢІНІҢ
ЖЫЛТЫРЛЫҒЫМЕН КӨЗГЕ ТҮСЕДІ. БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙ САУЛЫҚТАРЫНЫҢ ЛИНКОЛЬН ҚОЙЫНЫҢ
ҚОШКАРЛАРЫМЕН БУДАНЫНАН, СОНДАЙ-АК КЕЙБІР ТАЗА ТҰҚЫМДЫ ҚОЙЛАРДАН (СОЛТҮСТІК
КАВКАЗДЫҚ ЕТТІ-ЖҮНДІ, ТЯНЬ-ШАНЬДЫҚ ҚОЙ, Т.Б.) ОСЫНДАЙ ЖҮН АЛЫНАДЫ.
ӘР ТЕКТІ ЖҮН ҰЯҢ ЖҮН ДЕП АТАЛАДЫ. МҰНДАЙ ЖҮН ІРІ ҰРПАҚТЫҢ (ҚЫЛШЫҚ ЖҮНДІ
КОЙДЫҢ САУЛЫҚТАРЫ X БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙ ТҰҚЫМЫНЫҢ ҚОШКАРЛАРЫ) БУДАНЫНАН, ТӘЖІК
ЖӘНЕ САРАДЖИ ТҰҚЫМЫНЫҢ ҚОЙЛАРЫНАН АЛЫНАДЫ. ОЛ ТҮБІТТЕН, АРАЛЫҚ ЖҮН МЕН
АЙТАРЛЫҚТАЙ ЖІҢІШКЕ КЫЛТЫҚТАН ТҰРАДЫ.
ЖҮННІҢ ТЕХНИКАЛЫК ҚАСИЕТТЕРІ. ЖҮННІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІНЕ ОНЫҢ
ТАЛШЫҒЫНЫҢ ҮЗЫНДЫҒЫН, ЖІҢІШКЕЛІГІН, БҮЙРАЛЫҒЫН, МЫҚТЫЛЫҒЫН, ИІЛГІШТІГІ МЕН
СОЗЫЛҒЫШТЫҒЫН, СЕРПІМДІЛІГІН, ӨҢІНІҢ ЖЫЛТЫРЛЫҒЫ МЕН ТҮСІН ЖАТҚЫЗАДЫ.
ҚОЙЛАРДЫ БОНИТИРОВКАЛАУ МЕН ЖҮНДІ КЛАСТАРҒА БӨЛУ КЕЗІНДЕ ОСЫ ҚАСИЕТТЕРГЕ
ҚАРАЙ ОТЫРЫП, ЖҮННІҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫН БЕЛГІЛЕЙДІ.
ЖҮН ТАЛШЫҒЫНЫҢ ҰЗЫНДЫҒЫ — ОНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫН АНЫҚТАЙТЫН, ЖҮННІҢ НЕГІЗГІ
ҚАСИЕТТЕРІНІҢ БІРІ. ЖҮННІҢ ТАБИҒИ ҰЗЫНДЫҒЫН ТАЛШЫҚТЫҢ ИРЕКТЕРІН
ТҮЗЕТПЕСТЕН, ТАБИҒИ КҮЙІНДЕ ШТАПЕЛІНДЕ НЕМЕСЕ ТҮЛЕМ ЖҮНІНДЕ ӨЛШЕЙДІ. ЖҮН
ТАЛШЫҒЫН КӨРМЕСТЕН, ИРЕКТЕРІ ТҮЗЕТІЛГЕНШЕ СОЗЫП АЛҒАН ӨЛШЕМДІ ҚЫЛШЫҚТЫҢ
НАҒЫЗ ҰЗЫНДЫҒЫНА ЖАТҚЫЗАДЫ.
ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ ҰЗЫНДЫҒЫ КОЙДЫҢ ТҮҚЫМЫНА, ЖЫНЫСЫ МЕН ЖАСЫНА, ЖЫЛЫНА
НЕШЕ РЕТ ҚЫРҚЫЛАТЫНЫНА ЖӘНЕ МАЛДЫҢ ЖЕКЕ ЕРЕКШЕЛІГІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ. БИЯЗЫ
ЖҮНДІ ҚОЙ ТҮҚЫМДАРЫНАН ЕҢ ҚЫСҚА ЖҮН АЛЫНАДЫ, ОНЫҢ ҰЗЫНДЫГЫ, ӘДЕТТЕ, 5—10 СМ
БОЛАДЫ. КЕЙБІР БИЯЗЫЛАУ ЕТТІ-ЖҮНДІ ҚОЙ ТҮҚЫМДАРЫНАН ЕҢ ҰЗЫН ЖҮН АЛЫНАДЫ.
МЫСАЛЫ ЛИНКОЛЬН, КУЙБЫШЕВ ЖӘНЕ БАСҚА КОЙ ТҰҚЫМДАРЫНЫҢ ЖҮНІНІН. ҰЗЫНДЫҒЫ 12
АЙЛЫК КЕЗІНДЕ 20—40 САНТИМЕТРГЕ ЖЕТЕДІ. ҚЫЛШЫҚ ЖӘНЕ ҮЯҢ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДЫҢ ЖҮН
ТАЛШЫКТАРЫНЫҢ ҰЗЫНДЫҒЫ 20—30 САНТИМЕТРГЕ ЖЕТЕДІ. КӨКТЕМГІ ҚОЙ ҚЫРҚУ КЕЗІНДЕ
ОЛАРДЫҢ ЖҮНІНІҢ ҰЗЫНДЫҒЫ 7—10 САНТИМЕТРДЕН 25—30 САНТИМЕТРГЕ ДЕЙІН, АЛ
КҮЗГІ ҚОЙ ҚЫРКУ КЕЗІНДЕ 7-ДЕН 15 САНТИМЕТРГЕ ДЕЙІН ЖЕТЕДІ. ҚОЙДЫҢ ЖАСЫ
ӨСКЕН САЙЫН ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ ҮЗЫНДЫҒЫ ӨЗГЕРЕДІ. БІР ЖАСТАҒЫ ҚОЗЫЛАРДА ОЛ
БАРЫНША ҮЗЫН БОЛАДЫ. 5—6 ЖАСТАН АСҚАН ҚОЙЛАРДЫҢ ЖҮНІНІҢ ӨСУІ БАЯУЛАЙДЫ.
МАЛДЫҢ ДЕНЕСІНДЕ ҮЗЫНДЫҒЫ ӘРКЕЛКІ ЖҮН ӨСЕДІ. ҚОЙДЫҢ ЖАУРЫНЫ МЕН
БҮЙІРІНДЕ ЖӘНЕ САНЫНДА ЕҢ ҮЗЫН, АЛ БАУЫРЫНДА ЕҢ ҚЫСҚА ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫ ӨСЕДІ.
ЖҮННІҢ ҰЗЫНДЫҒЫ КОЙДЫ АЗЫҚТАНДЫРУ ДӘРЕЖЕСІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЖӘНЕ ОЛ ЖҮН ҚЫРҚУ
ШАМАСЫНА КҮШТІ ӘСЕР ЕТЕДІ: ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫ НЕҒҰРЛЫМ ҰЗЫН БОЛСА, БАСҚА
ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ БӘРІ БІРДЕЙ БОЛҒАН КЕЗДЕ, ҚЫРҚЫЛАТЫН ЖҮННІҢ МӨЛШЕРІ СОҒҰРЛЫМ
КӨП БОЛАДЫ.
ЖҮН ТАЛШЫКТАРЫНЫҢ ҰЗЫНДЫҒЫ ОНЫҢ ЖІҢІШКЕЛІГІМЕН КӨБІНЕСЕ КЕРІ КАТЫНАСТА
БОЛАДЫ. НЕҒҰРЛЫМ ЖІҢІШКЕЛЕУ КЕЛЕТІН, БІР ТЕКТІ ЖҮН НЕҒҰРЛЫМ ЖУАНДАУ КЕЛЕТІН
ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫНАН КӨП ЖАҒДАЙДА ҚЫСКАЛАУ КЕЛЕДІ. АЛАЙДА МАЛ ТҰКЫМЫН
АСЫЛДАНДЫРУ ЖҮМЫСЫН ІСКЕРЛІКПЕН ЖҮРГІЗЕ БІЛУ АРҚЫЛЫ ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ
ҰЗЫНДЫҒЫ ОНЫҢ КАЖЕТТІ ЖІҢІШКЕЛІГІНЕ САЙ КЕЛЕТІН КОЙ ОТАРЛАРЫН КӨРУГЕ
БОЛАДЫ.
ЖҮН ТАЛШЫҒЫНЫҢ ЖІҢІШКЕЛІГІ — ЖҮННІҢ САПАСЫН АНЫҚТАЙТЫН, МАҢЫЗДЫ
ҚАСИЕТТЕРІНІҢ БІРІ. ОНЫ ҚЫЛШЫҚТЫҢ КӨЛДЕНЕҢ ҚИМАСЫНЫҢ ДИАМЕТРІН ӨЛШЕУ АРҚЫЛЫ
АНЫҚТАЙДЫ ДА, МИКРОНМЕН БЕЛГІЛЕЙДІ. ЖУЫЛҒАН 1 КГ БИЯЗЫ ЖҮННЕН
(ТАЛШЫҚГАРЫНЫҢ ОРТАША ДИАМЕТРІ 20— 25 МИКРОН) 3—4 М2, АЛ 1 КГ ҚЫЛШЫҚ ЖҮННЕН
(45—55 МИКРОН) БАР БОЛҒАНЫ 1 М2 ШАМАСЫНДА САПАСЫ ЖАКСЫ ЖЕҢІЛ МАТА ЖАСАП
ШЫҒАРУГА БОЛАДЫ.
ҚОЙДЫ БОНИТИРОВКАЛАУ, ЖҮНДІ КЛАСТАРҒА БОЛУ ЖӘНЕ СОРТТАУ КЕЗІНДЕ ОНЫҢ
ТАЛШЫҒЫНЫҢ ЖІНІШКЕЛІГІН КӨЗ МӨЛШЕРІМЕН АНЬҚТАЙДЫ, БІРАК ОЛ ҮШІН МОЛ
ТӘЖІРИБЕ КЕРЕК. БАҚЫЛАУ ҮШІН ЖІҢІШКЕЛІГІ АЛДЫН АЛА МИКРОСКОППЕН ДӘЛ
АНЫҚТАЛҒАН ЖҮН ҮЛГІЛЕРІН (ЭТАЛОНДАРДЫ) ПАЙДАЛАНАДЫ. ҚАЗІРГІ УАҚЫТТА БІЗДІҢ
ЕЛІМІЗДЕ БАРЛЫҚ БІР ТЕКТІ ЖҮННІҢ (БИЯЗЫ ЖЭНЕ БИЯЗЫЛАУ) ЖІҢІШКЕЛІГІН АНЫҚТАУ
ҮШІН ЖҮНДІ КЛАСТАРҒА БӨЛУДІҢ БІРЫҢҒАЙ СИСТЕМАСЫ (ЖҮЙЕСІ) ЖАСАЛҒАН. БҰЛ ЖҮЙЕ
БОЙЫНША БІР ТЕКТІ ЖҮННІҢ 13 НЕГІЗГІ КЛАСЫ БЕЛГІЛЕНГЕН, ОЛАРДЫ САПА ДЕП
АТАП, 80, 70, 64, 60, 58, 56, 50, 48, 46, 44, 40, 36 ЖӘНЕ 32 ЦИФРЛАРЫМЕН
БЕЛГІЛЕЙДІ. КӨРСЕТІЛГЕН ӘРБІР САПАҒА ЖҮННІҢ БЕЛГІЛІ БІР ЖІҢІШКЕЛІГІ САЙ
КЕЛЕДІ.
ЭРНСТ Л.К ЖЭНЕ СЕРГЕЕВ Н.И [5] МӘЛІМДЕУІНЕН, БҰЛ ТӘСІЛДІ КЕЛЕШЕКТЕ
ЖОЙЫЛЫП БАРА ЖАТҚАН ТҮҚЫМДАРДЫҢ ГЕНДІК ҚОРЫН ЖӘНЕ БАСҚА ДА ТҰҚЫМДАР- ДЫҢ
ЖЫЛДАМДАТЫЛҒАН СЕЛЕКЦИЯ БАРЫСЫНДА ЖОҒАЛТҚАН БАҒАЛЫ САПАЛАРЫН ҚАЙТА ҚАЛПЫНА
КЕЛТІРУДЕ ПАЙДАЛАНЫЛУЫ МҮМКІН.
БҰЛ ТӘСІЛДІ КОЛДАНУ БАРЫСЫНДА ТҮҚЫМАРАЛЫҚ ҚАНА ЕМЕС, ТҮР АРАЛЫҚ
ОТЫРҒЫЗУЛАРДАН ДА ҰРПАҚ АЛУҒА МҮМКІНДІК ТУДЫ. МЫСАЛЫ, ІРІ ҚАРА МАЛДАРДЫҢ
АРАСЫНДА ҰРЫҚТАРДЫ РЕЦИПРОКТЫ ОТЫРҒЫЗУ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТЫ ҰРПАК АЛЫНДЫ.
ЭРНСТ Л.К ЖӘНЕ СЕРГЕЕВ Н.И БҰЛ МӘСЕЛЕНІҢ ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ ЖАЙ-КҮЙІН
САРАПТАЙ КЕЛЕ, 70-ШІ ЖЫЛДАРЫ ЖОҒАРЫ ҚҮНДЫ СИЫРЛАРДАН ТРАНСПЛАНТАТ-
БҰЗАУЛАРДЫ АЛУМЕН АЙНАЛЫСАТЫН ФЕРМАЛАР ПАЙДА БОЛҒАН БІРКАТАР ЕЛДЕРДЕ,
(ҰЛЫБРИТАНИЯ, АҚШ, КАНАДА, ФРГ, АВСТРИЯ, ЖАҢА ЗЕЛАНДИЯ, ВЕНГРИЯ) ОСЫ
ӘДІСТІ ІС ЖҮЗІНДЕ НАКТЫ ҚОЛДАНА БАСТАҒАНЫН МӘЛІМДЕЙДІ.
ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЖОҒАРЫ ЖЕТІСТІККЕ 1983
ЖЫЛЫ ФРАНЦИЯ ЖЕТТІ. ОСЫ ЖЫЛДЫҢ ӨЗІНДЕ 3,3 МЫҢ ЭМБРИОН АУЫСТЫРЫЛЫП
ОТЫРҒЫЗЫЛҒАН. ОНЫҢ КӨПШІЛІГІ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ФЕРМАЛАР ЖАҒДАЙЫНДА
ЖҮРГІЗІЛІП, МЫҢНАН ЖОҒАРЫ ЭМБРИОНДАР МҰЗДАТЫЛЫП САҚТАУҒА ДАЙЫНДАЛҒАН. ОСЫ
КЕЗДЕ БҰЛ ЕЛДЕ ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРМЕН ҚАТАР ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕР ӨРІС АЛҒАН
ТОҒЫЗ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ЖҰМЫС ІСТЕЙ БАСТАДЫ. БІРҚАТАР
ЖЕТІЛДІРУЛЕРДІҢ АРҚАСЫНДА, ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ КОЛДАН
ҰРЫҚТАНДЫРУ ӘДІСІ СИЯКТЫ ҚАРАПАЙЫМ ЖӘНЕ КОЛАЙЛЫ ӘДІС БОЛА БАСТАДЫ.
БУГРОВ А.Д ЖЭНЕ НЕВИННЫЙ Н.А [10] ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ АҚШ
ЖӘНЕ КАНАДА ДА ІС ЖҮЗІНДЕ ҚАРКЫНДЫ ДАМИ БАСТАДЫ, ӨЙТКЕНІ БҰЛ ЕЛДЕРДЕ ЖЫЛЫНА
100 МЫҢНАН АСТАМ ЭМБРИОН АУЫСТЫРЫЛЫП ОТЫРҒЫЗЫЛАДЫ ДЕП ЖАЗАДЫ. 1986 ЖЫЛДЫҢ
ӨЗІНДЕ-АК МҮЙІЗДІ ІРІ КАРАЛАРДЫ ҚОЛДАН ҰРЫҚТАНДЫРУ ОРТАЛЫҚТАРЫНДА МЫҢНАН
АСА ТРАНСПЛАНТАТ БҰҚАЛАР АЛЫНҒАН.
ЗАВЕРТЯЕВ Б.П [11] МӘЛІМЕТІНДЕ ДАМЫҒАН ЕЛДЕРДІҢ ФЕРМЕРЛЕРІ ЭМБРИОНДАРДЫ
ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ӘДІСІНІҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫН ТҮСІНІП, ОНЫҢ БАҒАСЫ КЫМБАТ БОЛСА ДА
(2 МЫҢ АМЕРИКА ДОЛЛАРЫ) ӨЗДЕРІНІҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАРЫНА ЕНГІЗДІ.
АУКЦИОН-ДАРДЫҢ БІРІНДЕ ГОЛШТИНОФРИЗ ТҰҚЫМДЫ ТРАНСПЛАНТАТ БҰҚА 150 МЫҢ
ДОЛЛАРҒА БАҒАЛАНДЫ ДЕГЕН ХАБАР БАР.
ДОНДИТОВ У.Ж ЖӘНЕ БАСҚАЛАРЫ [12] ПІКІРІНШЕ ІРІ ҚАРА МАЛДАРДЫҢ
ЭМБРИОНДАРЫН АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗУМЕН АЙНАЛЫСҚАН ЕВРОПАДАҒЫ БІРІНШІ ЕЛ -
ДАНИЯ, БҰЛ ЕЛДЕ ЗИГОТАЛАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ІРІ ҚАРА МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ
АСЫЛДАНДЫРУ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ НЕГІЗГІ БӨЛІГІ БОЛЫП САНАЛАДЫ.
ҚАЗІРГІ УАҚЫТТА ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ БОЙЫНША 80-НЕН АСТАМ
КОММЕРЦИЯЛЫК МЕКЕМЕЛЕР ҚҰРЫЛҒАН. ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ
ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗГЕ ҚОЙЫЛҒАН БҰЛ ЕЛДЕ ЖЫЛ САЙЫН 100 МЫНДАЙ БҰЗАУЛАР
АЛЫНАДЫ. ОСЫ ТӘСІЛМЕН АЛЫНҒАН БҰЗАУДЫҢ АУКЦИОНДАҒЫ ҚҰНЫ 500-ДЕН 3000 АҚШ
ДОЛЛАРЫ ШАМАСЫНДА БОЛАДЫ ЖӘНЕ ДЕ, ФИРМАЛАРДЫҢ САТУДАН ТҮСЕТІН ТАБЫСЫ БАРЛЫҚ
ШЫҒЫНДАРДЫ ӨТЕЙДІ. МЫСАЛЫ, АТАЛҒАН ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУ НӘТИЖЕСІНДЕ ӘР
САУЫН СИЫРДЫҢ ЖЫЛДЫҚ СҮТ ӨНІМДІЛІГІ ОРТАША 6000 ЛИТРГЕ АРТТЫ. БҰЛ
СЕЛЕКЦИОНЕРЛЕРДІҢ ЖАЛПЫ МАЛДЫҢ ГЕНЕТИКАЛЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫН ЖОҒАРЫЛАТУДА
ТРАНСПЛАНТАЦИЯ ЭДІСІ АРҚЫЛЫ ГЕНЕТИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ҚҰНДЫ АНАЛЫҚ ДАРАЛАРЫНАН
МҮМКІНДІГІНШЕ КӨП ҰРПАК АЛЫП, ОЛАРДЫ ОДАН ӘРІ СЕЛЕКЦИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕ
ҚОЛДАНУДЫҢ НӘТИЖЕСІНДЕ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ.
ГЕРМАНИЯНЫҢ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ОРТАЛЫҒЫНДА СҮТТІ ІРІ ҚАРА
МАЛДАРДЫҢ СЕЛЕКЦИЯСЫН ЖАҢАРТЫЛҒАН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗІЛСЕ,
НӘТИЖЕСІНДЕ ДӘСТҮРЛІ СЕЛЕКЦИЯ ЖАҒДАЙЫНДА СҮТТІҢ МАЙЛЫЛЫҒЫ 10,8 КГ ДЫ
КҰРАСА, ТРАНСПЛАНТАЦИЯҒА ЖАРАМДЫ ТОРТ ЭМБРИОНДАРДЫ БІР РЕТ АЛҒАНДА ЖӘНЕ
РЕЦИПИЕНТТЕРДІҢ 70% БУАЗ БОЛСА, ГЕНЕТИКАЛЫҚ ПРОГРЕС НӘТИЖЕСІНДЕ СҮТ
ӨНІМДІЛІГІ 15,3 КГ ҒА ДЕЙІН АРТЫП, ОЛ 41% ЖОҒАРЫЛАҒАН. ГЕНЕТИКАЛЫҚ ІЛГЕРІ
ДАМУ ЭМБРИОНДАР ТРАНСПЛАНТАЦИЯСЫ НӘТИЖЕСІНДЕ, ӘР ДОНАРДАН 10 ЭМБРИОН
АЛЫНҒАН ЖАҒДАЙДА КҮТІЛЕДІ. БҰЛ ГЕНЕТИКАЛЫҚ ПРОГРЕСТІҢ АРҚАСЫНДА СҮТТІҢ
МАЙЛЫЛЫҒЫ 16,7 КГ-ҒА ЖЕТЕДІ НЕМЕСЕ 54,4% КҰРАЙДЫ.
СОҢҒЫ КЕЗДЕ ДӘСТҮРЛІ БИОТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ТӘСІЛДЕРМЕН БІРГЕ АСЫЛ ТҮҚЫМДЫ
МАЛДАРДЫ ЖЫЛДАМДАТА КӨБЕЙТУДІҢ ТИІМДІ ТӘСІЛІ РЕТІНДЕ ЭМБРИОНДАРДЫ
ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУДЫҢ ДА ПРАКТИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ЖОҒАРЫ. РЕСЕЙДЕ ЭМБРИОНДАРДЫ
ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ТӘСІЛІ АРКЫЛЫ ЖЫЛЫНА 5000 БҰЗАУ АЛАТЫН ОРТАЛЫҚТАРДЫҢ
АЙТАРЛЫҚТАЙ САНЫ ЖҰМЫС ІСТЕУДЕ.
ҚАЗАКСТАНДА БІРІНШІ БОЛЫП ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ БОЙЫНША
ТӘЖІРИБЕЛЕРДІ МУХАМЕДГАЛИЕВ Ф.М., ТОЙШИБЕКОВ М.М., АБИЛЬДИНОВ Р.Б [13] ЖӘНЕ
БАСҚАЛАРЫ ЖҮРГІЗДІ. ОЛАР 1964 ЖЫЛДЫҢ КҮЗІНДЕ КОЙЛАРДЫҢ ЭМБРИОНДАРЫН
АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫ- ЗУДЫҢ ХИРУРГИЯЛЫҚ ОПЕРАЦИЯ ТӘСІЛІН МЕҢГЕРУ ҮШІН АЛДЫН АЛА
ТӘЖІРИБЕ ЖАСАҒАН. ОСЫ МАҚСАТТА ҚАЗАҚЫ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДЫҢ 10 ЭМБРИОНЫ
ҚЫЛШЫҚ ЖҮНДІ ТҰҚЫМДЫ 10 САУЛЫККА АУЫСТЫРЫЛЫП ОТЫРҒЫЗЫЛҒАН, НӘТИЖЕСІНДЕ
ЕКЕУІ БУАЗ БОЛҒАН. ОЛАРДЫҢ БІРЕУІ ӘДЕТТЕГІДЕЙ КОЗЫ ТУСА, АЛ ЕКІНШІ САУЛЫК
БУАЗДЫҚТЫҢ ТӨРТІНШІ АЙЫНЫҢ СОҢЫНДА ТҮСІК ТАСТАҒАН. 1965 ЖЫЛЫ КҮЗДЕ 2-ДЕН 7
ЖАСҚА ДЕЙІНГІ ҚЫЛШЫҚ ЖҮНДІ 15 КОЙҒА КАЙТА ТӘЖІРИБЕ ЖҮРГІЗІЛГЕН. БЕС
АНАЛЫҚТАН АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗЫЛҒАН ЭМБРИОНДАРДАН ӨСІП ДАМЫҒАН БЕС ҚОЗЫ
ТУЫЛҒАН. ОСЫДАН СОҢ, БҰЛ ӘДІСТІ ІС ЖҮЗІНДЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ҚОЛДАНУ
МҮМКІНДІГІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒАЛЫМДАРЫН КЫЗЫҚТЫРА ТҮСТІ.
ОСЫҒАН БАЙЛАНЫСТЫ АКАДЕМИК Ф.М.МУХАМЕДГАЛИЕВТІҢ БАСШЫЛЫҒЫМЕН
РЕСПУБЛИКАНЫҢ ОҢГҮСТІК-ШЫҒЫС ЖӘНЕ ШЫҒЫС АЙМАКТАРЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ БИЯЗЫ ЖҮНДІ
ҚОЙЛАРДЫ АҒЫЛШЫН ТҰҚЫМДЫ ЛИНКОЛЬН, РОМНИ-МАРШ ЖӘНЕ БАРДЕР- ЛЕЙСТЕР
ҚОШҚАРЛАРЫМЕН ШАҒЫЛЫСТЫРУДА АЛЫНҒАН БУДАНДАР СЕЛЕКЦИЯСЫ НЕГІЗІНДЕ ЖАРТЫЛАЙ
БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДЫҢ КРОСБРЕДТІ ЖҮНДІ ЖАҢА ТҰҚЫМДЫҚ ТОПТАРЫН АЛУ ЖҰМЫСТАРЫ
ЖҮРГІЗІЛДІ. ЖҰМЫС БАРЫСЫНДА ҒАЛЫМДАР ӨНДІРУШІЛЕРДІҢ ЖЕТКІЛІКТІ БАСЫН САТЫП
АЛУ ҚИЫНДЫҒЫНА КЕЗ БОЛДЫ, БІРАК БҰЛ СУПЕРОВУЛЯЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ЭМБРИОНДАРДЫ
ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ЖОЛЫМЕН ШЕШІЛДІ.
ЭМБРИОНДАРДЫ АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗУ ӘДІСІН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ НЭТИЖЕСІНДЕ
ЖЕРГІЛІКТІ ЖАҒДАЙҒА КИЫН БЕЙІМДЕЛГЕН ЛИНКОЛЬН ТҰКЫМЫНАН КӨПТЕГЕН
ТРАНСПЛАНТАТ ӨНДІРУШІ-КОШКАРЛАР АЛЫНДЫ, ОЛАРДЫҢ БІРКАТАРЫН ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ
3000 БАСТЫ КРОСБРЕДТІ ҚОЙЛАРДЫҢ АНАЛЫҚ ТАБЫНЫ ҚҰРЫЛДЫ.
АЛ, 1981 ЖЫЛЫ И.М.ТОЙШИБЕКОВ [14] ЖӘНЕ БАСҚАЛАР ЭМБРИОНДАРДЫ
ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ӘДІСІН БАРЫНША КОЛДАНУ НЕГІЗІНДЕ, АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ІЛЕ
СОВХОЗЫНДА БИЯЗЫ ЖҮНДІ КРОССБРЕДТІ ҚОЙЛАРДЫҢ ЖАҢА ТҰҚЫМДЫҚ ТОБЫН ҚҰРУ
МӘСЕЛЕСІН АЛҒА ҚОЙДЫ. ОСЫ ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІ ТРАНСПЛАНТАЦИЯ ӘДІСІН
ҚОЛДАНУ, ӨСІРУДІҢ БАСҚА ӘДІСТЕРІМЕН САЛЫСТЫРҒАНДА ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА
АСЫЛДАНДЫРУ ПРОГРЕСІН 2-3 ЕСЕ ЖЫЛДАМДАТАТЫНЫН ДӘЛЕЛДЕДІ.
ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ БОЙЫНША СОЛТҮСТІК
ҚАЗАК МЕРИНОСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚЫ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРЫМЕН МАҢЫЗДЫ ЖҮМЫСТАР
КАЗНИТИО ҒАЛЫМДАРЫ КАСЫМОВ К.Т. [15], МАЛМАКОВ Н.И [16] ЖӘНЕ УТЕСИНОВ Ж
[17] ТАРАПТАРЫНАН ЖҮРГІЗІЛДІ. АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗУ ЖОЛЫМЕН АЛЫНҒАН ЖОҒАРЫ
БАҒАЛЫ МАЛДАР СЕЛЕКЦИЯЛЫҚ АСЫЛДАНДЫРУ ЖҰМЫСТАРЫНДА ҚОЛДАНЫЛДЫ.
ҚАЗАҚ ҚАРАКӨЛ ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫНДА КАРАКОЛ ҚОЙЛАРЫНЫҢ
ЭМБРИОНДАРЫН ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ТӘСІЛІ 1986 ЖЫЛЫ УКБАЕВ Х.И., АДЫРБЕКОВ И.,
АЛИБАЕВ Н., БЕКЕТАУОВ О [18], УКБАЕВ Х.И., АЛИБАЕВ Н., БЕКЕТАУОВ.,
ЕСИМБЕКОВ А [19], АЛИБАЕВ Н., БЕКЕТАУОВ О [20], БАСТАЛЫП, 1990-1995 ЖЫЛДАР
АРАЛЫҒЫНДА ОҢТҮСТІК ҚАЗАКСТАН ОБЛЫСЫ СОЗАҚ АУДАНЫНДА ШУ СОВХОЗЫНДА
СЕЛЕКЦИЯ ЖӘНЕ ЭМБРИОНДАРДЫ ТАРНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІН ҚОЛДАНА ОТЫРЫП
ЖАҢА ЕТТІ-МАЙЛЫ АТЫРАУ ҚОЙ ТҰҚЫМЫНЫҢ ШУ ПОПУЛЯЦИЯСЫН КҰРДЫ.
ЗАВЕРТЯЕВ Б.П [21], ГОРДОН А [22], МАДИСОН В.Л., НЕКРАСОВ А.А.,
САЛЬНИКОВ И.М [23], АМЕТИСЛАВСКИЙ С.Я., КРИВОХОРЧЕНКО А.С., РОТТ Н.Н [24]
ПІКІРЛЕРІНШЕ ХИРУРГИЯЛЫК ӘДІСТІҢ МӘНІ – ДОНОРДАН ЭМБРИОНДАРДЫ ЖУЫП АЛУ
МАҚСАТЫН-ДА ҚҰРСАҚ ҚУЫСЫН ЖАРУ. ОЛ ҮШІН ҚУЫСТЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРҒА ТӘН
ВЕТЕРИНАРЛЫҚ-ХИРУРГИЯЛЫҚ КЕШЕНДІК ШАРАЛАРДЫ САКТАУ КАЖЕТ. ЖАНУАРЛАРДЫ
БАЙЛАП, БЕКІТУ, НАРКОЗ, АУЫРСЫЗДАНДЫРУ, АСЕПТИКА ЖЭНЕ АНТИСЕПТИКАНЫ САҚТАУ,
ОПЕРАЦИЯДАН КЕЙІНГІ АСҚЫНУЛАРДЫҢ АЛДЫН-АЛУ ЖҰМЫСТАРЫН ЖҮРГІЗУ. МҰНДАЙ
ТАЛАПТАРДЫ РЕЦИПИЕНТТЕРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕГЕНДЕ ДЕ ОРЫНДАУ ҚАЖЕТ.
ХИРУРГИЯЛЫҚ ТӘСІЛДІҢ БІРҚАТАР АРТЫҚШЫЛЫҒЫ, ЭМБРИОНДАРДЫ БӨЛІП АЛУ ЖӘНЕ
ОЛАРДЫ РЕЦИПИЕНТТЕРГЕ АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗУ СИЯҚТЫ ЖАУАПТЫ ДА МАҢЫЗДЫ ЖҰМЫСТАР
МАМАННЫҢ ҚАДАҒАЛАУЫМЕН ОНЫҢ КӨЗ АЛДЫНДА ЖҮРГІЗІЛУІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. БІРАҚ,
БҰЛ ТӘСІЛДІҢ БІР КЕМШІЛІГІ ОПЕРАЦИЯНЫҢ САЛДАРЫНАН ДОНОРЛАРДЫ БІРНЕШЕ РЕТ
ПАЙДАЛАНУ МҮМКІНШІЛІГІНІҢ БОЛМАУЫ. СОНДАЙ-АҚ, ЭМБРИОНДАРДЫ ХИРУРГИЯЛЫҚ
ТӘСІЛМЕН БӨЛІП АЛУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ 14,4%-57% АРАЛЫҒЫНДА БОЛСА, АЛ ХИРУРГИЯЛЫК
ЕМЕС ӘДІСПЕН ОВУЛЯЦИЯ САНЫ 42-55% ШАМАСЫНДА БОЛАДЫ.
ДЕГЕНМЕН, ХИРУРГИЯЛЫҚ ТӘСІЛДЕ ЭМБРИОНДАРДЫҢ ӨМІРШЕҢДІЛІГІ ОРТА ЕСЕППЕН
65% ЖӘНЕ ОДАН ДА ЖОҒАРЫ БОЛСА, АЛ ХИРУРГИЯЛЫҚ ЕМЕС ӘДІСТЕ ОЛ 55%- ТӨМЕН.
КУРБАТОВ А.Д., КОРБАН Н.В., ПРОТАСОВ Б.И [25], ПУШКАРЬ Н.С., БЕЛОРУС А
[26] БОЙЫНША РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫНДА НЕГІЗІНЕН ІРІ ҚАРА ЭМБРИОНДАРЫН БӨЛІП АЛУ
МЕН АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗУДЫҢ ХИРУРГИЯЛЫҚ ЕМЕС ӘДІСІ ҚОЛДАНЫЛАДЫ. ЕГЕР
ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУДЫҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІНДЕ СҮТ ӨНІМДІЛІГІ ЖОҒАРЫ
ҚҰНДЫ СИЫРДАН ЖЫЛЫНА БІР ЕМЕС БІРНЕШЕ БҰЗАУ АЛУ МІНДЕТІ ҚОЙЫЛҒАН БОЛСА,
ҚАЗІР БҰЛ ӘДІС ШЕТТЕН НЕМЕСЕ БІР ЕЛДІҢ АЛЫС АЙМАҚТАРЫНАН ӘКЕЛІНГЕН
МАЛДАРДЫҢ АЗ ТОПТАРЫН ТЕЗ КӨБЕЙТУГЕ МҮМКІНДІК БЕРЕДІ, ӨЙТКЕНІ ОЛАР
ГЕНЕТИКАЛЫҚ ТАБИҒИ ЖОЛМЕН ТЕЗ КӨБЕЙЕ АЛМАЙДЫ. СОНЫМЕН КАТАР, ЕГЕР ТАБИҒАТЫ,
АУА-РАЙЫ БАСКА АЙМАҚТАН ӘКЕЛІНГЕН ЭМБРИОНДЫ ЖЕРГІЛІКТІ РЕЦИПИЕНТКЕ
АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗАТЫН БОЛСА, ОНДА ЖАҢА ЖАҒДАЙДА ТУЫЛҒАН БҰЗАУДЫҢ БЕЙІМДЕЛУІ
ӘКЕЛІНГЕН МАЛҒА КАРАҒАНДА ЖЕҢІЛ ЖҮРЕДІ.
СОҢҒЫ КЕЗДЕ ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТӨМЕНГІ
ТЕМПЕРАТУРАДА МҰЗДАТУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІН ҮЙЛЕСТІРУ АРҚЫЛЫ ГЕНЕТИКАЛЫҚ ТҮРҒЫДАН
АСА КҰНДЫ МАЛ ТҰҚЫМДАРЫН САҚТАП ҚАЛУҒА ЖӘНЕ ЖОЙЫЛУҒА ТАЯУ АСЫЛ ТҮҚЫМДЫ
ДАРАҚТАРДЫҢ БАСЫН ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУГЕ БОЛАТЫНДЫҒЫ ҒЫЛЫМИ, ӘРІ ПРАКТИКАЛЫҚ
ТҰРҒЫДАН ДӘЛЕЛДЕНГЕН.
САЛЫКБАЕВ П., ТОЙШИБЕКОВ Е.М ЖӘНЕ БАСҚАЛАРЫ [27] ӨЗ ТӘЖІРИБЕЛЕРІНДЕ
ҚАЗІРГІ УАҚЫТТА ЭМБРИОНДАРДЫ КРИОКОНСЕРВАЦИЯЛАУДЫҢ ЖАҢА БАҒЫТЫ ВИТРИФИКАЦИЯ
(ШАПШАҢ АЗ УАКЫТ ІШІНДЕ МҮЗДАТУ) ТӘСІЛІН ҚОЛДАНҒАНДА ЭМБРИОНДАРДЫҢ 47,3%
ЖАРАМДЫ БОЛЫП, РЕЦИПИЕНТТЕРГЕ АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗҒАНДА 21,8 % ЭМБРИОН
ДАМУЫНЫҢ АҚЫРҒЫ САТЫСЫНА ДЕЙІН ЖЕТКЕН.
БИОТЕХНОЛОГИЯНЫҢ, ӘСІРЕСЕ ОНЫҢ НЕГІЗГІ ТАРМАҒЫ ЖАСУШАЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕНДІК
ИНЖЕНЕРИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ ТАНДА КАРҚЫНДЫ ДАМУЫ СЕЛЕКЕЦИЯНЫҢ МҮМКІНДІГІ МЕН
БОЛАШАҒЫН ТҮПКІЛІКТІ ӨЗГЕРТТІ.
ОСЫ ОРАЙДА РОССИЯНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ АКАДЕМИЯСЫНЫҢ АКАДЕМИГІ
Л.Н.ЭРНСТ ЖӘНЕ КОРРЕСПОНДЕНТ МҮШЕСІ А.Н.БОГАТЫРЕВ [28] БИОТЕХНОЛОГИЯНЫҢ
ҚАЗІРГІ ТАНДАҒЫ МҮМКІНДІГІН ТАЛДАЙ КЕЛЕ БЫЛАЙ ДЕДІ: БИОТЕХНОЛОГИЯНЫҢ
СЕЛЕКЦИЯҒА БІРІНШІ ЖӘНЕ АЙТАРЛЫҚТАЙ ТИГІЗЕР ҮЛЕСІ ЭМБРИОНДАРДЫ
ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ӘДІСТЕМЕСІН ЖЕДЕЛ ТҮРДЕ СЕЛЕКЦИЯДА ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ
ПОПУЛЯЦИЯДАҒЫ ҰРҒАШЫ ДАРАҚТАРДЫҢ ОНДАҒЫ ГЕНОТИПТЕРГЕ ГЕНЕТИКАЛЫҚ ӘСЕРІ
КҮШЕЙТІЛДІ. АЛ, ЖАСУШАЛЫҚ ИНЖЕНЕРИЯ ТӘСІЛІ АРҚЫЛЫ ШЫН МӘНІНДЕ МАЛДАРҒА
ГЕНЕТИКАЛЫҚ КЛОН ЖАСАУҒА БОЛАТЫНДЫҒЫН ШЫНДЫҚҚА АЙНАЛДЫРДЫ. ҚОРЫТА
АЙТКАНДА, БИОТЕХНОЛОГИЯ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ АСА КҰНДЫ МАЛ ТҰҚЫМЫН ЖЕДЕЛДЕТІП
КӨБЕЙТУГЕ ЖӘНЕ ЭМБРИОБАНК ЖАСАУ АРҚЫЛЫ ГЕНДІК ҚОРДЫ САҚТАП ҚАЛУҒА ТИІМДІ
БОЛУМЕН ҚАТАР, ЭМБРИОНДАРДЫ БӨЛУ ЖӘНЕ ГЕНДІК ИНЖЕНЕРИЯ ТӘСІЛДЕРІ АРКЫЛЫ
ТҰҚЫМ ҚУАЛАУШЫЛЫҚ ҚАСИЕТІ БОЙЫНША БІРДЕЙ МАЛ ТОБЫН ҚҰРУҒА МҮМКІНДІК БЕРЕДІ.
1.2 ГОРМОНАЛЬДЫҚ ДӘРМЕКТЕР КӨМЕГІМЕН СУПЕРОВУЛЯЦИЯНЫ ИНДУКЦИЯЛАУ
ЖҰМЫСТАРЫНА ШОЛУ
Ауыл шаруашылығы малдарын эмбриондарды трансплантациялау тәсілі арқылы
көбейтуде ғалымдардыц назарын аударған басты мәселелердің бірі
–суперовуляцияны гормоналдық жолмен қоздыру (индукциялау) болды.
ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНДА БАРЫНША ҚАЖЕТТІ КЕЗЕҢ
ДОНОРЛАРДА СУПЕРОВУЛЯЦИЯНЫ ТУДЫРУ БОЛЫП ТАБЫЛАТЫНДЫҚТАН, АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
МАЛДАРЫН ӨСІРУДЕ ОНЫ ЕНГІЗБЕСЕ, БҰЛ ӘДІСТІҢ МӘНІ БОЛМАЙДЫ.
СУПЕРОВУЛЯЦИЯНЫ ҚОЗДЫРУДЫҢ ГОРМОНАЛДЫҚ ӘДІСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІН
М.М.ЗАВАДОВСКИЙ [29] ҚАЛАҒАН.
ГЕНЕТИКАЛЫК ТҰРҒЫДАН КҰНДЫ БОЛЫП КЕЛЕТІН ДОНОР САУЛЫҚТАРДЫҢ
РЕПРОДУКЦИЯЛЫҚ МҮМКІНШІЛІГІН БАРЫНША ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ҮШІН СУПЕРОВУЛЯ-
ЦИЯНЫ ГОНАДОТРОПТЫ ГОРМОНДАРДЫН КӨМЕГІМЕН КҮШЕЙТУ КАЖЕТ ЕКЕНДІГІН ЕСКЕРЕ
ОТЫРЫП, АЛҒАШ РЕТ Ы.Е.САЗИДА 1943 ЖЫЛЫ СИЫРЛАРДА КӨПТІК ОВУЛЯЦИЯНЫ
БОЛДЫРУ МАҚСАТЫНДА БУАЗ БИЕ КАН САРЫ СУЫН (ББС) ҚОЛДАНДЫ (ПРОКОФЬЕВ М.И
БОЙЫНША [30]). ГОНАДОТРОПИННІҢ ББС ЭСТРАДИОЛМЕН, ХОРИОНДЫҚ ГОНАДОТРОПИНМЕН
ЖӘНЕ ПРОСТОГЛАНДИНДЕРДІ ВИТАМИНДЕРМЕН БІРГЕ ҚОЛДАНҒАН ПОЛИОВУЛЯЦИЯНЫ ТУДЫРУ
БІР ҮЛГІДЕ ӨТПЕЙТІНІ БАЙҚАЛДЫ. ОЛ ШЕТ ЕЛДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ҒАЛЫМДАРДЫҢ
ЖҰМЫСТАРЫНДА ӨТЕ ЖАҚСЫ СИПАТТАЛҒАН.
АНГАНОВ Е.Е., АМАГЫРОВА Т.О., МУРУЕВ А.Е [31] ТӘЖІРИБЕЛЕРІНДЕ СИЫРЛАРДА
ОВУЛЯЦИЯНЫ ЖЫЛДАМДАТУ ЖӘНЕ ҰРЫҚТАНДЫРУДЫ ЖОҒАРЫЛАТУ МАҚСАТЫНДА
ПРОСТАГЛАНДИННІҢ АНАЛОҒЫ ЭСТРОФАНДЫ ЖӘНЕ РИЛИЗИНГ - ГОРМОННЫҢ АНАЛОГЫ
СУРФАГОНДЫ, СОНЫМЕН ҚАТАР СУДА ЕРІГІШ КЕШЕНДІ ВИТАМИН НИТАМИН,
НУКЛЕИНДЕРДІ ИММУНО ЫҚПАЛДАУШЫ ПОЛИРИБОНАТТЫ ПАЙДАЛАНҒАН. НӘТИЖЕСІНДЕ
ТӘЖІРИБЕДЕГІ МАЛДАРДЫҢ 81,8% КҮЙГЕ КЕЛІП, ОНЫҢ 88,8% ҰРЫҚТАНҒАН.
ОСЫ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ КОРЫТЫНДЫЛАРЫ БОЙЫНША АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ МАЛДАРЫНЫҢ
АНАЛЫҚТАРЫНДА ПОЛИОВУЛЯЦИЯ ДЕҢГЕЙІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАРДЫҢ БІРІ
ЕНГІЗІЛГЕН ГОРМОНАЛДЫҚ ПРЕПАРАТТАРДЫҢ МӨЛШЕРІ ЕКЕНІ ДӘЛЕЛДЕНГЕН. ДЕГЕНМЕН,
ББС ӨТЕ КӨП МӨЛШЕРІН ҚОЛДАНУ ОВУЛЯЦИЯ САНЫН АЗДАП ҚАНА АРТТЫРАДЫ.
СЕРГЕЕВ Н.И [32] ӨЗ ТӘЖІРИБЕЛЕРІНДЕ ДОНОР СИЫРЛАРДА ПОЛИОВУЛЯЦИЯ
КҮШЕЙТУДІҢ ЕКІ ТӘСІЛІН ҚОЛДАНҒАН. БІРІНШІ ТӘСІЛ ЖЫНЫСТЫҚ ЦИКЛДІҢ 10 ШЫ КҮНІ
БҰЛШЫҚ ЕТКЕ 1800 ИЕ ББС ЖӘНЕ 12-ШІ КҮНІ 45 МГ ПРОСТОГЛАНДИНДІ ЕНГІЗУ.
ЕКІНШІ ТӘСІЛДЕ ФОЛЛИКУЛА ЖАНДАНДЫРУШЫ ГОРМОН (ФЖГ), ЛЮТЕЙНДЕУШІ ГОРМОНДАРЫН
(ЛГ) 5:1 КАТЫНАСТА БІРНЕШЕ РЕТ САЛУ НЕГІЗДЕЛГЕН. ЖЫНЫСТЫҚ ЦИКЛДІҢ 10-ШЫ
КҮНІНЕН БАСТАП, ӘРБІР КЕЛЕСІ КҮНДЕ ТИІСІНШЕ 5,5; 4,4; 3,3; 2,2 МГ
МӨЛШЕРІНДЕ КҮНІНЕ ЕКІ РЕТ САЛЫНАДЫ. ПРОСТОГЛАНДИНДІ ЖЫНЫСТЫҚ ЦИКЛДІҢ 12-ШІ
КҮНІНДЕ 45 МГ МӨЛШЕРДЕ ЕНГІЗІЛУ ҰСЫНҒАН.
ДАМИНОВ Б., САРТАЕВ Ш., ТОЙШИБЕКОВ М.М. [33] ДОНОРЛАРДЫ ӨНДЕУ ҮШІН
САРЫСУ ГОНАДОТРОПИНІН ПАЙДАЛАНҒАН. ПРЕПАРАТТЫҢ МӨЛШЕРІ 1 БАСҚА 1600- 1800
ИЕ КҰРАҒАН, АЛ БАСҚА ТОПҚА 250-300 ИЕ МӨЛШЕРДЕ ГРАФФОЛОН ҚОЛДАНҒАН. САРЫСУ
ГОНАДОТРОПИНІ АНАЛЫҚ ДОНОРЛАРДЫҢ КӨПТІК ОВУЛЯЦИЯСЫН 56-93% БЕЛСЕНДІРГЕН,
БҰЛ КЕЗДЕ БІР ДОНОРДАН 5,48 ДАНА ҚАЛЫПТЫ ЭМБРИОН АЛЫНҒАН. ГРАФОЛЛОН
САУЛЫҚТАРДА ПОЛИОВУЛЯЦИЯ ДӘРЕЖЕСІН ЖОҒАРЫЛАТА ОТЫРЫП, БІР ДОНОРДАН 6,14-
7,33 ЭМБРИОН АЛУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТЕДІ.
ДЖАНАБЕКОВ К [34] КАЗАҚТЫҢ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ТҰҚЫМЫНЫҢ СУПЕРОВУЛЯ- ЦИЯСЫН 1000-
1200 МЕ МӨЛШЕРДЕ ББС ЕНГІЗУ АРҚЫЛЫ КЕЛТІРГЕН. ОЛ 61 ДОНОРДАН 600 ОВУЛЯЦИЯ
НЕМЕСЕ 1 ДОНОРҒА ШАКҚАНДА БІР ҰЯДАН 0-ДЕН 31-ГЕ ДЕЙІН НЕМЕСЕ ОРТА ЕСЕППЕН
9,8 ОВУЛЯЦИЯ АЛҒАН.
Ж.УТЕСИНОВ [35] ҚАЗАҚТЫҢ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ТҰҚЫМЫНЫҢ САУЛЫҚТАРЫН 1000 МЕ
МӨЛШЕРДЕ ББС ГОНОДОТРОПИНІМЕН ӨҢДЕГЕНДЕ ӘР ДОНОР ОРТА ЕСЕППЕН 6,7, АЛ
ҚҰРАМЫНДА МИКРОЭЛЕМЕНТТЕР ЖӘНЕ ВИТАМИНДЕР БОЛҒАНДА 7,6 ОВУЛЯЦИЯНЫ ҚҰРАҒАН.
АЛИБАЕВ Н., БЕКЕТАУОВ 0.,АДИЛБЕКОВ Н [36] ГОРМОНАЛДЫҚ ДӘРМЕКТЕРДІ
ПАЙДАЛАНУДЫҢ НӘТИЖЕСІ ОЛАРДЫҢ ЕНГІЗУ УАҚЫТЫНА ДА БАЙЛАНЫСТЫ БОЛАТЫНДЫҒЫ
ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕР БАР. МӘСЕЛЕН СИЫРЛАРДА ОВУЛЯЦИЯ САНЫНЫҢ АРТУЫ ОЛАРДЫ
ЖЫНЫСТЫҚ ҚОЗУ БАЙҚАЛАР АЛДЫНДА 4-7 КҮН АЛДЫН, АЛ КОЙЛАРДЫ 4-5 ТӘУЛІК БҰРЫН
ГОНАДОТРОПИНМЕН ӨНДЕГЕНДЕ БАЙҚАЛАДЫ ДЕЙДІ.
АЛ, К.ДЖАНАБЕКОВ [34] ҚАЗАҚЫ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ТҰҚЫМДЫ САУЛЫҚТАРҒА ЖЫНЫСТЫҚ
ЦИКЛДІҢ 13-14 ТӘУЛІГІНДЕ ББС ПАЙДАЛАНЫП, ЕКІ АНАЛЫҚ БЕЗДЕН 6 ОВУЛЯЦИЯҒА
ДЕЙІН АЛҒАН.
Ф.М.МУХАМЕДГАЛИЕВ, М.М.ТОЙШИБЕКОВ, Р.Б.АБИЛЬДИНОВ ЖӘНЕ БАСҚАЛАР [13] ББС
ПРЕПАРАТЫН ҚОЛДАНҒАНДА, ҮШ ДОНОР САУЛЫҚТАН ӘР ТҮРЛІ ДАМУ САТЫСЫНДА БОЛҒАН
19 ЭМБРИОН АЛҒАН.
Б. ДАМИНОВ, Ш. САРТАЕВ ЖӘНЕ М.М. ТОЙШИБЕКОВ [33] ЖҮРГІЗГЕН ЗЕРТТЕУЛЕР
ЭСТРАЛДЫ ЦИКЛДІҢ 10-12 -ТӘУЛІГІНДЕ ББС 1200-1450 МЕ МӨЛШЕРДЕ ЕНГІЗУ
ҚОЙЛАРДАН САЛЫСТЫРМАЛЫ ТҮРДЕ КӨП МӨЛШЕРДЕ ОВУЛЯЦИЯ АЛУ ҮШІН КОЛАЙЛЫ ЖАҒДАЙ
ЕКЕНІН КӨРСЕТЕДІ.
Б.А.БУРАЛХИЕВ [37] ДОНОР МЕГЕЖІНДЕРДІ ГОРМОНАЛДЫК ӨНДЕУДІҢ КЕЛЕСІ
ҮЛГІСІН ҰСЫНАДЫ: ЖЫНЫСТЫҚ ЦИКЛДІҢ 13-ШІ КҮНІ ПРОСТАГЛАНДИНГ ПРЕПАРАТЫН ЖӘНЕ
14-ШІ КҮНІ 1000-12000 ИЕ МӨЛШЕРІНДЕ ГББС, АЛ 72-80 САҒАТТАН КЕЙІН 750-1000
ИЕ АДАМНЫҢ ХОРИОНДЫҚ ГОНАДОТРОПИНІН (АХГ) ЕНГІЗЕДІ ДЕ, АХГ- ДАН СОҢ 40-42
САҒАТТА ҰРЫҚТАНДЫРАДЫ. АВТОР, ОСЫ ТӘСІЛДІ ҚОЛДАНУДА ДОНОР МЕГЕЖІНДЕРДЕ
ЭМБРИОНДАР 22,9%, АЛ ЗИГОТА 25% ЖОҒАРЫЛАЙДЫ ДЕП ПАЙЫМДАЙДЫ.
БІРҚАТАР ЗЕТТЕУЛЕР ББС МӨЛШЕРІН ДОНОРДЫҢ ТІРІЛЕЙ САЛМАҒЫНА БАЙЛА- НЫСТЫ
АНЫҚТАУҒА БАҒЫТТАЛҒАН. МЫСАЛЫ, АМАРБАЕВ ПІКІРІНШЕ, ГОРМОНАЛДЫҚ САРЫСУДЫҢ
ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ОРТАША ОТАРЛЫҚ МӨЛШЕРІ ЕТТІ МАЙЛЫ ҚОЙЛАР ҮШІН - 1300 МЕ, АЛ
КАРАКӨЛ КОЙЛАРЫ ҮШІН 1200 МЕ ҚҰРАЙДЫ. ПРЕПАРАТТЫҢ МӨЛШЕРІН САУЛЫҚТЫҢ
ТІРІЛЕЙ САЛМАҒЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЕСЕПТЕГЕНДЕ КГ ТІРІ САЛМАҚКА ТИІСІНШЕ 23-26
ЖӘНЕ 22-25 М.Е. СӘЙКЕС ДЕП ЕСЕПТЕЛЕДІ. АВТОРДЫҢ ОЙЫНША БҰЛ МӨЛШЕРЛЕР
БАРЫНША ҚАЖЕТТІ НӘТИЖЕ БЕРЕДІ.
КАЗІРГІ УАҚЫТТА ПОЛИОВУЛЯЦИЯНЫ КЕЛТІРУГЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДІСТЕР
БИОЛОГИЯЛЫҚ ҒЫЛЫМНЫҢ ТАЛАПТАРЫНА САЙ ЕМЕС. БҰЛ МӘСЕЛЕНІ ШЕШУ ҮШІН, ОТАНДЫҚ
ГОРМОНАЛДЫК ПРЕПАРАТТАРДЫ ПАЙДАЛАНУМЕН СУПЕРОВУЛЯЦИЯНЫ КЕЛТІРЕТІН ЖАҢА
ӘДІСТІ ЖАСАУ НЕМЕСЕ БҰРЫНҒЫ БЕЛГІЛІ ӘДІСТЕРДІ ЖЕТІЛДІРУ ҚАЖЕТ.
ОСЫ ОРАЙДА ОҢТҮСТІК-БАТЫС МАЛ ЖӘНЕ ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ
ИНСТИТУТЫ РМК ҚАРАКӨЛ ҚОЙЛАРЫНЫҢ ЭМБРИОНДАРЫН ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ
ЗЕРТХАНАСЫНДА Н.АЛИБАЕВ О.БЕКЕТАУОВ Н. АДИЛБЕКОВТЕРМЕН [38], БЕКЕТАУОВ О.,
АЛИБАЕВ Н.Н., АДИЛБЕКОВ Н [39] ДАРАЛЫҚ ГОРМОНАЛДЫҚ ДЕҢГЕЙДІ АНЫҚТАЙ
ОТЫРЫП, ОЛАРДЫҢ ЭМБРИОНДАРЫН ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУДА ҚАРАКӨЛ ҚОЙЛАРЫНЫҢ ЖОҒАРЫ
ОВУЛЯЦИЯСЫНЫҢ ГОРМОНАЛДЫҚ ИНДУКЦИЯСЫНЫҢ ТИІМДІ ҮЛГІСІ ЖАСАЛДЫ. ОЛ
БІРҚАЛЫПТЫ СУПЕРОВУЛЯЦИЯ ЖАСАУҒА ЖӘНЕ ӨМІРШЕҢДІЛІГІ ҚАЛЫПТЫ ЭМБРИОНДАРДЫ
КӨПТЕП АИЫҒУҒА МҮМКІНДІК БЕРЕДІ. ОЛАР ДОНОР САУЛЫҚТАРДЫҢ ЖӘНЕ ДАЙЫНДАЛҒАН
ПРЕПАРАТТЫҢ ГОРМОНАЛДЫҚ ДЕҢГЕЙІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ҮШ ТОПҚА БІРІКТІРДІ: I ТОПҚА
ФЖГЛГ АРА-ҚАТЫНАСЫ 1:1; II ТОПҚА- 2:1 ЖӘНЕ III ТОПҚА- 3:1. БІРІНШІ ТОПТАҒЫ
ДОНОРЛАРҒА (1:1) ЖЫНЫС ЦИКЛІНІҢ 10 ЖӘНЕ 11 КҮНДЕРІ ФЖГ МЕН ЛГ НЫҢ АРА-
ҚАТЫНАСЫ 3:1, АЛ 12 КҮНІ-2:1 ББС ПРЕПАРАТЫН ЕККЕН. ЕКІНШІ ТОПТАҒЫ
ДОНОРЛАРҒА (2:1) ЖЫНЫС ЦИКЛІНІҢ 10-КҮНІ ГОРМОНДАР АРАҚАТЫНАСЫ 3:1, АЛ 11-
ШІ КҮНІ 2:1 ЖӘНЕ 12-КҮНІ 1:1 ПРЕПАРАТЫН ЕНДІРІП, ҮШІНШІ ТОПТАҒЫ ДОНОРЛАРҒА
ТИІСІНШЕ (3:1) КҮЙІТІ КЕЛГЕННЕН КЕЙІНГІ 10 КҮНІ 3:1, АЛ 11 ЖӘНЕ 12 КҮНДЕРІ
ГОРМОНДАРДЫҢ АРАҚАТЫНАСЫ 1:1 ББС КОЛДАНҒАН. БАРЛЫК ДОНОР САУЛЫҚТАРҒА ЖЫНЫС
ЦИКЛІНІҢ 13 КҮНІ ФЖГ МЕН ЛГ АРА ҚАТЫНАСЫ 1:1 ПРЕПАРАТЫН ӘР ТІРІЛЕЙ
САЛМАҒЫНА 12 МЕКГ МӨЛШЕРІНДЕ ҚАЙТА ЕНГІЗІЛДІ. СОНЫМЕН ҚАЗІРГІ КОЛДАНЫП
ЖҮРГЕН ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНА БІР КҮНДІК СУПЕРОВУЛЯЦИЯНЫ
ИНДУКЦИЯЛАУДЫҢ ОРНЫНА ББС ПРЕПАРАТЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ДОНОР ҚАНЫНДАҒЫ ФЖГ МЕН ЛГ
НЫҢ ӘР ТҮРЛІ АРАҚАТЫНАСЫН ЕСЕПКЕ АЛА ОТЫРЫП ҮЙЛЕСТІРІП САЛУДЫҢ 4 КҮНДІК
СХЕМАСЫН ҰСЫНДЫ. БҰЛ БИОТЕХНОЛОГИЯНЫҢ ЖАҢА ӘДІСТЕРІ, АСЫЛ ТҰҚЫМДЫ ҚОЙ
ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ОДАН ӘРІ ДАМУЫНА ӨТЕ ТИІМДІ ӘСЕРІН ТИГІЗЕДІ.
ЖОҒАРЫДА КӨРСЕТІЛГЕН ТӘСІЛДЕРДІҢ ӘРБІРІ ОТАНДЫҚ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАЛДАРЫ
ТҮҚЫМДАРЫНЫҢ ГЕНДІК КОРЫН САКТАУ ОНЫ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ ЖӘНЕ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ
ЖҰМЫСТАРЫНДА АСА ҚАЖЕТТІ. ДЕГЕНМЕН, КАЗІРГІ УАҚЫТТА ЭМБРИОНДАРДЫ АУЫСТЫРЫП
ОТЫРҒЫЗУ ЖЭНЕ КРИОКОНСЕРВАЦИЯЛАУ БАРЫНША ЖЕТІЛДІРІЛГЕН ЖӘНЕ ТИІМДІ ӘДІСТЕР
БОЛЫП САНАЛАДЫ.
ОСЫҒАН БАЙЛАНСТЫ, ЖОҒАРЫДА АЙТЫЛҒАН ӘДЕБИ ШОЛУДАҒЫ МӘЛІМЕТ АУЫЛ
ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАЛДАРЫНЫҢ ГЕНДІК ҚОРЫН САҚТАУ МАҢЫЗДЫ МӘСЕЛЕ ЕКЕНДІГІН
МОЙЫНДАУГА МӘЖБҮР ЕТЕДІ, ӨЙТКЕНІ БІР СУБПОПУЛЯЦИЯ ІШІНДЕ БІР ГЕНОТИПТІҢ
ЖОҒАЛЫП КЕТУІНІҢ ӨЗІ БҮКІЛ ПОПУЛЯЦИЯНЫҢ ҒЕНДІК ҚОРЫНА ОРНЫ ТОЛМАЙТЫН ШЫҒЫН
ӘКЕЛЕДІ. СОНДЫҚТАН ДА, ГЕНДІК КОР ПОПУЛЯЦИЯСЫ САНЫНЫҢ ТҮРАҚТАНДЫРУЫН
КӨТЕРМЕЛЕУ ҮШІН КОЛДА БАРДЫ САҚТАУ ЖӘНЕ ЖОҒАЛЫП БАРА ЖАТҚАН ФЕНОТИПТЕРДІ
ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ ҚАЖЕТ .
БҮЛ МӘСЕЛЕНІ ШЕШУДІҢ ЖӘНЕ СЕЛЕКЦИЯЛЫК ДӘСТҮРЛІ ӘДІСТЕРДІҢ КӨМЕГІМЕН ШЕШУ
МҮМКІН ЕМЕС, СЕБЕБІ ОНЫ ІСКЕ АСЫРУ ҮШІН ҰЗАҚ УАҚЫТ КАЖЕТ.
ПРЕПАРАТПЕН ӨҢДЕЛГЕН ҰРҒАШЫ МАЛДАРДЫ ҚОЛДАН ҰРЫҚТАНДЫРУ, ОЛАРДА БІРДЕН
БІРНЕШЕ ҰРЫҚТЫҢ ДАМУЫНА ӘКЕП СОҚТЫРАДЫ [41,42]. АЛ, СИЫРЛАР МЕН ҚОЙЛАРДЫҢ
ЖЫНЫС ЖОЛДАРЫ БІР, ЕКІ, СИРЕК ЖАҒДАЙДА ҮШ ҰРЫҚТЫҢ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТКЕНМЕН, БУАЗДЫҚТЫҢ ТАБИҒИ ЖАЛҒАСУЫНДА АРТЫҚ ҰРЫҚТАР СОРЫЛЫП, ЖОЙЫЛЫП
КЕТЕДІ. СОНДЫҚТАН ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУДА ПАЙДА БОЛҒАН ҰРЫҚТАНҒАН
САПАЛЫҚ ЖАСУШАЛАР ДОНОРДЫҢ ЖЫНЫСТЫК ЖОЛДАРЫНАН ЖУЫЛЫП АЛЫНЫП, ДОНОРДЫҢ
ЖЫНЫСТЫҚ ЦИКЛІНІҢ САТЫСЫНА ҮЙЛЕСТІРІЛГЕН РЕЦИПИЕНТТІҢ ЖЫНЫС ЖОЛДАРЫНА
АУЫСТЫРЫЛАДЫ. ОСЫЛАЙ ЖАНУАРЛАР ПОПУЛЯЦИЯСЫНДА АСА ҚҰНДЫ ГЕНЕТИКАЛЫК
БЕЛГІЛЕРІ БАР ДОНОРДЫҢ САНЫ КӨБЕЙЕДІ.
СОНЫМЕН ҚОРЫТА АЙТҚАНДА, МАЛДАРДЫ ГОРМОНАЛДЫ ПРЕПАРАТТАРМЕН ӨНДЕГЕНДЕ
ОЛАРДЫҢ ЖЫНЫС МҮШЕЛЕРІ ҮЛКЕН ӨЗГЕРІСКЕ ҰШЫРАЙТЫНДЫҒЫН ЖОҒАРЫДАҒЫ
КЕЛТІРІЛГЕН ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЖҮМЫСТАРЫНАН БАЙҚАУҒА БОЛАДЫ. СОНДЫҚТАН АУЫЛ
ШАРУАШЫЛЫҚ МАЛДАРДА ГОРМОНАЛДЫ ПРЕПАРАТТАР АРҚЫЛЫ СУПЕРОВУЛЯЦИЯ ЖАСАУ
ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ТӘСІЛІНІҢ НЕГІЗГІ БӨЛІГІ БОЛАТЫНДЫҒЫН ЕСКЕРЕ
ОТЫРЫП, ОҒАН ЕРЕКШЕ МӘН БЕРУ КЕРЕК.
1.3 СЕЛЕКЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТАРДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН БУДАНДАСТЫРУ ӘДІСТЕРІНЕ ШОЛУ
ЖАҢА МАЛ ТҰҚЫМЫН ӘКЕЛІП НАҚТЫ АЙМАККА ЖЕРСІНДІРУ АДАМНЫҢ БЕЛСЕНДІ ТҮРДЕ
БАСКАРУЫМЕН ЖҮРГІЗІЛУІ ТИІС. МАЛ МАМАНЫ ӨЗГЕ ЖЕРДЕН АЛЫП КЕЛГЕН ТҰҚЫМНЫҢ
БИОЛОГИЯЛЫҚ, ӨНІМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН БІЛУ НЕГІЗІНДЕ, ОЛАРДЫҢ ЖАС, ЖЫНЫС,
ЕРЕКУШЕЛІКТЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ҚАЖЕТТІ ТІРШІЛІК ЖАҒДАЙЛАРЫН МҮМКІНШІЛІГІНШЕ
ЖАСАУЫ ҚАЖЕТ. СОНЫМЕН ҚАТАР АЛЫП КЕЛГЕН МАЛДЫҢ ІШІНДЕ, ОЛАРДЫҢ ЖАҢА ЖЕР
ЖАҒДАЙЫНА, АУА РАЙЫНА БЕЙІМДЕЛУ КАБІЛЕТІНЕ АСА КӨҢІЛ БӨЛЕ ОТЫРЫП, СҰРЫПТАУ
МЕН ЖҰП ТАНДАУ ЖҰМЫСТАРЫН МҰҚИЯТ ЖҮРГІЗУ КЕРЕК. СӨЙТІП СЕЛЕКЦИОНЕР ӘР
МАЛДЫҢ ФЕНОТИПТІК ЖЕРСІНУІН ГЕНОТИПТІК ЖЕРСІНУГЕ АЙНАЛДЫРАДЫ. ҚОРЫТЫП
АЙТСАҚ, ЖЕРСІНДІРУ БІР МАҚСАТКА - ЖАҢА ТІРШІЛІК ЕТУ ЖАҒДАЙЫНА БЕЙІМДЕЛУГЕ
БАҒЫТТАЛҒАН ЕКІ ЖАҚТЫ ҚҰБЫЛЫС. БІР ЖАҒЫНАН МАЛ ОРГАНИЗМІ ӨЗІНІҢ ДЕНЕ
БІТІМІНЕ, ҚЫЗМЕТІНЕ ЖАҢА ЖЕРГЕ БЕЙІМДЕЛУ ӨЗГЕРІСТЕРІН ТУҒЫССА, ЕКІНШІ
ЖАҒЫНАН АДАМ МАЛДЫҢ ТЕЗ БЕЙІМДЕЛІП ӨНІМДІЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН САҚТАУЫНА ЖӘНЕ
БҰЛ ҚАСИЕТТЕРІНІҢ НӘСІЛДІК ТҰРҒЫСЫМЕН БЕКІТІЛУІНЕ ЖАҒДАЙ ЖАСАЙДЫ [43].
ЖЕРСІНДІРУ ЖҰМЫСЫ НӘТИЖЕЛІ БОЛУ ҮШІН ҒЫЛЫМ МЕН ТЭЖІРИБЕДЕ ҚАЛЫПТАСКАН
МЫНА ЖАҒДАЙЛАРДЫ БАСШЫЛЫКҚА АЛА ОТЫРЫП ЖҮРГІЗУ КЕРЕК:
- ЖАС МАЛДЫҢ ЖАҢА ЖАҒДАЙҒА БЕЙІМДЕЛУІ САҚА МАЛҒА ҚАРАҒАНДА ЖЕҢІЛ
ОТЕДІ
- ОҢТҮСТІК МАЛЫНЫҢ СОЛТҮСТІК АЙМАҚТЫҢ ЖАҒДАЙЛАРЫНА БЕЙІМДЕЛУІ, СОЛТҮСТІК
МАЛЫНЫҢ ОҢТҮСТІК ЖАҒДАЙЛАРЫНА БЕЙІМДЕЛУІНЕ КАРАҒАНДА КӨП ЖЕҢІЛ ӨТЕДІ.
- МАЛДЫ ЖЕРСІНДІРУГЕ ӘКЕЛУДЕН БҰРЫН ОНЫҢ ӨСКЕН МЕКЕНІ МЕН ЖАҢА ТІРШІЛІК
ОРТАСЫНЫҢ АУА-РАЙЫ, ЖЕР ЖАҒДАЙЫН ЖАН-ЖАКТЫ САЛЫСТЫРМАЛЫ ЗЕРТТЕУ
НӘТИЖЕСІНДЕ, ОЛАРДЫ ЖЫЛДЫҢ ҚАЙ МЕЗГІЛІНДЕ АЛЫП КЕЛУДІ АЛДЫН АЛА ШЕШУ
- АЛЫП КЕЛІНГЕН МАЛҒА МҮМКІНДІГІНШЕ ЖАКСЫ ЖАҒДАЙ ЖАСАУ.
АМАРБАЕВ А.-Ш.М [40] ТҰЖЫРЫМЫ БОЙЫНША СҰРЫПТАУ МЕН ЖҰПТАУ ЖҰМЫСТАРЫН
ҰРПАҚТАН ҰРПАҚҚА ҮЗБЕЙ ЖҮРГІЗУ ӘР ТҮРЛІ МАЛДАРЫДЫҢ ЖАҢА ОРТАҒА БЕЙІМДЕЛУІ
ӘР ТҮРЛІ БОЛАДЫ. МАЛДЫҢ ЖАҢА ОРТАҒА БЕЙІМДЕЛУІН, ОНЫҢ ӨСІП-ӨНУІ, ӨНІМДІЛІГІ
АЗ МЕКЕНІНДЕГІ КОРСЕТКІШ ДЕҢГЕЙІНЕ ЖЕТСЕ, ОНДА БҰЛ ТҰКЫМ ЖАҢА ТІРШІЛІК ЕТУ
ЖАҒДАЙЫНА ЖАҚСЫ ЖЕРСІНІП, БЕЙІМДЕЛГЕН БОЛЫП ЕСЕПТЕЛІНЕДІ. ЕГЕР ӘКЕЛІНГЕН
МАЛ БҰЛ ЖЕРДІ ЖЕРСІНБЕСЕ, БІРНЕШЕ ҮРПАКТАН КЕЙІН ӨЛІП-ЖІТІП БІТЕДІ,
ЖАРТЫМДЫ ӨНІМ БЕРМЕЙДІ.
МАЛ ТҰҚЫМЫН АСЫЛДАНДЫРУ ЖҰМЫСЫНДА, ӘСІРЕСЕ СҰРЫПТАУ МЕН ЖҰП ТАНДАУДА,
МАЛДЫҢ ДЕНЕ БІТІМІНЕ ҮЛКЕН МӘН БЕРЕДІ. СЕБЕБІ МАЛДЫҢ ДЕНЕ БІТІМІ МЕН ӨНІМ
БАҒЫТЫ, ҚАЖЫРЛЫЛЫҒЫ, ӨМІРШЕҢДІГІ, БЕЛГІЛІ ЖЕР ЖАҒДАЙЫНА БЕЙІМДІЛІГІ, АУА
РАЙЫНЫҢ, БАҒЫП-КҮТУДІҢ ЖАҒЫМСЫЗ ЖАҒДАЙЛАРЫНА ТӨЗІМДІЛІГІ, ДЕНСАУЛЫҒЫНЫҢ
МЫҚТЫЛЫҒЫ АРАСЫНДА ТЫҒЫЗ БАЙЛАНЫС БАР.
МАЛДЫҢ ДЕНЕ БІТІМІ КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ МЫНАЛАР ЖАТАДЫ:
- ОРГАНИЗМНІҢ БІРЛІГІ;
- ӘР ТҮРЛІ ДЕН МҮШЕЛЕРІНІҢ ФОРМАСЫ МЕН КӨЛЕМІНІҢ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІНІҢ
ОРГАНИЗМІНІҢ БІРЛІГІНЕ СӘЙКЕС ДАМУЫ;
- НАҚТЫЛЫ СЫРТҚЫ ОРТА ЖАҒДАЙЛАРЫНА БЕЙІМДІЛІГІ МЕН ОРТА ӨЗГЕРІСІНЕ
БЕЙІМДЕЛУ КАБІЛЕТІ;
- НӘСІЛІНЕ ТӘУЕЛДІЛІГІ;
- СЫРТҚЫ ОРТА ЖАҒДАЙЫНА ЖАЛПЫ БАҒЫНЫШТЫЛЫҒЫ;
- БЕЛГІЛІ БІР ӨНІМ БЕРУГЕ БЕЙІМДІЛІГІ;
- ЖҰҚПАЛЫ АУРУҒА ШАЛДЫҒУҒА БЕЙІМДІЛІГІНЕ КАРСЫ ТҮРУҒА ТӨЗІМДІЛІГІ.
ӘР МАЛ ТҰҚЫМЫНЫҢ ӨНІМІНЕ САЙ ДЕНЕ БІТІМІ БОЛАДЫ, ОЛ СОЛ ЖЕРГІЛІКТІ ӨСКЕН
ОРТАСЫНА ЛАЙЫҚТЫ ОРТАСЫНА ЛАЙЫҚТЫ БОЛАДЫ.
КЕЗ КЕЛГЕН ОРГАНИЗМНІҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ БОЛАДЫ. МАЛДЫҢ ӨЗІНЕ ТӘН,
БАСҚАЛАРДАН АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ БАР ДЕНЕ БІТІМІ БОЛАТЫНЫ ДАУСЫЗ. БІРАҚ МАЛ
АРАСЫНДА ДЕНЕ БІТІМІ ЖАҒЫНАН ӨЗАРА ҰКСАСТЫК БАР ЕКЕНІ ДЕ АКИҚАТ НӘРСЕ. ЕКІ
МАЛДЫҢ ӨНІМ БАҒЫТЫ, ТІРШІЛІК ОРТАСЫ ҰҚСАС БОЛҒАН САЙЫН, ОЛАРДЫҢ ДЕНЕ
БІТІМІНІҢ ДЕ ҰҚСАСТЫҒЫ АРТА БЕРЕДІ, ЯҒНИ ОЛАРДЫ ДЕНЕ БІТІМІ ЖАҒЫНАН БІР
ТОПҚА БІРІКТІРУГЕ БОЛАДЫ. СОНЫМЕН БІРГЕ ДЕНЕ БІТІМІНІҢ ӘР ТҮРЛІ БОЛАТЫНЫ ДА
ШЫНДЫК. МӘСЕЛЕ СОЛ ДЕНЕ БІТІМІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН, ТҮРЛЕРІН АЖЫРАТА БІЛУДЕ.
ЗООТЕХНИЯЛЫҚ ТӘЖІРИБЕДЕ ДЕНЕ БІТІМІН ЖІКТЕУ МАЛДЫҢ ДЕНЕ БІТІМІН ЖӘЙ КӨЗБЕН
ҚАРАҒАНДА АНЫК КӨРІНЕТІН ОНЫҢ ТҮР ТҰЛҒАСЫ МЕН КЕЙБІР МОРФИЗИООГИЯЛЫК
КАСИЕТТЕРІ, ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ АРКЫЛЫ АЖЫРАТУҒА НЕГІЗДЕЛГЕНН. ОСЫ ӘДІС БОЙЫНША
МАЛДЫҢ ДЕНЕ БІТІМІ КАЗІРГІ КЕЗДЕ БЕС ТҮРГЕ БӨЛІНЕДІ [44]. СӨЛЕКЕТ, НӘЗІК,
ТЫҒЫЗ,БОРПАС, МЫКТЫ.
- СӨЛЕКЕТ - ДЕНЕ БІТІМГЕ ЖАТАТЫН МАЛДЫҢ СҮЙЕГІ ІРІ, БАСЫ ҮЛКЕН, ТЕРІСІ
ҚАПЫҢ, ТҮГІ ЖУАН, БҰЛШЫҚ ЕТТЕРІ ТОЛЫМДЫ БОЛАДЫ. МҰНДАЙ МАЛДЫҢ ТҮР-ТҰЛҒАСЫ
СӨЛЕКЕТТЕНІП, КӨЗГЕ ӨРЕСЕЛЕУ КӨРІНЕДІ. БІРАҚ МАЛ СЫРТҚЫ ОРТАНЫҢ ҚОЛАЙСЫЗ
ЖАҒДАЙЫНА ТОЗІМДІ, АУРУҒА КОП ШАЛДЫҚПАЙДЫ.
- НӘЗІК - ДЕНЕ БІТІМДІЛЕРДІҢ ТЕРІСІ ЖҮҚА, ЕТСІЗ, АШЫҚ, СҮЙЕГІ ЖІҢІШКЕЛЕУ,
КӨЗГЕ ТОЛЫМСЫЗДАУ КӨРІНГЕНІМЕН, АС ҚОРЫТУ АҒЗАЛАРЫ БІРШАМА ЖАҚСЫ ЖЕТІЛГЕН,
ЗАТ АЛМАСУЫ ЖЕДЕЛ, НЕРВ ЖҮЙЕСІ ТЕЗ ТОЗҒЫШ. МҮНДАЙ МАЛДАР ЖАКСЫ БАҒЫП КҮТУДІ
КЕРЕК ЕТЕДІ.
- ТЫҒЫЗ- ДЕНЕ БІТІМІ МАЛДЫҢ СҮЙЕГІ МЫҚТЫ, БҮЛШЫҚ ЕТТЕРІ ЖАҚСЫ ЖЕТІЛГЕН,
ТЕРІСІ ТЫҒЫЗ КЕЛЕДІ. ҚАН АЙНАЛУ, ТЫНЫС АЛУ, АС КОРЫТУ АҒЗАЛАРЫ ЖАКСЫ
ЖЕТІЛГЕН, ЖҮЙКЕЛЕРІ МЫҚТЫ. БҰЛ МАЛ ІРІ ТӨЗІМДІ ӘРІ ӨНІМДІ КЕЛЕДІ, СОНДЫҚТАН
ОНЫ ӨСІРУГЕ ҚОЛАЙЛЫ ДА ПАЙДАЛЫ.
- БОРПАС - ДЕНЕ БІТІМІ МАЛДЫҢ ДЕНЕСІ ЖАЛПАК, АС КОРЫТУ ЖҮЙЕСІ ЖАКСЫ
ЖЕТІЛГЕН, ЗАТ АЛМАСУ ПРОЦЕСІ БАЯУ ЖҮРЕДІ. МІНЕЗІ ЖУАС, СЕМІРУГЕ БЕЙІМ. ЕТ
ӨНДІРЕТІН ШАРУАШЫЛЫҚТА ПАЙДАЛЫ, ӨТЕ ҚОЛАЙЛЫ.
- МЫҚТЫ - ДЕНЕ БІТІМДІ МАЛДЫҢ СҮЙЕГІ БЕРІК, БАРЛЫҚ МҮШЕЛЕРІ БІР-БІРІНЕ
СӘЙКЕС, ЖАКСЫ ЖЕТІЛГЕН, ТЕРІСІ ТЫҒЫЗ, БІРАК АСА ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Эмбриондарды трансплантациялау әдістерінің казіргі кездегі қолданылу
денгейі және келешегі
Қой тұкымдары ішіндегі елтірі өнімін беретін негізгі тұқым - каракөл
койлары. ең бастысы бұл кой тұкымы шөл-шөлейт аймакка жаксы бейімделген
және жалпы биологиялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Қаракөл қойының түсі,
реңі және басқа да елтірілік белгілері бойынша генетикалық құрылымы өте
күрделі. Мұндай өте бай гендік қоры бар басқа қой тұқымы кездеспейді.
БҰРЫНҒЫ КЕҢЕС ОДАҒЫ ҚҰРАМЫНА КІРЕТІН ОРТА АЗИЯ РЕСПУБЛИКАЛАРЫНДА ҚАРАКӨЛ
ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨТЕ ҚАТТЫ ДАМЫҒАН БОЛАТЫН. ОМБАЕВ А.М., АКТУОВ Б
МӘЛІМЕТТЕРІ [1] БОЙЫНША ТОҚЫРАУ КЕЗІНЕН КЕЙІНГІ 2004-2005 ЖЫЛДАРЫ ДА
ҚАЗАҚСТАНДА ҚАРАКӨЛ ҚОЙЛАР САНЫ 2,45 МЛН., ОНЫҢ ІШІНДЕ 193,4 МЫҢ БАС АСЫЛ
ТҰҚЫМДЫ БОЛСА, ЮСУПОВ С.Ю ЖӘНЕ БАСҚАЛАРЫ [2] МӘЛІМЕТТЕРІНШЕ ӨЗБЕКСТАНДА 5
МЛН., ДЖАЛОЛОВ Х.Д., САФАРОВ М ДЕРЕКТЕРІНДЕ [3] ТӘЖІКСТАНДА 206 МЫҢ ЕДІ.
БҰЛ МӘЛІМЕТТЕРГЕ СҮЙЕНСЕК, СОЛ КЕЗДІҢ ӨЗІНДЕ ЕЛІМІЗДЕГІ КАРАКӨЛ ҚОЙ САНЫ
2,5 ЕСЕГЕ АЗАЙҒАН ЕДІ. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ ОНЫҢ САНЫ МҮЛДЕ ТӨМЕНДЕП КЕТТІ.
СОНЫМЕН ҚАТАР, КЕЛЕШЕКТЕ АТҚАРЫЛАТЫН СҰРЫПТАУ ЖҰМЫСТАРЫНА ӨТЕ КАЖЕТТІ
ГЕНЕТИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДЫ ЖОҒАЛТЫП АЛУГА МҮМКІН ЕКЕНДІГІН БАЙҚАУҒА БОЛАДЫ.
ОСЫНДАЙ ҚАУІПТЕРДІ ЕСКЕРЕ КЕЛЕ АЛИБАЕВ Н.Н., БЕКЕТАУОВ О [4] БҰЛ ҚОЙ
ТҰҚЫМЫНЫҢ ГЕНЕТИКАЛЫК ҚҰРЫЛЫМЫН САҚТАУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ӨСІМТАЛДЫҒЫН АРТТЫРУ
БҮГІНГІ ТАҢДА ӨТЕ КҮРДЕЛІ, ӘРІ КЕЛЕЛІ МӘСЕЛЕ ЕКЕНДІГІ ЖӨНІНДЕ СӨЗ ҚОЗҒАЙДЫ.
ӘРИНЕ МҰНДАЙ ЖАГДАЙДА МАЛДЫ ӨЗ ТӨЛІНЕН КӨБЕЙТУДІҢ МҮМКІНДІГІ АЗ, ӘРІ ҰЗАҚ
УАҚЫТТЫ ҚАЖЕТ ЕТЕДІ.
МАЛ ТҰҚЫМЫН АСЫЛДАНДЫРУ АДАМ ТІЛЕГІНЕ САЙ ЖАҚСАРТУ, ОНЫҢ ӨНІМДІЛІГІН
ЕСЕЛЕП АРТТЫРУ - ҒЫЛЫМ МЕН ОЗАТ ТӘЖІРИБЕНІҢ ТАБЫСТАРЫНА СҮЙЕНЕДІ. МАЛДЫҢ
ҚАЙ ТҮРІ БОЛМАСЫН БІРҚАЛЫПТА ТҰРМАЙДЫ; ОЛ АЗЫҚТАНДЫРУ, БАҒЫП-КҮТУ ЖӘНЕ
АСЫЛДАНДЫРУ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ДӘРЕЖЕСІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ҚАШАНДА ӨЗГЕРІП
ОТЫРАДЫ. ОСЫҒАН СӘЙКЕС ОНЫҢ ТҮРЛІ ҚАСИЕТІ МЕН ӨНІМІ ДЕ НЕШЕ АЛУАН КҰБЫЛАДЫ.
МАЛ ТҰҚЫМЫН ЖАҚСАРТУ, ОНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ МАҢЫЗЫ БАР ҚАСИЕТТЕРІН ІЛГЕРІ
ДАМЫТУ - АДАМ ҚОЛЫНДА АСЫЛДАНДЫРУ ЖҰМЫСЫ ДҰРЫС ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН
ШАРУАШЫЛЫҚТАРДА МАЛДЫҢ ӨНІМДІЛІГІ ЕШҚАНДА ТӨМЕНДЕМЕЙДІ, КАЙТА ЖЫЛ САЙЫН
АРТУДА БОЛАДЫ.
МАЛДЫ ТИІСТІ ДӘРЕЖЕДЕ ІРІКТЕП СҰРЫПТАУ ҮШІН ОЛ СЫННАН ӨТЕДІ, ӘРБІР БАС
МАЛ ЕСЕПКЕ АЛЫНАДЫ, ОНЫҢ ТҮРЛІ КАСИЕТТЕРІ ЗЕРТТЕЛЕДІ. МАЛ ТҰҚЫМЫН
АСЫЛДАНДЫРУ ЖҰМЫСЫ ӨТЕ АУЫР ЖӘНЕ ҰЗАҚ ЖҰМЫС, КЕЙДЕ ОНЫҢ НӘТИЖЕСІ БІРДЕН
КӨЗГЕ ТҮСЕ ҚОЙМАЙДЫ.
МАЛДЫ ЖІК-ЖІККЕ БӨЛІП, СҰРЫПТАУ, ОНЫҢ ӘРБІРЕУІНЕ ТАҢБА САЛУ НЕМЕСЕ
ҚҰЛАҒЫНА СЫРҒА ТАҒУ, ТАҒЫ СОЛ СИЯҚТЫ ОНЫҢ ТҰҚЫМЫН АСЫЛДАНДЫРУМЕН БАЙЛАНЫСТЫ
ЖҰМЫСТАРДЫҢ БІРКАТАРЫ МАЛ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ КЕЙБІР БАСШЫЛАРҒА ЕШБІР МӘНІ
ЖОҚ, ТЕК БІР ӘУРЕШІЛІК БОЛЫП КӨРІНЕДІ. МҰНДАЙ ЖАҒДАЙ КЕЙДЕ ӨЗ ЖҰМЫСЫН ТОЛЫҚ
МЕҢГЕРМЕГЕН, ОҒАН ТЕРЕҢ МӘН БЕРМЕГЕН МАЛ ӨСІРУШІЛЕР АРАСЫНДА ДА КЕЗДЕСЕДІ.
ТҰҚЫМ МАЛЫ ШАРУАШЫЛЫҚҚА НЕГІЗГІ ӨНДІРІС ҚҮРАЛЫ. СОНДЫҚТАН МАЛ ӨНІМІН
МОЛАЙТУ КАЖЕТТІ ТАЛАБЫНА САЙ ИНТЕНСИВТІ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
АЛҒЫ ШАРТТАРЫНЫҢ БІРІ-ЖОҒАРҒЫ ӨНІМДІ МАЛ ТҰҚЫМЫН ӨСІРУ. ОЛ ҮШІН
ШАРУАШЫЛЫҚҚА СЕЛЕНКЦИЯ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ КАЖЕТТІ ЖӘНЕ ТИІМДІ МАЛ ТҰКЫМЫН
ТАНДАП АЛУДАН БАСТАЛАДЫ, МҰНЫҢ ӨЗІ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ТАБЫСТЫ ЖҮРГІЗУДІҢ АЛҒЫ
ШАРТЫ БОЛЫП САНАЛАДЫ.
МАЛ ТҰҚЫМЫНА СІҢГЕН АДАМ ЕҢБЕГІНІҢ САНДЫҚ ЖӘНЕ САПАЛЫҚ СИПАТЫНА ҚАРАЙ,
ОЛАРДЫ ҮШ ТОПҚА БӨЛЕДІ;
- АБОРИГЕНДІК НЕМЕСЕ БАЙЫРҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ТҰҚЫМДАР,
- ЗАВОДТЫҚ НЕМЕСЕ МӘДЕНИ ТҰҚЫМДАР
- ӨТПЕЛІ ТҰҚЫМДАР
АБОРИГЕНДІК ТҰҚЫМДАР НЕГІЗІНЕН ТАБИҒИ СҰРЫПТАУДЫҢ ӘСЕРІНЕН ҚАЛЫПТАСҚАН.
ОЛАРДЫҢ ӨНІМДІК КАСИЕТТЕРІНІҢ ДАМУЫНА АДАМ АЗ АРАЛАСКАН. АБОРИГЕНДІК ТҰҚЫМ
МАЛЫ ЖАН-ЖАҚТЫ ӨНІМ БЕРГЕНМЕН, ОЛАРДЫҢ ЕШҚАЙСЫСЫ ЖАҚСЫ ЖЕТІЛМЕГЕН. ЖАЛПЫ
АЛҒАНДА ОЛАРҒА ТӘН ҚАСИЕТТЕР; ҰҚСАСТЫҚ, КЕШ ЖЕТІЛУ, ТӨЗІМДІЛІК, ДЕНЕ БІТІМ
МЫҚТЫЛЫГЫ, ЖЕРГІЛІКТРІ ЖАҒДАЙҒА БЕЙІМДІЛІГІ. АБОРИГЕННДІК МАЛ ТҮҚЫМДАРЫНА
ҚАЗАКЫ ЖЫЛҚЫ, ҚАЗАКЫ КОЙ, ҚАЗАҚЫ СИЫР ТҰҚЫМДАРЫ ЖАТАДЫ.
БАЙЫРҒЫ МАЛ ТҰҚЫМДАРЫНЫҢ ӨНІМІ АЗ ЕКЕН ДЕП МҮЛДЕМ ЖОЙЫП ЖІБЕРУГЕ
БОЛМАЙДЫ. ОЛАР ЖАҢА МАЛ ТҰҚЫМДАРЫН ШЫҒАРУҒА ТАПТЫРМАЙТЫН КҮНДЫ ГЕНОФОНД
БОЛЫП ЕСЕПТЕЛІНЕДІ.
ЗАВОДТЫҚ МАЛ ТҰҚЫМДАРЫНА КӨП ЖЫЛ БОЙЫНА ЖҮРГІЗІЛЕТІН СҰРЫПТАУ, ЖҰП ТАНДАУ
ЖӘНЕ БЕЛГІЛІ БІР ЖАҒДАЙДА БАҒЫП КҮТУ, АЗЫҚТАНДЫРУ СИЯҚТЫ ЖҮМЫСТАР НЕГІЗІНДЕ
ҚАЛЫПТАСҚАН ТҰҚЫМДАР ЖАТАДЫ. БҰЛ ТОПҚА ЖАТАТЫН МАЛ ТҰҚЫМДАРЫНЫҢ ӨНІМ
КӨРСЕТКІШТЕРІ ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ОСЫ ӨНІМ БАҒЫТЫНА МАМАНДЫРЫЛҒАН. АБОРИҒЕНДІК
ТҰҚЫМДАРМЕН САЛЫСТЫРҒАНДА ОЛАРДЫҢ ӨНІМДІЛІКТЕРІНІҢ ӨЗГЕРГІШТІК ДӘРЕЖЕСІ
ЖОҒАРЫ. ЗАВОДТЫҚ ТҰҚЫМ МАЛЫ НӘСІЛДІК ҚАСИЕТТЕРІНЕ ТӘН ӨНІМ БЕРУ ҮШІН,
ӨЗДЕРІ ҚАЛЫПТАСҚАН ЖАҒДАЙДЫҢ БОЛУЫН ҚАЖЕТ ЕТЕДІ. ТАБИҒИ СЫРТҚЫ ОРТАНЫҢ
ҚОЛАЙСЫЗ ЖАҒДАЙЛАРЫНА ТӨЗІМСІЗ, АУРУҒА ТЕЗ ЬШАЛДЫҚҚЫШ БОЛАДЫ. ЗАВОДТЫҚ
ТҰҚЫМДАРҒА - БЕЛГІЛІ БІР ӨНІМ БЕРУГЕ МАМАНДЫРЫЛҒАН ҚАЗІРГІ ТҮҚЫМДАР ЕНЕДІ.
МЫСАЛЫ: ҚАЗАҚТЫҢ АКСАРБАС СИЫРЫ, АЛАТАУ СИЫРЫ, КОСТАНАЙ КОШІМ ЖЫЛКЫЛАРЫ,
ОҢТҮСТІК, СОЛТҮСТІК МЕРИНОС ҚОЙЛАРЫ.
ӨТПЕЛІ ТҰҚЫМДАРДЫҢ КАЛЫПТАСУЫНА АДАМНЫҢ ҚАТЫНАСУЫ ТҰРҒЫСЫНАН ҚАРАҒАНДА ОЛ
ЗАВОДТЫК ТҰҚЫМДАР МЕН АБОРИГЕНДІК ТҰКЫМДАР АРАСЫНДА ОРЫН АЛАДЫ. БҰЛ ТОПКА
ЖАТАТЫН ТҰКЫМДАРДЫҢ ЭВОЛЮҢИЯСЫНА БАҒЫП-ҚАҒУ, АЗЫҚГАНДЫРУ, ОЛАРҒА ҚОҒЛАЙЛЫ
ЖАҒДАЙ ТУҒЫЗЫП, ТҰҚЫМЫН ЖАҚСАРТУ ЖҰМЫСТАРЫ ТЕК СОҢҒЫ КЕЗДЕ ҒАНА ҚОЛҒА
АЛЫНЫП, ҚАЛЫПТАСЫП КЕЛЕ ЖАТЫР. ӨТПЕЛІ ТҰҚЫМДАРҒА ТӘН ЕРЕКШЕЛІК - КҰРЫЛЫМ
БӨЛІКТЕРІНІҢ ӘР ТЕНКТІЛІГІ. ҚҰРЫЛЫМДАРМЕН ИНТЕНСИВТІ СЕЛЕКЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
ЖҮРГІЗІП, ӨНІМДЕРІ ЕЛЕУЛІ ДӘРЕЖЕ МОЛАЯ, ӨТПЕЛІ ТҰҚЫМНАН ЗАВОДТЫҚ ТҰҚЫМ
ҚАТАРЫНА ӨТКІЗУ ӘБДЕН ЫҚТИМАЛ. МЫСАЛЫ, АДАЙ ЖЫЛҚЫСЫ, КАЛМАҚ СИЫРЫ, УАК
ЖҮНДІ КАЗАҚЫ ҚОЙЛАР КАЗІР ЗАВОДТЫҚ ТҰКЫМДАР КАТАРЫНА ЕНЕ БАСТАДЫ.
АРНАЙЫ БАҒЫТТАҒЫ МАЛ ТҰКЫМДАРЫНА БЕЛГІЛІ БІР ӨНІМДІЛІГІ БАСҚА ӨНІМДЕРІНЕ
ҚАРАҒАНДА ӨТЕ ЖАҚСЫ ЖЕТІЛГЕН ТҰҚЫМДАР ЖАТАДЫ. ТІРКЕС ӨНІМДІ ТҰКЫМДАРҒА ЕКІ
НЕМЕСЕ ОДАН ДА КӨП ӨНІМДІЛІКТЕРІ ҚАКТАР ЖАҚСЫ ДАМЫҒАНДАРЫ ЖАТАДЫ. МЫСАЛЫ,
МҮЙІЗДІ ІРІ КАРАНЫҢ СҮТІ, ЕТІ, ЕТТІ-СҮТТІ, СҮТТІ-МАЙЛЫ ТҰҚЫМДАРЫ БАР. ҚОЙДА
ЖҮНДІ, ЖҮНДІ-ЕТТІ, ЕТТІ-ЖҮНДІ, ЕТТІ-МАЙЛЫ ТҰҚЫМДАРЫ БАР. БҰЛАРДЫҢ
АЛҒАШҚЫЛАРЫ АРНАЙЫ БІР ӨНІМГЕ БАҒЫТТАЛҒАН БОЛСА, СОҢҒЫЛАРЫ КОС ӨНІМГЕ
БАҒЫТТАПҒАН [4,5,6]
ЭРНСТ Л.Н., СЕРГЕЕВТІҢ Н.И [5] МӘЛІМДЕУІНШЕ ЭМБРНОНДАРДЫ
ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫК МАЛДАРЫНЫҢ АСЫЛ ТҰҚЫМДЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ
ӨНІМДІЛІК САПАСЫН ЖОҒАРЫЛАТАТЫН, БОЛАШАҒЫ ЗОР ӘДІСТЕРДІҢ БІР БОЛЫП
САНАЛАДЫ. БИОТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ТӘСІЛДЕР МАЛДАРДЫҢ ГЕНЕТИКАЛЫК ТҰҚЫМДАРЫН
КӨБЕЙТУДІ АЙТАРЛЫҚТАЙ ТЕЗДЕТУГЕ МҮМКІНДІК ТУҒЫЗАДЫ. БҰЛ ТӘСІЛГЕ ҚЫЗЫҒУ-
ШЫЛЫК КӨПТЕГЕН ҒАЛЫМДАР МЕН ІЗДЕНУШІЛЕРДЕ ТУЫНДАДЫ ЖӘНЕ ОЛ ӨЗІНІҢ
ӨЗЕКТІЛІГІН ӘЛІ КҮНГЕ ДЕЙІН ЖОЙМАЙ ОТЫР.
БІРІНШІ БОЛЫП ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУДЫ, 1890 ЖЫЛЫ АҒЫЛШЫН ҒАЛЫМЫ
Е.ХИП ЖҮРГІЗДІ. ОЛ ДОНОР КОЯННАН ЗИГОТАНЫ АЛЫП, БАСҚА ТҮҚЫМДЫ РЕЦИПИЕНТ
КОЯНҒА АУЫСТЫРЫП САЛДЫ. АЛ, 1891 ЖЫЛЫ ОРЫС ҒАЛЫМЫ М.ОНОНОВ ЖӘНЕ 1897 ЖЫЛЫ
ҚАЗАНДЫҚ ДӘРІГЕР-ГИНЕКОЛОГ В. ГРУЗДЕВ ТӘЖІРИБЕ ЖҮЗІНДЕ ҰРҒАШЫ ҚОЯНДАРДЫҢ
ЭМБРИОНДАРЫН ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАДЫ (ШИПИЛОВ В.С. МӘЛІМЕТІ БОЙЫНША [6]).
АРАДА БІРАЗ УАҚЫТ ӨТКЕН СОҢ, АЛҒАШ РЕТ 1931 ЖЫЛЫ ХАРТМАН ӨЛГЕН СИЫРДЫҢ
ЖҮМЫРТҚА ЖОЛЫНАН ӨМІРШЕҢ ЭМБРИОНДАР АЛДЫ.
СОНДАЙ-АҚ, 1949 ЖЫЛЫ ТЕХАСТА (АҚШ) ЗИГОТАЛАРДЫ АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫ- ЗУДЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ БОЙЫНША АЛҒАШҚЫ ГЫЛЫМИ КОНФЕРЕНҢИЯ ӨТІП, ОНДА ІРІ ҚАРА МАЛДЫҢ
ЖӘНЕ КОЙЛАРДЫҢ ЭМБРИОНДАРЫН ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ЖАЙЫНДА ТӘЖІРИБЕ
ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ ЖАРИЯЛАНДЫ.
АЛ, КЕҢЕСТЕР ОДАҒЫНДА ҮЙ ЖАНУАРЛАРЫНЫҢ ЭМБРИОНДАРЫН ТРАНСПЛАНТА- ЦИЯЛАУ
ТӘЖІРИБЕ ЖҮЗІНДЕ 1949-1952 ЖЫЛДАРЫ ҚОЙ ЖӘНЕ ЕШКІ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ИНСТИТУТЫНДА
ҚОЙЛАРҒА ЛОПЫРИН А.И [7] ЖЭНЕ БҮКІЛ ОДАКТЫҚ ШОШҚА ШАРУАШЫЛЫҒЫ ИНСТИТУТЫНДА
ШОШҚАЛАРҒА 1949-1953 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДА И.В.КВАСНИЦКИЙМЕН [8] ЖҮРГІЗІЛДІ.
ТРАНСПЛАНТАҢИЯ НӘТИЖЕСІНДЕ ТУЫЛҒАН ӘЛЕМДЕГІ БІРІНШІ БҮЗАУДЫ 1951 ЖЫЛЫ
ЖӘНЕ 8-12 БЛАСТОМЕР САТЫСЫНДАҒЫ ЗИГОТАНЫ 5 РЕТ АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗҒАННАН
КЕЙІН ЕКІ БҰЗАУДЫ (1953) ЭРНСТ Л.К., ЖИЛЬЦОВ Н.З [9] АЛДЫ.
1961 ЖЫЛЫ Л.Е РОУСОН 6 МЫҢ МИЛЬ ҚАШЫҚТЫҚҚА ҰШАҚПЕН КОЙЛАР-ДЫҢ ЗИГОТАСЫН
ТАСЫМАЛДАУДЫ ТІРІ ИНКУБАТОРЛАР - ҚОЯННЫҢ ЖҰМЫРТҚА ЖОЛЫН ПАЙДАЛАНА ОТЫРЫП
ЖҮЗЕГЕ АСЫРДЫ.
ЖОҒАРЫДА КӨРСЕТІЛГЕН, 70-ШІ ЖЫЛДАРДЫҢ БАСЫНА ДЕЙІНГІ ЖИНАҚТАЛҒАН
ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАРДЫҢ ОҢ НӘТИЖЕСІ ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУДЫ
ЗЕРТХАНАДАН ТІКЕЛЕЙ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ЕНДІРУГЕ БОЛАТЫНЫН ДӘЛЕЛДЕДІ.
ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ТӘСІЛІН, ОЛАРДЫ МҮЗДАТУ ӘДІСІМЕН
БІРІКТІРУ АРҚЫЛЫ АСЫЛ ТҰҚЫМДЫ МАЛДАРДАН АЛЫНҒАН ЭМБРИОНДАРДЫ САҚТАУҒА,
СОНДАЙ-АҚ, ЖОЙЫЛЫП БАРА ЖАТҚАН ТҰҚЫМДАРДЫҢ ГЕНДІК КОРЫН ЖАСАУҒА ЖӘНЕ КЕЗ-
КЕЛГЕН УАҚЫТТА, КАЖЕТТІЛІГІНЕ КАРАЙ ҚАЙТА КАЛПЫНА КЕЛТІРІП, ӨСІРУГЕ
МҮМКІНДІК БЕРЕДІ.
ЖҮН ДЕГЕНІМІЗ ЖАНУАРЛАРДЫҢ МАТА, КИІЗ-ШҰҒА БҰЙЫМДАРЫН ЖАСАУҒА ЖАРАМДЫ
ЖӘНЕ БЕЛГІЛІ БІР ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ БАР ТҮК.
ЖҮННЕН ЖАСАЛҒАН БҰЙЫМДАР ГИГИЕНАЛЫК ТАЗАЛЫҒЫМЕН, СЫРТҚЫ ТҮРІНІҢ
ӘДЕМІЛІГІМЕН КӨЗГЕ ТҮСЕДІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ХАЛЫҚ КӨП ТҰТЫНАДЫ. ҚОЙДАН НЕМЕСЕ
ТЕРІ ШИКІЗАТЫ ӨҢДЕУГЕ ЖІБЕРІЛЕТІН ҚОЙ ТЕРІСІНЕН ҚЫРҚЫП АЛЫНҒАН ЖҮН ТАБИҒИ
ЖҮН ДЕП АТАЛАДЫ. ЖҮННЕН ТОҚЫЛҒАН, АЛАЙДА КИІЛГЕН БҰЙЫМДАР МЕН ТОҚЫМАЛАРДЫ
ӨНДЕУДЕН АЛЫНҒАН ЖҮН ДЕ ТАБИҒИ ЖҮНГЕ ЖАТАДЫ, БІРАҚ ЕСКІ НЕМЕСЕ ҚАЛПЫНА
КЕЛТІРІЛГЕН ЖҮН ДЕП АТАЛАДЫ. ҚАЗІРГІ ӨНЕРКӘСІП ЖҮННЕН БАСҚА МАҚТА, ЗЫҒЫР,
КЕНДІР, ЖҮТ, КЕНЕП ЖӘНЕ БАСҚА ДА ӨСІМДІК ТЕКТІ ТАЛШЫҚТАРДЫ, СОНДАЙ-АҚ ХИМИЯ
ӨНЕРКӘСІБІ ЖАСАП ШЫҒАРАТЫН ЖАСАНДЫ ЖӘНЕ СИНТЕТИКАЛЫҚ ТАЛШЫҚТАРДЫ
ПАЙДАЛАНАДЫ.
ЖҮН — ТЕРІНІҢ АРНАУЛЫ ТҮЗІНДІСІ, ОЛ БЕЛОКТЫ ҚОСЫЛЫС — КЕРАТИННЕН ТҮРАДЫ.
ЖҮН КЕРАТИНІНІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ МЫНАДА: ОНДА БАСКА БЕЛОКТАРДАҒЫҒА ҚАРАҒАНДА
КҮКІРТТІҢ МӨЛШЕРІ ЕДӘУІР КӨП БОЛАДЫ.
ЖҮН ЭМБРИОНАЛДЫҚ КЕЗЕҢДЕ-АК КАЛЫПТАСА БАСТАЙДЫ. 60—70 КҮНДІК ЭМБРИОННЫҢ
ТЕРІСІНДЕ ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ ФОЛЛИКУЛА ДЕП АТАЛАТЫН БАСТАМАСЫ ПАЙДА БОЛАДЫ.
ОНЫ БІРІНШІ РЕТТІК ЖӘНЕ ЕКІНШІ РЕТТІК ФОЛЛИКУЛАЛАР ДЕП БӨЛЕДІ. ЖҮНІ ӘРКЕЛКІ
БОЛЫП КЕЛЕТІН КОЙДЫҢ БІРІНШІ РЕТТІК ФОЛЛИКУЛАСЫНАН ҚЫЛШЫҚ, СОНДАЙ-АК АРАЛЫҚ
НЕМЕСЕ ӨЛІ ЖҮН ӨЕІП ЖЕТІЛЕДІ, АЛ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДА ОДАН — НЕҒҰРЛЫМ ҚАЛЫҢ
ТҮБІТ ӨСІП ЖЕТІЛЕДІ. БІРІНШІ РЕТТІК ФОЛЛИКУЛА ТҮЗІЛУДЕН БІРНЕШЕ КҮН ӨТКЕН
СОҢ ЕКІНШІ РЕТТІК ФОЛЛИКУЛА ПАЙДА БОЛАДЫ. ШАҒЫН ӨЛШЕМДІ БОЛЫП КЕЛЕТІН
ЕКІНШІ РЕТТІК ФОЛЛИКУЛАДАН НЕҒҰРЛЫМ ЖІҢІШКЕ ТҮБІТ ТАЛШЫҚТАР ӨСІП ШЫҒАДЫ.
ҚОЗЫ ТУҒАННАН КЕЙІН ТЕРІДЕ ЖАҢАДАН ФОЛЛИКУЛАЛАР ТҮЗІЛМЕЙДІ.
ФОЛЛИКУЛАЛАР САНЫНЫҢ АЗ НЕМЕСЕ КӨП БОЛУЫ МАЛДЫҢ ТҮҚЫМЫНА, ТҮҚЫМ
ҚУАЛАУШЫЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ, СОНДАЙ-АК САУЛЫҚТАРДЫ БУАЗ КЕЗІНДЕ АЗЫҚТАНДЫРУ
ЖАҒДАЙЛАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ. ФОЛЛИКУЛАЛАРДЫҢ КЕЛЕШЕКТЕГІ ДАМУЫ ДА АЗЫҚТАНДЫРУҒА
БАЙЛАНЫСТЫ БОЛАДЫ. ҚОЗЫ ҚОЛАЙСЫЗ ЖАҒДАЙЛАРГА ТАП БОЛГАНДА ОНДА ТҮЗІЛГЕН
ФОЛЛИКУЛАЛАР ТОЛЫҚ ЖЕТІЛЕ АЛМАЙДЫ ЖӘНЕ ОСЫНЫҢ САЛДАРЫНАН ТҮК (ЖҮН) ТҮЗЕ
АЛМАЙДЫ. БҰДАН МЫНАДАЙ ҚОРЫТЫНДЫ ШЫҒАРУҒА БОЛАДЫ: БУАЗ САУЛЫҚТАРДЫ ҚҮНАРЛЫ
АЗЫҚПЕН АЗЫҚТАНДЫРУ ЖӘНЕ ТОЛДЕРДІ КҮТІП-БАҒУДЫҢ ЖАҚСЫ ЖАҒДАЙЛАРЫН ТҮЗУ
АРКЫЛЫ ФОЛЛИКУЛАЛАРДЫҢ ЖЕТІЛУІНЕ ЫҚПАЛ ЖАСАУҒА ЖӘНЕ ОСЫ АРҚЫЛЫ ҚОЙДЫҢ ЖҮН
ӨНІМДІЛІГІН АРТТЫРУҒА БОЛАДЫ. ШАМАМЕН 120 КҮНДІК ЭМБРИОННЫҢ
ФОЛЛИКУЛАЛАРЫНАН ҚЫЛШЫҚТАР ӨСІП ЖЕТІЛЕ БАСТАЙДЫ, ОЛАР БҮДАН СОҢ БІРТІНДЕП
ТЕРІНІҢ БЕТІНДЕ ПАЙДА БОЛАДЫ.
ФОЛЛИКУЛАЛАР ТЕРІДЕ ТОП-ТОП БОЛЫП ОРНАЛАСАДЫ. ОСЫНДАЙ ТОПТЫҢ ӘРКАЙСЫСЫНА
БІР БІРІНШІ РЕТТІК ЖӘНЕ БІРНЕШЕ ЕКІНШІ РЕТТІК ФОЛЛИКУЛАР, БІР ТЕР БЕЗІ ЖӘНЕ
БІРНЕШЕ МАЙ БЕЗДЕРІ КІРЕДІ. ТЕРІНІҢ ҚЫЛШЫҚПЕН БІРІГІП ӨСКЕН УЧАСКЕСІ ТҮК
ҮРПІСІ ДЕП, АЛ ТАЛШЫҚТЫҢ ҮРПІНІ ҚОРШАП ЖАТҚАН ТӨМЕНГІ БӨЛІГІ — ТҮК БАДАНАСЫ
ДЕП АТАЛАДЫ. ТҮК (ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫ) ОСЫ БӨЛІКТЕН ӨСЕДІ. ТҮК БАДАНАСЫНЫҢ
КЛЕТКАЛАРЫ КОРЕКТІК ЗАТТАРДЫ КАН ТАМЫРЛАРЫНЫҢ КАПИЛЛЯРЛАРЫ АРҚЫЛЫ
КАБЫЛДАЙДЫ. КЛЕТКАЛАР БӨЛІНУ ЖОЛЫМЕН КӨБЕЙЕДІ ЖӘНЕ БІРТІНДЕП ҮРПІДЕН
ҚАШЫҚТАЙ БЕРЕДІ, АЛ КАШЫҚТАЙ КЕЛЕ ОЛАР КОРЕК ҚАБЫЛДАУДЫ ТОҚТАТАДЫ ДА
ҚАСАНДАНАДЫ, СОЙТІП, ЖАНСЫЗ КАСАҢ ТҮЗІЛІСТЕРГЕ АЙНАЛАДЫ. МІНЕ, ОСЫ
ТҮЗІЛІСТЕР ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ МАССАСЫН ҚҮРАЙДЫ. ҚЫЛШЫҚТЫҢ ТЕРІДЕ БОЛАТЫН
БӨЛІГІ ТҮК ТҮБІРІ ДЕП, АЛ ТЕРІНІҢ БЕТІНЕ ШЫҒЫП ТҮРҒАН ҚАЛҒАН БӨЛІГІ ТҮК
ӨЗЕГІ (КІНДІГІ) ДЕП АТАЛАДЫ. ТАЛШЫҚТЫҢ ТҮБІРІ ТҮРҒАН ЖЕРДІ ТҮК ҚЫНАБЫ ДЕП
АТАЙДЫ. ҚЫНАПТЫҢ БҮЙІР ЖАҚТАРЫНА МАЙ БЕЗДЕРІ ОРНАЛАСҚАН. ОЛАРДЫҢ ШЫҒАРУ
ӨЗЕКТЕРІ КЫНАПТЫҢ ІШКІ ЖАҒЫНА ОНЫҢ ЖОҒАРҒЫ БӨЛІГІНЕН КЕЛІП КІРЕДІ.
ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ ОСЫНДАЙ БОЛУЫНЫҢ АРКАСЫНДА КЫЛШЫҚТЫҢ ТҮБІР БЕЛІГІ МАЙ
БЕЗДЕРІНІҢ СЕКРЕТІ — ТЕРІ МАЙЫМЕН ҮНЕМІ МАЙЛАНЫП ТҮРАДЫ.
ҚЫЛШЫҚТЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ. ӘР ТҮРЛІ ҚЫЛШЫҚТАРДЫҢ ӨЗІНЕ ТӘН ГИСТОЛОГИЯЛЫҚ
ҚҮРЫЛЫСЫ БОЛАДЫ. ТҮБІТ ТАЛШЫКТАРЫ ҚАБЫРШАҚТЫ ЖӘНЕ КЫРТЫСТЫ КАБАТТАН ТҰРАДЫ,
АЛ БАСҚА ҚЫЛШЫҚТАРДЫҢ БҰҒАН ҚОСА ӨЗЕК ҚАБАТЫ БОЛАДЫ.
ҚАБЫРШАҚТЫ ҚАБАТ — ТАЛШЫҚТЫ СУДЫҢ, КҮН МЕН ШАҢ-ТОЗАҢНЫҢ ЖЭНЕ Т. Б.
БҮЛДІРУШІЛІК ӘРЕКЕТІНЕН КОРҒАЙТЫН, ОНЫҢ СЫРТҚЫ ҚАБЫКШАСЫ. ОЛ ӘР ТҮРЛІ
ПІШІНДІ ҚАСАНДАНҒАН КЛЕТКАЛАРДАН ТҰРАДЫ. МӘСЕЛЕН ТҮБІТТІҢ ҚАБЫРШАҚТЫ ҚАБАТЫ
ҚЫРТЫСТЫ ҚАБАТТЫ ҚАМТИТЫН САҚИНАГА ҰҚСАС. НЕҒҮРЛЫМ ЖУАНДАУ КЕЛГЕН БАСКА
ТАЛШЫҚТАРДЫҢ ҚАСАНДАНҒАН КЛЕТКАЛАРЫ ҮЙ ШАТЫРЫНДАҒЫ БІРІН- БІРІ ҮШТАСА
ЖАБАТЫН ЧЕРЕПИҢА ТӘРІЗДІ ЖАЛПАҚ БОЛАДЫ. ОСЫНДАЙ ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ АРҚАСЫНДА
ҚЫЛШЫҚ ЖАЛ ТӘРІЗДЕНІП КЕЛЕДІ. ҚАБЫРШАҚТЫҢ ЗАҚЫМДАНУЫ ҚЫЛШЫҚТЫҢ МЫҚТЫЛЫҒЫН,
СЕРПІМДІЛІГІН ЖӘНЕ БАСҚА ДА ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН БҰЗАДЫ.
ҚЫРТЫСТЫ ҚАБАТ — ҚЫЛШЫҚТЫҢ НЕГІЗГІ МАССАСЫ. ОЛ ҰРШЫҚ ТӘРІЗДІ
КЛЕТКАЛАРДАН ТҮРАДЫ ЖӘНЕ ҚАБЫРШАҚТЫ ҚАБАТТЫҢ АСТЫҢҒЫ ЖАҒЫНДА БОЛАДЫ.
ТАЛШЫҚТЫҢ МЫҚТЫЛЫҒЫ, СЕРПІМДІЛІГІ МЕН СОЗЫЛҒЫШТЫҒЫ КЫРТЫСТЫ ҚАБАТТЫҢ
КАСИЕТІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ. ҚЫРТЫСТЫ ҚАБАТТЫҢ КЛЕТКАЛАРЫНДА БОЯҒЫШ ЗАТ — ПИГМЕНТ
БОЛАДЫ, ЖҮННІҢ ТҮСІ ОСЫ ПИГМЕНТКЕ БАЙЛАНЫСТЫ.
ӨЗЕК ҚАБАТЫ ТЕК КАНА ҚЫЛТЫҚТА, ӨЛІ ЖҮН МЕН АРАЛЫҚ ЖҮНДЕ БОЛАДЫ. ОЛ
ТАЛШЫҚТЫҢ ОРТАҢҒЫ БЕЛІГІН АЛЫП ЖАТАДЫ ЖӘНЕ ӨЗАРА БОС БАЙЛАНЫСКАН
КЛЕТКАЛАРДАН ТҰРАДЫ. КЛЕТКАЛАРДЫҢ АРАСЫНДАҒЫ ҚУЫСТА АУА ТОЛЫ БОЛАДЫ. ӨЗЕК
ҚАБАТЫ ТҮТАС ҚАРА СЫЗЫҚ НЕМЕСЕ ҮЗДІК-ҮЗДІК СЫЗЫҚ ТҮРІНДЕ ҚЫЛШЫҚТЫҢ ОРТАНҒЫ
БӨЛІГІНЕ ОРНАЛАСАДЫ. БҰЛ ҚАБАТ НЕҒҰРЛЫМ МЫҚТЫ ЖЕТІЛСЕ, ТАЛШЫҚТАРДЫҢ
БЕРІКТІГІ СОҒҰРЛЫМ НАШАР БОЛАДЫ. МҰНДАЙ ҚЫЛШЫҚТАРДЫҢ БҮЙРАСЫ АЗ ЖӘНЕ КЕЙДЕ
ТЕЗ ҮЗІЛЕДІ.
ЖҮН ТАЛШЫҚГАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ ҚОЙДЫҢ ЖҮНІН ТАЛШЫҚТАРЫ ЖӨНІНЕН МЫНАДАЙ
НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРГЕ БӨЛЕДІ: ТҮБІТ, ҚЫЛТЫК, АРАЛЫҚ ЖҮН ЖӘНЕ ӨЛІ ЖҮН. ҚЫЛТЫҚТЫҢ
ТҮРЛЕРІ РЕТІНДЕ ҚАТАҢ КЫЛШЫҚ ПЕН ҚОЗЫ ЖҮН КЕЗДЕСЕДІ.
ТҮБІТ — ЖҮННІҢ ЕҢ БАҒАЛЫ БӨЛІГІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДЫҢ
ЖҮНІ ТҮБІТТЕН ТҮРАДЫ. ТҮБІТ ҚЫЛШЫҚТАРЫНЫҢ ЖІҢІШКЕЛІГІ 14,5—25 МИКРОН
АРАЛЫҒЫНДА, АЛ ҰЗЫНДЫҒЫ 5—15 СМ АРАЛЫҒЫНДА БОЛАДЫ. ТҮБІТ ТАЛШЫҚТАРЫ ӘРҚАШАН
ДА ЖАКСЫ БҰЙРАЛАНЫП ТҮРАДЫ. ҚЫЛШЫК ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДЫҢ ЖҮНІНДЕ ДЕ ТҮБІТ БОЛАДЫ.
ОЛ ӘДЕТТЕ ОНЫҢ ТӨМЕНГІ ҚАТАРЫН ТҮЗЕДІ.
ҚЫЛШЫҚ — ЖҮННІҢ МАҢЫЗЫ ШАМАЛЫ БӨЛІГІ. ОЛ ӘР ТЕКТІ ҰЯҢ ЖӘНЕ ҚЫЛШЫҚ ЖҮННІҢ
ҚҰРАМЫНА КІРЕДІ. ҚЫЛТЫҒЫ АЗ ИРЕКТЕЛГЕН. ОЛ ӘРҚАШАН ДЕРЛІК ТҮБІТТЕН ҰЗЫН
БОЛАДЫ (РОМАН ҚОЙЛАРЫНЫҢ ЖҮНІНЕН БАСКА). ҚЫЛШЫҒЫНЫҢ ЖІҢІШКЕЛІГІ 50—150
МИКРОН АРАЛЫҒЫНДА ЖӘНЕ ОНАН АРТЫҚ ТА БОЛАДЫ.
ӨЗІНІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ САПАСЫ БОЙЫНША АРАЛЫҚ ЖҮН ҚЫЛШЫҚТАРДЫҢ БАҒАЛЫ
ТҮРЛЕРІНІҢ БІРІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ОҒАН ЕДӘУІР МЫҚТЫЛЫҚ ПЕН СЕРПІМДІЛІК ҚАСИЕТ
ТӘН. ОНЫҢ БҰЙРАЛЫҒЫ ӘДЕТТЕ ТОЛҚЫН ТӘРІЗДІ БОЛЫП КЕЛЕДІ. ЖУАНДЫҒЫ ЖӨНІНЕН
ТҮБІТ ПЕН ҚЫЛТЫҚТЫҢ АРАСЫНДАҒЫ ОРТАША ТҮР БОЛЫП САНАЛАДЫ. АРАЛЫҚ ЖҮННІҢ
ОРТАША ДИАМЕТРІ КӨБІНЕСЕ 26—50 МИКРОН АРАЛЫҒЫНДА БОЛАДЫ. АРАЛЫҚ ЖҮН —
ЖАРТЫЛАЙ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙ ТҰҚЫМДАРЫ ЖҮНІНІҢ НЕГІЗІ, ОЛ БАРЛЫҚ ҮЯҢ ЖӘНЕ
ҚЫЛШЫҚ ЖҮНДІ КОЙЛАРДА ДА КЕЗДЕСЕДІ.
ӨЛІ ЖҮН — МАТА ЖАСАУ ІСІНЕ ЖАРАМСЫЗ КЕЛЕДІ. ОЛ МОРТ КАТТЫ БОЛАДЫ.
БҮЙРАСЫЗ ЖӘНЕ БОЯУ АЛМАЙДЫ. ӨЛІ ЖҮН ТАЛШЫҒЫНЫҢ ЖУАНДЫҒЫ 100—400 МИКРОН
АРАЛЫҒЫНДА БОЛАДЫ. ҚОЙ ЖҮНІНДЕ ӨЛІ ЖҮН КЕЗДЕСКЕН ЖАҒДАЙДА БҰЛ ЖҮННІҢ
ҚҰНДЫЛЫҒЫ КҮРТ КЕМИДІ.
ҚАТАҢ ҚЫЛШЫҚ ДЕГЕНІМІЗ ҚЫЛТЫҚТЫҢ ЖОҒАРҒЫ ЖАРТЫСЫНДА ШАЙЫРЫ ЖОҚ ТҮРІ.
ОСЫНЫҢ НӘТИЖЕСІНДЕ ТАЛШЫҚ ҚАТТЫ, МОРТ БОЛЫП, ҚАЛЫПТЫ ҚЫЛТЫҚҚА КАРАҒАНДА
МЫҚТЫЛЫҒЫНАН АЙРЫЛАДЫ. ЖАБАҒЫ ЖҮНДЕ КЕЗДЕСЕТІН ҚАТАҢ ҚЫЛШЫҚ ЖҮННІҢ
ҚҰНДЫЛЫҒЫН КЕМІТЕДІ.
ҚОЗЫ ЖҮН ДЕГЕНІМІЗ БИЯЗЫ ЖҮНДІ КОЙДЫҢ БІР ЖАСКА ДЕЙІНГІ ҚОЗЫЛАРЫНЫҢ
ЖҮНІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН ТАЛШЫҚТАР. ҚОЗЫ ЖҮН ӨТЕ ҰЗЫНДЫҒЫМЕН, ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ
ЖУАНДЫҒЫМЕН ЖӘНЕ БҰЙРАСЫНЫҢ АЗ БОЛУЫМЕН КӨЗГЕ ТҮСЕДІ. ЖҮНДІ БІРІНШІ РЕТ
ҚЫРҚУДАН КЕЙІН МҮНДАЙ ТАЛШЫҚТАР, ӘДЕТТЕ, ТҮСЕДІ ДЕ, ОНЫҢ ОРНЫНА БИЯЗЫ ЖҮНДІ
ҚОЙЛАРҒА ТӘН ТАЛШЫҚТАР ӨСЕДІ.
ЖАБЫН ЖҮННІҢ ӨНЕРКӘСІПТІК МАҢЫЗЫ ЖОҚ. БҰЛ ҚЫСҚА ЖҮН, ТАЛШЫҚТАРЫ ТҮЗУ
ЖӘНЕ ӨТЕ ҚАТАҢ. ОЛ ҚОЙДЫҢ СИРАҚТАРЫНДА, БАСТЫҢ БЕТ БӨЛІМІНДЕ, КЕЙДЕ ҚҰЙРЫҒЫ
МЕН КҰРСАҒЫНДА ӨСЕДІ.
ЖҮННІҢ ТҮРЛЕРІ. ЖҮННІҢ МЫНАДАЙ ТҮРЛЕРІ БОЛАДЫ: БИЯЗЫ, БИЯЗЫЛАУ, ҮЯҢ ЖӘНЕ
ҚЫЛШЫҚ ЖҮН. БИЯЗЫ ЖҮН ДИАМЕТРІ 25 МИКРОННАН АСПАЙТЫН ТҮБІТТЕН ТҮРАДЫ. ОЛ
ЖАҚСЫ ҰСАҚ БҰЙРАЛАРЫНЫҢ БОЛУЫМЕН, МЫҚТЫЛЫҒЫМЕН, СОЗЫЛҒЫШТЫҒЫМЕН ЖӘНЕ БАСҚА
ДА ЖАҚСЫ ҚАСИЕТТЕРІМЕН КӨЗГЕ ТҮСЕДІ. ОЛ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДАН, СОНДАЙ-АҚ
ҚЫЛШЫК ЖҮНДІ ҚОЙЛАР МЕН БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДЫҢ КОШҚАРЫНЫҢ ЖОҒАРЫ КАНДЫ
БУДАНЫНАН АЛЫНАДЫ. ЕҢ ЖАҚСЫ БИЯЗЫ ЖҮН МЕРИНОС ЖҮНІ ДЕП АТАЛАДЫ.
БИЯЗЫЛАУ ЖҮН ДЕ БІР ТЕКТІ БОЛЫП КЕЛЕДІ ЖӘНЕ НЕҒҰРЛЫМ ҚЫЛШЫҚТЫ ТҮБІТТЕН
НЕМЕСЕ АРАЛЫК БИЯЗЫ ЖҮННЕН НЕМЕСЕ ДИАМЕТРІ БОЙЫНША АЖЫРАТУ ҚИЫНҒА ТҮСЕТІН
ОСЫ ТАЛШЫҚТАРДЫҢ ҚОСПАСЫНАН ТҰРАДЫ. БИЯЗЫЛАУ ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ ЖУАНДЫҒЫ 25
МИКРОННАН АСТАМ. БИЯЗЫЛАУ ЖҮНДІ КОЙ ТҰҚЫМЫНАН, КОЙДЫҢ ТЕЗ ЖЕТІЛЕТІН ЕТТІ
ТҰҚЫМДАРЫНАН, СОНДАЙ-АҚ ҚЫЛШЫҚ ЖҮНДІ ҚОЙ САУЛЫҚТАРЫН ЖАРТЫЛАЙ БИЯЗЫ ЖҮНДІ
КОЙДЫҢ ҚОШҚАРЛАРЫМЕН ШАҒЫЛЫСТЫРУДАН АЛЫНҒАН КЕЙБІР БУДАНДАРДАН ОСЫНДАЙ ЖҮН
АЛЫНАДЫ. БИЯЗЫЛАУ ЖҮННІҢ ЕРЕКШЕ БІР ТҮРІ — КРОССБРЕД ЖҮНІН ЖҮННІҢ ОСЫ
ТҮРІНЕ ЖАТҚЫЗАДЫ. ОЛ ӨЗІНЕ ТӘН БҰЙРАСЫНЫҢ БОЛУЫМЕН, ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ
ЖІҢІШКЕЛІГІНІҢ БІРКЕЛКІЛІГІМЕН, ӨТЕ ҰЗЫН БОЛУЫМЕН ЖӘНЕ КЕЙДЕ ӨҢІНІҢ
ЖЫЛТЫРЛЫҒЫМЕН КӨЗГЕ ТҮСЕДІ. БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙ САУЛЫҚТАРЫНЫҢ ЛИНКОЛЬН ҚОЙЫНЫҢ
ҚОШКАРЛАРЫМЕН БУДАНЫНАН, СОНДАЙ-АК КЕЙБІР ТАЗА ТҰҚЫМДЫ ҚОЙЛАРДАН (СОЛТҮСТІК
КАВКАЗДЫҚ ЕТТІ-ЖҮНДІ, ТЯНЬ-ШАНЬДЫҚ ҚОЙ, Т.Б.) ОСЫНДАЙ ЖҮН АЛЫНАДЫ.
ӘР ТЕКТІ ЖҮН ҰЯҢ ЖҮН ДЕП АТАЛАДЫ. МҰНДАЙ ЖҮН ІРІ ҰРПАҚТЫҢ (ҚЫЛШЫҚ ЖҮНДІ
КОЙДЫҢ САУЛЫҚТАРЫ X БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙ ТҰҚЫМЫНЫҢ ҚОШКАРЛАРЫ) БУДАНЫНАН, ТӘЖІК
ЖӘНЕ САРАДЖИ ТҰҚЫМЫНЫҢ ҚОЙЛАРЫНАН АЛЫНАДЫ. ОЛ ТҮБІТТЕН, АРАЛЫҚ ЖҮН МЕН
АЙТАРЛЫҚТАЙ ЖІҢІШКЕ КЫЛТЫҚТАН ТҰРАДЫ.
ЖҮННІҢ ТЕХНИКАЛЫК ҚАСИЕТТЕРІ. ЖҮННІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІНЕ ОНЫҢ
ТАЛШЫҒЫНЫҢ ҮЗЫНДЫҒЫН, ЖІҢІШКЕЛІГІН, БҮЙРАЛЫҒЫН, МЫҚТЫЛЫҒЫН, ИІЛГІШТІГІ МЕН
СОЗЫЛҒЫШТЫҒЫН, СЕРПІМДІЛІГІН, ӨҢІНІҢ ЖЫЛТЫРЛЫҒЫ МЕН ТҮСІН ЖАТҚЫЗАДЫ.
ҚОЙЛАРДЫ БОНИТИРОВКАЛАУ МЕН ЖҮНДІ КЛАСТАРҒА БӨЛУ КЕЗІНДЕ ОСЫ ҚАСИЕТТЕРГЕ
ҚАРАЙ ОТЫРЫП, ЖҮННІҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫН БЕЛГІЛЕЙДІ.
ЖҮН ТАЛШЫҒЫНЫҢ ҰЗЫНДЫҒЫ — ОНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫН АНЫҚТАЙТЫН, ЖҮННІҢ НЕГІЗГІ
ҚАСИЕТТЕРІНІҢ БІРІ. ЖҮННІҢ ТАБИҒИ ҰЗЫНДЫҒЫН ТАЛШЫҚТЫҢ ИРЕКТЕРІН
ТҮЗЕТПЕСТЕН, ТАБИҒИ КҮЙІНДЕ ШТАПЕЛІНДЕ НЕМЕСЕ ТҮЛЕМ ЖҮНІНДЕ ӨЛШЕЙДІ. ЖҮН
ТАЛШЫҒЫН КӨРМЕСТЕН, ИРЕКТЕРІ ТҮЗЕТІЛГЕНШЕ СОЗЫП АЛҒАН ӨЛШЕМДІ ҚЫЛШЫҚТЫҢ
НАҒЫЗ ҰЗЫНДЫҒЫНА ЖАТҚЫЗАДЫ.
ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ ҰЗЫНДЫҒЫ КОЙДЫҢ ТҮҚЫМЫНА, ЖЫНЫСЫ МЕН ЖАСЫНА, ЖЫЛЫНА
НЕШЕ РЕТ ҚЫРҚЫЛАТЫНЫНА ЖӘНЕ МАЛДЫҢ ЖЕКЕ ЕРЕКШЕЛІГІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ. БИЯЗЫ
ЖҮНДІ ҚОЙ ТҮҚЫМДАРЫНАН ЕҢ ҚЫСҚА ЖҮН АЛЫНАДЫ, ОНЫҢ ҰЗЫНДЫГЫ, ӘДЕТТЕ, 5—10 СМ
БОЛАДЫ. КЕЙБІР БИЯЗЫЛАУ ЕТТІ-ЖҮНДІ ҚОЙ ТҮҚЫМДАРЫНАН ЕҢ ҰЗЫН ЖҮН АЛЫНАДЫ.
МЫСАЛЫ ЛИНКОЛЬН, КУЙБЫШЕВ ЖӘНЕ БАСҚА КОЙ ТҰҚЫМДАРЫНЫҢ ЖҮНІНІН. ҰЗЫНДЫҒЫ 12
АЙЛЫК КЕЗІНДЕ 20—40 САНТИМЕТРГЕ ЖЕТЕДІ. ҚЫЛШЫҚ ЖӘНЕ ҮЯҢ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДЫҢ ЖҮН
ТАЛШЫКТАРЫНЫҢ ҰЗЫНДЫҒЫ 20—30 САНТИМЕТРГЕ ЖЕТЕДІ. КӨКТЕМГІ ҚОЙ ҚЫРҚУ КЕЗІНДЕ
ОЛАРДЫҢ ЖҮНІНІҢ ҰЗЫНДЫҒЫ 7—10 САНТИМЕТРДЕН 25—30 САНТИМЕТРГЕ ДЕЙІН, АЛ
КҮЗГІ ҚОЙ ҚЫРКУ КЕЗІНДЕ 7-ДЕН 15 САНТИМЕТРГЕ ДЕЙІН ЖЕТЕДІ. ҚОЙДЫҢ ЖАСЫ
ӨСКЕН САЙЫН ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ ҮЗЫНДЫҒЫ ӨЗГЕРЕДІ. БІР ЖАСТАҒЫ ҚОЗЫЛАРДА ОЛ
БАРЫНША ҮЗЫН БОЛАДЫ. 5—6 ЖАСТАН АСҚАН ҚОЙЛАРДЫҢ ЖҮНІНІҢ ӨСУІ БАЯУЛАЙДЫ.
МАЛДЫҢ ДЕНЕСІНДЕ ҮЗЫНДЫҒЫ ӘРКЕЛКІ ЖҮН ӨСЕДІ. ҚОЙДЫҢ ЖАУРЫНЫ МЕН
БҮЙІРІНДЕ ЖӘНЕ САНЫНДА ЕҢ ҮЗЫН, АЛ БАУЫРЫНДА ЕҢ ҚЫСҚА ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫ ӨСЕДІ.
ЖҮННІҢ ҰЗЫНДЫҒЫ КОЙДЫ АЗЫҚТАНДЫРУ ДӘРЕЖЕСІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЖӘНЕ ОЛ ЖҮН ҚЫРҚУ
ШАМАСЫНА КҮШТІ ӘСЕР ЕТЕДІ: ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫ НЕҒҰРЛЫМ ҰЗЫН БОЛСА, БАСҚА
ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ БӘРІ БІРДЕЙ БОЛҒАН КЕЗДЕ, ҚЫРҚЫЛАТЫН ЖҮННІҢ МӨЛШЕРІ СОҒҰРЛЫМ
КӨП БОЛАДЫ.
ЖҮН ТАЛШЫКТАРЫНЫҢ ҰЗЫНДЫҒЫ ОНЫҢ ЖІҢІШКЕЛІГІМЕН КӨБІНЕСЕ КЕРІ КАТЫНАСТА
БОЛАДЫ. НЕҒҰРЛЫМ ЖІҢІШКЕЛЕУ КЕЛЕТІН, БІР ТЕКТІ ЖҮН НЕҒҰРЛЫМ ЖУАНДАУ КЕЛЕТІН
ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫНАН КӨП ЖАҒДАЙДА ҚЫСКАЛАУ КЕЛЕДІ. АЛАЙДА МАЛ ТҰКЫМЫН
АСЫЛДАНДЫРУ ЖҮМЫСЫН ІСКЕРЛІКПЕН ЖҮРГІЗЕ БІЛУ АРҚЫЛЫ ЖҮН ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ
ҰЗЫНДЫҒЫ ОНЫҢ КАЖЕТТІ ЖІҢІШКЕЛІГІНЕ САЙ КЕЛЕТІН КОЙ ОТАРЛАРЫН КӨРУГЕ
БОЛАДЫ.
ЖҮН ТАЛШЫҒЫНЫҢ ЖІҢІШКЕЛІГІ — ЖҮННІҢ САПАСЫН АНЫҚТАЙТЫН, МАҢЫЗДЫ
ҚАСИЕТТЕРІНІҢ БІРІ. ОНЫ ҚЫЛШЫҚТЫҢ КӨЛДЕНЕҢ ҚИМАСЫНЫҢ ДИАМЕТРІН ӨЛШЕУ АРҚЫЛЫ
АНЫҚТАЙДЫ ДА, МИКРОНМЕН БЕЛГІЛЕЙДІ. ЖУЫЛҒАН 1 КГ БИЯЗЫ ЖҮННЕН
(ТАЛШЫҚГАРЫНЫҢ ОРТАША ДИАМЕТРІ 20— 25 МИКРОН) 3—4 М2, АЛ 1 КГ ҚЫЛШЫҚ ЖҮННЕН
(45—55 МИКРОН) БАР БОЛҒАНЫ 1 М2 ШАМАСЫНДА САПАСЫ ЖАКСЫ ЖЕҢІЛ МАТА ЖАСАП
ШЫҒАРУГА БОЛАДЫ.
ҚОЙДЫ БОНИТИРОВКАЛАУ, ЖҮНДІ КЛАСТАРҒА БОЛУ ЖӘНЕ СОРТТАУ КЕЗІНДЕ ОНЫҢ
ТАЛШЫҒЫНЫҢ ЖІНІШКЕЛІГІН КӨЗ МӨЛШЕРІМЕН АНЬҚТАЙДЫ, БІРАК ОЛ ҮШІН МОЛ
ТӘЖІРИБЕ КЕРЕК. БАҚЫЛАУ ҮШІН ЖІҢІШКЕЛІГІ АЛДЫН АЛА МИКРОСКОППЕН ДӘЛ
АНЫҚТАЛҒАН ЖҮН ҮЛГІЛЕРІН (ЭТАЛОНДАРДЫ) ПАЙДАЛАНАДЫ. ҚАЗІРГІ УАҚЫТТА БІЗДІҢ
ЕЛІМІЗДЕ БАРЛЫҚ БІР ТЕКТІ ЖҮННІҢ (БИЯЗЫ ЖЭНЕ БИЯЗЫЛАУ) ЖІҢІШКЕЛІГІН АНЫҚТАУ
ҮШІН ЖҮНДІ КЛАСТАРҒА БӨЛУДІҢ БІРЫҢҒАЙ СИСТЕМАСЫ (ЖҮЙЕСІ) ЖАСАЛҒАН. БҰЛ ЖҮЙЕ
БОЙЫНША БІР ТЕКТІ ЖҮННІҢ 13 НЕГІЗГІ КЛАСЫ БЕЛГІЛЕНГЕН, ОЛАРДЫ САПА ДЕП
АТАП, 80, 70, 64, 60, 58, 56, 50, 48, 46, 44, 40, 36 ЖӘНЕ 32 ЦИФРЛАРЫМЕН
БЕЛГІЛЕЙДІ. КӨРСЕТІЛГЕН ӘРБІР САПАҒА ЖҮННІҢ БЕЛГІЛІ БІР ЖІҢІШКЕЛІГІ САЙ
КЕЛЕДІ.
ЭРНСТ Л.К ЖЭНЕ СЕРГЕЕВ Н.И [5] МӘЛІМДЕУІНЕН, БҰЛ ТӘСІЛДІ КЕЛЕШЕКТЕ
ЖОЙЫЛЫП БАРА ЖАТҚАН ТҮҚЫМДАРДЫҢ ГЕНДІК ҚОРЫН ЖӘНЕ БАСҚА ДА ТҰҚЫМДАР- ДЫҢ
ЖЫЛДАМДАТЫЛҒАН СЕЛЕКЦИЯ БАРЫСЫНДА ЖОҒАЛТҚАН БАҒАЛЫ САПАЛАРЫН ҚАЙТА ҚАЛПЫНА
КЕЛТІРУДЕ ПАЙДАЛАНЫЛУЫ МҮМКІН.
БҰЛ ТӘСІЛДІ КОЛДАНУ БАРЫСЫНДА ТҮҚЫМАРАЛЫҚ ҚАНА ЕМЕС, ТҮР АРАЛЫҚ
ОТЫРҒЫЗУЛАРДАН ДА ҰРПАҚ АЛУҒА МҮМКІНДІК ТУДЫ. МЫСАЛЫ, ІРІ ҚАРА МАЛДАРДЫҢ
АРАСЫНДА ҰРЫҚТАРДЫ РЕЦИПРОКТЫ ОТЫРҒЫЗУ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТЫ ҰРПАК АЛЫНДЫ.
ЭРНСТ Л.К ЖӘНЕ СЕРГЕЕВ Н.И БҰЛ МӘСЕЛЕНІҢ ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ ЖАЙ-КҮЙІН
САРАПТАЙ КЕЛЕ, 70-ШІ ЖЫЛДАРЫ ЖОҒАРЫ ҚҮНДЫ СИЫРЛАРДАН ТРАНСПЛАНТАТ-
БҰЗАУЛАРДЫ АЛУМЕН АЙНАЛЫСАТЫН ФЕРМАЛАР ПАЙДА БОЛҒАН БІРКАТАР ЕЛДЕРДЕ,
(ҰЛЫБРИТАНИЯ, АҚШ, КАНАДА, ФРГ, АВСТРИЯ, ЖАҢА ЗЕЛАНДИЯ, ВЕНГРИЯ) ОСЫ
ӘДІСТІ ІС ЖҮЗІНДЕ НАКТЫ ҚОЛДАНА БАСТАҒАНЫН МӘЛІМДЕЙДІ.
ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЖОҒАРЫ ЖЕТІСТІККЕ 1983
ЖЫЛЫ ФРАНЦИЯ ЖЕТТІ. ОСЫ ЖЫЛДЫҢ ӨЗІНДЕ 3,3 МЫҢ ЭМБРИОН АУЫСТЫРЫЛЫП
ОТЫРҒЫЗЫЛҒАН. ОНЫҢ КӨПШІЛІГІ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ФЕРМАЛАР ЖАҒДАЙЫНДА
ЖҮРГІЗІЛІП, МЫҢНАН ЖОҒАРЫ ЭМБРИОНДАР МҰЗДАТЫЛЫП САҚТАУҒА ДАЙЫНДАЛҒАН. ОСЫ
КЕЗДЕ БҰЛ ЕЛДЕ ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРМЕН ҚАТАР ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕР ӨРІС АЛҒАН
ТОҒЫЗ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ЖҰМЫС ІСТЕЙ БАСТАДЫ. БІРҚАТАР
ЖЕТІЛДІРУЛЕРДІҢ АРҚАСЫНДА, ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ КОЛДАН
ҰРЫҚТАНДЫРУ ӘДІСІ СИЯКТЫ ҚАРАПАЙЫМ ЖӘНЕ КОЛАЙЛЫ ӘДІС БОЛА БАСТАДЫ.
БУГРОВ А.Д ЖЭНЕ НЕВИННЫЙ Н.А [10] ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ АҚШ
ЖӘНЕ КАНАДА ДА ІС ЖҮЗІНДЕ ҚАРКЫНДЫ ДАМИ БАСТАДЫ, ӨЙТКЕНІ БҰЛ ЕЛДЕРДЕ ЖЫЛЫНА
100 МЫҢНАН АСТАМ ЭМБРИОН АУЫСТЫРЫЛЫП ОТЫРҒЫЗЫЛАДЫ ДЕП ЖАЗАДЫ. 1986 ЖЫЛДЫҢ
ӨЗІНДЕ-АК МҮЙІЗДІ ІРІ КАРАЛАРДЫ ҚОЛДАН ҰРЫҚТАНДЫРУ ОРТАЛЫҚТАРЫНДА МЫҢНАН
АСА ТРАНСПЛАНТАТ БҰҚАЛАР АЛЫНҒАН.
ЗАВЕРТЯЕВ Б.П [11] МӘЛІМЕТІНДЕ ДАМЫҒАН ЕЛДЕРДІҢ ФЕРМЕРЛЕРІ ЭМБРИОНДАРДЫ
ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ӘДІСІНІҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫН ТҮСІНІП, ОНЫҢ БАҒАСЫ КЫМБАТ БОЛСА ДА
(2 МЫҢ АМЕРИКА ДОЛЛАРЫ) ӨЗДЕРІНІҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАРЫНА ЕНГІЗДІ.
АУКЦИОН-ДАРДЫҢ БІРІНДЕ ГОЛШТИНОФРИЗ ТҰҚЫМДЫ ТРАНСПЛАНТАТ БҰҚА 150 МЫҢ
ДОЛЛАРҒА БАҒАЛАНДЫ ДЕГЕН ХАБАР БАР.
ДОНДИТОВ У.Ж ЖӘНЕ БАСҚАЛАРЫ [12] ПІКІРІНШЕ ІРІ ҚАРА МАЛДАРДЫҢ
ЭМБРИОНДАРЫН АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗУМЕН АЙНАЛЫСҚАН ЕВРОПАДАҒЫ БІРІНШІ ЕЛ -
ДАНИЯ, БҰЛ ЕЛДЕ ЗИГОТАЛАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ІРІ ҚАРА МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ
АСЫЛДАНДЫРУ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ НЕГІЗГІ БӨЛІГІ БОЛЫП САНАЛАДЫ.
ҚАЗІРГІ УАҚЫТТА ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ БОЙЫНША 80-НЕН АСТАМ
КОММЕРЦИЯЛЫК МЕКЕМЕЛЕР ҚҰРЫЛҒАН. ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ
ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗГЕ ҚОЙЫЛҒАН БҰЛ ЕЛДЕ ЖЫЛ САЙЫН 100 МЫНДАЙ БҰЗАУЛАР
АЛЫНАДЫ. ОСЫ ТӘСІЛМЕН АЛЫНҒАН БҰЗАУДЫҢ АУКЦИОНДАҒЫ ҚҰНЫ 500-ДЕН 3000 АҚШ
ДОЛЛАРЫ ШАМАСЫНДА БОЛАДЫ ЖӘНЕ ДЕ, ФИРМАЛАРДЫҢ САТУДАН ТҮСЕТІН ТАБЫСЫ БАРЛЫҚ
ШЫҒЫНДАРДЫ ӨТЕЙДІ. МЫСАЛЫ, АТАЛҒАН ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУ НӘТИЖЕСІНДЕ ӘР
САУЫН СИЫРДЫҢ ЖЫЛДЫҚ СҮТ ӨНІМДІЛІГІ ОРТАША 6000 ЛИТРГЕ АРТТЫ. БҰЛ
СЕЛЕКЦИОНЕРЛЕРДІҢ ЖАЛПЫ МАЛДЫҢ ГЕНЕТИКАЛЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫН ЖОҒАРЫЛАТУДА
ТРАНСПЛАНТАЦИЯ ЭДІСІ АРҚЫЛЫ ГЕНЕТИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ҚҰНДЫ АНАЛЫҚ ДАРАЛАРЫНАН
МҮМКІНДІГІНШЕ КӨП ҰРПАК АЛЫП, ОЛАРДЫ ОДАН ӘРІ СЕЛЕКЦИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕ
ҚОЛДАНУДЫҢ НӘТИЖЕСІНДЕ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ.
ГЕРМАНИЯНЫҢ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ОРТАЛЫҒЫНДА СҮТТІ ІРІ ҚАРА
МАЛДАРДЫҢ СЕЛЕКЦИЯСЫН ЖАҢАРТЫЛҒАН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗІЛСЕ,
НӘТИЖЕСІНДЕ ДӘСТҮРЛІ СЕЛЕКЦИЯ ЖАҒДАЙЫНДА СҮТТІҢ МАЙЛЫЛЫҒЫ 10,8 КГ ДЫ
КҰРАСА, ТРАНСПЛАНТАЦИЯҒА ЖАРАМДЫ ТОРТ ЭМБРИОНДАРДЫ БІР РЕТ АЛҒАНДА ЖӘНЕ
РЕЦИПИЕНТТЕРДІҢ 70% БУАЗ БОЛСА, ГЕНЕТИКАЛЫҚ ПРОГРЕС НӘТИЖЕСІНДЕ СҮТ
ӨНІМДІЛІГІ 15,3 КГ ҒА ДЕЙІН АРТЫП, ОЛ 41% ЖОҒАРЫЛАҒАН. ГЕНЕТИКАЛЫҚ ІЛГЕРІ
ДАМУ ЭМБРИОНДАР ТРАНСПЛАНТАЦИЯСЫ НӘТИЖЕСІНДЕ, ӘР ДОНАРДАН 10 ЭМБРИОН
АЛЫНҒАН ЖАҒДАЙДА КҮТІЛЕДІ. БҰЛ ГЕНЕТИКАЛЫҚ ПРОГРЕСТІҢ АРҚАСЫНДА СҮТТІҢ
МАЙЛЫЛЫҒЫ 16,7 КГ-ҒА ЖЕТЕДІ НЕМЕСЕ 54,4% КҰРАЙДЫ.
СОҢҒЫ КЕЗДЕ ДӘСТҮРЛІ БИОТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ТӘСІЛДЕРМЕН БІРГЕ АСЫЛ ТҮҚЫМДЫ
МАЛДАРДЫ ЖЫЛДАМДАТА КӨБЕЙТУДІҢ ТИІМДІ ТӘСІЛІ РЕТІНДЕ ЭМБРИОНДАРДЫ
ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУДЫҢ ДА ПРАКТИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ЖОҒАРЫ. РЕСЕЙДЕ ЭМБРИОНДАРДЫ
ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ТӘСІЛІ АРКЫЛЫ ЖЫЛЫНА 5000 БҰЗАУ АЛАТЫН ОРТАЛЫҚТАРДЫҢ
АЙТАРЛЫҚТАЙ САНЫ ЖҰМЫС ІСТЕУДЕ.
ҚАЗАКСТАНДА БІРІНШІ БОЛЫП ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ БОЙЫНША
ТӘЖІРИБЕЛЕРДІ МУХАМЕДГАЛИЕВ Ф.М., ТОЙШИБЕКОВ М.М., АБИЛЬДИНОВ Р.Б [13] ЖӘНЕ
БАСҚАЛАРЫ ЖҮРГІЗДІ. ОЛАР 1964 ЖЫЛДЫҢ КҮЗІНДЕ КОЙЛАРДЫҢ ЭМБРИОНДАРЫН
АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫ- ЗУДЫҢ ХИРУРГИЯЛЫҚ ОПЕРАЦИЯ ТӘСІЛІН МЕҢГЕРУ ҮШІН АЛДЫН АЛА
ТӘЖІРИБЕ ЖАСАҒАН. ОСЫ МАҚСАТТА ҚАЗАҚЫ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДЫҢ 10 ЭМБРИОНЫ
ҚЫЛШЫҚ ЖҮНДІ ТҰҚЫМДЫ 10 САУЛЫККА АУЫСТЫРЫЛЫП ОТЫРҒЫЗЫЛҒАН, НӘТИЖЕСІНДЕ
ЕКЕУІ БУАЗ БОЛҒАН. ОЛАРДЫҢ БІРЕУІ ӘДЕТТЕГІДЕЙ КОЗЫ ТУСА, АЛ ЕКІНШІ САУЛЫК
БУАЗДЫҚТЫҢ ТӨРТІНШІ АЙЫНЫҢ СОҢЫНДА ТҮСІК ТАСТАҒАН. 1965 ЖЫЛЫ КҮЗДЕ 2-ДЕН 7
ЖАСҚА ДЕЙІНГІ ҚЫЛШЫҚ ЖҮНДІ 15 КОЙҒА КАЙТА ТӘЖІРИБЕ ЖҮРГІЗІЛГЕН. БЕС
АНАЛЫҚТАН АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗЫЛҒАН ЭМБРИОНДАРДАН ӨСІП ДАМЫҒАН БЕС ҚОЗЫ
ТУЫЛҒАН. ОСЫДАН СОҢ, БҰЛ ӘДІСТІ ІС ЖҮЗІНДЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ҚОЛДАНУ
МҮМКІНДІГІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒАЛЫМДАРЫН КЫЗЫҚТЫРА ТҮСТІ.
ОСЫҒАН БАЙЛАНЫСТЫ АКАДЕМИК Ф.М.МУХАМЕДГАЛИЕВТІҢ БАСШЫЛЫҒЫМЕН
РЕСПУБЛИКАНЫҢ ОҢГҮСТІК-ШЫҒЫС ЖӘНЕ ШЫҒЫС АЙМАКТАРЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ БИЯЗЫ ЖҮНДІ
ҚОЙЛАРДЫ АҒЫЛШЫН ТҰҚЫМДЫ ЛИНКОЛЬН, РОМНИ-МАРШ ЖӘНЕ БАРДЕР- ЛЕЙСТЕР
ҚОШҚАРЛАРЫМЕН ШАҒЫЛЫСТЫРУДА АЛЫНҒАН БУДАНДАР СЕЛЕКЦИЯСЫ НЕГІЗІНДЕ ЖАРТЫЛАЙ
БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРДЫҢ КРОСБРЕДТІ ЖҮНДІ ЖАҢА ТҰҚЫМДЫҚ ТОПТАРЫН АЛУ ЖҰМЫСТАРЫ
ЖҮРГІЗІЛДІ. ЖҰМЫС БАРЫСЫНДА ҒАЛЫМДАР ӨНДІРУШІЛЕРДІҢ ЖЕТКІЛІКТІ БАСЫН САТЫП
АЛУ ҚИЫНДЫҒЫНА КЕЗ БОЛДЫ, БІРАК БҰЛ СУПЕРОВУЛЯЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ЭМБРИОНДАРДЫ
ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ЖОЛЫМЕН ШЕШІЛДІ.
ЭМБРИОНДАРДЫ АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗУ ӘДІСІН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ НЭТИЖЕСІНДЕ
ЖЕРГІЛІКТІ ЖАҒДАЙҒА КИЫН БЕЙІМДЕЛГЕН ЛИНКОЛЬН ТҰКЫМЫНАН КӨПТЕГЕН
ТРАНСПЛАНТАТ ӨНДІРУШІ-КОШКАРЛАР АЛЫНДЫ, ОЛАРДЫҢ БІРКАТАРЫН ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ
3000 БАСТЫ КРОСБРЕДТІ ҚОЙЛАРДЫҢ АНАЛЫҚ ТАБЫНЫ ҚҰРЫЛДЫ.
АЛ, 1981 ЖЫЛЫ И.М.ТОЙШИБЕКОВ [14] ЖӘНЕ БАСҚАЛАР ЭМБРИОНДАРДЫ
ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ӘДІСІН БАРЫНША КОЛДАНУ НЕГІЗІНДЕ, АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ІЛЕ
СОВХОЗЫНДА БИЯЗЫ ЖҮНДІ КРОССБРЕДТІ ҚОЙЛАРДЫҢ ЖАҢА ТҰҚЫМДЫҚ ТОБЫН ҚҰРУ
МӘСЕЛЕСІН АЛҒА ҚОЙДЫ. ОСЫ ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІ ТРАНСПЛАНТАЦИЯ ӘДІСІН
ҚОЛДАНУ, ӨСІРУДІҢ БАСҚА ӘДІСТЕРІМЕН САЛЫСТЫРҒАНДА ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА
АСЫЛДАНДЫРУ ПРОГРЕСІН 2-3 ЕСЕ ЖЫЛДАМДАТАТЫНЫН ДӘЛЕЛДЕДІ.
ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ БОЙЫНША СОЛТҮСТІК
ҚАЗАК МЕРИНОСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚЫ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ҚОЙЛАРЫМЕН МАҢЫЗДЫ ЖҮМЫСТАР
КАЗНИТИО ҒАЛЫМДАРЫ КАСЫМОВ К.Т. [15], МАЛМАКОВ Н.И [16] ЖӘНЕ УТЕСИНОВ Ж
[17] ТАРАПТАРЫНАН ЖҮРГІЗІЛДІ. АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗУ ЖОЛЫМЕН АЛЫНҒАН ЖОҒАРЫ
БАҒАЛЫ МАЛДАР СЕЛЕКЦИЯЛЫҚ АСЫЛДАНДЫРУ ЖҰМЫСТАРЫНДА ҚОЛДАНЫЛДЫ.
ҚАЗАҚ ҚАРАКӨЛ ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫНДА КАРАКОЛ ҚОЙЛАРЫНЫҢ
ЭМБРИОНДАРЫН ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ТӘСІЛІ 1986 ЖЫЛЫ УКБАЕВ Х.И., АДЫРБЕКОВ И.,
АЛИБАЕВ Н., БЕКЕТАУОВ О [18], УКБАЕВ Х.И., АЛИБАЕВ Н., БЕКЕТАУОВ.,
ЕСИМБЕКОВ А [19], АЛИБАЕВ Н., БЕКЕТАУОВ О [20], БАСТАЛЫП, 1990-1995 ЖЫЛДАР
АРАЛЫҒЫНДА ОҢТҮСТІК ҚАЗАКСТАН ОБЛЫСЫ СОЗАҚ АУДАНЫНДА ШУ СОВХОЗЫНДА
СЕЛЕКЦИЯ ЖӘНЕ ЭМБРИОНДАРДЫ ТАРНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІН ҚОЛДАНА ОТЫРЫП
ЖАҢА ЕТТІ-МАЙЛЫ АТЫРАУ ҚОЙ ТҰҚЫМЫНЫҢ ШУ ПОПУЛЯЦИЯСЫН КҰРДЫ.
ЗАВЕРТЯЕВ Б.П [21], ГОРДОН А [22], МАДИСОН В.Л., НЕКРАСОВ А.А.,
САЛЬНИКОВ И.М [23], АМЕТИСЛАВСКИЙ С.Я., КРИВОХОРЧЕНКО А.С., РОТТ Н.Н [24]
ПІКІРЛЕРІНШЕ ХИРУРГИЯЛЫК ӘДІСТІҢ МӘНІ – ДОНОРДАН ЭМБРИОНДАРДЫ ЖУЫП АЛУ
МАҚСАТЫН-ДА ҚҰРСАҚ ҚУЫСЫН ЖАРУ. ОЛ ҮШІН ҚУЫСТЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРҒА ТӘН
ВЕТЕРИНАРЛЫҚ-ХИРУРГИЯЛЫҚ КЕШЕНДІК ШАРАЛАРДЫ САКТАУ КАЖЕТ. ЖАНУАРЛАРДЫ
БАЙЛАП, БЕКІТУ, НАРКОЗ, АУЫРСЫЗДАНДЫРУ, АСЕПТИКА ЖЭНЕ АНТИСЕПТИКАНЫ САҚТАУ,
ОПЕРАЦИЯДАН КЕЙІНГІ АСҚЫНУЛАРДЫҢ АЛДЫН-АЛУ ЖҰМЫСТАРЫН ЖҮРГІЗУ. МҰНДАЙ
ТАЛАПТАРДЫ РЕЦИПИЕНТТЕРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕГЕНДЕ ДЕ ОРЫНДАУ ҚАЖЕТ.
ХИРУРГИЯЛЫҚ ТӘСІЛДІҢ БІРҚАТАР АРТЫҚШЫЛЫҒЫ, ЭМБРИОНДАРДЫ БӨЛІП АЛУ ЖӘНЕ
ОЛАРДЫ РЕЦИПИЕНТТЕРГЕ АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗУ СИЯҚТЫ ЖАУАПТЫ ДА МАҢЫЗДЫ ЖҰМЫСТАР
МАМАННЫҢ ҚАДАҒАЛАУЫМЕН ОНЫҢ КӨЗ АЛДЫНДА ЖҮРГІЗІЛУІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. БІРАҚ,
БҰЛ ТӘСІЛДІҢ БІР КЕМШІЛІГІ ОПЕРАЦИЯНЫҢ САЛДАРЫНАН ДОНОРЛАРДЫ БІРНЕШЕ РЕТ
ПАЙДАЛАНУ МҮМКІНШІЛІГІНІҢ БОЛМАУЫ. СОНДАЙ-АҚ, ЭМБРИОНДАРДЫ ХИРУРГИЯЛЫҚ
ТӘСІЛМЕН БӨЛІП АЛУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ 14,4%-57% АРАЛЫҒЫНДА БОЛСА, АЛ ХИРУРГИЯЛЫК
ЕМЕС ӘДІСПЕН ОВУЛЯЦИЯ САНЫ 42-55% ШАМАСЫНДА БОЛАДЫ.
ДЕГЕНМЕН, ХИРУРГИЯЛЫҚ ТӘСІЛДЕ ЭМБРИОНДАРДЫҢ ӨМІРШЕҢДІЛІГІ ОРТА ЕСЕППЕН
65% ЖӘНЕ ОДАН ДА ЖОҒАРЫ БОЛСА, АЛ ХИРУРГИЯЛЫҚ ЕМЕС ӘДІСТЕ ОЛ 55%- ТӨМЕН.
КУРБАТОВ А.Д., КОРБАН Н.В., ПРОТАСОВ Б.И [25], ПУШКАРЬ Н.С., БЕЛОРУС А
[26] БОЙЫНША РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫНДА НЕГІЗІНЕН ІРІ ҚАРА ЭМБРИОНДАРЫН БӨЛІП АЛУ
МЕН АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗУДЫҢ ХИРУРГИЯЛЫҚ ЕМЕС ӘДІСІ ҚОЛДАНЫЛАДЫ. ЕГЕР
ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУДЫҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІНДЕ СҮТ ӨНІМДІЛІГІ ЖОҒАРЫ
ҚҰНДЫ СИЫРДАН ЖЫЛЫНА БІР ЕМЕС БІРНЕШЕ БҰЗАУ АЛУ МІНДЕТІ ҚОЙЫЛҒАН БОЛСА,
ҚАЗІР БҰЛ ӘДІС ШЕТТЕН НЕМЕСЕ БІР ЕЛДІҢ АЛЫС АЙМАҚТАРЫНАН ӘКЕЛІНГЕН
МАЛДАРДЫҢ АЗ ТОПТАРЫН ТЕЗ КӨБЕЙТУГЕ МҮМКІНДІК БЕРЕДІ, ӨЙТКЕНІ ОЛАР
ГЕНЕТИКАЛЫҚ ТАБИҒИ ЖОЛМЕН ТЕЗ КӨБЕЙЕ АЛМАЙДЫ. СОНЫМЕН КАТАР, ЕГЕР ТАБИҒАТЫ,
АУА-РАЙЫ БАСКА АЙМАҚТАН ӘКЕЛІНГЕН ЭМБРИОНДЫ ЖЕРГІЛІКТІ РЕЦИПИЕНТКЕ
АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗАТЫН БОЛСА, ОНДА ЖАҢА ЖАҒДАЙДА ТУЫЛҒАН БҰЗАУДЫҢ БЕЙІМДЕЛУІ
ӘКЕЛІНГЕН МАЛҒА КАРАҒАНДА ЖЕҢІЛ ЖҮРЕДІ.
СОҢҒЫ КЕЗДЕ ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТӨМЕНГІ
ТЕМПЕРАТУРАДА МҰЗДАТУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІН ҮЙЛЕСТІРУ АРҚЫЛЫ ГЕНЕТИКАЛЫҚ ТҮРҒЫДАН
АСА КҰНДЫ МАЛ ТҰҚЫМДАРЫН САҚТАП ҚАЛУҒА ЖӘНЕ ЖОЙЫЛУҒА ТАЯУ АСЫЛ ТҮҚЫМДЫ
ДАРАҚТАРДЫҢ БАСЫН ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУГЕ БОЛАТЫНДЫҒЫ ҒЫЛЫМИ, ӘРІ ПРАКТИКАЛЫҚ
ТҰРҒЫДАН ДӘЛЕЛДЕНГЕН.
САЛЫКБАЕВ П., ТОЙШИБЕКОВ Е.М ЖӘНЕ БАСҚАЛАРЫ [27] ӨЗ ТӘЖІРИБЕЛЕРІНДЕ
ҚАЗІРГІ УАҚЫТТА ЭМБРИОНДАРДЫ КРИОКОНСЕРВАЦИЯЛАУДЫҢ ЖАҢА БАҒЫТЫ ВИТРИФИКАЦИЯ
(ШАПШАҢ АЗ УАКЫТ ІШІНДЕ МҮЗДАТУ) ТӘСІЛІН ҚОЛДАНҒАНДА ЭМБРИОНДАРДЫҢ 47,3%
ЖАРАМДЫ БОЛЫП, РЕЦИПИЕНТТЕРГЕ АУЫСТЫРЫП ОТЫРҒЫЗҒАНДА 21,8 % ЭМБРИОН
ДАМУЫНЫҢ АҚЫРҒЫ САТЫСЫНА ДЕЙІН ЖЕТКЕН.
БИОТЕХНОЛОГИЯНЫҢ, ӘСІРЕСЕ ОНЫҢ НЕГІЗГІ ТАРМАҒЫ ЖАСУШАЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕНДІК
ИНЖЕНЕРИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ ТАНДА КАРҚЫНДЫ ДАМУЫ СЕЛЕКЕЦИЯНЫҢ МҮМКІНДІГІ МЕН
БОЛАШАҒЫН ТҮПКІЛІКТІ ӨЗГЕРТТІ.
ОСЫ ОРАЙДА РОССИЯНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ АКАДЕМИЯСЫНЫҢ АКАДЕМИГІ
Л.Н.ЭРНСТ ЖӘНЕ КОРРЕСПОНДЕНТ МҮШЕСІ А.Н.БОГАТЫРЕВ [28] БИОТЕХНОЛОГИЯНЫҢ
ҚАЗІРГІ ТАНДАҒЫ МҮМКІНДІГІН ТАЛДАЙ КЕЛЕ БЫЛАЙ ДЕДІ: БИОТЕХНОЛОГИЯНЫҢ
СЕЛЕКЦИЯҒА БІРІНШІ ЖӘНЕ АЙТАРЛЫҚТАЙ ТИГІЗЕР ҮЛЕСІ ЭМБРИОНДАРДЫ
ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ӘДІСТЕМЕСІН ЖЕДЕЛ ТҮРДЕ СЕЛЕКЦИЯДА ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ
ПОПУЛЯЦИЯДАҒЫ ҰРҒАШЫ ДАРАҚТАРДЫҢ ОНДАҒЫ ГЕНОТИПТЕРГЕ ГЕНЕТИКАЛЫҚ ӘСЕРІ
КҮШЕЙТІЛДІ. АЛ, ЖАСУШАЛЫҚ ИНЖЕНЕРИЯ ТӘСІЛІ АРҚЫЛЫ ШЫН МӘНІНДЕ МАЛДАРҒА
ГЕНЕТИКАЛЫҚ КЛОН ЖАСАУҒА БОЛАТЫНДЫҒЫН ШЫНДЫҚҚА АЙНАЛДЫРДЫ. ҚОРЫТА
АЙТКАНДА, БИОТЕХНОЛОГИЯ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ АСА КҰНДЫ МАЛ ТҰҚЫМЫН ЖЕДЕЛДЕТІП
КӨБЕЙТУГЕ ЖӘНЕ ЭМБРИОБАНК ЖАСАУ АРҚЫЛЫ ГЕНДІК ҚОРДЫ САҚТАП ҚАЛУҒА ТИІМДІ
БОЛУМЕН ҚАТАР, ЭМБРИОНДАРДЫ БӨЛУ ЖӘНЕ ГЕНДІК ИНЖЕНЕРИЯ ТӘСІЛДЕРІ АРКЫЛЫ
ТҰҚЫМ ҚУАЛАУШЫЛЫҚ ҚАСИЕТІ БОЙЫНША БІРДЕЙ МАЛ ТОБЫН ҚҰРУҒА МҮМКІНДІК БЕРЕДІ.
1.2 ГОРМОНАЛЬДЫҚ ДӘРМЕКТЕР КӨМЕГІМЕН СУПЕРОВУЛЯЦИЯНЫ ИНДУКЦИЯЛАУ
ЖҰМЫСТАРЫНА ШОЛУ
Ауыл шаруашылығы малдарын эмбриондарды трансплантациялау тәсілі арқылы
көбейтуде ғалымдардыц назарын аударған басты мәселелердің бірі
–суперовуляцияны гормоналдық жолмен қоздыру (индукциялау) болды.
ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНДА БАРЫНША ҚАЖЕТТІ КЕЗЕҢ
ДОНОРЛАРДА СУПЕРОВУЛЯЦИЯНЫ ТУДЫРУ БОЛЫП ТАБЫЛАТЫНДЫҚТАН, АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
МАЛДАРЫН ӨСІРУДЕ ОНЫ ЕНГІЗБЕСЕ, БҰЛ ӘДІСТІҢ МӘНІ БОЛМАЙДЫ.
СУПЕРОВУЛЯЦИЯНЫ ҚОЗДЫРУДЫҢ ГОРМОНАЛДЫҚ ӘДІСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІН
М.М.ЗАВАДОВСКИЙ [29] ҚАЛАҒАН.
ГЕНЕТИКАЛЫК ТҰРҒЫДАН КҰНДЫ БОЛЫП КЕЛЕТІН ДОНОР САУЛЫҚТАРДЫҢ
РЕПРОДУКЦИЯЛЫҚ МҮМКІНШІЛІГІН БАРЫНША ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ҮШІН СУПЕРОВУЛЯ-
ЦИЯНЫ ГОНАДОТРОПТЫ ГОРМОНДАРДЫН КӨМЕГІМЕН КҮШЕЙТУ КАЖЕТ ЕКЕНДІГІН ЕСКЕРЕ
ОТЫРЫП, АЛҒАШ РЕТ Ы.Е.САЗИДА 1943 ЖЫЛЫ СИЫРЛАРДА КӨПТІК ОВУЛЯЦИЯНЫ
БОЛДЫРУ МАҚСАТЫНДА БУАЗ БИЕ КАН САРЫ СУЫН (ББС) ҚОЛДАНДЫ (ПРОКОФЬЕВ М.И
БОЙЫНША [30]). ГОНАДОТРОПИННІҢ ББС ЭСТРАДИОЛМЕН, ХОРИОНДЫҚ ГОНАДОТРОПИНМЕН
ЖӘНЕ ПРОСТОГЛАНДИНДЕРДІ ВИТАМИНДЕРМЕН БІРГЕ ҚОЛДАНҒАН ПОЛИОВУЛЯЦИЯНЫ ТУДЫРУ
БІР ҮЛГІДЕ ӨТПЕЙТІНІ БАЙҚАЛДЫ. ОЛ ШЕТ ЕЛДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ҒАЛЫМДАРДЫҢ
ЖҰМЫСТАРЫНДА ӨТЕ ЖАҚСЫ СИПАТТАЛҒАН.
АНГАНОВ Е.Е., АМАГЫРОВА Т.О., МУРУЕВ А.Е [31] ТӘЖІРИБЕЛЕРІНДЕ СИЫРЛАРДА
ОВУЛЯЦИЯНЫ ЖЫЛДАМДАТУ ЖӘНЕ ҰРЫҚТАНДЫРУДЫ ЖОҒАРЫЛАТУ МАҚСАТЫНДА
ПРОСТАГЛАНДИННІҢ АНАЛОҒЫ ЭСТРОФАНДЫ ЖӘНЕ РИЛИЗИНГ - ГОРМОННЫҢ АНАЛОГЫ
СУРФАГОНДЫ, СОНЫМЕН ҚАТАР СУДА ЕРІГІШ КЕШЕНДІ ВИТАМИН НИТАМИН,
НУКЛЕИНДЕРДІ ИММУНО ЫҚПАЛДАУШЫ ПОЛИРИБОНАТТЫ ПАЙДАЛАНҒАН. НӘТИЖЕСІНДЕ
ТӘЖІРИБЕДЕГІ МАЛДАРДЫҢ 81,8% КҮЙГЕ КЕЛІП, ОНЫҢ 88,8% ҰРЫҚТАНҒАН.
ОСЫ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ КОРЫТЫНДЫЛАРЫ БОЙЫНША АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ МАЛДАРЫНЫҢ
АНАЛЫҚТАРЫНДА ПОЛИОВУЛЯЦИЯ ДЕҢГЕЙІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАРДЫҢ БІРІ
ЕНГІЗІЛГЕН ГОРМОНАЛДЫҚ ПРЕПАРАТТАРДЫҢ МӨЛШЕРІ ЕКЕНІ ДӘЛЕЛДЕНГЕН. ДЕГЕНМЕН,
ББС ӨТЕ КӨП МӨЛШЕРІН ҚОЛДАНУ ОВУЛЯЦИЯ САНЫН АЗДАП ҚАНА АРТТЫРАДЫ.
СЕРГЕЕВ Н.И [32] ӨЗ ТӘЖІРИБЕЛЕРІНДЕ ДОНОР СИЫРЛАРДА ПОЛИОВУЛЯЦИЯ
КҮШЕЙТУДІҢ ЕКІ ТӘСІЛІН ҚОЛДАНҒАН. БІРІНШІ ТӘСІЛ ЖЫНЫСТЫҚ ЦИКЛДІҢ 10 ШЫ КҮНІ
БҰЛШЫҚ ЕТКЕ 1800 ИЕ ББС ЖӘНЕ 12-ШІ КҮНІ 45 МГ ПРОСТОГЛАНДИНДІ ЕНГІЗУ.
ЕКІНШІ ТӘСІЛДЕ ФОЛЛИКУЛА ЖАНДАНДЫРУШЫ ГОРМОН (ФЖГ), ЛЮТЕЙНДЕУШІ ГОРМОНДАРЫН
(ЛГ) 5:1 КАТЫНАСТА БІРНЕШЕ РЕТ САЛУ НЕГІЗДЕЛГЕН. ЖЫНЫСТЫҚ ЦИКЛДІҢ 10-ШЫ
КҮНІНЕН БАСТАП, ӘРБІР КЕЛЕСІ КҮНДЕ ТИІСІНШЕ 5,5; 4,4; 3,3; 2,2 МГ
МӨЛШЕРІНДЕ КҮНІНЕ ЕКІ РЕТ САЛЫНАДЫ. ПРОСТОГЛАНДИНДІ ЖЫНЫСТЫҚ ЦИКЛДІҢ 12-ШІ
КҮНІНДЕ 45 МГ МӨЛШЕРДЕ ЕНГІЗІЛУ ҰСЫНҒАН.
ДАМИНОВ Б., САРТАЕВ Ш., ТОЙШИБЕКОВ М.М. [33] ДОНОРЛАРДЫ ӨНДЕУ ҮШІН
САРЫСУ ГОНАДОТРОПИНІН ПАЙДАЛАНҒАН. ПРЕПАРАТТЫҢ МӨЛШЕРІ 1 БАСҚА 1600- 1800
ИЕ КҰРАҒАН, АЛ БАСҚА ТОПҚА 250-300 ИЕ МӨЛШЕРДЕ ГРАФФОЛОН ҚОЛДАНҒАН. САРЫСУ
ГОНАДОТРОПИНІ АНАЛЫҚ ДОНОРЛАРДЫҢ КӨПТІК ОВУЛЯЦИЯСЫН 56-93% БЕЛСЕНДІРГЕН,
БҰЛ КЕЗДЕ БІР ДОНОРДАН 5,48 ДАНА ҚАЛЫПТЫ ЭМБРИОН АЛЫНҒАН. ГРАФОЛЛОН
САУЛЫҚТАРДА ПОЛИОВУЛЯЦИЯ ДӘРЕЖЕСІН ЖОҒАРЫЛАТА ОТЫРЫП, БІР ДОНОРДАН 6,14-
7,33 ЭМБРИОН АЛУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТЕДІ.
ДЖАНАБЕКОВ К [34] КАЗАҚТЫҢ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ТҰҚЫМЫНЫҢ СУПЕРОВУЛЯ- ЦИЯСЫН 1000-
1200 МЕ МӨЛШЕРДЕ ББС ЕНГІЗУ АРҚЫЛЫ КЕЛТІРГЕН. ОЛ 61 ДОНОРДАН 600 ОВУЛЯЦИЯ
НЕМЕСЕ 1 ДОНОРҒА ШАКҚАНДА БІР ҰЯДАН 0-ДЕН 31-ГЕ ДЕЙІН НЕМЕСЕ ОРТА ЕСЕППЕН
9,8 ОВУЛЯЦИЯ АЛҒАН.
Ж.УТЕСИНОВ [35] ҚАЗАҚТЫҢ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ТҰҚЫМЫНЫҢ САУЛЫҚТАРЫН 1000 МЕ
МӨЛШЕРДЕ ББС ГОНОДОТРОПИНІМЕН ӨҢДЕГЕНДЕ ӘР ДОНОР ОРТА ЕСЕППЕН 6,7, АЛ
ҚҰРАМЫНДА МИКРОЭЛЕМЕНТТЕР ЖӘНЕ ВИТАМИНДЕР БОЛҒАНДА 7,6 ОВУЛЯЦИЯНЫ ҚҰРАҒАН.
АЛИБАЕВ Н., БЕКЕТАУОВ 0.,АДИЛБЕКОВ Н [36] ГОРМОНАЛДЫҚ ДӘРМЕКТЕРДІ
ПАЙДАЛАНУДЫҢ НӘТИЖЕСІ ОЛАРДЫҢ ЕНГІЗУ УАҚЫТЫНА ДА БАЙЛАНЫСТЫ БОЛАТЫНДЫҒЫ
ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕР БАР. МӘСЕЛЕН СИЫРЛАРДА ОВУЛЯЦИЯ САНЫНЫҢ АРТУЫ ОЛАРДЫ
ЖЫНЫСТЫҚ ҚОЗУ БАЙҚАЛАР АЛДЫНДА 4-7 КҮН АЛДЫН, АЛ КОЙЛАРДЫ 4-5 ТӘУЛІК БҰРЫН
ГОНАДОТРОПИНМЕН ӨНДЕГЕНДЕ БАЙҚАЛАДЫ ДЕЙДІ.
АЛ, К.ДЖАНАБЕКОВ [34] ҚАЗАҚЫ БИЯЗЫ ЖҮНДІ ТҰҚЫМДЫ САУЛЫҚТАРҒА ЖЫНЫСТЫҚ
ЦИКЛДІҢ 13-14 ТӘУЛІГІНДЕ ББС ПАЙДАЛАНЫП, ЕКІ АНАЛЫҚ БЕЗДЕН 6 ОВУЛЯЦИЯҒА
ДЕЙІН АЛҒАН.
Ф.М.МУХАМЕДГАЛИЕВ, М.М.ТОЙШИБЕКОВ, Р.Б.АБИЛЬДИНОВ ЖӘНЕ БАСҚАЛАР [13] ББС
ПРЕПАРАТЫН ҚОЛДАНҒАНДА, ҮШ ДОНОР САУЛЫҚТАН ӘР ТҮРЛІ ДАМУ САТЫСЫНДА БОЛҒАН
19 ЭМБРИОН АЛҒАН.
Б. ДАМИНОВ, Ш. САРТАЕВ ЖӘНЕ М.М. ТОЙШИБЕКОВ [33] ЖҮРГІЗГЕН ЗЕРТТЕУЛЕР
ЭСТРАЛДЫ ЦИКЛДІҢ 10-12 -ТӘУЛІГІНДЕ ББС 1200-1450 МЕ МӨЛШЕРДЕ ЕНГІЗУ
ҚОЙЛАРДАН САЛЫСТЫРМАЛЫ ТҮРДЕ КӨП МӨЛШЕРДЕ ОВУЛЯЦИЯ АЛУ ҮШІН КОЛАЙЛЫ ЖАҒДАЙ
ЕКЕНІН КӨРСЕТЕДІ.
Б.А.БУРАЛХИЕВ [37] ДОНОР МЕГЕЖІНДЕРДІ ГОРМОНАЛДЫК ӨНДЕУДІҢ КЕЛЕСІ
ҮЛГІСІН ҰСЫНАДЫ: ЖЫНЫСТЫҚ ЦИКЛДІҢ 13-ШІ КҮНІ ПРОСТАГЛАНДИНГ ПРЕПАРАТЫН ЖӘНЕ
14-ШІ КҮНІ 1000-12000 ИЕ МӨЛШЕРІНДЕ ГББС, АЛ 72-80 САҒАТТАН КЕЙІН 750-1000
ИЕ АДАМНЫҢ ХОРИОНДЫҚ ГОНАДОТРОПИНІН (АХГ) ЕНГІЗЕДІ ДЕ, АХГ- ДАН СОҢ 40-42
САҒАТТА ҰРЫҚТАНДЫРАДЫ. АВТОР, ОСЫ ТӘСІЛДІ ҚОЛДАНУДА ДОНОР МЕГЕЖІНДЕРДЕ
ЭМБРИОНДАР 22,9%, АЛ ЗИГОТА 25% ЖОҒАРЫЛАЙДЫ ДЕП ПАЙЫМДАЙДЫ.
БІРҚАТАР ЗЕТТЕУЛЕР ББС МӨЛШЕРІН ДОНОРДЫҢ ТІРІЛЕЙ САЛМАҒЫНА БАЙЛА- НЫСТЫ
АНЫҚТАУҒА БАҒЫТТАЛҒАН. МЫСАЛЫ, АМАРБАЕВ ПІКІРІНШЕ, ГОРМОНАЛДЫҚ САРЫСУДЫҢ
ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ОРТАША ОТАРЛЫҚ МӨЛШЕРІ ЕТТІ МАЙЛЫ ҚОЙЛАР ҮШІН - 1300 МЕ, АЛ
КАРАКӨЛ КОЙЛАРЫ ҮШІН 1200 МЕ ҚҰРАЙДЫ. ПРЕПАРАТТЫҢ МӨЛШЕРІН САУЛЫҚТЫҢ
ТІРІЛЕЙ САЛМАҒЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЕСЕПТЕГЕНДЕ КГ ТІРІ САЛМАҚКА ТИІСІНШЕ 23-26
ЖӘНЕ 22-25 М.Е. СӘЙКЕС ДЕП ЕСЕПТЕЛЕДІ. АВТОРДЫҢ ОЙЫНША БҰЛ МӨЛШЕРЛЕР
БАРЫНША ҚАЖЕТТІ НӘТИЖЕ БЕРЕДІ.
КАЗІРГІ УАҚЫТТА ПОЛИОВУЛЯЦИЯНЫ КЕЛТІРУГЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДІСТЕР
БИОЛОГИЯЛЫҚ ҒЫЛЫМНЫҢ ТАЛАПТАРЫНА САЙ ЕМЕС. БҰЛ МӘСЕЛЕНІ ШЕШУ ҮШІН, ОТАНДЫҚ
ГОРМОНАЛДЫК ПРЕПАРАТТАРДЫ ПАЙДАЛАНУМЕН СУПЕРОВУЛЯЦИЯНЫ КЕЛТІРЕТІН ЖАҢА
ӘДІСТІ ЖАСАУ НЕМЕСЕ БҰРЫНҒЫ БЕЛГІЛІ ӘДІСТЕРДІ ЖЕТІЛДІРУ ҚАЖЕТ.
ОСЫ ОРАЙДА ОҢТҮСТІК-БАТЫС МАЛ ЖӘНЕ ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ
ИНСТИТУТЫ РМК ҚАРАКӨЛ ҚОЙЛАРЫНЫҢ ЭМБРИОНДАРЫН ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ
ЗЕРТХАНАСЫНДА Н.АЛИБАЕВ О.БЕКЕТАУОВ Н. АДИЛБЕКОВТЕРМЕН [38], БЕКЕТАУОВ О.,
АЛИБАЕВ Н.Н., АДИЛБЕКОВ Н [39] ДАРАЛЫҚ ГОРМОНАЛДЫҚ ДЕҢГЕЙДІ АНЫҚТАЙ
ОТЫРЫП, ОЛАРДЫҢ ЭМБРИОНДАРЫН ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУДА ҚАРАКӨЛ ҚОЙЛАРЫНЫҢ ЖОҒАРЫ
ОВУЛЯЦИЯСЫНЫҢ ГОРМОНАЛДЫҚ ИНДУКЦИЯСЫНЫҢ ТИІМДІ ҮЛГІСІ ЖАСАЛДЫ. ОЛ
БІРҚАЛЫПТЫ СУПЕРОВУЛЯЦИЯ ЖАСАУҒА ЖӘНЕ ӨМІРШЕҢДІЛІГІ ҚАЛЫПТЫ ЭМБРИОНДАРДЫ
КӨПТЕП АИЫҒУҒА МҮМКІНДІК БЕРЕДІ. ОЛАР ДОНОР САУЛЫҚТАРДЫҢ ЖӘНЕ ДАЙЫНДАЛҒАН
ПРЕПАРАТТЫҢ ГОРМОНАЛДЫҚ ДЕҢГЕЙІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ҮШ ТОПҚА БІРІКТІРДІ: I ТОПҚА
ФЖГЛГ АРА-ҚАТЫНАСЫ 1:1; II ТОПҚА- 2:1 ЖӘНЕ III ТОПҚА- 3:1. БІРІНШІ ТОПТАҒЫ
ДОНОРЛАРҒА (1:1) ЖЫНЫС ЦИКЛІНІҢ 10 ЖӘНЕ 11 КҮНДЕРІ ФЖГ МЕН ЛГ НЫҢ АРА-
ҚАТЫНАСЫ 3:1, АЛ 12 КҮНІ-2:1 ББС ПРЕПАРАТЫН ЕККЕН. ЕКІНШІ ТОПТАҒЫ
ДОНОРЛАРҒА (2:1) ЖЫНЫС ЦИКЛІНІҢ 10-КҮНІ ГОРМОНДАР АРАҚАТЫНАСЫ 3:1, АЛ 11-
ШІ КҮНІ 2:1 ЖӘНЕ 12-КҮНІ 1:1 ПРЕПАРАТЫН ЕНДІРІП, ҮШІНШІ ТОПТАҒЫ ДОНОРЛАРҒА
ТИІСІНШЕ (3:1) КҮЙІТІ КЕЛГЕННЕН КЕЙІНГІ 10 КҮНІ 3:1, АЛ 11 ЖӘНЕ 12 КҮНДЕРІ
ГОРМОНДАРДЫҢ АРАҚАТЫНАСЫ 1:1 ББС КОЛДАНҒАН. БАРЛЫК ДОНОР САУЛЫҚТАРҒА ЖЫНЫС
ЦИКЛІНІҢ 13 КҮНІ ФЖГ МЕН ЛГ АРА ҚАТЫНАСЫ 1:1 ПРЕПАРАТЫН ӘР ТІРІЛЕЙ
САЛМАҒЫНА 12 МЕКГ МӨЛШЕРІНДЕ ҚАЙТА ЕНГІЗІЛДІ. СОНЫМЕН ҚАЗІРГІ КОЛДАНЫП
ЖҮРГЕН ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНА БІР КҮНДІК СУПЕРОВУЛЯЦИЯНЫ
ИНДУКЦИЯЛАУДЫҢ ОРНЫНА ББС ПРЕПАРАТЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ДОНОР ҚАНЫНДАҒЫ ФЖГ МЕН ЛГ
НЫҢ ӘР ТҮРЛІ АРАҚАТЫНАСЫН ЕСЕПКЕ АЛА ОТЫРЫП ҮЙЛЕСТІРІП САЛУДЫҢ 4 КҮНДІК
СХЕМАСЫН ҰСЫНДЫ. БҰЛ БИОТЕХНОЛОГИЯНЫҢ ЖАҢА ӘДІСТЕРІ, АСЫЛ ТҰҚЫМДЫ ҚОЙ
ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ОДАН ӘРІ ДАМУЫНА ӨТЕ ТИІМДІ ӘСЕРІН ТИГІЗЕДІ.
ЖОҒАРЫДА КӨРСЕТІЛГЕН ТӘСІЛДЕРДІҢ ӘРБІРІ ОТАНДЫҚ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАЛДАРЫ
ТҮҚЫМДАРЫНЫҢ ГЕНДІК КОРЫН САКТАУ ОНЫ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ ЖӘНЕ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ
ЖҰМЫСТАРЫНДА АСА ҚАЖЕТТІ. ДЕГЕНМЕН, КАЗІРГІ УАҚЫТТА ЭМБРИОНДАРДЫ АУЫСТЫРЫП
ОТЫРҒЫЗУ ЖЭНЕ КРИОКОНСЕРВАЦИЯЛАУ БАРЫНША ЖЕТІЛДІРІЛГЕН ЖӘНЕ ТИІМДІ ӘДІСТЕР
БОЛЫП САНАЛАДЫ.
ОСЫҒАН БАЙЛАНСТЫ, ЖОҒАРЫДА АЙТЫЛҒАН ӘДЕБИ ШОЛУДАҒЫ МӘЛІМЕТ АУЫЛ
ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАЛДАРЫНЫҢ ГЕНДІК ҚОРЫН САҚТАУ МАҢЫЗДЫ МӘСЕЛЕ ЕКЕНДІГІН
МОЙЫНДАУГА МӘЖБҮР ЕТЕДІ, ӨЙТКЕНІ БІР СУБПОПУЛЯЦИЯ ІШІНДЕ БІР ГЕНОТИПТІҢ
ЖОҒАЛЫП КЕТУІНІҢ ӨЗІ БҮКІЛ ПОПУЛЯЦИЯНЫҢ ҒЕНДІК ҚОРЫНА ОРНЫ ТОЛМАЙТЫН ШЫҒЫН
ӘКЕЛЕДІ. СОНДЫҚТАН ДА, ГЕНДІК КОР ПОПУЛЯЦИЯСЫ САНЫНЫҢ ТҮРАҚТАНДЫРУЫН
КӨТЕРМЕЛЕУ ҮШІН КОЛДА БАРДЫ САҚТАУ ЖӘНЕ ЖОҒАЛЫП БАРА ЖАТҚАН ФЕНОТИПТЕРДІ
ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ ҚАЖЕТ .
БҮЛ МӘСЕЛЕНІ ШЕШУДІҢ ЖӘНЕ СЕЛЕКЦИЯЛЫК ДӘСТҮРЛІ ӘДІСТЕРДІҢ КӨМЕГІМЕН ШЕШУ
МҮМКІН ЕМЕС, СЕБЕБІ ОНЫ ІСКЕ АСЫРУ ҮШІН ҰЗАҚ УАҚЫТ КАЖЕТ.
ПРЕПАРАТПЕН ӨҢДЕЛГЕН ҰРҒАШЫ МАЛДАРДЫ ҚОЛДАН ҰРЫҚТАНДЫРУ, ОЛАРДА БІРДЕН
БІРНЕШЕ ҰРЫҚТЫҢ ДАМУЫНА ӘКЕП СОҚТЫРАДЫ [41,42]. АЛ, СИЫРЛАР МЕН ҚОЙЛАРДЫҢ
ЖЫНЫС ЖОЛДАРЫ БІР, ЕКІ, СИРЕК ЖАҒДАЙДА ҮШ ҰРЫҚТЫҢ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТКЕНМЕН, БУАЗДЫҚТЫҢ ТАБИҒИ ЖАЛҒАСУЫНДА АРТЫҚ ҰРЫҚТАР СОРЫЛЫП, ЖОЙЫЛЫП
КЕТЕДІ. СОНДЫҚТАН ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУДА ПАЙДА БОЛҒАН ҰРЫҚТАНҒАН
САПАЛЫҚ ЖАСУШАЛАР ДОНОРДЫҢ ЖЫНЫСТЫК ЖОЛДАРЫНАН ЖУЫЛЫП АЛЫНЫП, ДОНОРДЫҢ
ЖЫНЫСТЫҚ ЦИКЛІНІҢ САТЫСЫНА ҮЙЛЕСТІРІЛГЕН РЕЦИПИЕНТТІҢ ЖЫНЫС ЖОЛДАРЫНА
АУЫСТЫРЫЛАДЫ. ОСЫЛАЙ ЖАНУАРЛАР ПОПУЛЯЦИЯСЫНДА АСА ҚҰНДЫ ГЕНЕТИКАЛЫК
БЕЛГІЛЕРІ БАР ДОНОРДЫҢ САНЫ КӨБЕЙЕДІ.
СОНЫМЕН ҚОРЫТА АЙТҚАНДА, МАЛДАРДЫ ГОРМОНАЛДЫ ПРЕПАРАТТАРМЕН ӨНДЕГЕНДЕ
ОЛАРДЫҢ ЖЫНЫС МҮШЕЛЕРІ ҮЛКЕН ӨЗГЕРІСКЕ ҰШЫРАЙТЫНДЫҒЫН ЖОҒАРЫДАҒЫ
КЕЛТІРІЛГЕН ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЖҮМЫСТАРЫНАН БАЙҚАУҒА БОЛАДЫ. СОНДЫҚТАН АУЫЛ
ШАРУАШЫЛЫҚ МАЛДАРДА ГОРМОНАЛДЫ ПРЕПАРАТТАР АРҚЫЛЫ СУПЕРОВУЛЯЦИЯ ЖАСАУ
ЭМБРИОНДАРДЫ ТРАНСПЛАНТАЦИЯЛАУ ТӘСІЛІНІҢ НЕГІЗГІ БӨЛІГІ БОЛАТЫНДЫҒЫН ЕСКЕРЕ
ОТЫРЫП, ОҒАН ЕРЕКШЕ МӘН БЕРУ КЕРЕК.
1.3 СЕЛЕКЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТАРДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН БУДАНДАСТЫРУ ӘДІСТЕРІНЕ ШОЛУ
ЖАҢА МАЛ ТҰҚЫМЫН ӘКЕЛІП НАҚТЫ АЙМАККА ЖЕРСІНДІРУ АДАМНЫҢ БЕЛСЕНДІ ТҮРДЕ
БАСКАРУЫМЕН ЖҮРГІЗІЛУІ ТИІС. МАЛ МАМАНЫ ӨЗГЕ ЖЕРДЕН АЛЫП КЕЛГЕН ТҰҚЫМНЫҢ
БИОЛОГИЯЛЫҚ, ӨНІМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН БІЛУ НЕГІЗІНДЕ, ОЛАРДЫҢ ЖАС, ЖЫНЫС,
ЕРЕКУШЕЛІКТЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ҚАЖЕТТІ ТІРШІЛІК ЖАҒДАЙЛАРЫН МҮМКІНШІЛІГІНШЕ
ЖАСАУЫ ҚАЖЕТ. СОНЫМЕН ҚАТАР АЛЫП КЕЛГЕН МАЛДЫҢ ІШІНДЕ, ОЛАРДЫҢ ЖАҢА ЖЕР
ЖАҒДАЙЫНА, АУА РАЙЫНА БЕЙІМДЕЛУ КАБІЛЕТІНЕ АСА КӨҢІЛ БӨЛЕ ОТЫРЫП, СҰРЫПТАУ
МЕН ЖҰП ТАНДАУ ЖҰМЫСТАРЫН МҰҚИЯТ ЖҮРГІЗУ КЕРЕК. СӨЙТІП СЕЛЕКЦИОНЕР ӘР
МАЛДЫҢ ФЕНОТИПТІК ЖЕРСІНУІН ГЕНОТИПТІК ЖЕРСІНУГЕ АЙНАЛДЫРАДЫ. ҚОРЫТЫП
АЙТСАҚ, ЖЕРСІНДІРУ БІР МАҚСАТКА - ЖАҢА ТІРШІЛІК ЕТУ ЖАҒДАЙЫНА БЕЙІМДЕЛУГЕ
БАҒЫТТАЛҒАН ЕКІ ЖАҚТЫ ҚҰБЫЛЫС. БІР ЖАҒЫНАН МАЛ ОРГАНИЗМІ ӨЗІНІҢ ДЕНЕ
БІТІМІНЕ, ҚЫЗМЕТІНЕ ЖАҢА ЖЕРГЕ БЕЙІМДЕЛУ ӨЗГЕРІСТЕРІН ТУҒЫССА, ЕКІНШІ
ЖАҒЫНАН АДАМ МАЛДЫҢ ТЕЗ БЕЙІМДЕЛІП ӨНІМДІЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН САҚТАУЫНА ЖӘНЕ
БҰЛ ҚАСИЕТТЕРІНІҢ НӘСІЛДІК ТҰРҒЫСЫМЕН БЕКІТІЛУІНЕ ЖАҒДАЙ ЖАСАЙДЫ [43].
ЖЕРСІНДІРУ ЖҰМЫСЫ НӘТИЖЕЛІ БОЛУ ҮШІН ҒЫЛЫМ МЕН ТЭЖІРИБЕДЕ ҚАЛЫПТАСКАН
МЫНА ЖАҒДАЙЛАРДЫ БАСШЫЛЫКҚА АЛА ОТЫРЫП ЖҮРГІЗУ КЕРЕК:
- ЖАС МАЛДЫҢ ЖАҢА ЖАҒДАЙҒА БЕЙІМДЕЛУІ САҚА МАЛҒА ҚАРАҒАНДА ЖЕҢІЛ
ОТЕДІ
- ОҢТҮСТІК МАЛЫНЫҢ СОЛТҮСТІК АЙМАҚТЫҢ ЖАҒДАЙЛАРЫНА БЕЙІМДЕЛУІ, СОЛТҮСТІК
МАЛЫНЫҢ ОҢТҮСТІК ЖАҒДАЙЛАРЫНА БЕЙІМДЕЛУІНЕ КАРАҒАНДА КӨП ЖЕҢІЛ ӨТЕДІ.
- МАЛДЫ ЖЕРСІНДІРУГЕ ӘКЕЛУДЕН БҰРЫН ОНЫҢ ӨСКЕН МЕКЕНІ МЕН ЖАҢА ТІРШІЛІК
ОРТАСЫНЫҢ АУА-РАЙЫ, ЖЕР ЖАҒДАЙЫН ЖАН-ЖАКТЫ САЛЫСТЫРМАЛЫ ЗЕРТТЕУ
НӘТИЖЕСІНДЕ, ОЛАРДЫ ЖЫЛДЫҢ ҚАЙ МЕЗГІЛІНДЕ АЛЫП КЕЛУДІ АЛДЫН АЛА ШЕШУ
- АЛЫП КЕЛІНГЕН МАЛҒА МҮМКІНДІГІНШЕ ЖАКСЫ ЖАҒДАЙ ЖАСАУ.
АМАРБАЕВ А.-Ш.М [40] ТҰЖЫРЫМЫ БОЙЫНША СҰРЫПТАУ МЕН ЖҰПТАУ ЖҰМЫСТАРЫН
ҰРПАҚТАН ҰРПАҚҚА ҮЗБЕЙ ЖҮРГІЗУ ӘР ТҮРЛІ МАЛДАРЫДЫҢ ЖАҢА ОРТАҒА БЕЙІМДЕЛУІ
ӘР ТҮРЛІ БОЛАДЫ. МАЛДЫҢ ЖАҢА ОРТАҒА БЕЙІМДЕЛУІН, ОНЫҢ ӨСІП-ӨНУІ, ӨНІМДІЛІГІ
АЗ МЕКЕНІНДЕГІ КОРСЕТКІШ ДЕҢГЕЙІНЕ ЖЕТСЕ, ОНДА БҰЛ ТҰКЫМ ЖАҢА ТІРШІЛІК ЕТУ
ЖАҒДАЙЫНА ЖАҚСЫ ЖЕРСІНІП, БЕЙІМДЕЛГЕН БОЛЫП ЕСЕПТЕЛІНЕДІ. ЕГЕР ӘКЕЛІНГЕН
МАЛ БҰЛ ЖЕРДІ ЖЕРСІНБЕСЕ, БІРНЕШЕ ҮРПАКТАН КЕЙІН ӨЛІП-ЖІТІП БІТЕДІ,
ЖАРТЫМДЫ ӨНІМ БЕРМЕЙДІ.
МАЛ ТҰҚЫМЫН АСЫЛДАНДЫРУ ЖҰМЫСЫНДА, ӘСІРЕСЕ СҰРЫПТАУ МЕН ЖҰП ТАНДАУДА,
МАЛДЫҢ ДЕНЕ БІТІМІНЕ ҮЛКЕН МӘН БЕРЕДІ. СЕБЕБІ МАЛДЫҢ ДЕНЕ БІТІМІ МЕН ӨНІМ
БАҒЫТЫ, ҚАЖЫРЛЫЛЫҒЫ, ӨМІРШЕҢДІГІ, БЕЛГІЛІ ЖЕР ЖАҒДАЙЫНА БЕЙІМДІЛІГІ, АУА
РАЙЫНЫҢ, БАҒЫП-КҮТУДІҢ ЖАҒЫМСЫЗ ЖАҒДАЙЛАРЫНА ТӨЗІМДІЛІГІ, ДЕНСАУЛЫҒЫНЫҢ
МЫҚТЫЛЫҒЫ АРАСЫНДА ТЫҒЫЗ БАЙЛАНЫС БАР.
МАЛДЫҢ ДЕНЕ БІТІМІ КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ МЫНАЛАР ЖАТАДЫ:
- ОРГАНИЗМНІҢ БІРЛІГІ;
- ӘР ТҮРЛІ ДЕН МҮШЕЛЕРІНІҢ ФОРМАСЫ МЕН КӨЛЕМІНІҢ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІНІҢ
ОРГАНИЗМІНІҢ БІРЛІГІНЕ СӘЙКЕС ДАМУЫ;
- НАҚТЫЛЫ СЫРТҚЫ ОРТА ЖАҒДАЙЛАРЫНА БЕЙІМДІЛІГІ МЕН ОРТА ӨЗГЕРІСІНЕ
БЕЙІМДЕЛУ КАБІЛЕТІ;
- НӘСІЛІНЕ ТӘУЕЛДІЛІГІ;
- СЫРТҚЫ ОРТА ЖАҒДАЙЫНА ЖАЛПЫ БАҒЫНЫШТЫЛЫҒЫ;
- БЕЛГІЛІ БІР ӨНІМ БЕРУГЕ БЕЙІМДІЛІГІ;
- ЖҰҚПАЛЫ АУРУҒА ШАЛДЫҒУҒА БЕЙІМДІЛІГІНЕ КАРСЫ ТҮРУҒА ТӨЗІМДІЛІГІ.
ӘР МАЛ ТҰҚЫМЫНЫҢ ӨНІМІНЕ САЙ ДЕНЕ БІТІМІ БОЛАДЫ, ОЛ СОЛ ЖЕРГІЛІКТІ ӨСКЕН
ОРТАСЫНА ЛАЙЫҚТЫ ОРТАСЫНА ЛАЙЫҚТЫ БОЛАДЫ.
КЕЗ КЕЛГЕН ОРГАНИЗМНІҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ БОЛАДЫ. МАЛДЫҢ ӨЗІНЕ ТӘН,
БАСҚАЛАРДАН АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ БАР ДЕНЕ БІТІМІ БОЛАТЫНЫ ДАУСЫЗ. БІРАҚ МАЛ
АРАСЫНДА ДЕНЕ БІТІМІ ЖАҒЫНАН ӨЗАРА ҰКСАСТЫК БАР ЕКЕНІ ДЕ АКИҚАТ НӘРСЕ. ЕКІ
МАЛДЫҢ ӨНІМ БАҒЫТЫ, ТІРШІЛІК ОРТАСЫ ҰҚСАС БОЛҒАН САЙЫН, ОЛАРДЫҢ ДЕНЕ
БІТІМІНІҢ ДЕ ҰҚСАСТЫҒЫ АРТА БЕРЕДІ, ЯҒНИ ОЛАРДЫ ДЕНЕ БІТІМІ ЖАҒЫНАН БІР
ТОПҚА БІРІКТІРУГЕ БОЛАДЫ. СОНЫМЕН БІРГЕ ДЕНЕ БІТІМІНІҢ ӘР ТҮРЛІ БОЛАТЫНЫ ДА
ШЫНДЫК. МӘСЕЛЕ СОЛ ДЕНЕ БІТІМІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН, ТҮРЛЕРІН АЖЫРАТА БІЛУДЕ.
ЗООТЕХНИЯЛЫҚ ТӘЖІРИБЕДЕ ДЕНЕ БІТІМІН ЖІКТЕУ МАЛДЫҢ ДЕНЕ БІТІМІН ЖӘЙ КӨЗБЕН
ҚАРАҒАНДА АНЫК КӨРІНЕТІН ОНЫҢ ТҮР ТҰЛҒАСЫ МЕН КЕЙБІР МОРФИЗИООГИЯЛЫК
КАСИЕТТЕРІ, ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ АРКЫЛЫ АЖЫРАТУҒА НЕГІЗДЕЛГЕНН. ОСЫ ӘДІС БОЙЫНША
МАЛДЫҢ ДЕНЕ БІТІМІ КАЗІРГІ КЕЗДЕ БЕС ТҮРГЕ БӨЛІНЕДІ [44]. СӨЛЕКЕТ, НӘЗІК,
ТЫҒЫЗ,БОРПАС, МЫКТЫ.
- СӨЛЕКЕТ - ДЕНЕ БІТІМГЕ ЖАТАТЫН МАЛДЫҢ СҮЙЕГІ ІРІ, БАСЫ ҮЛКЕН, ТЕРІСІ
ҚАПЫҢ, ТҮГІ ЖУАН, БҰЛШЫҚ ЕТТЕРІ ТОЛЫМДЫ БОЛАДЫ. МҰНДАЙ МАЛДЫҢ ТҮР-ТҰЛҒАСЫ
СӨЛЕКЕТТЕНІП, КӨЗГЕ ӨРЕСЕЛЕУ КӨРІНЕДІ. БІРАҚ МАЛ СЫРТҚЫ ОРТАНЫҢ ҚОЛАЙСЫЗ
ЖАҒДАЙЫНА ТОЗІМДІ, АУРУҒА КОП ШАЛДЫҚПАЙДЫ.
- НӘЗІК - ДЕНЕ БІТІМДІЛЕРДІҢ ТЕРІСІ ЖҮҚА, ЕТСІЗ, АШЫҚ, СҮЙЕГІ ЖІҢІШКЕЛЕУ,
КӨЗГЕ ТОЛЫМСЫЗДАУ КӨРІНГЕНІМЕН, АС ҚОРЫТУ АҒЗАЛАРЫ БІРШАМА ЖАҚСЫ ЖЕТІЛГЕН,
ЗАТ АЛМАСУЫ ЖЕДЕЛ, НЕРВ ЖҮЙЕСІ ТЕЗ ТОЗҒЫШ. МҮНДАЙ МАЛДАР ЖАКСЫ БАҒЫП КҮТУДІ
КЕРЕК ЕТЕДІ.
- ТЫҒЫЗ- ДЕНЕ БІТІМІ МАЛДЫҢ СҮЙЕГІ МЫҚТЫ, БҮЛШЫҚ ЕТТЕРІ ЖАҚСЫ ЖЕТІЛГЕН,
ТЕРІСІ ТЫҒЫЗ КЕЛЕДІ. ҚАН АЙНАЛУ, ТЫНЫС АЛУ, АС КОРЫТУ АҒЗАЛАРЫ ЖАКСЫ
ЖЕТІЛГЕН, ЖҮЙКЕЛЕРІ МЫҚТЫ. БҰЛ МАЛ ІРІ ТӨЗІМДІ ӘРІ ӨНІМДІ КЕЛЕДІ, СОНДЫҚТАН
ОНЫ ӨСІРУГЕ ҚОЛАЙЛЫ ДА ПАЙДАЛЫ.
- БОРПАС - ДЕНЕ БІТІМІ МАЛДЫҢ ДЕНЕСІ ЖАЛПАК, АС КОРЫТУ ЖҮЙЕСІ ЖАКСЫ
ЖЕТІЛГЕН, ЗАТ АЛМАСУ ПРОЦЕСІ БАЯУ ЖҮРЕДІ. МІНЕЗІ ЖУАС, СЕМІРУГЕ БЕЙІМ. ЕТ
ӨНДІРЕТІН ШАРУАШЫЛЫҚТА ПАЙДАЛЫ, ӨТЕ ҚОЛАЙЛЫ.
- МЫҚТЫ - ДЕНЕ БІТІМДІ МАЛДЫҢ СҮЙЕГІ БЕРІК, БАРЛЫҚ МҮШЕЛЕРІ БІР-БІРІНЕ
СӘЙКЕС, ЖАКСЫ ЖЕТІЛГЕН, ТЕРІСІ ТЫҒЫЗ, БІРАК АСА ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz