Мемлекеттік құпияны жария ету
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.6
I.Тарау. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы туралы жалпы ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.27
II.Тарау. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28.37
2.1. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28.37
2.2. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объективтік жағының белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38.48
III.Тарау. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49.55
3.1. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъективтік жағының белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49.55
3.2. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56.62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63.65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66.68
I.Тарау. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы туралы жалпы ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.27
II.Тарау. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28.37
2.1. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28.37
2.2. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объективтік жағының белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38.48
III.Тарау. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49.55
3.1. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъективтік жағының белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49.55
3.2. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56.62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63.65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66.68
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін мемлекеттік құпияны жария етудің обьективтік жақтары мен субьективтік жақтарының жиынтығы болып табылады. Барлық құрамы түгел қылмыс тек қана заңның ерекше бөлімінде емес, сонымен қатар қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінде де қаралады.
Қылмыстық құқықта мемлекеттік құпияны жария ету құрамын төрт топқа бөлу немесе қылмыстың төрт жағы деп атау дәстүрге айналған. Осыған байланысты мемлекеттік құпияны жария етудің объектісін, мемлекеттік құпияны жария етудің объективтік жағын, мемлекеттік құпияны жария етудің субъектісін және субъективтік жағын бір-бірінен ажырата білу қажет. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамына кіретін төрт белгіні таппайынша оны мемлекеттік құпияны жария ету құрамы деуге болмайды.
Қылмыстың объектісіне жататын белгілер қылмыстық заңның диспозициясында үнемі көрсетіле бермейді. Қылмыстың субъектісіне жататын белгілер де диспозицияда аз кездеседі. Жалпы қылмыс үшін 16 жасқа, ал кейбір қылмыстар үшін 14 жасқа толған ақыл-есі дұрыс азаматтар жауапты болып табылады. Осы жасқа толған, ақыл-есі дұрыс адам жасауға болмайтын қылмысты жасағанымен, заң шығарушы оларды жауапкершіліктен босатқысы келген жағдайда, заңның диспозициясында субъектінің жасын немесе басқа сапасын керек ететіндігін көрсетеді.
Қылмыс құрамының объективтік жағы мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді заңсыз алу, жария ету бойынша сипатталады, яғни сипатталатын белгілер диспозицияда көбінесе әрекет немесе әрекетсіздік деп атап көрсетіледі. Себебі нәтижені әрекет немесе әрекетсіздік тудырады. Сондықтан құрамға екі арадағы себепті байланыс та енгізіледі. Кейбір құрамдарда заң объектіні нақтылы-нәтижелі зияннан емес, тек оған қауіп төндірушіліктен де қорғайды. Кейбір объективтік жақтарға қылмыс орны, уақыты, әдісі және жасалу жағдайлары да жатады.
Қылмыстық құқықта мемлекеттік құпияны жария ету құрамын төрт топқа бөлу немесе қылмыстың төрт жағы деп атау дәстүрге айналған. Осыған байланысты мемлекеттік құпияны жария етудің объектісін, мемлекеттік құпияны жария етудің объективтік жағын, мемлекеттік құпияны жария етудің субъектісін және субъективтік жағын бір-бірінен ажырата білу қажет. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамына кіретін төрт белгіні таппайынша оны мемлекеттік құпияны жария ету құрамы деуге болмайды.
Қылмыстың объектісіне жататын белгілер қылмыстық заңның диспозициясында үнемі көрсетіле бермейді. Қылмыстың субъектісіне жататын белгілер де диспозицияда аз кездеседі. Жалпы қылмыс үшін 16 жасқа, ал кейбір қылмыстар үшін 14 жасқа толған ақыл-есі дұрыс азаматтар жауапты болып табылады. Осы жасқа толған, ақыл-есі дұрыс адам жасауға болмайтын қылмысты жасағанымен, заң шығарушы оларды жауапкершіліктен босатқысы келген жағдайда, заңның диспозициясында субъектінің жасын немесе басқа сапасын керек ететіндігін көрсетеді.
Қылмыс құрамының объективтік жағы мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді заңсыз алу, жария ету бойынша сипатталады, яғни сипатталатын белгілер диспозицияда көбінесе әрекет немесе әрекетсіздік деп атап көрсетіледі. Себебі нәтижені әрекет немесе әрекетсіздік тудырады. Сондықтан құрамға екі арадағы себепті байланыс та енгізіледі. Кейбір құрамдарда заң объектіні нақтылы-нәтижелі зияннан емес, тек оған қауіп төндірушіліктен де қорғайды. Кейбір объективтік жақтарға қылмыс орны, уақыты, әдісі және жасалу жағдайлары да жатады.
1. Нормативтік құқықтық актілер
1.1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995ж. 30 тамыз. өзгерт. мен толық. қоса.
1.2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. 2005ж. 8 шілде. өзгерт. мен толық. қоса.
1.3. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік құпиялар туралы заң. 1999ж. 15 наурыз.
1.4. Қазақ ССР-інің Қылмыстық Кодексі. 1959ж.
2. Арнайы әдебиеттер
2.1. Л.И. Блинова Основные вопросы общей части советского уголовного права. Москва, «Академия МВД СССР», 1976г.
2.2. С.Я. Булатов Понятие и система особенной части уголовного права Союза ССР и Казахской ССР. Алма-Ата, «Наука», 1962г.
2.3. Я.М. Брайнин Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. Москва, «Юридическая литература», 1936г.
2.4. В.А. Владимиров Субъект преступления по советскому уголовному праву. Москва, «Наука», 1964г.
2.5. М.П. Карпушин Уголовная ответственность и состав преступления. Москва, «Юридическая литература», 1974г.
2.6. В.И. Курляндский Уголовная ответственность и меры общественного воздействия. Москва, «Юридическая литература», 1965г.
2.7. Н.И. Коржанский Объект посягательства и квалификация преступлений. Волгоград, «Высшая следст. шк.», 1976г.
2.8. В.Н. Кудрявцев Объективная сторона преступления. Москва, «Госюридиздат», 1960г.
2.9. Б.С. Маньковский Проблема ответственности в уголовном праве. Москва-Ленинград, «Академия наук СССР», 1949г.
2.10. А.В. Наумов Основные концепции современного уголовного права. Москва, «Юристъ», 1998г.
2.11. Б.С. Никифоров Объект преступления по советскому уголовному праву. Москва, «Госюридиздат», 1960г.
2.12. В.С. Орлов Субъект преступления по советскому уголовному праву. Москва, «Госфридиздат», 1958г.
2.13. В.В. Устименко Специальный субъект преступления. Алма-Ата, «Наука», 1977г.
2.14. В.Я. Таций Объект и предмет преступления в советском уголовном праве. Харьков, «Высшая школа изд. При Харьков. ун.», 1988г.
2.15. Г.В. Тимейко Общее учение об объективной стороне преступления. Ростов-на -Дону, «Изд. Ростовского университета», 1977г.
2.16. А.Н.Трайнин Учение о составе преступлений. Москва, «Юридиздат», 1946г.
3. Оқулықтар, оқу құралдары
3.1. А.А. Пионтовский Уголовное право.
3.2. А.Б. Сахаров Уголовное право. Общая часть. Москва, «Наука», 1967г.
3.3. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. Алматы, «Жеті жарғы», 2003г.
3.4. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, «Жеті жарғы», 2007г.
3.5. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы, «Жеті жарғы», 2007ж.
3.6. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Алматы, «Жеті жарғы», 2007ж.
3.7. Уголовное право. Общая часть. Москва, «Юридическая литература», 1994г.
3.8. Уголовное право. Общая часть. Москва, «Изд. Моск. Ун.»,1993г.
3.9. Уголовное право. Особенная часть. Москва, «Норма-Инфра-М»,1998г.
3.10. Уголовное право. Особенная часть. Москва, «Юридическая литература»,1995г.
3.11. Курс советского уголовного права. Общая часть. Москва, 1989г.
3.12. Уголовное право. Общая часть. Москва, «Приор», 1999г.
3.13. Курс советского уголовного права. Часть общая. В 6-ти томах. Т.1. Москва, «Наука», 1970г.
3.14. Новое уголовное право России. Общая часть. Москва, «Зерцало», 1996г.
3.15. Уголовное право Казахской ССР. Общая часть. Алма-Ата, «Мектеп», 1986г.
3.16. Уголовное право. Москва, «Юридиздат», 1948г.
1.1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995ж. 30 тамыз. өзгерт. мен толық. қоса.
1.2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. 2005ж. 8 шілде. өзгерт. мен толық. қоса.
1.3. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік құпиялар туралы заң. 1999ж. 15 наурыз.
1.4. Қазақ ССР-інің Қылмыстық Кодексі. 1959ж.
2. Арнайы әдебиеттер
2.1. Л.И. Блинова Основные вопросы общей части советского уголовного права. Москва, «Академия МВД СССР», 1976г.
2.2. С.Я. Булатов Понятие и система особенной части уголовного права Союза ССР и Казахской ССР. Алма-Ата, «Наука», 1962г.
2.3. Я.М. Брайнин Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. Москва, «Юридическая литература», 1936г.
2.4. В.А. Владимиров Субъект преступления по советскому уголовному праву. Москва, «Наука», 1964г.
2.5. М.П. Карпушин Уголовная ответственность и состав преступления. Москва, «Юридическая литература», 1974г.
2.6. В.И. Курляндский Уголовная ответственность и меры общественного воздействия. Москва, «Юридическая литература», 1965г.
2.7. Н.И. Коржанский Объект посягательства и квалификация преступлений. Волгоград, «Высшая следст. шк.», 1976г.
2.8. В.Н. Кудрявцев Объективная сторона преступления. Москва, «Госюридиздат», 1960г.
2.9. Б.С. Маньковский Проблема ответственности в уголовном праве. Москва-Ленинград, «Академия наук СССР», 1949г.
2.10. А.В. Наумов Основные концепции современного уголовного права. Москва, «Юристъ», 1998г.
2.11. Б.С. Никифоров Объект преступления по советскому уголовному праву. Москва, «Госюридиздат», 1960г.
2.12. В.С. Орлов Субъект преступления по советскому уголовному праву. Москва, «Госфридиздат», 1958г.
2.13. В.В. Устименко Специальный субъект преступления. Алма-Ата, «Наука», 1977г.
2.14. В.Я. Таций Объект и предмет преступления в советском уголовном праве. Харьков, «Высшая школа изд. При Харьков. ун.», 1988г.
2.15. Г.В. Тимейко Общее учение об объективной стороне преступления. Ростов-на -Дону, «Изд. Ростовского университета», 1977г.
2.16. А.Н.Трайнин Учение о составе преступлений. Москва, «Юридиздат», 1946г.
3. Оқулықтар, оқу құралдары
3.1. А.А. Пионтовский Уголовное право.
3.2. А.Б. Сахаров Уголовное право. Общая часть. Москва, «Наука», 1967г.
3.3. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. Алматы, «Жеті жарғы», 2003г.
3.4. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, «Жеті жарғы», 2007г.
3.5. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы, «Жеті жарғы», 2007ж.
3.6. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Алматы, «Жеті жарғы», 2007ж.
3.7. Уголовное право. Общая часть. Москва, «Юридическая литература», 1994г.
3.8. Уголовное право. Общая часть. Москва, «Изд. Моск. Ун.»,1993г.
3.9. Уголовное право. Особенная часть. Москва, «Норма-Инфра-М»,1998г.
3.10. Уголовное право. Особенная часть. Москва, «Юридическая литература»,1995г.
3.11. Курс советского уголовного права. Общая часть. Москва, 1989г.
3.12. Уголовное право. Общая часть. Москва, «Приор», 1999г.
3.13. Курс советского уголовного права. Часть общая. В 6-ти томах. Т.1. Москва, «Наука», 1970г.
3.14. Новое уголовное право России. Общая часть. Москва, «Зерцало», 1996г.
3.15. Уголовное право Казахской ССР. Общая часть. Алма-Ата, «Мектеп», 1986г.
3.16. Уголовное право. Москва, «Юридиздат», 1948г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Реферат
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Мемлекеттік құпияны жария ету ұғымына
арналған.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыстың қазіргі таңда өзектілігі құқық қорғау органдары
қызметіндегі маңыздылығы баяндалған.
Бірінші тарау қылмыстық құқық теориясындағы мемлекеттік құпияны жария
ету құрамының жалпы ұғымына арналған.
Екінші тарауда мемлекеттік құпияны жария етудің объективтік белгілері
жан-жақты түрде сипатталған.
Үшінші тарауда мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъективтік
белгілері қарастырылған.
Қорытындыда жалпы мемлекеттік құпияны жария ету құрамының маңызы, және
оның элементтерінің өзара байланысы көрсетілген.
Дипломдық жұмысын жазу барысында тиісті нормативтік құқықтық актілер,
арнайы монографиялық зерттеулер, оқулықтар мен оқу құралдары пайдаланылды.
Жұмысты жазу барысында қолданылған негізгі түйінді сөздер: мемлекеттік
құпияны жария ету құрамы, элемент, объект, объективтік жақ, әрекет,
әрекетсіздік, субъективтік жақ, кінә, есі дұрыс еместік, қылмыс.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
I-Тарау. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы туралы жалпы
ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-27
II-Тарау. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .28-37
2.1. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .28-37
2.2. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объективтік
жағының
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...38-48
III-Тарау. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...49-55
3.1. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъективтік жағының
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...49-55
3.2. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының
субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 56-62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..63-65
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..66-68
Кіріспе
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздікті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін мемлекеттік
құпияны жария етудің обьективтік жақтары мен субьективтік жақтарының
жиынтығы болып табылады. Барлық құрамы түгел қылмыс тек қана заңның ерекше
бөлімінде емес, сонымен қатар қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінде де
қаралады.
Қылмыстық құқықта мемлекеттік құпияны жария ету құрамын төрт топқа бөлу
немесе қылмыстың төрт жағы деп атау дәстүрге айналған. Осыған байланысты
мемлекеттік құпияны жария етудің объектісін, мемлекеттік құпияны жария
етудің объективтік жағын, мемлекеттік құпияны жария етудің субъектісін және
субъективтік жағын бір-бірінен ажырата білу қажет. Мемлекеттік құпияны
жария ету құрамына кіретін төрт белгіні таппайынша оны мемлекеттік құпияны
жария ету құрамы деуге болмайды.
Қылмыстың объектісіне жататын белгілер қылмыстық заңның диспозициясында
үнемі көрсетіле бермейді. Қылмыстың субъектісіне жататын белгілер де
диспозицияда аз кездеседі. Жалпы қылмыс үшін 16 жасқа, ал кейбір қылмыстар
үшін 14 жасқа толған ақыл-есі дұрыс азаматтар жауапты болып табылады. Осы
жасқа толған, ақыл-есі дұрыс адам жасауға болмайтын қылмысты жасағанымен,
заң шығарушы оларды жауапкершіліктен босатқысы келген жағдайда, заңның
диспозициясында субъектінің жасын немесе басқа сапасын керек ететіндігін
көрсетеді.
Қылмыс құрамының объективтік жағы мемлекеттік құпияларды құрайтын
мәліметтерді заңсыз алу, жария ету бойынша сипатталады, яғни сипатталатын
белгілер диспозицияда көбінесе әрекет немесе әрекетсіздік деп атап
көрсетіледі. Себебі нәтижені әрекет немесе әрекетсіздік тудырады. Сондықтан
құрамға екі арадағы себепті байланыс та енгізіледі. Кейбір құрамдарда заң
объектіні нақтылы-нәтижелі зияннан емес, тек оған қауіп төндірушіліктен де
қорғайды. Кейбір объективтік жақтарға қылмыс орны, уақыты, әдісі және
жасалу жағдайлары да жатады.
Қылмыс құрамының субъективтік жақтары заңда тікелей немесе жанама
қасақаналықпен істеледі. Егер бұл әрекетті істеген адам мемлекетке
опасыздық істеу ниетін басшылыққа алса, онда бұл адамның әрекетінде
қылмыстық кодекстің 165-бабында көрсетілген қылмыс құрамы орын алады.
Құрамдардың біреуі кем болып, қалғандары түгел жағдайда болса, мұндай
құрамды мемлекетттік құпияны жария ету құрамы деп атауға болмайды. Біртекті
қылмыстардың өзара қоғамға қауіптілік дәрежесі түрліше болатын жағдайлар
да кездеседі. Мұндай жағдайларда олар бірнеше құрамдарға бөлінеді. Мұндай
құрамдардың үш түрі болуы мүмкін. Бірінші – бұл қылмыстың негізгі түрі
туралы құрам. Бұл сияқты мемлекеттік құпияны жария ету құрамында
қылмыстарды ауырлататын немесе жеңілдететін жағдайлар көрсетілмеуі тиіс.
Онда құжаттарды ұрлаудың жеңіл де, ауыр да түрлеріне жатпайтын белгілер
ғана көрсетіледі. Екіншісі – мемлекеттік құпияны құрайтын мәліметтерді
жария ету, яғни бұл қылмысты ауырлататын құрам. Үшінші түріне
қызметтік құпияны құрайтын мәліметтерді жария ету, яғни біртекті
қылмыстардың ішіндегі олардың жеңіл түрлерін көрсететін белгілерді қарайтын
құрам. Мысалы, ҚР ҚК – нің 172-бабында көрсетілген мемлекеттік құпияны
жария ету туралы құрам қаралады. Бұлар әртүрлі қылмыс болғанымен негіздері
бір текке жататын қылмыстар. Бірақ олардың түрліше өзгешеліктерін ажырата
білу керек. Осы өзгешеліктерге байланысты оларға деген санкцияда әртүрлі
құрам және әртүрлі жаза қаралады. Бұл қылмыстардың өзгешеліктерін ажыратпай
тұрып заң қолдануға болмайды.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы – бұл қол сұғушылықтың заңды
маңызды белгілерінің жиынтығы, сондай-ақ заңшығарушы заңды маңызды деп
мәліметтерді жария етудің жалпы және маңызды белгілерін атайды. Кез келген
қылмыс құрамының негізгі белгілері – бұл 1) қылмыс объектісін сипаттайтын
белгілер, яғни мәліметтерді заңсыз алу немесе жария ету жүзеге асырылатын
қоғамдық қатынастар; 2) қылмыстың объективтік жағын сипаттайтын белгілер,
яғни зиян тигізетін немесе объектіге зиян тигізетін, қауіп тудыратын
қоғамға қауіпті; 3) қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер, яғни қылмыстық
жауаптылық жасы; 4) қылмыстың субъективтік жағын сипаттайтын белгілер, яғни
кінә (қасақаналық немесе абайсыздық). Сондықтан да мемлекеттік құпияны
жария ету құрамын және оның қылмыстық құқық ғылымында алатын орнын зерттеу
бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Мемлекеттік құпия болып табылатын мәліметтердің жария болмауын, оның
заңда белгіленген тәртіппен сақталуын талап етеді. Мемлекеттік құпияны
заңсыз алу, жария ету Қазақстан Республикасының қорғаныс және басқа да
мүдделеріне ерекше қауіп туғызады.
Қылмыстық құқық ғылымы саласында мемлекеттік құпияны жария ету құрамын
жан-жақты және терең зерттеген бірқатар монографиялық еңбектер жарыққа
шықты. Мысалы, Қазақстандық зерттеуші Р. Орымбаевтың Специальный субъект
преступления деген еңбегін ерекше атап өту керек. Сонымен қатар А.Н.
Трайниннің Учение о составе престулений және Состав преступления по
советскому уголовному праву, А.А. Пионтовскийдің Уголовное право, А.Б.
Сахаровтың Уголовное право. Общая часть, Л.И. Блинованың Основные
вопросы общей части советского уголовного права, Я.М. Брайниннің
Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве,
М.П. Карпушиннің Уголовная ответственность и состав преступления, В.И.
Курляндскийдің Уголовная ответственность и меры общественного
воздействия, Б.С. Маньяковскийдің Проблема ответственности в уголвном
праве, А.Н. Ағыбаевтың Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім, В.А. Владимировтың
Субъект преступления по советскому уголовному праву, В.С. Орловтың
Субъект преступления по советскому уголовному праву, В.В. Устименконың
Специальный субъект преступления, Т.Г. Шавгулидзенің Аффект и уголовная
ответственность, К.Ф. Тихоновтың Субъективная сторона преступления.
Проблема социального содержания вины в советском уголовном праве, А.Н.
Ағыбаевтың Қылмыстық құқық.Ерекше бөлім, Н.И. Коржанскиййдің Объект
посягательства и квалификация преступления, Б.С. Никифоровтың Объект
преступления по советскому уголовному праву, В.Я. Тацийдің Объект и
предмет преступления в советскому уголовному праву, Г.В. Тимейконың Общее
учение об объективной стороне преступления, В.Н. Кудрявцевтың Объективная
сторона преступления, С.Я. Булатовтың Понятие и система особенной части
уголовного права СССР и Казахской ССР атты зерттеулері бар. Сонымен қатар,
соңғы бірнеше жылдықта жарыққа шыққан Уголовное право Республики
Казахстан. Особенная часть, сондай-ақ А.В. Наумовтың Российское уголовное
право. Общая часть сияқты еңбектерді атап өтуге болады. Сонымен қатар,
Личность преступника, Субъективная сторона преступления и ее
установление, Уголовное право Казахской ССР. Общая часть, Уголовный
кодекс Республики Казахстан сияқты ұжымдық еңбектерді де пайдаландық.
Дипломдық жұмысын жазудағы негізгі мақсатымыз – мемлекеттік құпияны
жария ету құрамы тақырыбын жан-жақты және терең зерттеу болып табылады, осы
мақсаттан мынадай міндет туындайды, яғни мемлекеттік құпияны жария ету
құрамын соңғы кездері жарық көрген зерттеулерді пайдалана отырып, тақырыпты
жаңаша көзқараспен оқырман қауымға жеткізу.
1.Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы туралы жалпы ілім
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы дегеніміз қоғамға қауіпті әрекет
немесе әрекетсіздікті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін қылмыстың
объективтік және субъективтік жақтарынан құралатын белгілерінің жиынтығы
болып табылады. Мемлекеттік құпия туралы жалпы ұғымды дұрыс ұқпайынша,
әрбір қылмыстың жеке құрамын және оның белгілерін дұрыс ұғу мүмкін емес.
Қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімінде әрбір қылмыс үшін оны сипаттайтын
құрамға кіретін белгілер қөрсетіледі. Ол құрамға кіретін белгілерді заңда
заңшығарушы беталды көрсете бермейді. Оларды заңда қөрсету үшін ғылыми
жолмен табылған жалпы құрамдағы белгілерге сүйене қажет болады. Сондықтан
жалпы құрамды ұқпайынша, әрбір мемлекеттік құпия туралы құрамдарды ұғу және
оларды дұрыс қолдану мүмкін емес.1
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамындағы белгілері бар әрбір әрекет
немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті қылмыс және жазаланатын істің қатарына
жатады. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы және оған кіретін барлық
белгілер заңның диспозициясында тікелей көрсетіледі, көрсетілмеген жағдайда
сол диспозициядағы құрамда қандай белгілердің барлығы өздігінен көрініп,
белгілі болып тұрады. Заңшығарушы құрамға қоғам үшін қауіпті әрбір
қылмыстың өзіне ғана тән өзгешелік белгілер кіргізеді. Кейде бірнеше
қылмыстарға бірдей ортақ болатын белгілерде құрам жинағына кіргізіле
береді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175-бабында
(ұрлық, яғни бөтен мүлікті жасырып ұрлау), - делінген. Бұл құрамдағы сол
қылмысқа айырықша тән белгі – (азаматтардың меншігіндегі мүлкін жасырып
ұрлау). Бұл қылмыста басқа да белгілер болуы мүмкін, яғни мүліктің түрі,
ұрлау мерзімі және ұрлық жасау жағдайы т.б. Бірақ бұлардың ешқайсысы да
құрамға кірмей отыр. Бұл белгілердің әрқайсысы сол әрекет
____________________
1 В.А. Наумов Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М.,1996г. Стр
135.
немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті болғанда немесе оның дәрежесін заңда
сипаттау керек болғанда ғана еңгізіледі. Мысалы, сол баптың 2-бөліміндегі
құрамдарда: (бірнеше рет жасалған ұрлық, немесе бір топ адамдардың алдын-
ала сөз байласуы бойынша жасалған ұрлығы немесе жәбірленушіге едәуір зиян
келтірілген ұрлық), - делінеді. Осы айтылған белгілер осы бөлімде
көрсетілген қылмыстардың өздеріне ғана тән белгілері болғандықтан, олар
бірінші құрамға кірмей, екінші бөлімдегі құрамдардың белгілеріне жатып
отыр. Осы белгілер арқылы ғана оларды бірінші бөлімде көрсетілген құрамдғы
қылмыстан ажыратуға болады. Құрам бірдей белгілерден ғана тұрмайды, ал
бірнеше белгілер жиынтығынан құралады, өйтпейінше оны құрам деуге болмайды.
Құрам деу үшін құрама, жиынды, қосалқы бірнеше белгілерден құралуы қажет.
Құрамның барлық белгілерін түгел қылмыстық заңның Ерекше бөліміндегі
нормалардан (диспозициядан) ғана іздеуге болмайды. Құрамның көптеген
белгілері қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінде де қаралады. Ерекше бөлімде
көрсетілмеген белгі Жалпы бөлімде сөзсіз табылады. Мемлекеттік құпия
ұғымына тек қана аяқталып біткен қылмыс ғана емес, бітпеген қылмыс та,
қылмысты жасауға дайындалу немесе оқталу кезеңдері де жатады. Мемлекеттік
құпияны жария ету құрамына тек қана орындаушының әрекеті кіріп қана
қоймайды, сонымен қатар көмектесушілердің әрекекті немесе әрекетсіздігі
жатқызылады. Ал ерекше бөлімде тек істеліп біткен қылмыстың ғана құрамы
көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиялары болып табылатын
мәліметтерді және олардың көздерін құпияландыру заңдылық, негізділік және
уақтылығы принциптеріне сәйкес жүзеге асырылады:
Заңдылық - құпияландырудың Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
заңдарына сәйкестігін білдіреді;
Негізділік – яғни, қоғамның, азаматтар мен мемлекеттің өмірлік маңызды
мүдделерінің тепе-теңдігін негізге ала отырып, нақты мәліметтерді
құпияландырудың орындылығын, сондай-ақ сол актінің болуы ықтимал
экономикалық және өзге де салдарларын сараптамалық бағалау арқылы анықтау
болып табылады;
Уақтылығы - осы мәліметтер алынған (әзірленген) кезден бастап немесе
алдын ала олардың таратылуына шек қоюды көздейді.
Мемлекеттік құпияны жария ету ұғымы – жалпы ұғым. Осы мемлекеттік
құпия туралы ұғым қай қылмыстың құрамы болмасын, соның бәрінде де болуы
қажет. Әрбір құрам қылмыс туралы ұғымды өзіне сіңіре отырып, әр қылмыстың
өзіне тән өзгешелік белгілерін атап көрсетуі керек. Сонымен мемлекеттік
құпияны жария ету құрамы дегеніміз, осы айтылып отырған мәселеге
байланысты, жалпы құпияны жария ету туралы ұғымынан әрбір қылмысқа
бейімделген, оның өзгешелігін көрсететін белгілерінің жиынтығы болады.
Қылмыстық құқық ғылымында мемлекеттік құпияны жария ету құрамының
белгілерін төртке бөлу немесе қылмыстың төрт жағы деп атау дәстүрге
айналған. Ол шынында да дұрыс шешім. Осыған байланысты мына төмендегі
белгілерді бір-бірінен ажырату қажет:
1. мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объектісі;
2. мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объективтік жағы;
3. мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъектісі;
4. мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъективтік жағы;
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы заңда көрсетілгеніне немесе
көрсетілмегеніне қарамастан өздігінен көрінетін белгілерден тұрады. Ол
белгілердің жиынтығы қоғамға қауіпті әрекетті немесе әрекетсіздікті қылмыс
қатарына жатқызуға толық мүмкіндік береді.2
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамына жататын төрт жақты таппайынша,
мемлекеттік құпияны жария ету құрамы туралы сөз қозғауға болмайды.
Өйтпейінше қоғамға қауіпті істі қылмыс қатарына жатқызу немесе оны қылмыс
сипаттауға мүмкіндік тумайды. Сондықтан, әрбір қоғамда ол құрам болу үшін
төрт белгі болуға тиіс.
____________________
2 Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 1998г.
стр. 64.
Қылмыстың объектісі дегеніміз бұл – мемлекеттік құпияларды сақтаудың
заңда белгіленген тәртібіне қол сұғу болып табылады.
Осы қылмыстың затына мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтер жатады.
Мемлекеттік құпиялар болып табылатын мәліметтердің тізімі Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы 15 наурыздағы (Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік құпиялар туралы) арнаулы заңында көрсетілген.
Қылмыстың объектісіне жататын белгілер үнемі қылмыстық заңның
диспозициясында көрсетіле бермейді. Қылмыстың субъектісіне жататын белгілер
де диспозицияда аз кездеседі. Жалпы қылмыс 16 жасқа, кейбір қылмыстар үшін
14 жасқа толған ақыл-есі дұрыс адамдар жауапты болады делінген. Осы жасқа
толған есі дұрыс адам жасауға болмайтын қылмыстарды жасағанымен,
заңшығарушы оларды жауапкершіліктен босатқысы келген жағдайда, заңның
диспозициясында субъектінің жасын немесе одан басқа сапасын керек екенін
көрсетеді. Мысалы, әскери немесе қызмет бабын пайдалану арқылы жасалған
қылмыстар туралы құрамдарда бұл жағдай өзінен-өзі көрініп тұрады.
Қылмыстың объективтік жағын сипаттайтын белгілер диспозицияда көп
жағдайларда әрекет немесе әрекетсіздік деп атап көрсетіледі. Өйткені
нәтижені әрекет немесе әрекетсіздік тудырады. Сондықтан мемлекеттік құпияны
жария ету құрамына осылардың арасындағы себепті байланыс кіргізіледі.3
Кейбір құрамдарда заң объектіні нақтылы зияннан емес, тек оған қауіп
төндірушіліктен қорғайды. Объективтік жақтың басқа белгілеріне қылмысты
жасау орны, уақыты, тәсілі, жағдайы, құралдары мен қарулары жатады.
Қылмыстың субъективтік жағын заңда тікелей немесе жанама түрде
қасақаналық деп атап көрсеткен. Бұған қосымша кейбір құрамдар үшін
____________________
3 Объект преступления по уголовному праву. М., 1960г. стр. 116.
қылмыстың жасау ниеті мен мақсаты көрсетілген.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамдарында тікелей аталып көрсетілген
немесе көрсетілмеген, бірақ сол құрамда өздігінен көрініп тұрған белгілер
бірдей маңызды саналады. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының
белгілерінің біреуі болмаса, мемлекеттік құпияны жария ету құрамы да
болмайды. Қылмыстық құқықтың Ерекше бөліміндегі біртекке жататын
қылмыстарында бірнеше түрлі құрамдар кездеседі. Қоғамға қауіптілік сипаты
бірдей мемлекеттік құпияны жария ету құрамдары, өзара қоғамға қауіптілік
дәрежесінің әртүрлілігіне қарата ажыратылады. Осыған байланысты қылмыстық
құқық теориясында мемлекеттік құпияны жария ету құрамдары қоғамға
қауіптілік дәрежесіне байланысты: негізгі, ауырлататын және жеңілдететін
құрам болып бөлінеді.
Біріншісі, негізгі құрам, яғни жауаптылықты жеңілдететін немесе
ауырлататын мән – жайлар көрсетілмеген, қылмыстың тек негізгі белгілерінен
құралған құрам.4 Мысалы, ҚР ҚК – нің 172 бабының 1 бөлімі.
Екіншісі, қылмысты ауырлататын жағдайларды қарайтын құрам, бұл сияқты
құрамға біртекті қылмыстардың ішіндегі оны жасаудың ауыр түрін сипаттайтын
құрам жатады. Мысалы, ҚР ҚК – нің 172 бабының 2 бөлімі.
Үшінші түріне біртекті қылмыстардың ішіндегі жеңіл түрлерін көрсететін
белгілерді қарайтын құрам жатады. Мысалы, ҚР ҚК – 172 бабында көрсетілген
мемлекеттік құпияны жария ету туралы құрам қаралады. Бұлар әртүрлі қылмыс
болғанымен, негіздері бір текке жататын қылмыстар. Бірақ олардың түрліше
өзгешеліктерін ажырату керек. Осы өзгешеліктерге байланысты оларға
санкцияда әртүрлі жаза қаралады. Бұл қылмыстардың өзгешеліктерін ажыратпай
тұрып, заңды қолдануға болмайды. Біртектес қылмыстар туралы тізбектелген
бірнеше құрамдар бір бапта қаралады. Мысалы, 1,2,3 деген сияқты немесе а,
б, в деген белгілер арқылы
____________________
4 А.Н. Трайнин Учение о составе преступлений. М., 1946г. стр.12.
немесе әр құрам өз алдына бап алғанымен, оның артынан екінші немесе үшінші
бөлім болып келеді. Соған қарамастан оларды біртектес деу қажет. Біртектес
қылмыстарды бірнеше құрамдарға бөлушілік тек сол құрамдардағы көрсетілген
қылмыстарды бір-бірімен салыстырғанда олардың қоғамға қауіптілік дәрежелері
әртүрлі болған жағдайларда ғана кездеседі. Егер олардың қоғамға қауіптілік
дәрежесі бірдей жағдайларда заңшығарушы оларды бірнеше құрамға бөлмей, бір
қылмыс ретінде ғана қарайды.5
Кейбір жағдайларда қылмыстардың қауіптілік дәрежесіне қарай біртекке
жататын қылмыстар жоғарыдағыдай, үш түрлі құрамға емес, екі түрлі құрамға
бөліну мүмкін. Мысалы, ҚР ҚК 173-бабындағы қылмыстар, онда мемлекеттік
құпиялары бар құжаттарды және заттарды жоғалту деп айтылған. Заңшығарушы
сол қылмыстарды біртектес болғанымен екі құрамға бөлген. Себебі ол
әрекеттің дәрежелері әртүрлі, сондықтан олардың әрқайсысына лайықты жазаның
түрі мен мөлшерін көрсету құрамға бөлінеді. Егерде біртекті қылмыстар
бірнеше болғанымен, олардың қоғамға қауіптілік дәрежесі болатын болса ондай
қылмыстар бір құрам болып қаралады.6
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы, оның қылмыспен байланысы туралы
көптеген еңбектер жазылған. Бірақ осы күнге дейін маңызды бірыңғай
қөзқарастар жоқ. Ең алдымен көңіл бөлетін нәрсе – бұл байланыспайтын
құбылыстарды байланыстыруға болған әрекет. Мысалы, нақты қылмысты
мемлекеттік құпияны жария ету құрамының жалпы түсінігімен байланыстыруға
ұмтылу. Біздің түсінігіміз бойынша жазықтықта жүргізу заңды сияқты. Мысалы,
тік сызық бойынша, яғни қылмысты бүкіл қатынастар бойынша, қылмыс түрін
нақты қылмысты немесе жалпы құпияны жария ету құрамын - нақты құпияны
жария ету құрамын теңестіруді бірдей жазықтықта жүргізу. Мұндай
теңестірудің негізінде жалпы, ерекше және бірыңғай жазықтықта жүргізудің
негізінде байланыс
____________________
5 Курс уголовного права. Т.2.М., 1984г.стр. 89
6 Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 2007г.
стр. 139.
диалектикасы жатыр. Көлденең сызық бойынша қылмысты және қылмыс заңын,
нақты құпияны жария ету құрамын теңестіру де заңды болып етіледі. Мұндай
теңестіру негізінде мәні, мазмұны мен формасының байланыс диалектикасы.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы – бұл өзіне сеніп тапсырылған
немесе қызметі, жұмысы бойынша белгілі болған адамның мемлекетттік құпияны
заңсыз іс-әрекеттер арқылы бөгде адамдарға мәлім етуі болып табылады.
Бөгде адамдар деп – өзінің атқаратын жұмысы немесе қызметі жөнінен
мемлекетттік құпия болып табылатын мәліметтерге ешқандай қатысы жоқ
адамдарды айтамыз.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы – бұл қол сұғушылықтың заңды
маңызды белгілерінің жиынтығы, сондай-ақ заңшығарушы заңда маңызды деп қол
сұғушылықтың жалпы және міндетті белгілерін атайды. Бұл белгілер қылмыстық
заңда көрсетілгендіктен қоғамға қауіпті болған қол сұғушылық қылмыс ретінде
қарастырылуы қажет және тиісті болып табылады. Құрамдарды реттеу кезінде
заңшығарушы мәні және мазмұнынан қорытынды шығарады. Мемлекеттік құпияны
жария ету белгілері құрамында белгілі дәрежеде реттелген, заң тіліне
аударылған, қылмыстық құқықтық түсініктерде көрсетілген, сондай-ақ бір
мағыналы және заңды түсініктер және дәрежелер жүйесіне енгізілген. Қоғамдық
қатынастардың құқықтық көрінісінің өзінің қисыны және техникасы бар, олай
болған жағдайда құқық өз-өзіне тұтас және қатар қарсы болған болар еді.
Сондықтан да,бандит қылмыстық құқықта күнделікті тұрмыста қолданылумен
сай келе бермейтін түсінік болып табылады.7
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының жалпы анықтамасы қылмыстық
заңшығарушы бойынша белгілі бір қоғамдық қауіпті әрекетті қылмыс ретінде
сипаттайтын белгілер жиынтығы болуы мүмкін. Бұл
____________________
7 Курс уголовного права. Общая часть. Под ред. Н.Ф. Кузнецовой Т.1.М.,
1999г.стр.187.
құрамның жалпы анықтамасы емес, ал жалпы қылмыстық емес белгілі бір
қоғамдық қауіпті әрекетті қылмыс реттінде сипаттайтын нақты құрамның
анықтамасы. Бұған дұрыс көңіл бөлген В.С. Прохоров болды. Оның жазуы
бойынша Белгілі қылмыстық белгілердің жиынтығы нақты мемлекеттік құпияны
жария ету құрамдары туралы түсінік береді, - деп дұрыс атап өтеді.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының жалпы түсінігін беру үшін нақты
құрамдардың барлық белглері ішінен бүкіл құрамдарға тиісті болған
белгілерін алу қажет. Әрине, бұл белгілердің саны әрбір нақты мемлекеттік
құпияны жария ету құрамы белгілерінің санына қарағанда аз болады. Сондай-ақ
бүкіл ерекше белгілер жойылады. Сонымен, жалпы мемлекеттік құпияны жария
ету құрамының түсінігіне бүкіл нақты мемлекеттік құпияны жария ету
құрамдарына жататын белгілерді жатқызамыз. Яғни, мемлекеттік құпияны жария
ету құрамының жалпы түсінігіне қылмыстың барлық түрлері мен барлық
жағдайларына жалпы болған белгілер жатады.8
Мемлекеттік құпияны жария ету дегеніміз мемлекеттік құпияларды олармен
танысуға құқық берілмеген заңды және жеке тұлғаларға хабарлау, беру, табыс
ету, жіберу, жариялау немесе кез-келген басқа әдістермен жеткізу болып
табылады.
Мемлекеттік құпия әр түрлі тәсілдермен, яғни ауызша әңгімеде, баяндама
арқылы, хат жазысу сондай-ақ басқадай баспасөз беттерінде жарияланған
материалдар арқылы немесе басқа адамдарға құпия құжаттарды көрсету, суретке
салып алуға рұқсат беру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Қылмыс мемлекеттік
құпия болып табылатын мәліметтер басқа адамға жария болғаннан бастап
аяқталған деп табылады.
Мемлекеттік құпияны жария ету түсінігіне заңшығарушы құпияны жария ету
құрамының түсінігін береді. Бұл түсінікке билеуші қатынастарға қоғамдық
қауіпті қол сұғушылық ретінде қылмыстың әлеуметтік-саяси сипаттамасы және
қылмыстық заңда әрекет ретінде оның заңды сипаттамасы
____________________
8 А.Н. Трайнин Состав преступления по советскому уголовному праву. М.,
1951г.стр.212
кіреді. Біздің атап өткеніміздей қылмыстың заңшығарушылық анықтамасы
толық емес, мемлекеттік құпияны жария ету құрамының заңшығарушылық
анықтамасы туралы да осылай айтуға болады. Онда мемлекеттік құпияны жария
ету құрамы, сондай-ақ қылмыс құрамының мазмұны толық ашылмаған. Сонымен
қатар, мемлекеттік құпияны жария ету құрамының міндетті белгілері
аталмаған. Сонымен, мемлекеттік құпияны жария ету түсінігінде қол
сұғушылықтың әлеуметтік және саяси сипаттамасы, (оның қауіптілігінің мәні
материалдық қауіптілілік) қылмыс ретінде оның заңшығарушылық бағасы кіреді.
Жалпы анықтамасында қылмыстық қауіпті қол сұғушылықтың барлық қажетті
белгілері, яғни мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъектісі,
мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объектісі, объективтік жағы және
субъективтік жағы заңды тілде берілуі керек. Қылмыс пен мемлекеттік
құпияны жария ету құрамының жалпы түсінігі нақты мемлекеттік құпияны жария
ету құрамының мағынасын терең түсіну қажет.
Қылмыстың белгілі бір түрінің анықтамасы нақты мемлекеттік құпияны
жария ету құрамын құрастыру керек. Нақты мемлекеттік құпияны жария ету
құрамы дегеніміз – заңды белгілер жиынтығының көмегімен заңшығарушының
белгілі бір түрін анықтауы, бейнелеуі болып табылады. Заңшығарушы заңда
қылмыстың әрбір жағдайын бейнелеп бермейді. Ол мұны жасай алмайды, жасаудың
қажеттілігі де жоқ. Берілген қылмыс белгілерінің заңда көрсетілуінің өзі
жеткілікті. Нақты мемлекеттік құпияны жария ету құрамының белгілері нақты
қылмыстардан алынады. Бұлар әрбір нақты қылмыстарда болатын белгілер болып
табылады. Сонымен қатар, мемлекеттік құпияны жария ету құрамы реттелген,
белгіленген. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының заңсыз болуы мүмкін,
бірақ ол қоғамдық қауіпті қол сұғушылықсыз да болмайды. Мемлекеттік құпияны
жария ету құрамы берілген қоғамға қауіпті қол сұғушылықты деп тануға
қажетті және жеткілікті белгілердің жиынтығы болып табылады. Осы
белгілердің біреуінің болмауы мемлекеттік құпияны жария ету құрамы туралы
және қылмыс туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Өкінішке орай мұндай жағдай
дұрыс түсініле бермейді.9
Жасы толмағандардың қоғамды сыйламаушылықпен байланысты қоғамдық
тәртіпті бұзуы көп жағдайда қылмыс болып табылады, себебі ол заңмен
қорғалатын нақты қатынастарға қол сұғушылықпен тікелей байланысты. Н.Ф.
Кузнецованың айтуы бойынша, қылмыс субъектісі қылмыс үшін де, мемлекеттік
құпияны жария ету құрамы үшін де міндетті. Қылмыстың заңшығарушы
анықтамасында қылмыс субъектісі туралы ештеңе айтылмайды. Осыған байланысты
автор түсінік береді: Жаспен және анықталатын жалпы субъект белгілері
қылмыстық-құқықтық әрекет және кінәнің түсінігін қамтиды. Сонымен,
мемлекеттік құпияны жария ету құрамы Ерекше бөлім баптарының
диспозициясында көрсетілген белгілері белгілерге қиюластыруға болмайды.
Ерекше бөлім баптарының әрбір диспозициясында қылмыстық әрекеттің тиісті
түріне толық сипаттама берілген жағдайда мұндай көзқарас дұрыс болған болар
еді. Бірақ қазіргі заң мұндай қағида қолданбайды. Кейбір жағдайларда бұл
Ерекше бөлім нормаларын құрастыру кезіндегі ақталған лаконизмнің нәтижесі.
Мысалы, қажетсіз түсіндіру кезінде тек қана қиыншылықтар тудыратын және
практикалық қолдануға диспозиция көмегімен мемлекеттік құпияны жария ету
құрамы толық емес заңшығарушы сипаттамасына мемлекетке сатқындық сияқты
құрамды келтіруге болады. Тексте лаңкестік акт, диверсия, қастық жасау және
осы топтағы басқа да қылмыстарды сипаттайтын бап диспозициясының болмауы,
қылмыс субъектісіне байланысты ешқандай көрсеткіштер жоқ. Мұндай
жағдайларда құрамның болуы мемлекеттік құпияны жария ету субъектісін
қанағаттандыратын тиісті қасиеттерін анықтамай-ақ мойындалуы мүмкін. Бұл
көрсетілген қылмыстарда субъект қандай да бір ерекше, жалпылардан өзгеше
белгілермен (мысалы, мемлекетке ____________________
9 Преступление, состав преступления, диспозиция уголовно-прававой
нормы.Вестник Московского унивеситета, 1967г. №4, стр. 43
сатқындық кезінде азаматтық белгісі) сипатталмайтындығын білдіреді.
Қылмыс пен мемлекеттік құпияны жария ету құрамы түсінігінің
маңызын анықтау және олардың арасындағы қарым-қатынас мемлекеттік құпияны
жария етудің элементі және мемлекеттік құпияны жария ету құрамы
белгісінің маңызы қатынасы туралы мәселені дұрыс шешуге мүмкіндік береді.
Ең алдымен қарастырылатын мәселе терминологияға шамамен анықтау қажеттілігі
туады. Бұл қажеттіліктің пайда болу себебі осы уақытқа дейін оқулықтарда
және монографиялық қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде мемлекеттік құпияны
жария ету құрамы туралы мәселелерді қарастыру кезінде бір жағдайларда
мемлекеттік құпияны жария ету құрамының элементі қолданылса, екінші
жағдайларда мемлекеттік құпияны жария ету құрамының белгілері термині
қолданылады. Ереже бойынша элемент және белгі түсініктерінің арасында
айырмашылық жоқ, мысалы, қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі және
құрамының белгілері екендігін көрсете отырып, кейбір авторлар кейіннен
субъектіні сипаттайтын белгілер туралы мәселені қарастыруға көшеді. Сонымен
белгілердің белгілері немесе элементтердің элементі туралы сөз болғанда
жағдай терминдерінің дұрыс қолдану талаптарымен, логикасымен үйлеспеушілік
пайда болады. Мұндай жағдай қылмыс құрамымен байланысты болған мәселелерді
анық айтып беруге ықпал етпейді және оқушылардың, юстиция органдары
қызметкерлерінің заң әдебиеттерін пайдалануын жеңілдетпейді.
Мемлекттік құпияны жария ету құрамы туралы сөз болғанда белгілі, заңмен
анықталған белгілер жиынтығы туралы айтылуы қажет. Белгілерді көрсете
отырып, заң шығарушы қылмыстық заңда мемлекеттік құпияны жария ету түрін
және мемлекетік құпияны жария ету құрамын анықтайды. Адам жасаған әрекет
немесе әрекетсіздігінде белгілерінің қылмыстық заңда көрсетілген
белгілерімен дәл келуі, бұл әрекетте мемлекеттік құпияны жария ету құрамы
бар деп санауға мүмкіндік береді. Оның әрекетінің квалификациясы заңда
көрсетілген норма бойынша дұрыс болып табылады. Бұл түсінікке енетін
абстракцияны емес, қоғамдық өмірдің шыншыл, нақты дәлелдерін басшылыққа ала
отырып, (белгілі бір адамды қандай да бір жерде өлтіру, нақты уақытта және
жүзеге асқан жеке мүлікті ұрлау) қылмыстың құрамдас бөліктері туралы айту
қаншалықты заңды екені туралы сұрақ туады. Әрине, шын болған қылмысты
қоғамдық өмірдің нақты дәлелі ретінде құрамдас бөліктерге беруге болмайды.
Қылмыс қоғамға қауіпті әрекет немесе әректсіздігіне бірыңғай бөлінбейтін
құбылыс. Соған қарамастан қылмыстық құқық ғылымы мемлекеттік құпияны жария
етуді талдау мақсатында бұл бір тұтастықты оның құрамдас бөліктеріне,
объектісі, субъектісі, объективтік және субъективтік жағы деп бөлуге
болады деп есептейді.10
Логикалық талдау дегеніміз зерттелетін объектіні құрамдас бөліктерге
ойша бөлу және жаңа білімдерді алу әдісі болып табылады. Зерттелетін
оъектінің сипатына байланысты талдау әртүрлі формаларда болады. Тұтасты
құрамдас бөліктерге бөлу зерттелетін объектінің құрылысын анықтауға
мүмкіндік береді немесе күрделі құбылысты қарапайым элементтерге бөлу
маңыздыны маңызсыздан ажыратуға мүмкіндік береді.
Криминалист ғалымдардың қылмысты оның элементтеріне бөлуі физиолог
ғалымдардың бөлуімен сай келеді. Олар бірыңғай және біртұтас қүрделі болып
келетін жануарларды, олардың ағзаларын зерттей отырып, қанайналым, тамақ
қорыту және тыныс алу сияқты мүшелерін жеке бөліп зерттейді. Өмірде
жануардың тірі ағзасының бірде-бір мүшесі өздігінен жеке дара өмір сүре
алмайды. Сол сияқты қылмыстың құрамдас бөліктері, элементтері өзара тығыз
байланысты. Мемлекеттік құпияны жария етудің әрбір элементі оның басқа
элементтерімен байланыссыз қылмыстың құрамдас бөлігі деген өзінің сапасынан
айырылады.
Сонымен, құпияны жария ету туралы айтар болсақ, оның өзіне тән
қасиеттері және құрамдас бөліктері немесе элементтері туралы айту заңды.
Құпияны жария ету құрамы белгілерінің көмегімен заңшығарушы
____________________
10 Учебник уголовного права. Общая часть. Под ред. В.Н. Кудрявцева. М.,
1996г. стр. 81.
қылмыстың құрамдас бөліктерін, оның қасиеттерін және қоғамдық қауіпті
әрекет ретінде қылмыстың өзін сипаттайды.
Қылмысты қандай құрамдас бөліктерге бөлу қажеттігін терең зерттеу үшін
оның қандай элементтеріне назар аудару туралы мәселені шешудің өзі үлкен
маңызға ие. Заң әдебиеттерінде мемлекеттік құпияны жария ету төрт құрамдас
бөліктерге бөлу және сәйкес мемлекеттік құпияны жария ету құрамының
белгілерін төрт топқа бөлу кең қолданылады. Бұлайша бөлу дұрыс деп
саналады. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы дегеніміз сол қылмысты
құрайтын белгілердің жиынтығы, деген ұсыныс қарсылық тудырады.
Біздің түсінігімізше белгілер қандай болуына қарамастан өздігінен
қылмыс құрай алмайды. Белгілер қылмысты тек қана сипаттауы немесе анықтауы
мүмкін.
Заңмен белгіленген мемлекеттік құпияны сипаттайтын құрам белгілерін
жіктеу туралы мәселе де белгілі анықтаманы талап етеді.
Мемлекеттік құпиялар болып табылатын мәліметтердің құпиялылық
дәрежесі аталған мәліметтерді тарату салдарынан Қазақстан Республикасының
ұлттық қауіпсіздігі мен мемлекеттің, мемлекеттік органдар мен ұйымдардың
мүдделеріне келтірілген немесе келтірілуі мүмкін залалдың ауырлық
дәрежесіне сәйкес келуге тиіс.
Мемлекеттік құпиялар болып табылатын мәліметтердің құпиялылық үш
дәрежесі және осы дәрежелерге сәйкес көрсетілген мәліметтердің көздеріне
арналған: аса маңызды, өте құпия және құпия деген құпиялылық
белгілері белгіленеді.
Мемлекеттік құпия болып табылатын мәліметтерге "аса маңызды", "өте
құпия" деген құпиялылық белгілері беріледі.
Құпияны құрайтын мәліметтерге "құпия" деген құпиялылық белгісі
беріледі.
Аталған құпиялылық белгілерін мемлекеттік құпияға жатқызылмаған
мәліметтерді құпияландыру үшін пайдалануға, сондай-ақ көрсетілген
мәліметтерге өзге де шектеу белгілерін беруге жол берілмейді.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы дегеніміз – бұл қылмыстың
обьектісіне, обьективтік жағына, субьектісіне және субьективтік жағына
жататын заңмен белгіленген белгілердің бірлігі болып табылады. Мемлекеттік
құпияны жария ету құрамы белгілерінің тек қана біреуін немесе бірнешеуін
анықтау, барлық белгілері толық болмаған жағдайда мемлекеттік құпияны жария
ету құрамы туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Егер мемлекеттік құпияны жария
ету құрамы болмаса, онда қылмыстық жауапкершілік үшін негіз де болмайды.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамына заңшығарушы мемлекет үшін және
сондықтан да жазаланатын қоғамдық қауіпті немесе әрекетсіздікті сипаттау
үшін қажетті деп есептейтін белгілер жиынтығы кіреді. Қылмыс түсінігі және
мемлекеттік құпияны жария ету құрамының түсінігі өздерінің мазмұны және
құқықтық маңызы бойынша бір біріне өте жақын. Сондықтан да оларды
механикалық бөлуге болмайды. Қылмыстық құқық жүйесін құру және заңдылықты
бекіту үшін қылмыс түсінігі және мемлекеттік құпияны жария ету құрамы
түсінігі деп аталатын екі маңызды түсініктердің нақты шынайы қатынастарын
анықтау қажет. Бұл маңызды мәселені шешу үшін ең алдымен оларды саяси және
құқықтық маңызды бөлуде қылмыс пен мемлекеттік құпияны жария ету құрамы
түсініктер арасынан шек іздеуге ұмтылуды жою керек. Жоғарыда толық айтылып
өткендей мемлекеттік құпияны жария ету құрамы дегеніміз қылмыс ретінде
мемлекет үшін нақты қоғамдық қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікті
анықтайтын барлық обьективтік және субьективтік белгілердің жиынтығы. Бір
жағынан қылмыстың, екінші жағынан мемлекеттік құпияны жария ету құрамының
жалпы типтік анықтамасы осындай. Осылайша олардың түрлері анықталады.
Нақтыланған мемлекеттік құпияны жария ету түрлеріне: мемлекеттік құпияны
заңсыз алу, құжаттарды ұрлау, жоғалту, шпионаж, опасыздық жасау және сол
сияқты тағы да басқалары жатады. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының
нақтыланған түрлеріне: мемлекеттік құпияны заңсыз алу, құжаттарды ұрлау,
жоғалту, шпионаж, опасыздық жасауды және құрамның басқа түрлерін
сипаттайтын элементтердің жиынтығы жатады. Сонымен құрамдар мемлекеттік
құпияны жария етудің жеке түрлерінің мазмұндарын нақты дәлелденген белгілер
арқылы ашып береді.
Мемлекеттік құпияны жария ету туралы жалпы оқуда обьект және
обьективтік жақтың, субьект және субьективтік жағының мәселелерін терең
зерттеу қажет. Сонымен қатар, мемлекеттік құпияны жария ету құрамы туралы
жалпы оқуда мемлекеттік құпияны жария етудің обьект және обьективтік
жағын, субьект және субьективтік жағын сипаттайтын элементтерді ажырата
білу қажет.11
Мемлекеттік құпияны жария ету және мемлекеттік құпияны жария ету
құрамы түсініктерінің айырмашылықтары қатысушылардың жауапкершіліктерін
анықтауда шешуші рөл атқарады, яғни қатысушы міндетті түрде сол қылмыс үшін
жауапкершілікті анықтайды, бірақ көбінесе сол құрам үшін жауапкершілікті
анықтамайды.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы түсінігі мен қылмыс түсінігін
араластыру және қылмыс туралы оқу есебінен мемлекеттік құпияны жария ету
құрамы туралы оқуды кеңейту мемлекеттік құпияны жария ету құрамын
зерттеуге, мемлекеттік құпияны жария ету құрамы түсінігінің мәселелерін
зерттеуге, сондай-ақ оның қылмыстық жауапкершілікті анықтаудағы рөліне де
үлкен шығын келтіреді. Бұл араластырулар мен әрекеттер заңдылықты бекіту
міндеттерімен байланысты деп табылғанымен, олар дәлелді бола алмайды.12
Әрбір қылмыс қоғам үшін қауіпті. Сондықтан да әрбір мемлекеттік құпияны
жария ету құрамы заңшығарушының көзқарасы бойынша өзінің жиынтығынан
берілген әрекетті анықтайтын дәлелді белгілердің тізімін көрсетуі керек.
____________________
11 Л.И. Блинова Основные вопросы общей части советского уголовного
права. М., 1976г. стр. 101
12 Курс советского уголовного права. Часть общая. В 6-ти томах. Т.1.М.,
1970г. стр. 211
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы элементтерінің табиғатын
түсіну үшін мыналарды еске алу керек, яғни мемлекеттік құпияны жария ету
құрамының элементтері дегеніміз – заң қылмыстық-құқықтық мағына беретін
белгілер емес, содықтан да ерекше бөлім нормалары диспозициясына
енгізіледі. Бұл белгілердің барлық жиынтығынан қоғамдық қауіпті жазаланатын
әрекет түзетіндей етіп заңшығарушы тарапынан түзілген.
Заңдылықты бекітуде маңызды рөл ойнайтын қылмыстық әрекеттерді дұрыс
жіктеу, мемлекеттік құпияны жария ету құрамының элементтерін дұрыс талдау
жасауды талап етеді. Демек, мемлекеттік құпияны жария ету құрамы дегеніміз
– жиынтығынан қоғамға қауіпті қылмыстық әрекет құрайтын жеке элементтерден
құралады. Құрам болмаса қылмыс туралы сөз болудың өзі мүмкін емес, ал заң
талап ететін элементтер болмаса құрам болмайды.
Құрам элементтерін дұрыс түсіну дегеніміз қылмыстық әрекеттерді дұрыс
жіктеу үшін және заңдылықты бекіту үшін күресте қажетті шарт болып
табылады.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы – бұл типтік түсінік, кез келген
түсінік сияқты мемлекеттік құпияны жария ету құрамы да жеке түрлерге
бөлінеді. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамын дұрыс жеткізу – бұл
мемлекеттік құпияны жария ету құрамы туралы барлық мәселелерді дұрыс
шешудің және заңды дұрыс қолданудың маңызды шарттарының бірі болып
табылады. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамын жіктеу мәселелерін дұрыс
шешу үшін ең алдымен объективтік және субъективтік құрамдардың
айырмашылықтарын қарастыру қажет. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы
қылмыстық құқықта өзіне барлық бөлінбейтін байланыстар мен өзара әрекеттің
объективтік және субъективтік белгілерін қосып алады, деп профессор А.А.
Герцен дұрыс атап көрсетеді. Бұл түсінік бойынша мемлекеттік құпияны жария
ету құрамының объективтік және субъективтік
жақтары анықталады.13
____________________
13 Уголовное право. Общая часть. М., 1999г. стр. 303.
Қылмыс екі типті – жалпы және арнайы, ал құрамдар да – екі типті жалпы
және арнайы немесе абстрактілі деп айту қате болар еді. Сонымен, бұл жерде
әр түрлі екі түсінік араласқан, яғни жалпы құрам түсінігі және мемлекеттік
құпияны жария ету құрамының жалпы түсінігі. Егер жоғарыда айтылып өткен
қылмыстың субъективтік және объективтік құрамдарын ажыратуда құрамның жалпы
түсінігін жасанды бөлуге ұмтылу айтылған болса, жалпы және арнайы құрамды
ажыратуда, нақты құрамнан жалпы құрамды алу жолымен жасанды бөлуге ұмтылу
бар. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы жалғыз және нақты болғандықтан,
жоғарыда аталған мемлекеттік құпияны жария ету құрамдарын жіктеуге
талаптану әрекеті жалпы құрамдарды жіктеуге жатпайды.14
Бұл жерден мынадай шешім жасалады: жіктеу тақырыбы нақты қылмыстық
әрекет құрамдары түріндегі мемлекеттік құпияны жария ету құрамдары ғана
бола алады. Құрам біреу және барлық уақыт ол заң сүйенетін нақты
элементтерге толы болады. Бұл элементтердің біреуі жетіспесе мемлекеттік
құпияны жария ету құрамы болмайды; барлық элементтері толық болса,
мемлекеттік құпияны жария ету құрамы болады. Жартылай және бөлшектенген
құрамның болуы мүмкін емес.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамын жіктеу Ерекше бөлімді құру үшін
негіз ретінде, қоғамдық қауіптілік дәрежесі бойынша құрамдардың жіктелуін
көрсетеді.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамдарын жіктеу кезінде қоғамға
қауіптілік дәрежелері бойынша олардың үш түрін айыра білу керек.
1. Негізгі құрам;
2. Ауырлататын құрам;
3. Жеңілдететін құрам.15
Қылмыстық құқықта мемлекеттік құпияны жария ету құрамының табиғатын
түсіну үшін құрылысы бойынша құрамдарды жіктеу күрделі
____________________
14 Ю.И. Ляпунов Советское уголовное право. Часть общая. М., 1968г. стр.
99.
15 Т.Г. Шавгулидзе Аффект и уголовная ответсвенность. Тбилиси, 1973г.
стр. 192.
маңызды болып табылады. Заңшығарушы құрамдарды қарастыру кезінде әртүрлі
әдістерді қолданады. Бұл әдістерді жүйелі зерттеу үшін және заңды дұрыс
пайдалануды қамтамасыз ету үшін ең алдымен құрамдарды ажырата білу керек:
1. жай, 2. күрделі. Әрі қарай жай және күрделі құрамдар топтары ішінен
әрбірі өзінің спецификалық қасиеттерімен ерекшеленетін топшаларды ажырату.
Жай құрамдардың ішінен мынадай құрамдарды ажырата білу керек: 1.
бейнелейтін, 2. бланкеттік. Бейнелейтін құрамдар туралы айтатын болсақ,
заңның тілі барлық уақытта ұстамды, қысқа және дәл болуы керек. Бұл
талаптар жай бейнелейтін құрамдардың құрылысында көрініс табады. Мұндай
құрамдардың элементтері заңмен бейнеленген бірақ өте қысқа және дәл
бейнеленген.
Бланкеттік құрамдар құрылысында заңшығарушы басқа жолмен жүреді.
Бланкеттік құрамдар туралы айтар болсақ, олардың бейнелейтін құрамдардан
айырмашылығы, бланкеттік құрамдарды бейнелеу нормаларында заң қылмысқа
анықтама бермейді, басқа нормаларға сүйенумен шектеліп қалады.
Бланкеттік нормалар мемлекеттік құпияны жария ету құрамын анықтайтын
болғандықтан, бұл анықтаманы бланкеттік нормалар сүйенетін заңдар мен
ережелерден іздеу қажет. Бланкеттік құрамдар өздерінің мазмұны бойынша өте
күрделі болып келеді, себебі олар басқа нормаларға жіберіледі. Жай
құрамдар заңда бір диспозицияға біріккен болып шығады. Біріккен құрамдардың
еркшелігі, қылмыстық жауапкершілік үшін мұндай жағдайларда қылмыстық
кодекстің сәйкес баптарының диспозицияларына көрсетілген кез келген
құрамдардың болуы жеткілікті болып табылады. Күрделі бейнелейтін құрамдар
заңда өте жиі кездеседі. Сонымен қатар, оларды талдау өте үлкен
қиыншылықтар тудырады. Заңшығарушылық құрылғыдағы құрамдарды тереңірек
зерттеу үшін олардың арасынан бірнеше топтарды ажырата білу керек. Бұларға
мыналар жатады, яғни, а) Альтернативтік құрамдар, ә) Екі әрекеттен тұратын
құрамдар, б) Кінәнің екі түрінен тұратын құрамдар, в) Екі обьектілерден
тұратын құрамдар.
Бірінші топтағы альтернативтік құрамдарды талдап көрелік. Әрбір
мемлекеттік құпияны жария ету құрамдары түгел болуы үшін заң бойынша
құрамдарды түзетін барлық элементтердің болуы қажет. Альтернативтік
құрамдардың ерекше топтарын ажыратудың практикалық маңызы, бұл жерде
қылмыстық жауапкершілік үшін заңда аталған элементтердің барлығы болуы
қажет емес. Мысалы, ҚР ҚК 166-бабындағы шпионаждың құрамы болуы үшін өзінің
мазмұны бойынша арнайы қорғалатын мемлекеттік құпия болып табылатын
мәліметтерді беру немесе ұрлау, мәліметтерді беру мақсатында жинаудың өзі
жеткілікті. Бұл жерде альтернативтік дегеніміз белгілі бір әрекетке, яғни
ұрлауға, сақтауда көрінетін құрамның элементі болып табылады. Тек қана
әрекет немесе нәтижелер емес, сонымен қатар, құрамның басқа элементтері де
альтернативтік бола алады.
Күрделі бейнелейтін құрамдардың басқа тобын белгілі әрекеттің жасалуын
қарайтын емес, ал екі немесе одан да көп әрекеттердің жасалуын
қарайтын құрамдар құрайды. Қылмыс бірнеше актілерден құралуы мүмкін.
Мемлекеттік құпияны жария етудің күрделі құрамдарын көптік әрекет белгілері
бойынша жіктеу кезінде басқа нәрсе туралы сөз болады. Бұл жерде акт, және
әрекет туралы құрамды түзбейді, мазмұны бойынша әртүрлі болып келетін
заңмен қаралған әрекеттің жиынтығы ғана сәйкес құрамды түзе алады.16
Екі әрекеттен тұратын құрамдарды қылмысты жасау дәрежелері туралы
мәселе өздігінен шешіледі. Бір әрекеттің болуын сипаттайтын жай түрдегі
құрамдарда қылмысқа дайындық, шабуыл жасау және аяқтау бұл әрекетті жүзеге
асырудың сипаты және дәрежесі бойынша жазылады. Екі әрекеттен тұратын
құрамдарда басқаша жағдай пайда болады. Бұл жерде бір аяқталған әрекет
сәйкес қылмысты жасауға дайындық болып табылады.
Кінәнің екі түрінен тұратын құрамдар туралы айтар болсақ, жалпы
ережелер бойынша (қасақаналық және абайсыздық) кінә әрбір құрамда
____________________
16 Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 2007г.
стр. 171.
жалғыз болады. Бірақ, кейбір құрамдарда кінәнің бір немесе екі түрі
көрсетілуі мүмкін.
Қылмыстық кодексте бұл құрамдар аса көп емес, бірақ олар сот-тергеу
тәжірибесінде маңызды роль ойнайды және тиісті талдауды талап етеді.
Қол сұғушылықтың белгілі бір түрі (мысалы, жеке тұлғаға қарсы қылмыс)
немесе оның нақты түрі (мысалы, қорлау) туралы сөз болуы немесе болмауына
қарамастан қол сұғушылық обьекті әртүрлі типтік немесе түрлік көрініс
алады. Екі обьектінің болуы сипатты болып табылатын күрделі құрамдарда
жағдай басқаша болады. Мына бір нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Мемлекеттік құпияны жария ету ұғымына
арналған.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыстың қазіргі таңда өзектілігі құқық қорғау органдары
қызметіндегі маңыздылығы баяндалған.
Бірінші тарау қылмыстық құқық теориясындағы мемлекеттік құпияны жария
ету құрамының жалпы ұғымына арналған.
Екінші тарауда мемлекеттік құпияны жария етудің объективтік белгілері
жан-жақты түрде сипатталған.
Үшінші тарауда мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъективтік
белгілері қарастырылған.
Қорытындыда жалпы мемлекеттік құпияны жария ету құрамының маңызы, және
оның элементтерінің өзара байланысы көрсетілген.
Дипломдық жұмысын жазу барысында тиісті нормативтік құқықтық актілер,
арнайы монографиялық зерттеулер, оқулықтар мен оқу құралдары пайдаланылды.
Жұмысты жазу барысында қолданылған негізгі түйінді сөздер: мемлекеттік
құпияны жария ету құрамы, элемент, объект, объективтік жақ, әрекет,
әрекетсіздік, субъективтік жақ, кінә, есі дұрыс еместік, қылмыс.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
I-Тарау. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы туралы жалпы
ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-27
II-Тарау. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .28-37
2.1. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .28-37
2.2. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объективтік
жағының
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...38-48
III-Тарау. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...49-55
3.1. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъективтік жағының
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...49-55
3.2. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының
субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 56-62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..63-65
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..66-68
Кіріспе
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздікті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін мемлекеттік
құпияны жария етудің обьективтік жақтары мен субьективтік жақтарының
жиынтығы болып табылады. Барлық құрамы түгел қылмыс тек қана заңның ерекше
бөлімінде емес, сонымен қатар қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінде де
қаралады.
Қылмыстық құқықта мемлекеттік құпияны жария ету құрамын төрт топқа бөлу
немесе қылмыстың төрт жағы деп атау дәстүрге айналған. Осыған байланысты
мемлекеттік құпияны жария етудің объектісін, мемлекеттік құпияны жария
етудің объективтік жағын, мемлекеттік құпияны жария етудің субъектісін және
субъективтік жағын бір-бірінен ажырата білу қажет. Мемлекеттік құпияны
жария ету құрамына кіретін төрт белгіні таппайынша оны мемлекеттік құпияны
жария ету құрамы деуге болмайды.
Қылмыстың объектісіне жататын белгілер қылмыстық заңның диспозициясында
үнемі көрсетіле бермейді. Қылмыстың субъектісіне жататын белгілер де
диспозицияда аз кездеседі. Жалпы қылмыс үшін 16 жасқа, ал кейбір қылмыстар
үшін 14 жасқа толған ақыл-есі дұрыс азаматтар жауапты болып табылады. Осы
жасқа толған, ақыл-есі дұрыс адам жасауға болмайтын қылмысты жасағанымен,
заң шығарушы оларды жауапкершіліктен босатқысы келген жағдайда, заңның
диспозициясында субъектінің жасын немесе басқа сапасын керек ететіндігін
көрсетеді.
Қылмыс құрамының объективтік жағы мемлекеттік құпияларды құрайтын
мәліметтерді заңсыз алу, жария ету бойынша сипатталады, яғни сипатталатын
белгілер диспозицияда көбінесе әрекет немесе әрекетсіздік деп атап
көрсетіледі. Себебі нәтижені әрекет немесе әрекетсіздік тудырады. Сондықтан
құрамға екі арадағы себепті байланыс та енгізіледі. Кейбір құрамдарда заң
объектіні нақтылы-нәтижелі зияннан емес, тек оған қауіп төндірушіліктен де
қорғайды. Кейбір объективтік жақтарға қылмыс орны, уақыты, әдісі және
жасалу жағдайлары да жатады.
Қылмыс құрамының субъективтік жақтары заңда тікелей немесе жанама
қасақаналықпен істеледі. Егер бұл әрекетті істеген адам мемлекетке
опасыздық істеу ниетін басшылыққа алса, онда бұл адамның әрекетінде
қылмыстық кодекстің 165-бабында көрсетілген қылмыс құрамы орын алады.
Құрамдардың біреуі кем болып, қалғандары түгел жағдайда болса, мұндай
құрамды мемлекетттік құпияны жария ету құрамы деп атауға болмайды. Біртекті
қылмыстардың өзара қоғамға қауіптілік дәрежесі түрліше болатын жағдайлар
да кездеседі. Мұндай жағдайларда олар бірнеше құрамдарға бөлінеді. Мұндай
құрамдардың үш түрі болуы мүмкін. Бірінші – бұл қылмыстың негізгі түрі
туралы құрам. Бұл сияқты мемлекеттік құпияны жария ету құрамында
қылмыстарды ауырлататын немесе жеңілдететін жағдайлар көрсетілмеуі тиіс.
Онда құжаттарды ұрлаудың жеңіл де, ауыр да түрлеріне жатпайтын белгілер
ғана көрсетіледі. Екіншісі – мемлекеттік құпияны құрайтын мәліметтерді
жария ету, яғни бұл қылмысты ауырлататын құрам. Үшінші түріне
қызметтік құпияны құрайтын мәліметтерді жария ету, яғни біртекті
қылмыстардың ішіндегі олардың жеңіл түрлерін көрсететін белгілерді қарайтын
құрам. Мысалы, ҚР ҚК – нің 172-бабында көрсетілген мемлекеттік құпияны
жария ету туралы құрам қаралады. Бұлар әртүрлі қылмыс болғанымен негіздері
бір текке жататын қылмыстар. Бірақ олардың түрліше өзгешеліктерін ажырата
білу керек. Осы өзгешеліктерге байланысты оларға деген санкцияда әртүрлі
құрам және әртүрлі жаза қаралады. Бұл қылмыстардың өзгешеліктерін ажыратпай
тұрып заң қолдануға болмайды.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы – бұл қол сұғушылықтың заңды
маңызды белгілерінің жиынтығы, сондай-ақ заңшығарушы заңды маңызды деп
мәліметтерді жария етудің жалпы және маңызды белгілерін атайды. Кез келген
қылмыс құрамының негізгі белгілері – бұл 1) қылмыс объектісін сипаттайтын
белгілер, яғни мәліметтерді заңсыз алу немесе жария ету жүзеге асырылатын
қоғамдық қатынастар; 2) қылмыстың объективтік жағын сипаттайтын белгілер,
яғни зиян тигізетін немесе объектіге зиян тигізетін, қауіп тудыратын
қоғамға қауіпті; 3) қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер, яғни қылмыстық
жауаптылық жасы; 4) қылмыстың субъективтік жағын сипаттайтын белгілер, яғни
кінә (қасақаналық немесе абайсыздық). Сондықтан да мемлекеттік құпияны
жария ету құрамын және оның қылмыстық құқық ғылымында алатын орнын зерттеу
бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Мемлекеттік құпия болып табылатын мәліметтердің жария болмауын, оның
заңда белгіленген тәртіппен сақталуын талап етеді. Мемлекеттік құпияны
заңсыз алу, жария ету Қазақстан Республикасының қорғаныс және басқа да
мүдделеріне ерекше қауіп туғызады.
Қылмыстық құқық ғылымы саласында мемлекеттік құпияны жария ету құрамын
жан-жақты және терең зерттеген бірқатар монографиялық еңбектер жарыққа
шықты. Мысалы, Қазақстандық зерттеуші Р. Орымбаевтың Специальный субъект
преступления деген еңбегін ерекше атап өту керек. Сонымен қатар А.Н.
Трайниннің Учение о составе престулений және Состав преступления по
советскому уголовному праву, А.А. Пионтовскийдің Уголовное право, А.Б.
Сахаровтың Уголовное право. Общая часть, Л.И. Блинованың Основные
вопросы общей части советского уголовного права, Я.М. Брайниннің
Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве,
М.П. Карпушиннің Уголовная ответственность и состав преступления, В.И.
Курляндскийдің Уголовная ответственность и меры общественного
воздействия, Б.С. Маньяковскийдің Проблема ответственности в уголвном
праве, А.Н. Ағыбаевтың Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім, В.А. Владимировтың
Субъект преступления по советскому уголовному праву, В.С. Орловтың
Субъект преступления по советскому уголовному праву, В.В. Устименконың
Специальный субъект преступления, Т.Г. Шавгулидзенің Аффект и уголовная
ответственность, К.Ф. Тихоновтың Субъективная сторона преступления.
Проблема социального содержания вины в советском уголовном праве, А.Н.
Ағыбаевтың Қылмыстық құқық.Ерекше бөлім, Н.И. Коржанскиййдің Объект
посягательства и квалификация преступления, Б.С. Никифоровтың Объект
преступления по советскому уголовному праву, В.Я. Тацийдің Объект и
предмет преступления в советскому уголовному праву, Г.В. Тимейконың Общее
учение об объективной стороне преступления, В.Н. Кудрявцевтың Объективная
сторона преступления, С.Я. Булатовтың Понятие и система особенной части
уголовного права СССР и Казахской ССР атты зерттеулері бар. Сонымен қатар,
соңғы бірнеше жылдықта жарыққа шыққан Уголовное право Республики
Казахстан. Особенная часть, сондай-ақ А.В. Наумовтың Российское уголовное
право. Общая часть сияқты еңбектерді атап өтуге болады. Сонымен қатар,
Личность преступника, Субъективная сторона преступления и ее
установление, Уголовное право Казахской ССР. Общая часть, Уголовный
кодекс Республики Казахстан сияқты ұжымдық еңбектерді де пайдаландық.
Дипломдық жұмысын жазудағы негізгі мақсатымыз – мемлекеттік құпияны
жария ету құрамы тақырыбын жан-жақты және терең зерттеу болып табылады, осы
мақсаттан мынадай міндет туындайды, яғни мемлекеттік құпияны жария ету
құрамын соңғы кездері жарық көрген зерттеулерді пайдалана отырып, тақырыпты
жаңаша көзқараспен оқырман қауымға жеткізу.
1.Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы туралы жалпы ілім
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы дегеніміз қоғамға қауіпті әрекет
немесе әрекетсіздікті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін қылмыстың
объективтік және субъективтік жақтарынан құралатын белгілерінің жиынтығы
болып табылады. Мемлекеттік құпия туралы жалпы ұғымды дұрыс ұқпайынша,
әрбір қылмыстың жеке құрамын және оның белгілерін дұрыс ұғу мүмкін емес.
Қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімінде әрбір қылмыс үшін оны сипаттайтын
құрамға кіретін белгілер қөрсетіледі. Ол құрамға кіретін белгілерді заңда
заңшығарушы беталды көрсете бермейді. Оларды заңда қөрсету үшін ғылыми
жолмен табылған жалпы құрамдағы белгілерге сүйене қажет болады. Сондықтан
жалпы құрамды ұқпайынша, әрбір мемлекеттік құпия туралы құрамдарды ұғу және
оларды дұрыс қолдану мүмкін емес.1
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамындағы белгілері бар әрбір әрекет
немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті қылмыс және жазаланатын істің қатарына
жатады. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы және оған кіретін барлық
белгілер заңның диспозициясында тікелей көрсетіледі, көрсетілмеген жағдайда
сол диспозициядағы құрамда қандай белгілердің барлығы өздігінен көрініп,
белгілі болып тұрады. Заңшығарушы құрамға қоғам үшін қауіпті әрбір
қылмыстың өзіне ғана тән өзгешелік белгілер кіргізеді. Кейде бірнеше
қылмыстарға бірдей ортақ болатын белгілерде құрам жинағына кіргізіле
береді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175-бабында
(ұрлық, яғни бөтен мүлікті жасырып ұрлау), - делінген. Бұл құрамдағы сол
қылмысқа айырықша тән белгі – (азаматтардың меншігіндегі мүлкін жасырып
ұрлау). Бұл қылмыста басқа да белгілер болуы мүмкін, яғни мүліктің түрі,
ұрлау мерзімі және ұрлық жасау жағдайы т.б. Бірақ бұлардың ешқайсысы да
құрамға кірмей отыр. Бұл белгілердің әрқайсысы сол әрекет
____________________
1 В.А. Наумов Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М.,1996г. Стр
135.
немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті болғанда немесе оның дәрежесін заңда
сипаттау керек болғанда ғана еңгізіледі. Мысалы, сол баптың 2-бөліміндегі
құрамдарда: (бірнеше рет жасалған ұрлық, немесе бір топ адамдардың алдын-
ала сөз байласуы бойынша жасалған ұрлығы немесе жәбірленушіге едәуір зиян
келтірілген ұрлық), - делінеді. Осы айтылған белгілер осы бөлімде
көрсетілген қылмыстардың өздеріне ғана тән белгілері болғандықтан, олар
бірінші құрамға кірмей, екінші бөлімдегі құрамдардың белгілеріне жатып
отыр. Осы белгілер арқылы ғана оларды бірінші бөлімде көрсетілген құрамдғы
қылмыстан ажыратуға болады. Құрам бірдей белгілерден ғана тұрмайды, ал
бірнеше белгілер жиынтығынан құралады, өйтпейінше оны құрам деуге болмайды.
Құрам деу үшін құрама, жиынды, қосалқы бірнеше белгілерден құралуы қажет.
Құрамның барлық белгілерін түгел қылмыстық заңның Ерекше бөліміндегі
нормалардан (диспозициядан) ғана іздеуге болмайды. Құрамның көптеген
белгілері қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінде де қаралады. Ерекше бөлімде
көрсетілмеген белгі Жалпы бөлімде сөзсіз табылады. Мемлекеттік құпия
ұғымына тек қана аяқталып біткен қылмыс ғана емес, бітпеген қылмыс та,
қылмысты жасауға дайындалу немесе оқталу кезеңдері де жатады. Мемлекеттік
құпияны жария ету құрамына тек қана орындаушының әрекеті кіріп қана
қоймайды, сонымен қатар көмектесушілердің әрекекті немесе әрекетсіздігі
жатқызылады. Ал ерекше бөлімде тек істеліп біткен қылмыстың ғана құрамы
көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиялары болып табылатын
мәліметтерді және олардың көздерін құпияландыру заңдылық, негізділік және
уақтылығы принциптеріне сәйкес жүзеге асырылады:
Заңдылық - құпияландырудың Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
заңдарына сәйкестігін білдіреді;
Негізділік – яғни, қоғамның, азаматтар мен мемлекеттің өмірлік маңызды
мүдделерінің тепе-теңдігін негізге ала отырып, нақты мәліметтерді
құпияландырудың орындылығын, сондай-ақ сол актінің болуы ықтимал
экономикалық және өзге де салдарларын сараптамалық бағалау арқылы анықтау
болып табылады;
Уақтылығы - осы мәліметтер алынған (әзірленген) кезден бастап немесе
алдын ала олардың таратылуына шек қоюды көздейді.
Мемлекеттік құпияны жария ету ұғымы – жалпы ұғым. Осы мемлекеттік
құпия туралы ұғым қай қылмыстың құрамы болмасын, соның бәрінде де болуы
қажет. Әрбір құрам қылмыс туралы ұғымды өзіне сіңіре отырып, әр қылмыстың
өзіне тән өзгешелік белгілерін атап көрсетуі керек. Сонымен мемлекеттік
құпияны жария ету құрамы дегеніміз, осы айтылып отырған мәселеге
байланысты, жалпы құпияны жария ету туралы ұғымынан әрбір қылмысқа
бейімделген, оның өзгешелігін көрсететін белгілерінің жиынтығы болады.
Қылмыстық құқық ғылымында мемлекеттік құпияны жария ету құрамының
белгілерін төртке бөлу немесе қылмыстың төрт жағы деп атау дәстүрге
айналған. Ол шынында да дұрыс шешім. Осыған байланысты мына төмендегі
белгілерді бір-бірінен ажырату қажет:
1. мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объектісі;
2. мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объективтік жағы;
3. мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъектісі;
4. мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъективтік жағы;
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы заңда көрсетілгеніне немесе
көрсетілмегеніне қарамастан өздігінен көрінетін белгілерден тұрады. Ол
белгілердің жиынтығы қоғамға қауіпті әрекетті немесе әрекетсіздікті қылмыс
қатарына жатқызуға толық мүмкіндік береді.2
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамына жататын төрт жақты таппайынша,
мемлекеттік құпияны жария ету құрамы туралы сөз қозғауға болмайды.
Өйтпейінше қоғамға қауіпті істі қылмыс қатарына жатқызу немесе оны қылмыс
сипаттауға мүмкіндік тумайды. Сондықтан, әрбір қоғамда ол құрам болу үшін
төрт белгі болуға тиіс.
____________________
2 Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 1998г.
стр. 64.
Қылмыстың объектісі дегеніміз бұл – мемлекеттік құпияларды сақтаудың
заңда белгіленген тәртібіне қол сұғу болып табылады.
Осы қылмыстың затына мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтер жатады.
Мемлекеттік құпиялар болып табылатын мәліметтердің тізімі Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы 15 наурыздағы (Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік құпиялар туралы) арнаулы заңында көрсетілген.
Қылмыстың объектісіне жататын белгілер үнемі қылмыстық заңның
диспозициясында көрсетіле бермейді. Қылмыстың субъектісіне жататын белгілер
де диспозицияда аз кездеседі. Жалпы қылмыс 16 жасқа, кейбір қылмыстар үшін
14 жасқа толған ақыл-есі дұрыс адамдар жауапты болады делінген. Осы жасқа
толған есі дұрыс адам жасауға болмайтын қылмыстарды жасағанымен,
заңшығарушы оларды жауапкершіліктен босатқысы келген жағдайда, заңның
диспозициясында субъектінің жасын немесе одан басқа сапасын керек екенін
көрсетеді. Мысалы, әскери немесе қызмет бабын пайдалану арқылы жасалған
қылмыстар туралы құрамдарда бұл жағдай өзінен-өзі көрініп тұрады.
Қылмыстың объективтік жағын сипаттайтын белгілер диспозицияда көп
жағдайларда әрекет немесе әрекетсіздік деп атап көрсетіледі. Өйткені
нәтижені әрекет немесе әрекетсіздік тудырады. Сондықтан мемлекеттік құпияны
жария ету құрамына осылардың арасындағы себепті байланыс кіргізіледі.3
Кейбір құрамдарда заң объектіні нақтылы зияннан емес, тек оған қауіп
төндірушіліктен қорғайды. Объективтік жақтың басқа белгілеріне қылмысты
жасау орны, уақыты, тәсілі, жағдайы, құралдары мен қарулары жатады.
Қылмыстың субъективтік жағын заңда тікелей немесе жанама түрде
қасақаналық деп атап көрсеткен. Бұған қосымша кейбір құрамдар үшін
____________________
3 Объект преступления по уголовному праву. М., 1960г. стр. 116.
қылмыстың жасау ниеті мен мақсаты көрсетілген.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамдарында тікелей аталып көрсетілген
немесе көрсетілмеген, бірақ сол құрамда өздігінен көрініп тұрған белгілер
бірдей маңызды саналады. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының
белгілерінің біреуі болмаса, мемлекеттік құпияны жария ету құрамы да
болмайды. Қылмыстық құқықтың Ерекше бөліміндегі біртекке жататын
қылмыстарында бірнеше түрлі құрамдар кездеседі. Қоғамға қауіптілік сипаты
бірдей мемлекеттік құпияны жария ету құрамдары, өзара қоғамға қауіптілік
дәрежесінің әртүрлілігіне қарата ажыратылады. Осыған байланысты қылмыстық
құқық теориясында мемлекеттік құпияны жария ету құрамдары қоғамға
қауіптілік дәрежесіне байланысты: негізгі, ауырлататын және жеңілдететін
құрам болып бөлінеді.
Біріншісі, негізгі құрам, яғни жауаптылықты жеңілдететін немесе
ауырлататын мән – жайлар көрсетілмеген, қылмыстың тек негізгі белгілерінен
құралған құрам.4 Мысалы, ҚР ҚК – нің 172 бабының 1 бөлімі.
Екіншісі, қылмысты ауырлататын жағдайларды қарайтын құрам, бұл сияқты
құрамға біртекті қылмыстардың ішіндегі оны жасаудың ауыр түрін сипаттайтын
құрам жатады. Мысалы, ҚР ҚК – нің 172 бабының 2 бөлімі.
Үшінші түріне біртекті қылмыстардың ішіндегі жеңіл түрлерін көрсететін
белгілерді қарайтын құрам жатады. Мысалы, ҚР ҚК – 172 бабында көрсетілген
мемлекеттік құпияны жария ету туралы құрам қаралады. Бұлар әртүрлі қылмыс
болғанымен, негіздері бір текке жататын қылмыстар. Бірақ олардың түрліше
өзгешеліктерін ажырату керек. Осы өзгешеліктерге байланысты оларға
санкцияда әртүрлі жаза қаралады. Бұл қылмыстардың өзгешеліктерін ажыратпай
тұрып, заңды қолдануға болмайды. Біртектес қылмыстар туралы тізбектелген
бірнеше құрамдар бір бапта қаралады. Мысалы, 1,2,3 деген сияқты немесе а,
б, в деген белгілер арқылы
____________________
4 А.Н. Трайнин Учение о составе преступлений. М., 1946г. стр.12.
немесе әр құрам өз алдына бап алғанымен, оның артынан екінші немесе үшінші
бөлім болып келеді. Соған қарамастан оларды біртектес деу қажет. Біртектес
қылмыстарды бірнеше құрамдарға бөлушілік тек сол құрамдардағы көрсетілген
қылмыстарды бір-бірімен салыстырғанда олардың қоғамға қауіптілік дәрежелері
әртүрлі болған жағдайларда ғана кездеседі. Егер олардың қоғамға қауіптілік
дәрежесі бірдей жағдайларда заңшығарушы оларды бірнеше құрамға бөлмей, бір
қылмыс ретінде ғана қарайды.5
Кейбір жағдайларда қылмыстардың қауіптілік дәрежесіне қарай біртекке
жататын қылмыстар жоғарыдағыдай, үш түрлі құрамға емес, екі түрлі құрамға
бөліну мүмкін. Мысалы, ҚР ҚК 173-бабындағы қылмыстар, онда мемлекеттік
құпиялары бар құжаттарды және заттарды жоғалту деп айтылған. Заңшығарушы
сол қылмыстарды біртектес болғанымен екі құрамға бөлген. Себебі ол
әрекеттің дәрежелері әртүрлі, сондықтан олардың әрқайсысына лайықты жазаның
түрі мен мөлшерін көрсету құрамға бөлінеді. Егерде біртекті қылмыстар
бірнеше болғанымен, олардың қоғамға қауіптілік дәрежесі болатын болса ондай
қылмыстар бір құрам болып қаралады.6
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы, оның қылмыспен байланысы туралы
көптеген еңбектер жазылған. Бірақ осы күнге дейін маңызды бірыңғай
қөзқарастар жоқ. Ең алдымен көңіл бөлетін нәрсе – бұл байланыспайтын
құбылыстарды байланыстыруға болған әрекет. Мысалы, нақты қылмысты
мемлекеттік құпияны жария ету құрамының жалпы түсінігімен байланыстыруға
ұмтылу. Біздің түсінігіміз бойынша жазықтықта жүргізу заңды сияқты. Мысалы,
тік сызық бойынша, яғни қылмысты бүкіл қатынастар бойынша, қылмыс түрін
нақты қылмысты немесе жалпы құпияны жария ету құрамын - нақты құпияны
жария ету құрамын теңестіруді бірдей жазықтықта жүргізу. Мұндай
теңестірудің негізінде жалпы, ерекше және бірыңғай жазықтықта жүргізудің
негізінде байланыс
____________________
5 Курс уголовного права. Т.2.М., 1984г.стр. 89
6 Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 2007г.
стр. 139.
диалектикасы жатыр. Көлденең сызық бойынша қылмысты және қылмыс заңын,
нақты құпияны жария ету құрамын теңестіру де заңды болып етіледі. Мұндай
теңестіру негізінде мәні, мазмұны мен формасының байланыс диалектикасы.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы – бұл өзіне сеніп тапсырылған
немесе қызметі, жұмысы бойынша белгілі болған адамның мемлекетттік құпияны
заңсыз іс-әрекеттер арқылы бөгде адамдарға мәлім етуі болып табылады.
Бөгде адамдар деп – өзінің атқаратын жұмысы немесе қызметі жөнінен
мемлекетттік құпия болып табылатын мәліметтерге ешқандай қатысы жоқ
адамдарды айтамыз.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы – бұл қол сұғушылықтың заңды
маңызды белгілерінің жиынтығы, сондай-ақ заңшығарушы заңда маңызды деп қол
сұғушылықтың жалпы және міндетті белгілерін атайды. Бұл белгілер қылмыстық
заңда көрсетілгендіктен қоғамға қауіпті болған қол сұғушылық қылмыс ретінде
қарастырылуы қажет және тиісті болып табылады. Құрамдарды реттеу кезінде
заңшығарушы мәні және мазмұнынан қорытынды шығарады. Мемлекеттік құпияны
жария ету белгілері құрамында белгілі дәрежеде реттелген, заң тіліне
аударылған, қылмыстық құқықтық түсініктерде көрсетілген, сондай-ақ бір
мағыналы және заңды түсініктер және дәрежелер жүйесіне енгізілген. Қоғамдық
қатынастардың құқықтық көрінісінің өзінің қисыны және техникасы бар, олай
болған жағдайда құқық өз-өзіне тұтас және қатар қарсы болған болар еді.
Сондықтан да,бандит қылмыстық құқықта күнделікті тұрмыста қолданылумен
сай келе бермейтін түсінік болып табылады.7
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының жалпы анықтамасы қылмыстық
заңшығарушы бойынша белгілі бір қоғамдық қауіпті әрекетті қылмыс ретінде
сипаттайтын белгілер жиынтығы болуы мүмкін. Бұл
____________________
7 Курс уголовного права. Общая часть. Под ред. Н.Ф. Кузнецовой Т.1.М.,
1999г.стр.187.
құрамның жалпы анықтамасы емес, ал жалпы қылмыстық емес белгілі бір
қоғамдық қауіпті әрекетті қылмыс реттінде сипаттайтын нақты құрамның
анықтамасы. Бұған дұрыс көңіл бөлген В.С. Прохоров болды. Оның жазуы
бойынша Белгілі қылмыстық белгілердің жиынтығы нақты мемлекеттік құпияны
жария ету құрамдары туралы түсінік береді, - деп дұрыс атап өтеді.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының жалпы түсінігін беру үшін нақты
құрамдардың барлық белглері ішінен бүкіл құрамдарға тиісті болған
белгілерін алу қажет. Әрине, бұл белгілердің саны әрбір нақты мемлекеттік
құпияны жария ету құрамы белгілерінің санына қарағанда аз болады. Сондай-ақ
бүкіл ерекше белгілер жойылады. Сонымен, жалпы мемлекеттік құпияны жария
ету құрамының түсінігіне бүкіл нақты мемлекеттік құпияны жария ету
құрамдарына жататын белгілерді жатқызамыз. Яғни, мемлекеттік құпияны жария
ету құрамының жалпы түсінігіне қылмыстың барлық түрлері мен барлық
жағдайларына жалпы болған белгілер жатады.8
Мемлекеттік құпияны жария ету дегеніміз мемлекеттік құпияларды олармен
танысуға құқық берілмеген заңды және жеке тұлғаларға хабарлау, беру, табыс
ету, жіберу, жариялау немесе кез-келген басқа әдістермен жеткізу болып
табылады.
Мемлекеттік құпия әр түрлі тәсілдермен, яғни ауызша әңгімеде, баяндама
арқылы, хат жазысу сондай-ақ басқадай баспасөз беттерінде жарияланған
материалдар арқылы немесе басқа адамдарға құпия құжаттарды көрсету, суретке
салып алуға рұқсат беру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Қылмыс мемлекеттік
құпия болып табылатын мәліметтер басқа адамға жария болғаннан бастап
аяқталған деп табылады.
Мемлекеттік құпияны жария ету түсінігіне заңшығарушы құпияны жария ету
құрамының түсінігін береді. Бұл түсінікке билеуші қатынастарға қоғамдық
қауіпті қол сұғушылық ретінде қылмыстың әлеуметтік-саяси сипаттамасы және
қылмыстық заңда әрекет ретінде оның заңды сипаттамасы
____________________
8 А.Н. Трайнин Состав преступления по советскому уголовному праву. М.,
1951г.стр.212
кіреді. Біздің атап өткеніміздей қылмыстың заңшығарушылық анықтамасы
толық емес, мемлекеттік құпияны жария ету құрамының заңшығарушылық
анықтамасы туралы да осылай айтуға болады. Онда мемлекеттік құпияны жария
ету құрамы, сондай-ақ қылмыс құрамының мазмұны толық ашылмаған. Сонымен
қатар, мемлекеттік құпияны жария ету құрамының міндетті белгілері
аталмаған. Сонымен, мемлекеттік құпияны жария ету түсінігінде қол
сұғушылықтың әлеуметтік және саяси сипаттамасы, (оның қауіптілігінің мәні
материалдық қауіптілілік) қылмыс ретінде оның заңшығарушылық бағасы кіреді.
Жалпы анықтамасында қылмыстық қауіпті қол сұғушылықтың барлық қажетті
белгілері, яғни мемлекеттік құпияны жария ету құрамының субъектісі,
мемлекеттік құпияны жария ету құрамының объектісі, объективтік жағы және
субъективтік жағы заңды тілде берілуі керек. Қылмыс пен мемлекеттік
құпияны жария ету құрамының жалпы түсінігі нақты мемлекеттік құпияны жария
ету құрамының мағынасын терең түсіну қажет.
Қылмыстың белгілі бір түрінің анықтамасы нақты мемлекеттік құпияны
жария ету құрамын құрастыру керек. Нақты мемлекеттік құпияны жария ету
құрамы дегеніміз – заңды белгілер жиынтығының көмегімен заңшығарушының
белгілі бір түрін анықтауы, бейнелеуі болып табылады. Заңшығарушы заңда
қылмыстың әрбір жағдайын бейнелеп бермейді. Ол мұны жасай алмайды, жасаудың
қажеттілігі де жоқ. Берілген қылмыс белгілерінің заңда көрсетілуінің өзі
жеткілікті. Нақты мемлекеттік құпияны жария ету құрамының белгілері нақты
қылмыстардан алынады. Бұлар әрбір нақты қылмыстарда болатын белгілер болып
табылады. Сонымен қатар, мемлекеттік құпияны жария ету құрамы реттелген,
белгіленген. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының заңсыз болуы мүмкін,
бірақ ол қоғамдық қауіпті қол сұғушылықсыз да болмайды. Мемлекеттік құпияны
жария ету құрамы берілген қоғамға қауіпті қол сұғушылықты деп тануға
қажетті және жеткілікті белгілердің жиынтығы болып табылады. Осы
белгілердің біреуінің болмауы мемлекеттік құпияны жария ету құрамы туралы
және қылмыс туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Өкінішке орай мұндай жағдай
дұрыс түсініле бермейді.9
Жасы толмағандардың қоғамды сыйламаушылықпен байланысты қоғамдық
тәртіпті бұзуы көп жағдайда қылмыс болып табылады, себебі ол заңмен
қорғалатын нақты қатынастарға қол сұғушылықпен тікелей байланысты. Н.Ф.
Кузнецованың айтуы бойынша, қылмыс субъектісі қылмыс үшін де, мемлекеттік
құпияны жария ету құрамы үшін де міндетті. Қылмыстың заңшығарушы
анықтамасында қылмыс субъектісі туралы ештеңе айтылмайды. Осыған байланысты
автор түсінік береді: Жаспен және анықталатын жалпы субъект белгілері
қылмыстық-құқықтық әрекет және кінәнің түсінігін қамтиды. Сонымен,
мемлекеттік құпияны жария ету құрамы Ерекше бөлім баптарының
диспозициясында көрсетілген белгілері белгілерге қиюластыруға болмайды.
Ерекше бөлім баптарының әрбір диспозициясында қылмыстық әрекеттің тиісті
түріне толық сипаттама берілген жағдайда мұндай көзқарас дұрыс болған болар
еді. Бірақ қазіргі заң мұндай қағида қолданбайды. Кейбір жағдайларда бұл
Ерекше бөлім нормаларын құрастыру кезіндегі ақталған лаконизмнің нәтижесі.
Мысалы, қажетсіз түсіндіру кезінде тек қана қиыншылықтар тудыратын және
практикалық қолдануға диспозиция көмегімен мемлекеттік құпияны жария ету
құрамы толық емес заңшығарушы сипаттамасына мемлекетке сатқындық сияқты
құрамды келтіруге болады. Тексте лаңкестік акт, диверсия, қастық жасау және
осы топтағы басқа да қылмыстарды сипаттайтын бап диспозициясының болмауы,
қылмыс субъектісіне байланысты ешқандай көрсеткіштер жоқ. Мұндай
жағдайларда құрамның болуы мемлекеттік құпияны жария ету субъектісін
қанағаттандыратын тиісті қасиеттерін анықтамай-ақ мойындалуы мүмкін. Бұл
көрсетілген қылмыстарда субъект қандай да бір ерекше, жалпылардан өзгеше
белгілермен (мысалы, мемлекетке ____________________
9 Преступление, состав преступления, диспозиция уголовно-прававой
нормы.Вестник Московского унивеситета, 1967г. №4, стр. 43
сатқындық кезінде азаматтық белгісі) сипатталмайтындығын білдіреді.
Қылмыс пен мемлекеттік құпияны жария ету құрамы түсінігінің
маңызын анықтау және олардың арасындағы қарым-қатынас мемлекеттік құпияны
жария етудің элементі және мемлекеттік құпияны жария ету құрамы
белгісінің маңызы қатынасы туралы мәселені дұрыс шешуге мүмкіндік береді.
Ең алдымен қарастырылатын мәселе терминологияға шамамен анықтау қажеттілігі
туады. Бұл қажеттіліктің пайда болу себебі осы уақытқа дейін оқулықтарда
және монографиялық қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде мемлекеттік құпияны
жария ету құрамы туралы мәселелерді қарастыру кезінде бір жағдайларда
мемлекеттік құпияны жария ету құрамының элементі қолданылса, екінші
жағдайларда мемлекеттік құпияны жария ету құрамының белгілері термині
қолданылады. Ереже бойынша элемент және белгі түсініктерінің арасында
айырмашылық жоқ, мысалы, қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі және
құрамының белгілері екендігін көрсете отырып, кейбір авторлар кейіннен
субъектіні сипаттайтын белгілер туралы мәселені қарастыруға көшеді. Сонымен
белгілердің белгілері немесе элементтердің элементі туралы сөз болғанда
жағдай терминдерінің дұрыс қолдану талаптарымен, логикасымен үйлеспеушілік
пайда болады. Мұндай жағдай қылмыс құрамымен байланысты болған мәселелерді
анық айтып беруге ықпал етпейді және оқушылардың, юстиция органдары
қызметкерлерінің заң әдебиеттерін пайдалануын жеңілдетпейді.
Мемлекттік құпияны жария ету құрамы туралы сөз болғанда белгілі, заңмен
анықталған белгілер жиынтығы туралы айтылуы қажет. Белгілерді көрсете
отырып, заң шығарушы қылмыстық заңда мемлекеттік құпияны жария ету түрін
және мемлекетік құпияны жария ету құрамын анықтайды. Адам жасаған әрекет
немесе әрекетсіздігінде белгілерінің қылмыстық заңда көрсетілген
белгілерімен дәл келуі, бұл әрекетте мемлекеттік құпияны жария ету құрамы
бар деп санауға мүмкіндік береді. Оның әрекетінің квалификациясы заңда
көрсетілген норма бойынша дұрыс болып табылады. Бұл түсінікке енетін
абстракцияны емес, қоғамдық өмірдің шыншыл, нақты дәлелдерін басшылыққа ала
отырып, (белгілі бір адамды қандай да бір жерде өлтіру, нақты уақытта және
жүзеге асқан жеке мүлікті ұрлау) қылмыстың құрамдас бөліктері туралы айту
қаншалықты заңды екені туралы сұрақ туады. Әрине, шын болған қылмысты
қоғамдық өмірдің нақты дәлелі ретінде құрамдас бөліктерге беруге болмайды.
Қылмыс қоғамға қауіпті әрекет немесе әректсіздігіне бірыңғай бөлінбейтін
құбылыс. Соған қарамастан қылмыстық құқық ғылымы мемлекеттік құпияны жария
етуді талдау мақсатында бұл бір тұтастықты оның құрамдас бөліктеріне,
объектісі, субъектісі, объективтік және субъективтік жағы деп бөлуге
болады деп есептейді.10
Логикалық талдау дегеніміз зерттелетін объектіні құрамдас бөліктерге
ойша бөлу және жаңа білімдерді алу әдісі болып табылады. Зерттелетін
оъектінің сипатына байланысты талдау әртүрлі формаларда болады. Тұтасты
құрамдас бөліктерге бөлу зерттелетін объектінің құрылысын анықтауға
мүмкіндік береді немесе күрделі құбылысты қарапайым элементтерге бөлу
маңыздыны маңызсыздан ажыратуға мүмкіндік береді.
Криминалист ғалымдардың қылмысты оның элементтеріне бөлуі физиолог
ғалымдардың бөлуімен сай келеді. Олар бірыңғай және біртұтас қүрделі болып
келетін жануарларды, олардың ағзаларын зерттей отырып, қанайналым, тамақ
қорыту және тыныс алу сияқты мүшелерін жеке бөліп зерттейді. Өмірде
жануардың тірі ағзасының бірде-бір мүшесі өздігінен жеке дара өмір сүре
алмайды. Сол сияқты қылмыстың құрамдас бөліктері, элементтері өзара тығыз
байланысты. Мемлекеттік құпияны жария етудің әрбір элементі оның басқа
элементтерімен байланыссыз қылмыстың құрамдас бөлігі деген өзінің сапасынан
айырылады.
Сонымен, құпияны жария ету туралы айтар болсақ, оның өзіне тән
қасиеттері және құрамдас бөліктері немесе элементтері туралы айту заңды.
Құпияны жария ету құрамы белгілерінің көмегімен заңшығарушы
____________________
10 Учебник уголовного права. Общая часть. Под ред. В.Н. Кудрявцева. М.,
1996г. стр. 81.
қылмыстың құрамдас бөліктерін, оның қасиеттерін және қоғамдық қауіпті
әрекет ретінде қылмыстың өзін сипаттайды.
Қылмысты қандай құрамдас бөліктерге бөлу қажеттігін терең зерттеу үшін
оның қандай элементтеріне назар аудару туралы мәселені шешудің өзі үлкен
маңызға ие. Заң әдебиеттерінде мемлекеттік құпияны жария ету төрт құрамдас
бөліктерге бөлу және сәйкес мемлекеттік құпияны жария ету құрамының
белгілерін төрт топқа бөлу кең қолданылады. Бұлайша бөлу дұрыс деп
саналады. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы дегеніміз сол қылмысты
құрайтын белгілердің жиынтығы, деген ұсыныс қарсылық тудырады.
Біздің түсінігімізше белгілер қандай болуына қарамастан өздігінен
қылмыс құрай алмайды. Белгілер қылмысты тек қана сипаттауы немесе анықтауы
мүмкін.
Заңмен белгіленген мемлекеттік құпияны сипаттайтын құрам белгілерін
жіктеу туралы мәселе де белгілі анықтаманы талап етеді.
Мемлекеттік құпиялар болып табылатын мәліметтердің құпиялылық
дәрежесі аталған мәліметтерді тарату салдарынан Қазақстан Республикасының
ұлттық қауіпсіздігі мен мемлекеттің, мемлекеттік органдар мен ұйымдардың
мүдделеріне келтірілген немесе келтірілуі мүмкін залалдың ауырлық
дәрежесіне сәйкес келуге тиіс.
Мемлекеттік құпиялар болып табылатын мәліметтердің құпиялылық үш
дәрежесі және осы дәрежелерге сәйкес көрсетілген мәліметтердің көздеріне
арналған: аса маңызды, өте құпия және құпия деген құпиялылық
белгілері белгіленеді.
Мемлекеттік құпия болып табылатын мәліметтерге "аса маңызды", "өте
құпия" деген құпиялылық белгілері беріледі.
Құпияны құрайтын мәліметтерге "құпия" деген құпиялылық белгісі
беріледі.
Аталған құпиялылық белгілерін мемлекеттік құпияға жатқызылмаған
мәліметтерді құпияландыру үшін пайдалануға, сондай-ақ көрсетілген
мәліметтерге өзге де шектеу белгілерін беруге жол берілмейді.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы дегеніміз – бұл қылмыстың
обьектісіне, обьективтік жағына, субьектісіне және субьективтік жағына
жататын заңмен белгіленген белгілердің бірлігі болып табылады. Мемлекеттік
құпияны жария ету құрамы белгілерінің тек қана біреуін немесе бірнешеуін
анықтау, барлық белгілері толық болмаған жағдайда мемлекеттік құпияны жария
ету құрамы туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Егер мемлекеттік құпияны жария
ету құрамы болмаса, онда қылмыстық жауапкершілік үшін негіз де болмайды.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамына заңшығарушы мемлекет үшін және
сондықтан да жазаланатын қоғамдық қауіпті немесе әрекетсіздікті сипаттау
үшін қажетті деп есептейтін белгілер жиынтығы кіреді. Қылмыс түсінігі және
мемлекеттік құпияны жария ету құрамының түсінігі өздерінің мазмұны және
құқықтық маңызы бойынша бір біріне өте жақын. Сондықтан да оларды
механикалық бөлуге болмайды. Қылмыстық құқық жүйесін құру және заңдылықты
бекіту үшін қылмыс түсінігі және мемлекеттік құпияны жария ету құрамы
түсінігі деп аталатын екі маңызды түсініктердің нақты шынайы қатынастарын
анықтау қажет. Бұл маңызды мәселені шешу үшін ең алдымен оларды саяси және
құқықтық маңызды бөлуде қылмыс пен мемлекеттік құпияны жария ету құрамы
түсініктер арасынан шек іздеуге ұмтылуды жою керек. Жоғарыда толық айтылып
өткендей мемлекеттік құпияны жария ету құрамы дегеніміз қылмыс ретінде
мемлекет үшін нақты қоғамдық қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікті
анықтайтын барлық обьективтік және субьективтік белгілердің жиынтығы. Бір
жағынан қылмыстың, екінші жағынан мемлекеттік құпияны жария ету құрамының
жалпы типтік анықтамасы осындай. Осылайша олардың түрлері анықталады.
Нақтыланған мемлекеттік құпияны жария ету түрлеріне: мемлекеттік құпияны
заңсыз алу, құжаттарды ұрлау, жоғалту, шпионаж, опасыздық жасау және сол
сияқты тағы да басқалары жатады. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамының
нақтыланған түрлеріне: мемлекеттік құпияны заңсыз алу, құжаттарды ұрлау,
жоғалту, шпионаж, опасыздық жасауды және құрамның басқа түрлерін
сипаттайтын элементтердің жиынтығы жатады. Сонымен құрамдар мемлекеттік
құпияны жария етудің жеке түрлерінің мазмұндарын нақты дәлелденген белгілер
арқылы ашып береді.
Мемлекеттік құпияны жария ету туралы жалпы оқуда обьект және
обьективтік жақтың, субьект және субьективтік жағының мәселелерін терең
зерттеу қажет. Сонымен қатар, мемлекеттік құпияны жария ету құрамы туралы
жалпы оқуда мемлекеттік құпияны жария етудің обьект және обьективтік
жағын, субьект және субьективтік жағын сипаттайтын элементтерді ажырата
білу қажет.11
Мемлекеттік құпияны жария ету және мемлекеттік құпияны жария ету
құрамы түсініктерінің айырмашылықтары қатысушылардың жауапкершіліктерін
анықтауда шешуші рөл атқарады, яғни қатысушы міндетті түрде сол қылмыс үшін
жауапкершілікті анықтайды, бірақ көбінесе сол құрам үшін жауапкершілікті
анықтамайды.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы түсінігі мен қылмыс түсінігін
араластыру және қылмыс туралы оқу есебінен мемлекеттік құпияны жария ету
құрамы туралы оқуды кеңейту мемлекеттік құпияны жария ету құрамын
зерттеуге, мемлекеттік құпияны жария ету құрамы түсінігінің мәселелерін
зерттеуге, сондай-ақ оның қылмыстық жауапкершілікті анықтаудағы рөліне де
үлкен шығын келтіреді. Бұл араластырулар мен әрекеттер заңдылықты бекіту
міндеттерімен байланысты деп табылғанымен, олар дәлелді бола алмайды.12
Әрбір қылмыс қоғам үшін қауіпті. Сондықтан да әрбір мемлекеттік құпияны
жария ету құрамы заңшығарушының көзқарасы бойынша өзінің жиынтығынан
берілген әрекетті анықтайтын дәлелді белгілердің тізімін көрсетуі керек.
____________________
11 Л.И. Блинова Основные вопросы общей части советского уголовного
права. М., 1976г. стр. 101
12 Курс советского уголовного права. Часть общая. В 6-ти томах. Т.1.М.,
1970г. стр. 211
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы элементтерінің табиғатын
түсіну үшін мыналарды еске алу керек, яғни мемлекеттік құпияны жария ету
құрамының элементтері дегеніміз – заң қылмыстық-құқықтық мағына беретін
белгілер емес, содықтан да ерекше бөлім нормалары диспозициясына
енгізіледі. Бұл белгілердің барлық жиынтығынан қоғамдық қауіпті жазаланатын
әрекет түзетіндей етіп заңшығарушы тарапынан түзілген.
Заңдылықты бекітуде маңызды рөл ойнайтын қылмыстық әрекеттерді дұрыс
жіктеу, мемлекеттік құпияны жария ету құрамының элементтерін дұрыс талдау
жасауды талап етеді. Демек, мемлекеттік құпияны жария ету құрамы дегеніміз
– жиынтығынан қоғамға қауіпті қылмыстық әрекет құрайтын жеке элементтерден
құралады. Құрам болмаса қылмыс туралы сөз болудың өзі мүмкін емес, ал заң
талап ететін элементтер болмаса құрам болмайды.
Құрам элементтерін дұрыс түсіну дегеніміз қылмыстық әрекеттерді дұрыс
жіктеу үшін және заңдылықты бекіту үшін күресте қажетті шарт болып
табылады.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы – бұл типтік түсінік, кез келген
түсінік сияқты мемлекеттік құпияны жария ету құрамы да жеке түрлерге
бөлінеді. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамын дұрыс жеткізу – бұл
мемлекеттік құпияны жария ету құрамы туралы барлық мәселелерді дұрыс
шешудің және заңды дұрыс қолданудың маңызды шарттарының бірі болып
табылады. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамын жіктеу мәселелерін дұрыс
шешу үшін ең алдымен объективтік және субъективтік құрамдардың
айырмашылықтарын қарастыру қажет. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы
қылмыстық құқықта өзіне барлық бөлінбейтін байланыстар мен өзара әрекеттің
объективтік және субъективтік белгілерін қосып алады, деп профессор А.А.
Герцен дұрыс атап көрсетеді. Бұл түсінік бойынша мемлекеттік құпияны жария
ету құрамының объективтік және субъективтік
жақтары анықталады.13
____________________
13 Уголовное право. Общая часть. М., 1999г. стр. 303.
Қылмыс екі типті – жалпы және арнайы, ал құрамдар да – екі типті жалпы
және арнайы немесе абстрактілі деп айту қате болар еді. Сонымен, бұл жерде
әр түрлі екі түсінік араласқан, яғни жалпы құрам түсінігі және мемлекеттік
құпияны жария ету құрамының жалпы түсінігі. Егер жоғарыда айтылып өткен
қылмыстың субъективтік және объективтік құрамдарын ажыратуда құрамның жалпы
түсінігін жасанды бөлуге ұмтылу айтылған болса, жалпы және арнайы құрамды
ажыратуда, нақты құрамнан жалпы құрамды алу жолымен жасанды бөлуге ұмтылу
бар. Мемлекеттік құпияны жария ету құрамы жалғыз және нақты болғандықтан,
жоғарыда аталған мемлекеттік құпияны жария ету құрамдарын жіктеуге
талаптану әрекеті жалпы құрамдарды жіктеуге жатпайды.14
Бұл жерден мынадай шешім жасалады: жіктеу тақырыбы нақты қылмыстық
әрекет құрамдары түріндегі мемлекеттік құпияны жария ету құрамдары ғана
бола алады. Құрам біреу және барлық уақыт ол заң сүйенетін нақты
элементтерге толы болады. Бұл элементтердің біреуі жетіспесе мемлекеттік
құпияны жария ету құрамы болмайды; барлық элементтері толық болса,
мемлекеттік құпияны жария ету құрамы болады. Жартылай және бөлшектенген
құрамның болуы мүмкін емес.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамын жіктеу Ерекше бөлімді құру үшін
негіз ретінде, қоғамдық қауіптілік дәрежесі бойынша құрамдардың жіктелуін
көрсетеді.
Мемлекеттік құпияны жария ету құрамдарын жіктеу кезінде қоғамға
қауіптілік дәрежелері бойынша олардың үш түрін айыра білу керек.
1. Негізгі құрам;
2. Ауырлататын құрам;
3. Жеңілдететін құрам.15
Қылмыстық құқықта мемлекеттік құпияны жария ету құрамының табиғатын
түсіну үшін құрылысы бойынша құрамдарды жіктеу күрделі
____________________
14 Ю.И. Ляпунов Советское уголовное право. Часть общая. М., 1968г. стр.
99.
15 Т.Г. Шавгулидзе Аффект и уголовная ответсвенность. Тбилиси, 1973г.
стр. 192.
маңызды болып табылады. Заңшығарушы құрамдарды қарастыру кезінде әртүрлі
әдістерді қолданады. Бұл әдістерді жүйелі зерттеу үшін және заңды дұрыс
пайдалануды қамтамасыз ету үшін ең алдымен құрамдарды ажырата білу керек:
1. жай, 2. күрделі. Әрі қарай жай және күрделі құрамдар топтары ішінен
әрбірі өзінің спецификалық қасиеттерімен ерекшеленетін топшаларды ажырату.
Жай құрамдардың ішінен мынадай құрамдарды ажырата білу керек: 1.
бейнелейтін, 2. бланкеттік. Бейнелейтін құрамдар туралы айтатын болсақ,
заңның тілі барлық уақытта ұстамды, қысқа және дәл болуы керек. Бұл
талаптар жай бейнелейтін құрамдардың құрылысында көрініс табады. Мұндай
құрамдардың элементтері заңмен бейнеленген бірақ өте қысқа және дәл
бейнеленген.
Бланкеттік құрамдар құрылысында заңшығарушы басқа жолмен жүреді.
Бланкеттік құрамдар туралы айтар болсақ, олардың бейнелейтін құрамдардан
айырмашылығы, бланкеттік құрамдарды бейнелеу нормаларында заң қылмысқа
анықтама бермейді, басқа нормаларға сүйенумен шектеліп қалады.
Бланкеттік нормалар мемлекеттік құпияны жария ету құрамын анықтайтын
болғандықтан, бұл анықтаманы бланкеттік нормалар сүйенетін заңдар мен
ережелерден іздеу қажет. Бланкеттік құрамдар өздерінің мазмұны бойынша өте
күрделі болып келеді, себебі олар басқа нормаларға жіберіледі. Жай
құрамдар заңда бір диспозицияға біріккен болып шығады. Біріккен құрамдардың
еркшелігі, қылмыстық жауапкершілік үшін мұндай жағдайларда қылмыстық
кодекстің сәйкес баптарының диспозицияларына көрсетілген кез келген
құрамдардың болуы жеткілікті болып табылады. Күрделі бейнелейтін құрамдар
заңда өте жиі кездеседі. Сонымен қатар, оларды талдау өте үлкен
қиыншылықтар тудырады. Заңшығарушылық құрылғыдағы құрамдарды тереңірек
зерттеу үшін олардың арасынан бірнеше топтарды ажырата білу керек. Бұларға
мыналар жатады, яғни, а) Альтернативтік құрамдар, ә) Екі әрекеттен тұратын
құрамдар, б) Кінәнің екі түрінен тұратын құрамдар, в) Екі обьектілерден
тұратын құрамдар.
Бірінші топтағы альтернативтік құрамдарды талдап көрелік. Әрбір
мемлекеттік құпияны жария ету құрамдары түгел болуы үшін заң бойынша
құрамдарды түзетін барлық элементтердің болуы қажет. Альтернативтік
құрамдардың ерекше топтарын ажыратудың практикалық маңызы, бұл жерде
қылмыстық жауапкершілік үшін заңда аталған элементтердің барлығы болуы
қажет емес. Мысалы, ҚР ҚК 166-бабындағы шпионаждың құрамы болуы үшін өзінің
мазмұны бойынша арнайы қорғалатын мемлекеттік құпия болып табылатын
мәліметтерді беру немесе ұрлау, мәліметтерді беру мақсатында жинаудың өзі
жеткілікті. Бұл жерде альтернативтік дегеніміз белгілі бір әрекетке, яғни
ұрлауға, сақтауда көрінетін құрамның элементі болып табылады. Тек қана
әрекет немесе нәтижелер емес, сонымен қатар, құрамның басқа элементтері де
альтернативтік бола алады.
Күрделі бейнелейтін құрамдардың басқа тобын белгілі әрекеттің жасалуын
қарайтын емес, ал екі немесе одан да көп әрекеттердің жасалуын
қарайтын құрамдар құрайды. Қылмыс бірнеше актілерден құралуы мүмкін.
Мемлекеттік құпияны жария етудің күрделі құрамдарын көптік әрекет белгілері
бойынша жіктеу кезінде басқа нәрсе туралы сөз болады. Бұл жерде акт, және
әрекет туралы құрамды түзбейді, мазмұны бойынша әртүрлі болып келетін
заңмен қаралған әрекеттің жиынтығы ғана сәйкес құрамды түзе алады.16
Екі әрекеттен тұратын құрамдарды қылмысты жасау дәрежелері туралы
мәселе өздігінен шешіледі. Бір әрекеттің болуын сипаттайтын жай түрдегі
құрамдарда қылмысқа дайындық, шабуыл жасау және аяқтау бұл әрекетті жүзеге
асырудың сипаты және дәрежесі бойынша жазылады. Екі әрекеттен тұратын
құрамдарда басқаша жағдай пайда болады. Бұл жерде бір аяқталған әрекет
сәйкес қылмысты жасауға дайындық болып табылады.
Кінәнің екі түрінен тұратын құрамдар туралы айтар болсақ, жалпы
ережелер бойынша (қасақаналық және абайсыздық) кінә әрбір құрамда
____________________
16 Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 2007г.
стр. 171.
жалғыз болады. Бірақ, кейбір құрамдарда кінәнің бір немесе екі түрі
көрсетілуі мүмкін.
Қылмыстық кодексте бұл құрамдар аса көп емес, бірақ олар сот-тергеу
тәжірибесінде маңызды роль ойнайды және тиісті талдауды талап етеді.
Қол сұғушылықтың белгілі бір түрі (мысалы, жеке тұлғаға қарсы қылмыс)
немесе оның нақты түрі (мысалы, қорлау) туралы сөз болуы немесе болмауына
қарамастан қол сұғушылық обьекті әртүрлі типтік немесе түрлік көрініс
алады. Екі обьектінің болуы сипатты болып табылатын күрделі құрамдарда
жағдай басқаша болады. Мына бір нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz