Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ИНСТИТУТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Бағалы қағаздардың түсінігі және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Бағалы қағаздардың негізгі түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3Бағалы қағаздарды шығару және оларды бастапқы нарықта орналастыруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.1 Бағалы қағаздар нарығының ұғымы және бағалы қағаздар нарығын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.2 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар туралы заңнамалардың даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
2.3 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ИНСТИТУТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Бағалы қағаздардың түсінігі және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Бағалы қағаздардың негізгі түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3Бағалы қағаздарды шығару және оларды бастапқы нарықта орналастыруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.1 Бағалы қағаздар нарығының ұғымы және бағалы қағаздар нарығын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.2 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар туралы заңнамалардың даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
2.3 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Тақырыптың өзектілігі. Егеменді Қазақстанның қоғамы мен мемлекеті екінші он жыл бойы нарықтық экономиканың негізгі қағидаттарына сәйкес дамып келе жатыр.Осы кезең ішінде экономикалық және әлеуметтік қарым-қатынастың жүйесінде бүгінгі күнге дейін әлі дұрыс бағаланбаған өте маңызды өзгерістер болды.Сонымен қатар, біздің қоғам өркениетті және еркін нарыққа қарсы бағытта үлкен талпыныс жасады.
Мұндай өзгерістердің құқықтық негізі жаңа Қазақстанның Конституциясы және оның негізінде қабылданған заңдар болып табылады [1]. Экономикалық қатынастарды реттеу аясында шешуші рөл шаруашылық айналымның қатысушыларының теңдігін қамтамасыз етуге, меншікке қол сұқпаушылыққа, шарт еркіндігіне, азаматтардың құқықтарының қолайлы қорғалуына бағытталған жаңа Азаматтық Кодекске берілген.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвенстициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процессін жеделдетті, мемлекеттік кәсіпорындардың акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі - акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі экономикалық барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызады, ал облигация шығару акция ресурстарын оларды банктерден алудан-гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай мемлекеттік бағалы қағаздар шығарумен шұғылданады.
Бағалы қағаздар барынша ауқымды түсінік, оның арасында миллиондаған долларлардың жылжуы. Оларға шын мәнінде мемлекеттің жалпы байлығы сай келеді.
Соңғы кездері республикада құрылымдық өзгерістер болып, қазіргі нарықтық инфрақұрылымдар қалыптасып, тиімді қызмет етіп жатыр.
Осындай өркениетті нарықтың маңызды құрылымының бірі бағалы қағаздар нарығы болып табылады.
Мұндай өзгерістердің құқықтық негізі жаңа Қазақстанның Конституциясы және оның негізінде қабылданған заңдар болып табылады [1]. Экономикалық қатынастарды реттеу аясында шешуші рөл шаруашылық айналымның қатысушыларының теңдігін қамтамасыз етуге, меншікке қол сұқпаушылыққа, шарт еркіндігіне, азаматтардың құқықтарының қолайлы қорғалуына бағытталған жаңа Азаматтық Кодекске берілген.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвенстициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процессін жеделдетті, мемлекеттік кәсіпорындардың акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі - акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі экономикалық барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызады, ал облигация шығару акция ресурстарын оларды банктерден алудан-гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай мемлекеттік бағалы қағаздар шығарумен шұғылданады.
Бағалы қағаздар барынша ауқымды түсінік, оның арасында миллиондаған долларлардың жылжуы. Оларға шын мәнінде мемлекеттің жалпы байлығы сай келеді.
Соңғы кездері республикада құрылымдық өзгерістер болып, қазіргі нарықтық инфрақұрылымдар қалыптасып, тиімді қызмет етіп жатыр.
Осындай өркениетті нарықтың маңызды құрылымының бірі бағалы қағаздар нарығы болып табылады.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы, 2010. -36.
2 Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы / - Алматы Ақшамы, 20 мамыр, 2007, 7 б.
3 Шалгимбаев К.Б., Шалгимбаева Г.Н., Давиденко Н.Б. Казахстанский фондовый рынок: организация, потенциял, императивы роста. -Алматы: Қаржы- Қаражат, 1997. -126с.
4 Карагусов Ф. Ценные бумаги и регулирование их обращения в РК. -Алматы: Қаржы-Қаражат,1995. – 324с.
5 Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы.- Алматы:МГП” Берен”, 1997г.
6 Экономика и бизнес. Теория и практика предпринимательства./ Под ред. профессора Камаева В.Д. -М.: Издательство МГТУ,1993. -287с.
7 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім). – Алматы, 2010.
8 Агарков М.М. Учение о ценных бумагах. - М.:Бек, 1994. – 214с.
9 Алексеев М.Ю. Рынок ценных бумаг. -М.: Финансы и статистика,1992. – 156с.
10 Нерсесов Н.О. Ценные бумаги на предьявителя с точки зрения гражданского права // В изд.Представительство и ценные бумаги в гражданском праве. - М.: Статус, 2000. – 187с.
11 Белов В.А. Ценные бумаги: вопросы правовой регламентаций. -М.:Ассициация "Гуманитарное знание", 1993. -268с.
12 Басин Ю.Г. Совершенствование законодательства о ценных бумагах // Комментарий, практика. -Алматы, 2001, -Вып.11. -207с.
13 Нарибаев К.Н., Пазылхайырова Г.Т. Формирование и регулирование рынка ценных бумаг. - Алматы, ИИА "Айкос", 1999. -328с.
14 Кольбинберг Ф. Вексельное право // Закон. -1993. - № 8
15 Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права.-М.:СПАРК.1998.
16 Байтасов К. Казахстанский рынок ценных бумаг: состояние и перспективы. //Рынок ценных бумаг Казахстан, 2001. - №4 - с.3.
17 Джолдасбеков А. Изменение на рынке ценных бумаг и ближайшие перспективы его развития. // Рынок ценных бумаг Казахстана. - 1999. - №11. - с.44.
18 Жуков Е.Ф. Ценные бумаги и фондовые рынки. -М., 1995. -240с.
19 Карагусов Ф.С. Ценные бумаги и деньги в системе объектов гражданского права. – Алматы, 2002. – 432с.
20 «Англичанин поменял бы ваучер на акцию». –М.: Закон, 1992. -№12. -С.64-68.
21 Гражданские и торговые кодексы. -М.: Изд. Университета дружбы народов,1986. -560с.
22 Сарсенов Н.Г. Ценные бумаги как объекты гражданских прав. -Алматы, 2001. - 39 с.
23 Мадин А. Проблема “золотой акции” как юридического инструмента в управлении акционерным обществом // Предприниматель и право. - № 19(257), 2004. - С.13-14
24 Қазақстан Республикасының "Акционерлік қоғамдар туралы" заңы.2003 ж. 13 мамыр (29.11.2003 ж. өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) // Правовой справочник Законодательство, 2010.
25 Мукашева К.В. Юридические лица //Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения: Материалы семинаров. Ч.1 -Алматы: Әділет Пресс, 1996. -115 с.
26 Агаев Г. Правовое регулирование деятельности участников рынка ценных бумаг/ Г. Агаев //Юрист (Каз). - 2009. - №4. - C. 73-75.
27 Дулович В.Н. Законодательство РК о ценных бумагах /Сборник материалов семинара «Актуальные вопросы законодательства и производства». -Алматы, Адилет-пресс, 1999. -208с.
28 Остапенко В.В. Акционерное дело и ценные бумаги. - М, 1995.-365с.
29 Есдаулетов Д.Б. Виды акций по законодательству Республики Казахстан/ Д.Б. Есдаулетов //ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. - 2008.
30 Азаматтық құқық.І-том./ Жауапты редакторлар М.К. Сулейменов., Ю.Г. Басин. - Алматы, 2003. -692 б.
31 Шихирев В.В. Фондовые ценности и фондовые операции. –М., 1993. - 412с.
32 Зверев А.Ф. Фондовая биржа-рынок ценных бумаг: теория и практические основы. – М., 1992. -815с.
33 Ценные бумаги:Учебник / Под ред. В.И. Колесникова. – М., 1998. – 213с.
34 Карагусов Ф. Правовая прирора ценных бумаг и иных финансовых инструментов, обращающих на рынок ценных бумаг. Правовая система Параграф, 2009.
35 ҚР бағалы қағаздар рыногы туралы заңы, 2003 жылғы 2 шілдедегі N 461 / Правовой справочник Законодательство, 2010.
36 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногында брокерлік және дилерлік қызметті жүзеге асыру ережесін, 2005 жылғы 27 тамыздағы N 317/ Правовой справочник Законодательство, 2010.
37 Долан Э., Кэмпбелл К. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. - Москва-Ленинград, 1991.
38 Бердников Т.Б. Рынок ценных бумаг и биржевое дело. – М., 2004. -259с
39 Вступительная статья к книге Белова В.А. Ценные бумаги в российском град праве. Под ред. Суханова Е.А. –М., 1996. - 321с.
40 Предпринимательское право./ Отв. ред. Олейник О.М. – М., 1999. Т.1. -726с.
41 Финансово-правовое регулирование рынка ценных бумаг// Финансовое право. 2005. -№7. - С.12
42 Финансовое право./ Отв. ред. Химичева Н.И. – М., 2008. -827с.
43 Ротко С.В. Сравнительно - правовой анализ государственного регулирования рынка ценных бумаг в России и за рубежом //Журнал зарубежного законодательства и сравнительного правоведения. - 2008. - Вып.2. - C. 60-62.
44 Бакушев В.В. Формирование механизма рынка ценных бумаг. – М., 1993. – 394с.
45 Рыночная экономика. Часть 2. - М.,1992. – 143c.
46 Итоги развития биржевого фондового рынка за январь 2010 года. // Рынк ценных бумаг. - №3. – 2010. – С. 56-60.
47 Тихомирова Ю.С. Правовое регулирование рынка ценных бумаг. – М., 2004. – 208с.
48 Роде Э. Банки,биржи,валюты современного капитализма. - М.,1986. – 213c.
49 Семенкова Е.В., Семенков А.В. Роль биржи в механизме функционирования фондового рынка. - М, 1990.- 242c.
50 Мак Лафлин Д.Ж. Ценные бумаги: как добиться высоких доходов. –М., 1999. -300c.
51 Кещян В.Г. Правовое регулирование рынка ценных бумаг. – М., 1997. – 287с.
52 Казахстанский фондовый рынок.//Рынок ценных бумаг.- 2000.- № 7. –C.15
53 Обзор рынка. События, факты, комментарий. //Рынок ценных бумаг Казахстана. - 2004. - № 4. –C. 23
54 Центральный депозитарий Республики Казахстан.//Рынок ценных бумаг Казахстана. -2000. - № 7.
55 Қазақстан Республикасында қаржылық секторды дамыту Тұжырымдамасы, 28.07.2003 // Правовой справочник Законодательство, 2010.
2 Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы / - Алматы Ақшамы, 20 мамыр, 2007, 7 б.
3 Шалгимбаев К.Б., Шалгимбаева Г.Н., Давиденко Н.Б. Казахстанский фондовый рынок: организация, потенциял, императивы роста. -Алматы: Қаржы- Қаражат, 1997. -126с.
4 Карагусов Ф. Ценные бумаги и регулирование их обращения в РК. -Алматы: Қаржы-Қаражат,1995. – 324с.
5 Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы.- Алматы:МГП” Берен”, 1997г.
6 Экономика и бизнес. Теория и практика предпринимательства./ Под ред. профессора Камаева В.Д. -М.: Издательство МГТУ,1993. -287с.
7 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім). – Алматы, 2010.
8 Агарков М.М. Учение о ценных бумагах. - М.:Бек, 1994. – 214с.
9 Алексеев М.Ю. Рынок ценных бумаг. -М.: Финансы и статистика,1992. – 156с.
10 Нерсесов Н.О. Ценные бумаги на предьявителя с точки зрения гражданского права // В изд.Представительство и ценные бумаги в гражданском праве. - М.: Статус, 2000. – 187с.
11 Белов В.А. Ценные бумаги: вопросы правовой регламентаций. -М.:Ассициация "Гуманитарное знание", 1993. -268с.
12 Басин Ю.Г. Совершенствование законодательства о ценных бумагах // Комментарий, практика. -Алматы, 2001, -Вып.11. -207с.
13 Нарибаев К.Н., Пазылхайырова Г.Т. Формирование и регулирование рынка ценных бумаг. - Алматы, ИИА "Айкос", 1999. -328с.
14 Кольбинберг Ф. Вексельное право // Закон. -1993. - № 8
15 Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права.-М.:СПАРК.1998.
16 Байтасов К. Казахстанский рынок ценных бумаг: состояние и перспективы. //Рынок ценных бумаг Казахстан, 2001. - №4 - с.3.
17 Джолдасбеков А. Изменение на рынке ценных бумаг и ближайшие перспективы его развития. // Рынок ценных бумаг Казахстана. - 1999. - №11. - с.44.
18 Жуков Е.Ф. Ценные бумаги и фондовые рынки. -М., 1995. -240с.
19 Карагусов Ф.С. Ценные бумаги и деньги в системе объектов гражданского права. – Алматы, 2002. – 432с.
20 «Англичанин поменял бы ваучер на акцию». –М.: Закон, 1992. -№12. -С.64-68.
21 Гражданские и торговые кодексы. -М.: Изд. Университета дружбы народов,1986. -560с.
22 Сарсенов Н.Г. Ценные бумаги как объекты гражданских прав. -Алматы, 2001. - 39 с.
23 Мадин А. Проблема “золотой акции” как юридического инструмента в управлении акционерным обществом // Предприниматель и право. - № 19(257), 2004. - С.13-14
24 Қазақстан Республикасының "Акционерлік қоғамдар туралы" заңы.2003 ж. 13 мамыр (29.11.2003 ж. өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) // Правовой справочник Законодательство, 2010.
25 Мукашева К.В. Юридические лица //Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения: Материалы семинаров. Ч.1 -Алматы: Әділет Пресс, 1996. -115 с.
26 Агаев Г. Правовое регулирование деятельности участников рынка ценных бумаг/ Г. Агаев //Юрист (Каз). - 2009. - №4. - C. 73-75.
27 Дулович В.Н. Законодательство РК о ценных бумагах /Сборник материалов семинара «Актуальные вопросы законодательства и производства». -Алматы, Адилет-пресс, 1999. -208с.
28 Остапенко В.В. Акционерное дело и ценные бумаги. - М, 1995.-365с.
29 Есдаулетов Д.Б. Виды акций по законодательству Республики Казахстан/ Д.Б. Есдаулетов //ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. - 2008.
30 Азаматтық құқық.І-том./ Жауапты редакторлар М.К. Сулейменов., Ю.Г. Басин. - Алматы, 2003. -692 б.
31 Шихирев В.В. Фондовые ценности и фондовые операции. –М., 1993. - 412с.
32 Зверев А.Ф. Фондовая биржа-рынок ценных бумаг: теория и практические основы. – М., 1992. -815с.
33 Ценные бумаги:Учебник / Под ред. В.И. Колесникова. – М., 1998. – 213с.
34 Карагусов Ф. Правовая прирора ценных бумаг и иных финансовых инструментов, обращающих на рынок ценных бумаг. Правовая система Параграф, 2009.
35 ҚР бағалы қағаздар рыногы туралы заңы, 2003 жылғы 2 шілдедегі N 461 / Правовой справочник Законодательство, 2010.
36 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногында брокерлік және дилерлік қызметті жүзеге асыру ережесін, 2005 жылғы 27 тамыздағы N 317/ Правовой справочник Законодательство, 2010.
37 Долан Э., Кэмпбелл К. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. - Москва-Ленинград, 1991.
38 Бердников Т.Б. Рынок ценных бумаг и биржевое дело. – М., 2004. -259с
39 Вступительная статья к книге Белова В.А. Ценные бумаги в российском град праве. Под ред. Суханова Е.А. –М., 1996. - 321с.
40 Предпринимательское право./ Отв. ред. Олейник О.М. – М., 1999. Т.1. -726с.
41 Финансово-правовое регулирование рынка ценных бумаг// Финансовое право. 2005. -№7. - С.12
42 Финансовое право./ Отв. ред. Химичева Н.И. – М., 2008. -827с.
43 Ротко С.В. Сравнительно - правовой анализ государственного регулирования рынка ценных бумаг в России и за рубежом //Журнал зарубежного законодательства и сравнительного правоведения. - 2008. - Вып.2. - C. 60-62.
44 Бакушев В.В. Формирование механизма рынка ценных бумаг. – М., 1993. – 394с.
45 Рыночная экономика. Часть 2. - М.,1992. – 143c.
46 Итоги развития биржевого фондового рынка за январь 2010 года. // Рынк ценных бумаг. - №3. – 2010. – С. 56-60.
47 Тихомирова Ю.С. Правовое регулирование рынка ценных бумаг. – М., 2004. – 208с.
48 Роде Э. Банки,биржи,валюты современного капитализма. - М.,1986. – 213c.
49 Семенкова Е.В., Семенков А.В. Роль биржи в механизме функционирования фондового рынка. - М, 1990.- 242c.
50 Мак Лафлин Д.Ж. Ценные бумаги: как добиться высоких доходов. –М., 1999. -300c.
51 Кещян В.Г. Правовое регулирование рынка ценных бумаг. – М., 1997. – 287с.
52 Казахстанский фондовый рынок.//Рынок ценных бумаг.- 2000.- № 7. –C.15
53 Обзор рынка. События, факты, комментарий. //Рынок ценных бумаг Казахстана. - 2004. - № 4. –C. 23
54 Центральный депозитарий Республики Казахстан.//Рынок ценных бумаг Казахстана. -2000. - № 7.
55 Қазақстан Республикасында қаржылық секторды дамыту Тұжырымдамасы, 28.07.2003 // Правовой справочник Законодательство, 2010.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша бағалы қағаздар
институтының теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Бағалы қағаздардың түсінігі және
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Бағалы қағаздардың негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3Бағалы қағаздарды шығару және оларды бастапқы нарықта орналастыруды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .42
2 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.1 Бағалы қағаздар нарығының ұғымы және бағалы қағаздар нарығын
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.2 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар туралы
заңнамалардың даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.3 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Егеменді Қазақстанның қоғамы мен мемлекеті
екінші он жыл бойы нарықтық экономиканың негізгі қағидаттарына сәйкес дамып
келе жатыр.Осы кезең ішінде экономикалық және әлеуметтік қарым-қатынастың
жүйесінде бүгінгі күнге дейін әлі дұрыс бағаланбаған өте маңызды өзгерістер
болды.Сонымен қатар, біздің қоғам өркениетті және еркін нарыққа қарсы
бағытта үлкен талпыныс жасады.
Мұндай өзгерістердің құқықтық негізі жаңа Қазақстанның Конституциясы
және оның негізінде қабылданған заңдар болып табылады [1]. Экономикалық
қатынастарды реттеу аясында шешуші рөл шаруашылық айналымның
қатысушыларының теңдігін қамтамасыз етуге, меншікке қол сұқпаушылыққа, шарт
еркіндігіне, азаматтардың құқықтарының қолайлы қорғалуына бағытталған жаңа
Азаматтық Кодекске берілген.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық
механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде
оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп
қоймайды. Бағалы қағаздар кез келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды
орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвенстициялық қызметі жүзеге
асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының
ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең
субъектілер ғана ала алады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру
және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда.
Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің
Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру
процессін жеделдетті, мемлекеттік кәсіпорындардың акционерлік қоғамдар
түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді
механизмдерінің бірі - акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы
қағаздар нарығының механизмі экономикалық барлық субъектілеріне инвестиция
көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз
алуға мүмкіндік туғызады, ал облигация шығару акция ресурстарын оларды
банктерден алудан-гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет
бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай
мемлекеттік бағалы қағаздар шығарумен шұғылданады.
Бағалы қағаздар барынша ауқымды түсінік, оның арасында миллиондаған
долларлардың жылжуы. Оларға шын мәнінде мемлекеттің жалпы байлығы сай
келеді.
Соңғы кездері республикада құрылымдық өзгерістер болып, қазіргі
нарықтық инфрақұрылымдар қалыптасып, тиімді қызмет етіп жатыр.
Осындай өркениетті нарықтың маңызды құрылымының бірі бағалы қағаздар
нарығы болып табылады. Ол мүліктік құжаттардың ерекше түрінің айналымы
арқылы жалпы мемлекеттік масштабтағы мәселелерді шешуге, материалдық
өндірістік салаларының дамуына, жеке бизнестің қалыптасуына, азаматтардың
жағдайын жақсартуға бағытталған өндірістік пайдалану мақсатында ірі
көлемдегі ақша қаражаттарын шоғырландыру, инвестицияларды тарту мүмкіндігін
береді.
Бүгінгі таңдап алынып отырған дипломдық жұмыс тақырыбы да осы бағалы
қағаздардың нарығының даму мәселелеріне арналған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмыстың теориялық негізі жалпы құқық
теориясы және азаматтық құқық бойынша үлкен көлемдегі әдебиеттер болып
табылады. Бағалы қағаздар нарығы мәселелеріне арнайы монографиялық жұмыстар
мен мақалалар арнаған Қазақстандық атақты ғалым-заңгерлері М.К. Сулейменов,
Ю.Г. Басин, Ф.С. Карагусов, Н.Г. Сарсенов, Д.Б. Есдаулетовтың еңбектерін
атасақ болады. Бұл мәселені арнайы зерттеген мынадай еңбектерді атап кетуге
болады, Ф.С. Карагусовтың Ценные бумаги и деньги в системе объектов
гражданского права және Ценные бумаги и регулирование их обращения в РК
атты еңбектері, К.Н. Нарибаев пен Г.Т. Пазылхайырованың Формирование и
регулирование рынка ценных бумаг, Г.Т. Абдрахманов пен З.С. Жумабаевтың
Рынок ценных бумаг: особенности функционирования в Республике Казахстан
атты еңбектері.
Ал басқа ресейлік ғалымдардың ішінде М.М.Агарков, М.Ю. Алексеев, Б.Н.
Алехин, Э. Родэ, С.В. Павлова, О.С. Иоффе, О.А. Красавчиков, Г.Ф.
Шершеневич және т.б. атасақ болады.
Зерттеу объектісі бағалы қағаздар айналымында, соның ішінде қор
нарығында пайда болған мүліктік құқықтық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің пәні оны басқа заңи құжаттардан ажыратып тұратын, бағалы
қағаздарға тән арнаулы ерекшеліктерді анықтау: бағалы қағаздардың құқықтық
режимін анықтау, оның субьектілерінің арасындағы тәуекелді бөлу, бағалы
қағаздармен белгіленген құқықтарды беру амалдарын бөлу және бағалы қағаздар
нарығында осы мүліктік құжаттардың айналыс үрдісін зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақстандағы бағалы
қағаздардың құқықтық режимінің теориялық мәселелерін, олардың бағалы
қағаздар нарығындағы айналысын реттеу болып отыр.
Зерттеу барысында мынадай міндеттер алға қойылды:
• бағалы қағаздардың түсінігін беріп, оның белгілерін анықтау;
• бағалы қағаздардың негізгі түрлеріне құқықтық сипаттама беру;
• бағалы қағаздарды шығару және оларды бастапқы нарықта орналастыруды
ұйымдастыру мәселесін зерттеу;
• бағалы қағаздар нарығының ұғымын анықтау және даму жолдарын анықтау;
• бағалы қағаздардың қайталама нарығы қызметіне талдау жасау;
• Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу
ерекшеліктерін зерттеу.
Дипломдық жұмысының әдістемелік негізін объективтік болжау және жан-
жақты білімді зерттеуде жалпы ғылыми диалектикалық тәсілі құрады. Автор
жеке ғылыми мағлұматты тәсілдерді, индуктивті сияқты нақтыдан абстрактіге,
абстрактіден нақтыға тәсілін жүйелі, нормативті, логикалық, салыстырмалы-
құқықтық, тарихи-құқықтық тәсілдер қолданады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Дипломдық жұмысына арқау болып отырған тақырыптың өзектілігі жоғары
болса да, қарастырылып отырған мәселе бойынша мемлекеттік тілде жазылған
ғылыми еңбектер аз. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар
нарығын құру және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды
жасалып жатыр. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және
жекеменшіктендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі
элементтерін құру процессін жеделдетті, мемлекеттік кәсіпорындардың
акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір
тиімді механизмдерінің бірі - акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты.
Осы мәселелерді зерттеу жылдан жылға нарықтық экономиканың өсуіне
байланысты жаңа көзқарастарды, ой-пікірлерді қажет етіп отырады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша бағалы қағаздар институтының
теориялық мәселелері
1.1 Бағалы қағаздардың түсінігі және белгілері
Қазақстан экономикалық жүйесінде нарықтық институттарды қалыптастыруға
бағытталған экономикалық қайта құрылымдардың басталуымен, бағалы қағаздар
рыногінің экономикалық мазмұнын, табиғатын зерттеу және бағалы қағаздардың
құқықтық режимін зерттеу ерекше өзектілікке ие болып отыр.
Бағалы қағаздар айналыста қандай да бір экономикалық мақсатқа жету
үшін орын алады. Олар ірі өндірісті құру саласында, төлемдер жүйесін немесе
тауар айналысын ұйымдастыру саласында тиімді әдіс болып табылады. Бағалы
қағаздар шаруашылық нарығы жүйесіндегі ақша қаражаттарын жұмылдыру
процесіндегі инструментарий және өндіріс пен айырбас салаларында оларды
орналастыру ролін ойнады. Қоғамның бұқара топтарына қандай да бір
кәсіпорындардың кірістерін меншіктенуге қатысу мүмкіндігін бере отырып,
бағалы қағаздар іскерлік белсенділікті ынталандырады және ұлттық байлықты
басқаруды жеңілдетеді.
Бәрімізге белгілідей қоғамда болып жатқан процесстердің ғылыми
зерттеуі арнаулы категорияларды зерттеу арқылы жүзеге асырылады.
Бағалы қағаздарды категория ретінде сипаттай отырып, оған тиесілі
кейбір негізгі ерекшеліктерді атап өту керек. Бағалы қағаз қоғамдық ұдайы
өндірістің категориясы болып табылады, себебі оған тиесілі нарықтың даму
дәрежесі әрқашанда экономикалық өсумен тығыз байланысты және
макроэкономикалық дамудың негізгі құралы болып табылады [2, 6 б.]. Сонымен
қатар, бағалы қағаз барлық елдерде әрекет ете отырып, өзін глобальдық
масштабта көрсетеді.
Заң әдебиеттерінде осы бағалы қағаздар теориясының мәселелері бойынша
әртүрлі көзқарастар қалыптасқан. “Бағалы қағаз” деген түсінікті ең алғаш
рет 1882 жылы профессор Бруннер ұсынған болатын. Ол бағалы қағазды жеке
құқық туралы құжат ретінде анықтады [3, 9 б.]. Бұл анықтамада Бруннер
бағалы қағаздардың түрлерінің әртүрлілігін бір түсінікке біріктіретін
ерекшелікті атап көрсетті.
Карагусов Ф. бағалы қағаздарды “ондағы көрсетілген қандай да бір құқық
бұл құжатсыз жүзеге асырылмайтын, не басқа тұлғаға берілмейтін құжат
ретінде” анықтады [4, 7 б.].
Мельников В.Д., Ильясов К.К. “бағалы қағаздарды мүліктік құқықтарды
және осы құжаттарды шығарған ұйымдар мен олардың иеленушілерінің қарыз
қатынастарын куәландыратын ақшалай құжат ретінде қарастырады” [5, 302 б.].
Кейбір ғалымдар тобы (Камаев В.Д., Булатов А.С.) бағалы қағаздарды
“олардың иеленушілеріне қандай да бір мүлікке меншік құқығын немесе ақша
алу мүмкіндігін беретін” қаржылық құжатпен байланыстырады [6, 62 б.].
Бірақ “бағалы қағаз” деген терминге әр кезде оның нақты түрін
қарастыру кезінде ерекше талқылау, нақтылау қажет. Осылайша, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 129-бабы бағалы қағазды мүліктік
құқықтарды куәландыратын белгілі бір жазбалардың және басқа белгілердің
жиынтығы ретінде бекітеді [7].
Бағалы қағаздардың мұндай анықтамасы жалпы алғанда отандық және
шетелдік құқықтың классикалық түсініктеріне сәйкес келеді.
Сол сияқты жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының “Бағалы
қағаздар нарығы туралы” заңы да бағалы қағаздарға осындай анықтама береді.
Бірақ та аталған заңдардағы бұл анықтама бағала қағаздардың толық түсінігін
бермейді деп ойлаймыз, себебі бұдан бірнеше сұрақтар туындайды. Мысалы,
аталған заңның шеңберіндегі қандай “белгілі бір жазбалар” бағалы қағазды
мүліктік құқықты куәландыратын жай жазбаша шарттан немесе жай қолхаттан
ажыратады және “өзге де белгілер” жалпы нені анықтайды?
Жалпы бағалы қағаздарды басқа да заңи маңызы бар құжаттардан
ерекшелендіріп тұратын және азаматтық құқықтың ерекше обьектісі ретінде
бағалы қағаздар айналымын құқықтық реттеудің негізінде жатқан ерекше
сипаттарын атап көрсетуге болады:
1) бағалы қағаз оның иеленушісінің қағазда көрсетілген мүлікті сол
қағазда көрсетілген тұлғадан талап ету құқығын куәландырады, ал кейбір
жағдайларда заңи сипаттағы өзге де мүмкіндіктерді талап ете алады;
2) бағалы қағазбен куәландырылатын мүліктік құқық міндетті түрде
айналым қабілеттілікке ие болуы керек, яғни үшінші тұлғаларға еркін берілуі
керек;
3) бағалы қағаз – бұл оның нысаны мен мазмұнына заңмен қатаң талаптар
белгіленетін құжат;
4) бағалы қағаз мүліктік құқықты куәландырудың ерекше нысан болып
табылады, егер тараптардың келісімі бойынша құқықтық қатынастың бұл нысаны
басқа нысанмен ауыстырылмайтын болса.
Енді осыларға толығымен тоқталып кетейік.
Бағалы қағаз мүліктік құқықпен куәландырылады, оның мазмұнында мүлікті
беру немесе ақша сомасын төлеуді талап ету көрсетілуі мүмкін. Әдебиеттерде
тиісті бағалы қағаздардың мазмұнын құрайтын субьективтік мүліктік құқықтың
қай категориясына жататынына байланысты бағалы қағаздардың түрлері
ажыратылады. Осы мүліктік құқықтың табиғаты бойынша барлық бағалы қағаздар
арнаулы топтарға бөлінеді. М. Агарковтың пікірі бойынша көп жағдайда
мүліктік құқықтар міндетті құқықтарға жатады, бірақ сонымен қатар олар
заттық құқықтар да болуы мүмкін [8, 12 б.].
Толық түрдегі міндетті-құқықтық мазмұнға облигациялар ие болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 268-бабына сәйкес бұл
құжаттар оның ұстаушысының борышқордан мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша
төлеу және тағы басқа міндеттерді орындауды талап ету құқығын куәландырады.
Заттық-құқықтық мазмұнында (сонымен қатар міндеттемелік-құқықтық) оның
ұстаушысының нақты бір мүлікке, тауар-материялдық құндылықтарға иелену
құқығын (кепіл куәлігі-варрант) немесе меншік құқығын (коносамент)
растайтын тауарлы-көліктік басқарушылық құжаттары болады.
Тауар басқарушылық құжаттары арқылы затқа билік ету құқығы жүзеге
асырылуы мүмкін. Басқарушылық құжат мазмұны бойынша міндеттемелік-құқықтық
қағаз болып табылады деген көзқарас дұрыс болар деп ойлаймыз, бірақ құқық
қатынас обьектісі зат болып табылғандықтан, мұндай бағалы қағаз заттық-
құқықтық сипаттағы қызметіне ие болады.
Ф. Карагусов бағалы қағаздардың мұндай бөлінуін шартты деп санайды,
себебі барлық бағалы қағаздар міндеттемелік-құқықтық мазмұнға ие болады
дейді [3, 10 б.]. Сонымен қатар бағалы қағаздарда екі тараптың да өзара
құқықтары мен міндеттерін қамтитын құқықтық қатынастар көрсетілмейді,
себебі қағазды иеленбейтін тарап өз құқықтарын жүзеге асыра алмайды.
Бағалы қағаздардың екінші ерекшелігі жоғарыда айтып кеткендей, бағалы
қағазбен куәландырылатын мүліктік құқық айналыс қабілеттілігіне ие болуы
керек [9, 22 б.]. Оның үшінші тұлғаға еркін түрде берілуін қарастырмайтын
мүліктік құқық жазбаша құжатпен куәландырылуы керек, бірақ мұндай жағдайда
бағалы қағаздарды пайдалану мәнсіз болып қалады.
Бұған қатысты айтатынымыз, олармен куәландырылатын мүліктік құқықтарды
еркін беру жіберілмейтін құралдар бағалы қағаздар болып табылмайды. Атап
айтқанда мұндай бағалы қағаздар “не басқа тұлғаға сатуға болмайтын, не
белгілі бір мерзім өткеннен кейін өтеуге болмайтын нарықсыз бағалы
қағаздар” [10, 15-19 бб.].
Н.О. Нерсесов бұған басқа көзқараста қарайды, оның ойынша айналымға
қабілетті де, қабілетсіз де бағалы қағаздар болады [9,141 б.]. Ал В.А.
Белов айналымға қабілетсіз бағалы қағаздар тек легитимациялық сипатта
болады дейді, себебі одан туындайтын құқық та, не оның өзі де басқа тұлғаға
беріле алмайды [11, 10-11бб.].
Осы негіздерге жүгінетін болсақ, жабық акционерлік қоғамның да
акциялары бағалы қағаздар болып табылмайды, себебі оларды сатудың еркіндігі
акционерлердің және қоғамның өзінің құқықтарымен шектеледі, ал сатудың өзі
өзінің шарттары бойынша цессияға жақын, себебі оның процесіне міндетті
субьект - қоғамның өзі тартылады. Бұған байланысты қазіргі қабылданған
“Акционерлік қоғамдар туралы” заңда оларды ашық және жабық түрлерге бөлу
қарастырылмаған және ең жоғарғы дәрежедегі өзіндік капиталы бар акционерлік
қоғамдар ғана құрылу қарастырылған.
Бағалы қағаздарды беру концепциясы бағалы қағаздардың айналысы
негізінде жатыр. Бағалы қағаздарды беру ереже бойынша бағалы қағаздарға
құқықтың пайда болуының негізі болып табылады [11, 14б.]. Бағалы қағаздарды
басқа тұлғаларға беру ол азаматтық-құқықтық мәміле болып табылады, оның
нәтижесінде тиісті субьектіде берілген бағалы қағазбен куәландырылған
мүліктік құқық пайда болады немесе бағалы қағаздың иесі мен бағалы қағаздар
нарығының кәсіпқой қатысушыларының арасында міндеттемелік-құқықтық қатынас
пайда болады [12, 26б.].
Бағалы қағаздарды беру (сату) меншік құқығының пайда болуының негізі
ретінде ұсынушыға бағалы қағаздың түпнұсқасын жай беру арқылы, оларды
шығарған кездегі ордерлік немесе атаулы бағалы қағаздарды беру арқылы,
атаулы бағалы қағаздарды жойып, оның орнына жаңа иеленушіге жаңа құжат беру
арқылы көрінеді.
Бағалы қағаздың мазмұнын құрайтын мүліктік құқықты еркін беру
мүмкіндігіне сәйкес заңда мүліктік құқықты еркін берудің ерекше тәртібі
және бұл құқықты куәландыратын құжаттың нысаны мен мазмұнына қатаң талаптар
қойылған.
Осы қажеттіліктің негізінде оның ұстаушысының мүліктік құқығын
куәландыратын құжат ретіндегі бағалы қағаз ондағы құқықпен тікелей
байланысты болып табылу қағидаты іске асырылған [13, 111б.]. Бұл қағидаттың
мазмұны құжаттың өзі болмаған жағдайда онымен куәландырылатын мүліктік
құқық басқа тұлғаға берілмейді немесе құжаттың ұстаушысымен де жүзеге
асырылмайтындығын анықтайды.
Бағалы қағаз құқықтың заттай иеленушісі болып табылады. Бұл дегеніміз
бағалы қағаздарда көрініс тапқан құқықты беру қағазға деген құқықты берумен
түсіндіріледі [14, 17б.].
Қағазға құқығы бар тұлға ғана оған билік ете алады, яғни бағалы
қағазға ие емес тұлға одан туындайтын құқықтарды жүзеге асыра алмайды.
Сонымен қатар мұнда кері байланыс та болады: қағазды беру сонымен бір
мезетте осы қағазбен куәландырылатын мүліктік құқықты берумен бірге жүзеге
асырылуы керек. Қағазға құқығы бар тұлға ғана оған иелік ете алады. Бағалы
қағаздарда көрініс тапқан құқықтар оған деген меншік құқығын дәлелдей
алады. Мұнда мынадай ереже қолданылады: бағалы қағазға деген құқықтан осы
қағазда белгіленген міндеттеме бойынша талап ету құқығы туындайды.
Бұл айтылғаннан шығатыны бағалы қағаздың иесінің ондағы міндеттеме
бойынша оны басқа тұлғаға беруі осы құжатқа деген меншік құқығының сол
тұлғаға берілуін білдіреді, яғни одан туындайтын міндеттемелерден де
босатады. Егер борышқор құжатты ұсынбаған тұлғаға міндеттемені орындайтын
болса, мұндай орындау оны тиісті түрде ұсынған бағалы қағаздың иеленушісіне
міндеттемені орындаудан босатпайды. Бағалы қағаздың мұндай құқықтық режимі
бағалы қағаздардың заңды иеленушісінің, сондай-ақ ол бойынша міндетті
тұлғаның да мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді және ол бағалы қағаздың
айналым қабілеттілігін арттыруға бағытталған. Мұндай тәсіл бағалы
қағаздардың түрлеріне де байланысты болады.
Егер ол ұсынбалы бағалы қағаз болса, оның құқықты беру тәсілі өте оңай
- оны жаңа иеленушіге тапсыру ғана болып табылады.
Ал ордерлік бағалы қағаз бойынша құқықтарды беру біршама күрделірек.
Бұл үшін құжаттың өзінде берілгенін жазумен көрсету қажет. Мұндай
берілгенін жазу индоссамент деп аталады. Бағалы қағаздың бұрынғы иесі жаңа
иеленушінің алдында бағалы қағазға қол қойған басқа тұлғалармен бірдей
міндетті болып табылады.
Және соңғысы, атаулы бағалы қағаз қарапайым цессия, яғни талапты
жеңілдету тәртібімен беріледі. Азаматтық кодекс мұндай жағдайда да арнайы
шарттың жасалуы керек пе екендігін қарастырмайды, бірақ ол егер талап
жазбаша нысанда жасалған мәмілеге негізделсе, онда бұл талап цессияны
жүзеге асыру кезінде болу керек екендігін анықтайды. Бұл жерде индоссат та
талапты жеңілдетудің бір түрі болып табылатындығын айта кету керек.
Жоғарыда келтірілген талдау бағалы қағаздар табиғатының екі жақтылығын
көрсетеді. Олар мәміледен туындайтын міндеттемені куәландырады және
осылайша мәміленің обьектісі болып табылған құндылықтың құнын іске асырады.
Жоғарыда айтылғаннан тағы бір туындайтыны бағалы қағаздарда екі
тараптың да өзара құқықтар мен міндеттерді иеленетін құқықтық қатынастар
көрсетілмейтіндігі, себебі қағазды иеленбейтін тұлғада құқықтар болмайды.
Басқаша айтқанда, бағалы қағаз иеленушісінің талап ету құқығы, ал
борышқордың оны орындау міндеті ғана болады.
Бағалы қағазбен куәландырылатын мүліктік құқықтарды іске асырумен
байланысты құқықтық қатынастарда несие беруші әрқашан борышқордың кім
екенін біледі. Борышқор несие берушінің бағалы қағаздардың түпнұсқасын
ұсыну бойынша ұқсастыры алмайды. Ал несие беруші тиісті құқықтың кімге
берілетіндігі туралы борышқорға айтуға міндетті емес. Бұдан туындайтыны,
бағалы қағазбен куәландырылатын мүліктік құқық бір мезетте басқа
тәсілдермен куәландырыла алмайды.
Бағалы қағаздың міндетті реквизиттері арнаулы нормативтік-құқықтық
актілерде көрсетілген. Бағалы қағаздардағы заңмен белгіленген міндетті
реквизиттердің болу талабының күші осы реквизиттердің немесе оның біреуінің
болмауы бағалы қағаздың жарамсыздығына әкеліп соғатындығын білдіреді [7].
Бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері оның атауы, сериясы, нөмірі,
айналыс мерзімі, қағаз бойынша міндетті субьектіні көрсету, номиналдық
құны, кірістің мөлшері, қағаз бойынша міндеттемені орындау орны және т.б.
шарттар болып табылады. Тіпті бағалы қағаздардың жаппай эмиссиясы кезінде
де тым болмаса, оны басқа бағалы қағаздардан айыратын бір реквизиті болуы
керек (мысалы, нөмірі). Тиісті бағалы қағаздағы реквизиттердің негізінде
оның иеленушісі өзінің құқығын іске асыра алады. Осылайша, бағалы қағаз
заңи құжат бола отырып, өзінің тағы бір белгісімен ерекшеленеді - оның
формалдылығы.
Бағалы қағаздардың формалдылық қағидатымен оның абстрактылығы
байланысты. М.М. Агарковтың айтуы бойынша бағалы қағаздың мазмұнында соның
негізінде құрылатын шаруашылық мәміленің шарттары белгіленуі мүмкін [8,
27б.].
Сонымен қатар мұндай бағалы қағаз құқықтық қатынас субьектілеріне осы
мәмілені жасау және орындау кезіндегі шарттарға қайта жүгіну мүмкіндігін
береді. Осылайша, М.М. Агарковтың айтуы бойынша бағалы қағаз болып
табылатын құжаттар-азаматтық айналымның ерекше обьектісі. Бұл айналымның
обьектісі бағалы қағаздар емес [8, 52б.].
Заңи құжаттар болып табылатын бағалы қағаздар тек оларға тиесілі
арнаулы белгілердің жиынтығына ие болады және айналымда арнаулы қызметтерді
атқарады. Ф. Кольбинбергтің пікірі бойынша, азаматтық айналыстағы заңи
құжат ретіндегі бағалы қағаздар келесі қызметтерді жүзеге асырады [14,
22б.].
Бағалы қағазбен ондағы құқықтың арасындағы ажырамас байланыс бар.
Қағазды беру ондағы құқықты беру қажеттілігін білдіреді. Бағалы қағазда
жария және шектеулі қағидаты көрініс табатын кепілдіктер орын алады. Құқық
құжатта белгіленген мазмұнға ие болады және бағалы қағазға қатысы жоқ
претензиялар қоя алмайды.
Легитимациясы, яғни бағалы қағаздардың ұстаушысы ондағы көрсетілген
құқықтың субьектісі болып табылады [15, 91-92бб.].
Бағалы қағаздар - ең алдымен мүлікті иемделуге құқық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін,
не заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не есепшотқа енгізілетін жазу
түрі. Егер басқа адамға иемденуге берілсе бағалы қағаздардың екінші түрі
бойынша ерекше куәлік толтырылып беріледі. Осы иемденуге құқық беретін
құжатты сертификат деп атайды.
Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар нарықтық және нарықтан тыс болып та
екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар әлеуметтік-нарықтық
қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға
жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары, депозиттік
облигациялары және с.с. жатады. Жинақ облигациялары негізінен жеке тұлғалар
арасында орналастырылады. Бұл бағалы қағаздар қазіргі кезде АҚШ-та кең
тараған. Зейнетақы қорларының облигациялары және жеке зейнетақы
облигациялары оларға мысалы, АҚШ-та біреуге жолданбай-ақ, біреуге жалынбай-
ақ өз алдына қызмет істейтін адамдардың ақшасына шығарылған облигациялар
жатады. Ал депозиттік облигациялар қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ
мерзімді болып үшке бөлініп, тек жергілікті басқару органдарына ғана
сатылады. Бұл ұйымдар шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық төлеуден
босатылған өздерінің облигацияларын шығаруы мүмкін.
Нарықтан тыс бағалы қағаздар әртүрлі қорларға немесе банктерге, оның
ішінде шетел банктеріне және кәсіпорын, ұйымдарға салған капиталдан түскен
табысты иемденуге құқық береді. Бұл бағалы қағаздарды шығару шарты бойынша
иемденуші - заңды немесе жеке тұлғалар - оларды басқа иемденушіге беруге
құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды.
Нарықтан тыс бағалы қағаздарға басқа мемлекеттердің Орталық банктеріне
орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңғы
кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды
кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда.
Ал айналымға түсетін бағалы қағаздар нарықтық бағалы қағаздар деп
аталады. Бағалы қағаздар айналысы деп оларды сатып алу - сатуды және заң
жүзінде олардың иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады. Бағалы қағаздарды
шығарып, оны айналымға түсірушіні эмитент деп атайды.
Бағалы қағаздарды шығарып, оларды бірінші иемденушілерге сату мына
түрде жүзеге асырылады. Біріншіден, қоғам құрып, олардың акцияларын
құрылтайшылар арасында орналастырғанда; екіншіден қоғамның алғашқы жарғылық
капиталының көлемін жаңадан акция шығарып өсіргенде; үшіншіден заңды
тұлғалардың, яғни мемлекеттің, мемлекеттік органдардың немесе жергілікті
әкімшіліктердің облигация және басқа қаржы міндеттемелерін шығару арқылы
қарыз капиталын пайдаланғанда. Қоғам құрылғанда оның жарғылық капиталы
құрылтайшылар арасында толығынан үлестірілуі қажет. Қоғам құрылған кезде
оның акцияларына жазылуға болмайды.
Эмитент және сонымен қатар эмитенттің келісімімен бағалы қағаздарды
алғашқы иемденуші инвестициялық институттар әрбір бағалы қағаздарды сатып
алушыға сату тәртібін түсіндіретін эмиссия проспектісін алдын ала шығаруы
тиіс оны ақпарат құралдарында жариялау міндетті. Эмиссия проспектісінің
бірінші тарауында эмитент туралы жалпы деректер, яғни эмитенттің аты мен
ұйымдастыру-құқықтық формасы және эмиссия проспектісіндегі деректердің
дұрыстығына жауапты адамның аты-жөні көрсетіледі. Ал екінші тарауында
инвестициялық мәлімдеме жарияланып, онда инвестицияның маңызы және
инвестициялық саясаттың бағыты немесе бағалы қағаздар нарығындағы
эмитенттің қысқаша жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында бағалы қағаздар
шығару жөнінде мәліметтер жарияланады. Олардың арасында: кәсіпорын құрылған
кездегі оның жарғылық капиталының мөлшері, шығарылатын бағалы қағаздардың
түрі, оның номиналы, жазылу бағасы, акция сатуды бастау және аяқтау күндер,
бір инвестор сатып алуға рұқсат етілген акция саны, бағалы қағаздарды сату
түрі, кейбір инвесторларға сатып алуды шектеу, эмитенттің адресі мен
телефоны бар.
Эмиссия проспектісінің келесі тарауларында бұдан бұрынғы эмиссия
туралы көрсетіледі. Эмиссия проспектісін шығару эмитенттінің сенімділігін,
инвесторлар мүддесінің қорғалуын сайып келгенде, бағалы қағаздар нарығы
қызметін бақылауға көмектеседі.
Эмитентпен инвестиция институттары, акцияларды алғашқы иемденушілерге
сатушылар акцияның бағасын барлық сатып алушыларға бірдей белгілеулері
міндетті. Бұл жағдайда бір уақытта шығарылған акциялардың бағасы бірдей
болуы шарт. Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекет органдары қатаң бақылап
отырады.
Оларды шығарушылардың барлығы Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігі жанындағы Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияда тіркеуден
өтіп, мемлекеттік тіркеу нөмірін алуы қажет.
Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы қағаздар деген екінші нарықта
белсенді түрде айналысқа түсетін қарыз міндеттемесі. Қарыз
міндеттемелерінің барлығының арнаулы бағалы қағаздар сияқты нысаны
болмайды. Олардың көбісі келісім құжатында 1 - 2 бап ретінде көрсетіледі.
Бағалы қағаздардың көбі арнаулы тіркеуден өтеді. Тіркеу инвесторларға
бағалы қағаздар туралы дәп және маңызды мағұлмат алуға көмектеседі. Сол
арқылы инвестор өз инвестициясының сапасын дәп анықтауына мүмкіндік алады.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі. Біріншіден, түсіретін
кірісіне, екіншіден, эмитенттің сипатына, үшіншіден, айналым мезгілі мен
айналым шеріне байланысты.
Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен төленіп,
ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу
кездеседі. Үлесті бағалы қағаздар, немесе оны акция деп атайды. Акция оны
иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге
шектеусіз уақыт бойы дивидент түрінде кіріс түседі [16, 3б.]. .
Бағалы қағаздар шығарушысы жөнінен де жіктеледі. Олардың эмитенттері
мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы институттары және тағы
да басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитентеріне байланысты үлесті және
қарызды бағалы қағаздар мынандай түрде бөлінеді: қазыналық, немесе Үкімет
атынан Қаржы министрлігі шығарған бағалы қағаздар. Бұл қағаздар ең бір
сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның төлемін мемлекеттік бюджеттің қаржысы
камтамасыз етеді. Бұл бағалы қағаздардың көп тараған түрлері қазыналық
вексельдер мен қазыналық облигациялар. Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындары
да көбіне облигация түріндегі бағалы қағаздарды шығарады. Жергілікті
әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы қағаздары. Олардың
төлемін камтамасыз ететін жергілікті салықтар мен ісінің нақты жобасына
үкіметтің берген дотациясы. Қаржы интситуттары мен корпорациялардың, яғни,
ашық түрдегі акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздары. Олардың өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындармен
қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары,
зейнетақы қорлары шығарады. Банктердің бағалы қағаздары - олар депозиттік
сертификаттар, чектер және бұдан да басқа банктің өзінің қарыз
міндеттемелері. Кәспкерлердің бағалы қағаздары - олар коммерциялық
вексельдер, фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша да
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді. Бағалы қағаздардың кейбір
түрі 1 жылға дейін айналымда болса да, капитал нарығында жүреді.
Бағалы қағаздар - бұл арнайы түрде рәсімделген қаржылық құжаттар
оларда көрсетілген құқықты жүзеге асыру үшін сол бағалы қағаздарды ұсыну
қажет. Олар қорлық (акциялар, облигациялар) және коммерциялық болады
(вексельдер, чектер ).
Қорлық бағалы қағаздар.
Қорлық бағалы қағаздар, әдетте эмиссияның массалық сипатымен
ерекшеленеді, олар өте көп мөлшерде эмисияланады және акционерлік немесе
облигациялық қорда белгілі бір үлеске ие екенін растайды.
Олар негізгі және көмекті болып бөлінеді. Негізгі қорлық бағалы
қағаздар негізгі мүліктік құқық немесе талапқа негізделген (акция,
облигация), ал көмекті бағалы қағаздар қосымша құқықтар мен талаптарды
білдіреді (купондар, талондар).
Соңғыларына, пайыз немесе дивидент түрінде табыс алу құқын беретін
купондар - белгілі бір бағалы қағаздардың сатылу құқын беретін купондар
жатады. Олар нарықта айналысқа түсе алады. Талондар купондарды алу құқын
береді.
Олар өздерінің айналысқа қатысуының ерекшеліктерімен нарықтық және
нарықтық емес болып бөлінеді. Бірінші нарықта еркін айналады, яғни биржалық
немесе биржалық емес айналым шеңберінде еркін сатып алынып, еркін сатылады
және эмитентке мерзімі жетпей қайтарылмайды. Екіншілерінің керісінше,
екінші ретті айналымы (яғни биржада және тысқары жүруі) болмайды, бірақ
мерзімі бітпей эмитентке қайтарылуы мүмкін.
Бағалы қағаздар иелерін құқықтарының ерекшеліктерімен байланысты
мәлімдеуші, ордерлік және атаулы болып бөлінеді.
Мәлімдеуші бағалы қағаздар - бұл мәлімдеуші чектер, акциялар,
облигациялар, салымдық анықтамалар, қоймалық анықтамалар және т.б. Оларды
сату және иесінің құқықтарын растауы үшін тек мәлімдеу керек.
Ордерлік бағалы қағаздар - оларды ұстаушылардың құқықтары сол қағаздың
мәлімдеушісімен және сол сияқты аударып жазу белгілерінің сәйкестігімен
расталады.
Атаулы бағалы қағазда ұстаушының аты міндет болады. Қаржылық бағалы
қағаздар мемлекеттік және мемлекеттік емес субъектілермен эмиссияланады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарға қазыналық вексельдер, қазыналық бондар,
қазыналық міндеттмелер жатады. Мемлекеттік еместерге акциялар,
облигациялар, қысқа мерзімді міндеттемелер, депозиттік сертификаттар
жатады.
Бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде коммерциялық банктерде
мынадай құрылымдар ұйымдастырылады: ірілерінде - департамент немесе
басқарма, орташалары мен кішілерінде инвестициялық немесе қор бөлімдері.
Олар банктың инвестициялық саясатын банк есебінен немесе клиент тапсырмасы
бойынша жүргізеді, сол сияқты кәсіпорындардың, ұйымдардың, ведомстволардың
бағалы қағаздарын шығарып сата алады, клиенттің бағалы қағаздар портфелін
сәйкес ақыға аяқтап, басқарады.
Банктердің бағалы қағаздар мен операциялық қорлық коммерциялық,
эмиссиондық, саудалық, сенімділік, кепілдік, гарантиялық түрде болады.
Бағалы қағаздар қозғалысы - акцияларды сату немесе қарыз беру - бағалы
қағаздар нарығын қалыптастырады. Соңғысының негізін құрайтын биржа - бағалы
қағаздар айналымын ұйымдастыратын ерекше экономикалық институт. Биржа - бұл
екінші реттегі нарық, мұнда бағалы қағаздармен сауда-саттық нәтижесінде
халық шаруашылығы ауқымында қаржылық ресурстарды қайта бөлу, бағалы
қағаздардың өтімділігінің өсуі жүзеге асады және бағалы қағаздарды қосымша
шығару үшін жағдай жасалады. Бар акционерлік қоғамдардың, компаниялардың,
банктердің бағалы қағазды қосымша эмиссиялауы алғашқы нарықты
қалыптастырады.
Бағалы қағаздар нарығы - бұл қаржылық нарықтың анағұрлым дамыған
бөлігі, оған ақша және капитал нарықтары кіреді. Республикамыздың қаржы
нарығы, бағалы қағаздар нарығымен қоса, инфляция қарқынының өсуіне
байланысты қиындық көріп жатыр. Нарықта айналыста жүрген бағалы қағаздардың
бағамдары төмендеуде, сол сияқты бағалы қағаздарға деген қызығушылықта
төмендеп тұр [17, 44б.].
Жалпы айтқанда Республикамызда банктердің инвестициялық қызметі
алғашқы даму сатысында.
Банктер бірден-бір акциялардың (үлесті бағалы қағаздың) эмитенттерінің
анағұрлым белсенділері болып табылады. Үлестік бағалы қағаздардың эмиссиясы
қарыздық бағалы қағаздың эмиссиясымен салыстырғанда анағұрлым тиімді болып
көрінеді.
Акцияларды орналастырудың нарықтық бағамында бағытталған жоғары
бағасы, алғашқы шығарылған акциялардың номиналдық құнсыздануымен байланысты
иелерінің инфляциялық шығындарын өтей алмайды. Банк акцияларының қор
биржасында бағамының динамикасы ұзақ мерзімді және орта мерзімді
перспективада инфляция қарқынын компенсациялауды жүзеге асырмайды. Ірі
банктердің акцияларының бағамы тіпті екі номиналдан аспаған.
Акцяи ұстаушылардың мүдделерін қорғау банкі активтерін жыл сайын қайта
бағалауға, сондай-ақ бұрынғы акционерлер арасында үлестірілетін жаңа
акциялар шығаруға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта қарыздық міндеттемелер нарығының дамуына жақса жағдай
жасалған. Бірақ, бұл депозиттік және жинақ сертификаттарына, вексельдерге
қарағанда, облигацияларға анағұрлым аз қатысты. Себебі облигацияларды
шығару банктермен қарыздық міндеттемелерді шығарумен салыстырғанда заңмен
қатаңырақ бақыланады.
Ал депозиттік және жинақ сертификаттарының нарығы жеткілікті мөлшерде
ауқымды және бәсекелес болып табылады. Бірақ сертификаттардың екінші
ретттік айналысы іс жүзінде дамымаса да, алғашқы орналастыру шегінде олар
орташа табысты тұрақты бағалы қағаз ретінде үнемі сұраныста болады және
сатып алушы үшін біршама қолайлы.
Банктердің үлкен қызығушылығы вексель айналысымен байланысты. Банктің
вексель ақша сертификатының барлық қасиетеріне ие. Оның артықшылығы - ал
тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін төлем құралы ретінде пайдаланылады.
Коммерциялық банктер пайда табу үшін басқа эмиттенттердің бағалы
қағаздарымен сауда-саттық операцияларды жүргізеді. Берілген операциялар
бірнеше қызметтерді атқара алады. Олар өтімділігін жоғары табысты
активтерді қалыптастыру құралы бола алады. Бұл операциялардың басқаша
тағайындалуы - алыпсатарлық табыс алу. Бағалы қағаздар нарығының бағалық
коньюктурасы алыпсатарлық операциялар үшін қолайлы болып келеді. Банктер
комиссиондық төлем ақы үшін бағалы қағаздарды сақтайды, олардың есебін
жүргізеді және бағалы қағаздармен басқа да депозиттік қызметтерді
көрсетеді.
Мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоғамға қайта түрлендіру
процесіндегі ең қиын сұрақ бұл акционерленетін кәсіпорынның мүлкін бағалау
болып табылады. Мүліктің құны жаңадан құрылатын акционерлік қоғамның
бастапқы капиталын алдын ала анықтай отырып, кейінен оның болашақтағы
пайдасына ықпайл етеді. Қаншалықты төлем мөлшері үлкен болса, соғұрлым
кәсіпорынның қожайындарының саны аз, пайдасы төмен және сондай-ақ
кәсіпорынды акционерлеу мерзімі ұзаққа созылып, ол кәсіпорынның мемлекеттік
құрылымдарға қаржылық жағынан тәуекелділігі сақталып қалады. Шындығында да
мүлік құнын жоғарылату барысында оны бірден сатып алу қиынға соғып,
мемлекет сол кәсіпорынды ұзақ уақыт басқаруға араласа отырып, оның
пайдасының бір бөлігін, өзіне тиесілі акциялары арқылы дивидент ретінде
иемденіп отырады. Мұның бәрі акционерленетін кәсіпорынның бәсекелестік
мүмкіндігін төмендетеді. Қазақстанда жекешелендіру объектісінің мүлкін
бағалау барысында инфляция индексін ескеретін қалдық құны негізіндегі
әдістеме қолданылады. Бұл әдістемені қалыптасатын бағалар мен негізгі қор
құны және айналым қаражаттарының шекті қатынасын сатып алатын өкімге деген
сұранысы.
Құжат пен ондағы куәландырылатын мүліктік құқықтың бөлінуі оның
иеленушісінің және азаматтық айналымның басқа да қатысушыларының бағалы
қағазға деген қызығушылығын жоғалтады. Мұндай жағдайда бағалы қағаздың
иеленушісі ол арқылы өзінің мүліктік мүддесін іске асыра алмайды. Яғни,
егер құқықтың обьектісі ретінде мүддені іске асыру тәсілдерінің бәрін
қарастырсақ [18, 94 б.], онда қандай да бір мүліктік құқықты
куәландырмайтын бағалы қағаз, азаматтық құқықтың тиісті обьектісі болып
табылмайды, яғни бағалы қағаз болып та табылмайды.
Мұндай бағалы қағаздар материялдық өмірдің затын құрайтындықтан,
оларды азаматтық айналымның аясында айналысқа жіберуде оларға Азаматтық
кодекспен белгіленген заттардың құқықтық режимі қолданылады. Әрбір бағалы
қағаз өзінің арнаулы реквизиттерімен мүліктік құқықты куәландыратындығын
ескере отырып, бағалы қағаз болып табылатын құжаттарды азаматтық құқықтың
обьектісі ретінде жеке-анықталған заттар дейтін көзқараспен келісуге болады
[19, 84 б.].
Мысалы, Азаматтық кодекстің 132-бабына сәйкес атаулы бағалы қағаз
бойынша құқықтарды беруде бұрынғы құжат жойылады, ал жаңа иеленушінің атына
басқа атаулы бағалы қағаз рәсімделеді.
Жоғарыда айтқандарды қорыта келгенде, бағалы қағаздардың азаматтық
құқықтық институтын азаматтық құқық обьектілерінің бір түрін реттейтін
нормалардың жиынтығы ретінде қарастыру керек. Біз өз кезегімізде бағалы
қағаздардың түсінігін мынадай түрде беруді жөн көріп отырмыз: бағалы қағаз
– ол оның мазмұнына заңмен белгіленген талаптарға сәйкес құрастырылған және
оның иеленушісіне құжатта белгіленген борышқорға қатысты айналым
қабілеттілікке ие субьективтік мүліктік құқықты талап етуге құқығын
куәландыратын,үшінші тұлғаға беріле алатын немесе құжаттың тұпнұсқасын
көрсету арқылы иеленушінің өзімен жүзеге асырылатын құжат. Бағалы қағаз
заңмен белгіленген қажетті шарттарды қамтитын заңи құжат болып табылады
және онымен куәландырылатын мүліктік құқық осы қағазда міндетті түрде
көрсетілуі керек. Бұнымен қатар бағалы қағаздарды мүліктік құқықтың кейбір
категорияларын куәландырудың бір тәсілі ретінде қарастыру керек. Бірақ
қазіргі бағалы қағаздар нарығында мүліктік құқықтың қағаздай ұстаушысы
тұлғалардың реестрінде жай жазбаша нысанда белгіленеді. Бұл процесс
дематериализация деп аталады [20, 64б.].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 129, 135-баптарының
негізгі әрекетінің дамуы - бағалы қағазбен куәландырылған құжатталмаған
құқықтарды бекіту үшін мүмкіндіктер туғызатын кейбір нышандарды көрсетеді.
Бағалы қағаздар бойынша құқықтар бағалы қағазбен оны арнайы реестрде бекіту
жолымен куәландырылады. Реестр бағалы қағазды шығаруды жүзеге асыратын және
ол бойынша міндетті тұлғамен немесе электронды-есептеу техникасы
құралдарының көмегімен жүргізіледі. Құқықтардың пайда болуы және берілуі
бағалы қағаз иесінің есебінде жазба түрінде көрініс табады. Заң бағалы
қағаздармен жүргізілетін тіркеу бағалы қағазға теңестірілетіндігін және
бағалы қағаз бойынша құқықтарды жүзеге асыру немесе беру үшін жеткілікті
болып табылатындығын көрсетеді.
Бұл жерден бағалы қағаз иесінің мүліктік құқығы жеке қағаз бетінде
емес, қағаз нысанындағы қандай да бір тұлғаның есебінде жай ғана жазба
түрінде немесе осы құжаттың электронды кейіпі түрінде іске асыратындығын
көруге болады. Бағалы қағаздың электронды кейіпі құжаттың нысаны мен
міндетті реквизиттерінің талаптарына жауап беретін ақпаратты қамтиды.
Осы уақытқа дейін егер құжатты белгілінген нысан мен міндетті
реквизиттерді сақтай отырып жасалатын фактілердің жазбаша куәлігі ретінде
анықтаса, онда ол міндетті түрде көптеген мөрлері, штампілері және қолдары
бар қағаз беті болуы керек, ал олай болмаса ол дәлелдеме ретінде әрекет ете
алмайды, яғни оның заңи күші болмайды деп түсіндік.
Сөзсіз, бізді құжаттың электронды көрінісін құрастырудың техникалық
жағын, оның бір иеленушіден екіншісіне беру назар аудартады. Бірақ бұл
процесті құқықтық көзқарастан анықтау керек.
Құжатталмаған деген түсінік бағалы қағаз электронды кейіпі түрінде
болуы мүмкін дегеннен ғана қалыптаспайды. Бағалы қағаздың құжатталмағандығы
реестрде немесе есепте жазба нысанында оның болуымен көрсетіледі. Мұндай
жазбалар бухгалтерлік кітапты енгізу тәсілімен және компьютердің көмегімен
жүзеге асырылуы мүмкін. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 135-
бабы құжатталмаған бағалы қағаз деп қарастырғанымен, мұнда құжатталмаған
бағалы қағаздың түсінігі берілмеген, бірақ онда мүліктік құқықтарды
куәландыру құжатталмаған нысанда (электронды-есептеу техникасы құралдарының
көмегімен) жүзеге асырылуы мүмкін жағдайлар, мұндай әрекеттен туындайтын
сандар, сондай-ақ мұндай операцияға қатысушылардың негізгі құқықтары мен
міндеттері көрсетілген.
Жоғарыда аталған баптың бірінші тармағына сәйкес құжатталмаған
нысандағы құқықтарды бекіту атаулы немесе ордерлік бағалы қағаздар бойынша
жүзеге асырылады. Сонымен қатар бағалы қағаздар үшін Азаматтық кодекспен
тіркеу ерекшеліктерімен байланысты кейбір өзгешеліктерден басқа белгіленген
ережелер қолданылуы керек. Тіркеу ерекшеліктерімен байланысты жалпы
ережелерден ауытқу, мысалы бағалы қағаз бойынша құқықтарды беру тәртібін
қамтуы мүмкін.
135-баптың мағынасынан құқықтарды тіркеу бойынша жүзеге асырмайтын
операциялардың кешені құжаттың пайда болуына әкеліп соқпайды. Басқа сөзбен
айтқанда, компьютердің жанында бекітілген және сақталған мағлұмат құжат деп
аталмайды, бірақ өзінде несие берушінің құқықтары мен борышқордың
міндеттерін қамтиды. Барлық мүмкіндігінше мұндай мағлұмат немесе бекіту
қандай-да біреудің мүліктік құқығының болуымен байланысты құжатталмаған
бағалы қағаз болып табылады. Сонымен қатар құқықты иеленушінің басқадай-да
құқығы бар, ол құжатталмаған бағалы қағазда бекітілген өзінің құқықтарын
куәландыру қажеттілігі туса, құжаттарды беруді талап ету құқығы.
Әдетте құқықтарды бекіту депозиттерінде бағалы қағазды ұстаушының
есебіндегі жазбаны көрсетеді. Азаматтық кодекстің 135-бабына сәйкес заң
құжаттарында белгіленген жағдайларда немесе оларда белгіленген тәртіппен
арнайы алған ұйымдар атаулы немесе ордерлік бағалы қағаз бекіткен,соның
ішінде құжатталмаған нысанда бекіткен құқықтарды тіркеуді жүзеге асырады.
Құқықтарды тіркеудің мұндай нысанына егер тіркеу ерекшеліктерінен өзгеше
туындайтын болса,онда бағалы қағаздарға арналған ережелер қолданылмайды.
Нарықтық қатынастары дамыған елдердің заң құжаттары бағалы қағаз деп
танылған мүліктік құжаттардың барлық жиынтығын бекітеді және реттейді.
Мысалы, Герман заң ғылымында берілген құжаттардың барлық түрлеріне
таратылған бағалы қағаздардың біртұтас түсінігі берілген. Басқа дамыған
мемлекеттердің, бірінші кезекте АҚШ пен Францияның құқығы мен доктринасы
бағалы қағаздардың барлығын белгілі бір түрлерге бөледі.
Француз доктринасы бағалы қағаздардың екі түрін ажыратады:біріншісі,
жаппай эмиссияның пәнін құрайтын және қор биржасында айналысқа түсетін
(акция,облигация, француз рентасы) қағаздардың жиынтығын қамтиды, екіншісі,
сауда міндеттемелері (вексель, чек) бойынша өндіру үшін арналған қағаздар
болып табылады.
Ағылшын және АҚШ құқығында АҚШ-тың Біркелкі сауда кодексінің 3-103-
бабына сәйкес чек, депозит сертификатын және жай вексельді біріктіретін
айналыс құжатының түсінігі берілген. Айналыс құжатының түсінігі бағалы
қағаздың түсінігінен едәуір және ол қағаздың шынайы ұстаушысына төлемді
алуға құқық беретін құжат болып табылады.
Англия мен АҚШ-тағы айналыс құжаттары мүліктік құқықтар айналысын
тездету қызметіне арналған. Сонымен қатар, АҚШ-тың Біркелкі сауда
кодексінің 8-102-бабында негізгі белгілері бекітілген инвестициялық бағалы
қағаздардың түсінігі бар. Мұндай бөлінудің маңызы несие, төлем айналыс
құралы ретіндегі және өндірісті инвестициялау және ұйымдастыру құралы
ретіндегі әртүрлі мүліктік құқықтардың айналыс өрісін, нарығын ажыратуда
болып отыр [21, 72 б.].
1.2 Бағалы қағаздардың негізгі түрлері
Қазақстан Республикасында акциялардың айналысы Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексінен басқа, Қазақстан Республикасының 2003 жылы 2 шілдедегі
Бағалы қағаздар нарығы туралы, 2003 жылы 13 мамырдағы Акционерлік
қоғамдар туралы заңдармен және тағы басқа да нормативтік-құқықтық
актілермен реттеледі.
Акцияларды шығару және сату арқылы жарғылық капитал көлемі бойынша тең
бөліктерге бөлінетін акционерлік қоғам құру үшін қажетті қаражаттар
тартылады. Осындай әрбір бөліктер акциямен расталады.
Акционер қатысуының ерекшелігі оның өзінің тікелей өндіріске
қатыспауымен қажет етіледі, ал қоғамның стратегиялық және тактикалық
қызметіне қатысты шешімді қабылдау кезінде оның пікірі оның қолындағы
акциялардың санымен өлшенетін салымдарына тең. Осылайша, бір акцияның
атаулы құны салымның масштабы және сонымен бір мезгілде құқықтар көлемінің
өлшемі.
Азаматтық кодекстің 139-бабының 1-тармағы акциялардың түсінігін
былайша анықтайды: акционерлік қоғам шығаратын және акционерлік қоғамды
басқаруға қатысуға, ол бойынша дивиденд және акционерлік қоғам
таратылғаннан жағдайда оның мүлікінің бір бөлігін алуға құқықтарды
куәландыратын бағалы қағаз акция деп танылады.
Акционерлік қоғам жай акциялар, не жай және артықшылықты акциялар
шығаруға құқылы. Акциялар құжатсыз нысанда шығарылады.
Акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық
емес ұйымдардың артықшылықты акциялар шығаруға құқығы жоқ.
Акция бөлінбейді. Егер акция ортақ меншік құқығымен бірнеше тұлғаға
тиесілі болса, олардың бәрі бір акционер деп танылады және өзінің жалпы
өкілі арқылы акциямен куәландырылған құқықтарды пайдаланады.
Акцияның бір түрі оны иеленетін әрбір акционерге осындай акциялар
түрінің басқа иелерімен бірдей көлемде құқықтар береді.
Акционерлік қоғам басқа да бағалы қағаздар шығаруға құқылы.
Акционерлік қоғамның акциялары жай немесе артықшылықты акция болуы мүмкін.
Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді шешкен кезде
акционерге дауыс беру құқығымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысу
құқығын, қоғамда таза табыс болған жағдайда дивидендтер, сондай-ақ қоғам
таратылған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
тәртіппен оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді [22, 12 б.].
Артықшылықты акциялардың меншік иелері - акционерлердің жай
акциялардың меншік иелері - акционерлеріне қарағанда қоғамның жарғысында
белгіленіп, алдын ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер
алуға және қоғам таратылған кезде Заңда белгіленген тәртіппен мүліктің бір
бөлігіне басым құқығы бар.
Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған акцияларының
жалпы санының жиырма бес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша бағалы қағаздар
институтының теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Бағалы қағаздардың түсінігі және
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Бағалы қағаздардың негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3Бағалы қағаздарды шығару және оларды бастапқы нарықта орналастыруды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .42
2 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.1 Бағалы қағаздар нарығының ұғымы және бағалы қағаздар нарығын
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.2 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар туралы
заңнамалардың даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.3 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Егеменді Қазақстанның қоғамы мен мемлекеті
екінші он жыл бойы нарықтық экономиканың негізгі қағидаттарына сәйкес дамып
келе жатыр.Осы кезең ішінде экономикалық және әлеуметтік қарым-қатынастың
жүйесінде бүгінгі күнге дейін әлі дұрыс бағаланбаған өте маңызды өзгерістер
болды.Сонымен қатар, біздің қоғам өркениетті және еркін нарыққа қарсы
бағытта үлкен талпыныс жасады.
Мұндай өзгерістердің құқықтық негізі жаңа Қазақстанның Конституциясы
және оның негізінде қабылданған заңдар болып табылады [1]. Экономикалық
қатынастарды реттеу аясында шешуші рөл шаруашылық айналымның
қатысушыларының теңдігін қамтамасыз етуге, меншікке қол сұқпаушылыққа, шарт
еркіндігіне, азаматтардың құқықтарының қолайлы қорғалуына бағытталған жаңа
Азаматтық Кодекске берілген.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық
механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде
оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп
қоймайды. Бағалы қағаздар кез келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды
орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвенстициялық қызметі жүзеге
асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының
ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең
субъектілер ғана ала алады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру
және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда.
Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің
Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру
процессін жеделдетті, мемлекеттік кәсіпорындардың акционерлік қоғамдар
түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді
механизмдерінің бірі - акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы
қағаздар нарығының механизмі экономикалық барлық субъектілеріне инвестиция
көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз
алуға мүмкіндік туғызады, ал облигация шығару акция ресурстарын оларды
банктерден алудан-гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет
бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай
мемлекеттік бағалы қағаздар шығарумен шұғылданады.
Бағалы қағаздар барынша ауқымды түсінік, оның арасында миллиондаған
долларлардың жылжуы. Оларға шын мәнінде мемлекеттің жалпы байлығы сай
келеді.
Соңғы кездері республикада құрылымдық өзгерістер болып, қазіргі
нарықтық инфрақұрылымдар қалыптасып, тиімді қызмет етіп жатыр.
Осындай өркениетті нарықтың маңызды құрылымының бірі бағалы қағаздар
нарығы болып табылады. Ол мүліктік құжаттардың ерекше түрінің айналымы
арқылы жалпы мемлекеттік масштабтағы мәселелерді шешуге, материалдық
өндірістік салаларының дамуына, жеке бизнестің қалыптасуына, азаматтардың
жағдайын жақсартуға бағытталған өндірістік пайдалану мақсатында ірі
көлемдегі ақша қаражаттарын шоғырландыру, инвестицияларды тарту мүмкіндігін
береді.
Бүгінгі таңдап алынып отырған дипломдық жұмыс тақырыбы да осы бағалы
қағаздардың нарығының даму мәселелеріне арналған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмыстың теориялық негізі жалпы құқық
теориясы және азаматтық құқық бойынша үлкен көлемдегі әдебиеттер болып
табылады. Бағалы қағаздар нарығы мәселелеріне арнайы монографиялық жұмыстар
мен мақалалар арнаған Қазақстандық атақты ғалым-заңгерлері М.К. Сулейменов,
Ю.Г. Басин, Ф.С. Карагусов, Н.Г. Сарсенов, Д.Б. Есдаулетовтың еңбектерін
атасақ болады. Бұл мәселені арнайы зерттеген мынадай еңбектерді атап кетуге
болады, Ф.С. Карагусовтың Ценные бумаги и деньги в системе объектов
гражданского права және Ценные бумаги и регулирование их обращения в РК
атты еңбектері, К.Н. Нарибаев пен Г.Т. Пазылхайырованың Формирование и
регулирование рынка ценных бумаг, Г.Т. Абдрахманов пен З.С. Жумабаевтың
Рынок ценных бумаг: особенности функционирования в Республике Казахстан
атты еңбектері.
Ал басқа ресейлік ғалымдардың ішінде М.М.Агарков, М.Ю. Алексеев, Б.Н.
Алехин, Э. Родэ, С.В. Павлова, О.С. Иоффе, О.А. Красавчиков, Г.Ф.
Шершеневич және т.б. атасақ болады.
Зерттеу объектісі бағалы қағаздар айналымында, соның ішінде қор
нарығында пайда болған мүліктік құқықтық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің пәні оны басқа заңи құжаттардан ажыратып тұратын, бағалы
қағаздарға тән арнаулы ерекшеліктерді анықтау: бағалы қағаздардың құқықтық
режимін анықтау, оның субьектілерінің арасындағы тәуекелді бөлу, бағалы
қағаздармен белгіленген құқықтарды беру амалдарын бөлу және бағалы қағаздар
нарығында осы мүліктік құжаттардың айналыс үрдісін зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақстандағы бағалы
қағаздардың құқықтық режимінің теориялық мәселелерін, олардың бағалы
қағаздар нарығындағы айналысын реттеу болып отыр.
Зерттеу барысында мынадай міндеттер алға қойылды:
• бағалы қағаздардың түсінігін беріп, оның белгілерін анықтау;
• бағалы қағаздардың негізгі түрлеріне құқықтық сипаттама беру;
• бағалы қағаздарды шығару және оларды бастапқы нарықта орналастыруды
ұйымдастыру мәселесін зерттеу;
• бағалы қағаздар нарығының ұғымын анықтау және даму жолдарын анықтау;
• бағалы қағаздардың қайталама нарығы қызметіне талдау жасау;
• Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу
ерекшеліктерін зерттеу.
Дипломдық жұмысының әдістемелік негізін объективтік болжау және жан-
жақты білімді зерттеуде жалпы ғылыми диалектикалық тәсілі құрады. Автор
жеке ғылыми мағлұматты тәсілдерді, индуктивті сияқты нақтыдан абстрактіге,
абстрактіден нақтыға тәсілін жүйелі, нормативті, логикалық, салыстырмалы-
құқықтық, тарихи-құқықтық тәсілдер қолданады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Дипломдық жұмысына арқау болып отырған тақырыптың өзектілігі жоғары
болса да, қарастырылып отырған мәселе бойынша мемлекеттік тілде жазылған
ғылыми еңбектер аз. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар
нарығын құру және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды
жасалып жатыр. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және
жекеменшіктендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі
элементтерін құру процессін жеделдетті, мемлекеттік кәсіпорындардың
акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір
тиімді механизмдерінің бірі - акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты.
Осы мәселелерді зерттеу жылдан жылға нарықтық экономиканың өсуіне
байланысты жаңа көзқарастарды, ой-пікірлерді қажет етіп отырады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша бағалы қағаздар институтының
теориялық мәселелері
1.1 Бағалы қағаздардың түсінігі және белгілері
Қазақстан экономикалық жүйесінде нарықтық институттарды қалыптастыруға
бағытталған экономикалық қайта құрылымдардың басталуымен, бағалы қағаздар
рыногінің экономикалық мазмұнын, табиғатын зерттеу және бағалы қағаздардың
құқықтық режимін зерттеу ерекше өзектілікке ие болып отыр.
Бағалы қағаздар айналыста қандай да бір экономикалық мақсатқа жету
үшін орын алады. Олар ірі өндірісті құру саласында, төлемдер жүйесін немесе
тауар айналысын ұйымдастыру саласында тиімді әдіс болып табылады. Бағалы
қағаздар шаруашылық нарығы жүйесіндегі ақша қаражаттарын жұмылдыру
процесіндегі инструментарий және өндіріс пен айырбас салаларында оларды
орналастыру ролін ойнады. Қоғамның бұқара топтарына қандай да бір
кәсіпорындардың кірістерін меншіктенуге қатысу мүмкіндігін бере отырып,
бағалы қағаздар іскерлік белсенділікті ынталандырады және ұлттық байлықты
басқаруды жеңілдетеді.
Бәрімізге белгілідей қоғамда болып жатқан процесстердің ғылыми
зерттеуі арнаулы категорияларды зерттеу арқылы жүзеге асырылады.
Бағалы қағаздарды категория ретінде сипаттай отырып, оған тиесілі
кейбір негізгі ерекшеліктерді атап өту керек. Бағалы қағаз қоғамдық ұдайы
өндірістің категориясы болып табылады, себебі оған тиесілі нарықтың даму
дәрежесі әрқашанда экономикалық өсумен тығыз байланысты және
макроэкономикалық дамудың негізгі құралы болып табылады [2, 6 б.]. Сонымен
қатар, бағалы қағаз барлық елдерде әрекет ете отырып, өзін глобальдық
масштабта көрсетеді.
Заң әдебиеттерінде осы бағалы қағаздар теориясының мәселелері бойынша
әртүрлі көзқарастар қалыптасқан. “Бағалы қағаз” деген түсінікті ең алғаш
рет 1882 жылы профессор Бруннер ұсынған болатын. Ол бағалы қағазды жеке
құқық туралы құжат ретінде анықтады [3, 9 б.]. Бұл анықтамада Бруннер
бағалы қағаздардың түрлерінің әртүрлілігін бір түсінікке біріктіретін
ерекшелікті атап көрсетті.
Карагусов Ф. бағалы қағаздарды “ондағы көрсетілген қандай да бір құқық
бұл құжатсыз жүзеге асырылмайтын, не басқа тұлғаға берілмейтін құжат
ретінде” анықтады [4, 7 б.].
Мельников В.Д., Ильясов К.К. “бағалы қағаздарды мүліктік құқықтарды
және осы құжаттарды шығарған ұйымдар мен олардың иеленушілерінің қарыз
қатынастарын куәландыратын ақшалай құжат ретінде қарастырады” [5, 302 б.].
Кейбір ғалымдар тобы (Камаев В.Д., Булатов А.С.) бағалы қағаздарды
“олардың иеленушілеріне қандай да бір мүлікке меншік құқығын немесе ақша
алу мүмкіндігін беретін” қаржылық құжатпен байланыстырады [6, 62 б.].
Бірақ “бағалы қағаз” деген терминге әр кезде оның нақты түрін
қарастыру кезінде ерекше талқылау, нақтылау қажет. Осылайша, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 129-бабы бағалы қағазды мүліктік
құқықтарды куәландыратын белгілі бір жазбалардың және басқа белгілердің
жиынтығы ретінде бекітеді [7].
Бағалы қағаздардың мұндай анықтамасы жалпы алғанда отандық және
шетелдік құқықтың классикалық түсініктеріне сәйкес келеді.
Сол сияқты жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының “Бағалы
қағаздар нарығы туралы” заңы да бағалы қағаздарға осындай анықтама береді.
Бірақ та аталған заңдардағы бұл анықтама бағала қағаздардың толық түсінігін
бермейді деп ойлаймыз, себебі бұдан бірнеше сұрақтар туындайды. Мысалы,
аталған заңның шеңберіндегі қандай “белгілі бір жазбалар” бағалы қағазды
мүліктік құқықты куәландыратын жай жазбаша шарттан немесе жай қолхаттан
ажыратады және “өзге де белгілер” жалпы нені анықтайды?
Жалпы бағалы қағаздарды басқа да заңи маңызы бар құжаттардан
ерекшелендіріп тұратын және азаматтық құқықтың ерекше обьектісі ретінде
бағалы қағаздар айналымын құқықтық реттеудің негізінде жатқан ерекше
сипаттарын атап көрсетуге болады:
1) бағалы қағаз оның иеленушісінің қағазда көрсетілген мүлікті сол
қағазда көрсетілген тұлғадан талап ету құқығын куәландырады, ал кейбір
жағдайларда заңи сипаттағы өзге де мүмкіндіктерді талап ете алады;
2) бағалы қағазбен куәландырылатын мүліктік құқық міндетті түрде
айналым қабілеттілікке ие болуы керек, яғни үшінші тұлғаларға еркін берілуі
керек;
3) бағалы қағаз – бұл оның нысаны мен мазмұнына заңмен қатаң талаптар
белгіленетін құжат;
4) бағалы қағаз мүліктік құқықты куәландырудың ерекше нысан болып
табылады, егер тараптардың келісімі бойынша құқықтық қатынастың бұл нысаны
басқа нысанмен ауыстырылмайтын болса.
Енді осыларға толығымен тоқталып кетейік.
Бағалы қағаз мүліктік құқықпен куәландырылады, оның мазмұнында мүлікті
беру немесе ақша сомасын төлеуді талап ету көрсетілуі мүмкін. Әдебиеттерде
тиісті бағалы қағаздардың мазмұнын құрайтын субьективтік мүліктік құқықтың
қай категориясына жататынына байланысты бағалы қағаздардың түрлері
ажыратылады. Осы мүліктік құқықтың табиғаты бойынша барлық бағалы қағаздар
арнаулы топтарға бөлінеді. М. Агарковтың пікірі бойынша көп жағдайда
мүліктік құқықтар міндетті құқықтарға жатады, бірақ сонымен қатар олар
заттық құқықтар да болуы мүмкін [8, 12 б.].
Толық түрдегі міндетті-құқықтық мазмұнға облигациялар ие болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 268-бабына сәйкес бұл
құжаттар оның ұстаушысының борышқордан мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша
төлеу және тағы басқа міндеттерді орындауды талап ету құқығын куәландырады.
Заттық-құқықтық мазмұнында (сонымен қатар міндеттемелік-құқықтық) оның
ұстаушысының нақты бір мүлікке, тауар-материялдық құндылықтарға иелену
құқығын (кепіл куәлігі-варрант) немесе меншік құқығын (коносамент)
растайтын тауарлы-көліктік басқарушылық құжаттары болады.
Тауар басқарушылық құжаттары арқылы затқа билік ету құқығы жүзеге
асырылуы мүмкін. Басқарушылық құжат мазмұны бойынша міндеттемелік-құқықтық
қағаз болып табылады деген көзқарас дұрыс болар деп ойлаймыз, бірақ құқық
қатынас обьектісі зат болып табылғандықтан, мұндай бағалы қағаз заттық-
құқықтық сипаттағы қызметіне ие болады.
Ф. Карагусов бағалы қағаздардың мұндай бөлінуін шартты деп санайды,
себебі барлық бағалы қағаздар міндеттемелік-құқықтық мазмұнға ие болады
дейді [3, 10 б.]. Сонымен қатар бағалы қағаздарда екі тараптың да өзара
құқықтары мен міндеттерін қамтитын құқықтық қатынастар көрсетілмейді,
себебі қағазды иеленбейтін тарап өз құқықтарын жүзеге асыра алмайды.
Бағалы қағаздардың екінші ерекшелігі жоғарыда айтып кеткендей, бағалы
қағазбен куәландырылатын мүліктік құқық айналыс қабілеттілігіне ие болуы
керек [9, 22 б.]. Оның үшінші тұлғаға еркін түрде берілуін қарастырмайтын
мүліктік құқық жазбаша құжатпен куәландырылуы керек, бірақ мұндай жағдайда
бағалы қағаздарды пайдалану мәнсіз болып қалады.
Бұған қатысты айтатынымыз, олармен куәландырылатын мүліктік құқықтарды
еркін беру жіберілмейтін құралдар бағалы қағаздар болып табылмайды. Атап
айтқанда мұндай бағалы қағаздар “не басқа тұлғаға сатуға болмайтын, не
белгілі бір мерзім өткеннен кейін өтеуге болмайтын нарықсыз бағалы
қағаздар” [10, 15-19 бб.].
Н.О. Нерсесов бұған басқа көзқараста қарайды, оның ойынша айналымға
қабілетті де, қабілетсіз де бағалы қағаздар болады [9,141 б.]. Ал В.А.
Белов айналымға қабілетсіз бағалы қағаздар тек легитимациялық сипатта
болады дейді, себебі одан туындайтын құқық та, не оның өзі де басқа тұлғаға
беріле алмайды [11, 10-11бб.].
Осы негіздерге жүгінетін болсақ, жабық акционерлік қоғамның да
акциялары бағалы қағаздар болып табылмайды, себебі оларды сатудың еркіндігі
акционерлердің және қоғамның өзінің құқықтарымен шектеледі, ал сатудың өзі
өзінің шарттары бойынша цессияға жақын, себебі оның процесіне міндетті
субьект - қоғамның өзі тартылады. Бұған байланысты қазіргі қабылданған
“Акционерлік қоғамдар туралы” заңда оларды ашық және жабық түрлерге бөлу
қарастырылмаған және ең жоғарғы дәрежедегі өзіндік капиталы бар акционерлік
қоғамдар ғана құрылу қарастырылған.
Бағалы қағаздарды беру концепциясы бағалы қағаздардың айналысы
негізінде жатыр. Бағалы қағаздарды беру ереже бойынша бағалы қағаздарға
құқықтың пайда болуының негізі болып табылады [11, 14б.]. Бағалы қағаздарды
басқа тұлғаларға беру ол азаматтық-құқықтық мәміле болып табылады, оның
нәтижесінде тиісті субьектіде берілген бағалы қағазбен куәландырылған
мүліктік құқық пайда болады немесе бағалы қағаздың иесі мен бағалы қағаздар
нарығының кәсіпқой қатысушыларының арасында міндеттемелік-құқықтық қатынас
пайда болады [12, 26б.].
Бағалы қағаздарды беру (сату) меншік құқығының пайда болуының негізі
ретінде ұсынушыға бағалы қағаздың түпнұсқасын жай беру арқылы, оларды
шығарған кездегі ордерлік немесе атаулы бағалы қағаздарды беру арқылы,
атаулы бағалы қағаздарды жойып, оның орнына жаңа иеленушіге жаңа құжат беру
арқылы көрінеді.
Бағалы қағаздың мазмұнын құрайтын мүліктік құқықты еркін беру
мүмкіндігіне сәйкес заңда мүліктік құқықты еркін берудің ерекше тәртібі
және бұл құқықты куәландыратын құжаттың нысаны мен мазмұнына қатаң талаптар
қойылған.
Осы қажеттіліктің негізінде оның ұстаушысының мүліктік құқығын
куәландыратын құжат ретіндегі бағалы қағаз ондағы құқықпен тікелей
байланысты болып табылу қағидаты іске асырылған [13, 111б.]. Бұл қағидаттың
мазмұны құжаттың өзі болмаған жағдайда онымен куәландырылатын мүліктік
құқық басқа тұлғаға берілмейді немесе құжаттың ұстаушысымен де жүзеге
асырылмайтындығын анықтайды.
Бағалы қағаз құқықтың заттай иеленушісі болып табылады. Бұл дегеніміз
бағалы қағаздарда көрініс тапқан құқықты беру қағазға деген құқықты берумен
түсіндіріледі [14, 17б.].
Қағазға құқығы бар тұлға ғана оған билік ете алады, яғни бағалы
қағазға ие емес тұлға одан туындайтын құқықтарды жүзеге асыра алмайды.
Сонымен қатар мұнда кері байланыс та болады: қағазды беру сонымен бір
мезетте осы қағазбен куәландырылатын мүліктік құқықты берумен бірге жүзеге
асырылуы керек. Қағазға құқығы бар тұлға ғана оған иелік ете алады. Бағалы
қағаздарда көрініс тапқан құқықтар оған деген меншік құқығын дәлелдей
алады. Мұнда мынадай ереже қолданылады: бағалы қағазға деген құқықтан осы
қағазда белгіленген міндеттеме бойынша талап ету құқығы туындайды.
Бұл айтылғаннан шығатыны бағалы қағаздың иесінің ондағы міндеттеме
бойынша оны басқа тұлғаға беруі осы құжатқа деген меншік құқығының сол
тұлғаға берілуін білдіреді, яғни одан туындайтын міндеттемелерден де
босатады. Егер борышқор құжатты ұсынбаған тұлғаға міндеттемені орындайтын
болса, мұндай орындау оны тиісті түрде ұсынған бағалы қағаздың иеленушісіне
міндеттемені орындаудан босатпайды. Бағалы қағаздың мұндай құқықтық режимі
бағалы қағаздардың заңды иеленушісінің, сондай-ақ ол бойынша міндетті
тұлғаның да мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді және ол бағалы қағаздың
айналым қабілеттілігін арттыруға бағытталған. Мұндай тәсіл бағалы
қағаздардың түрлеріне де байланысты болады.
Егер ол ұсынбалы бағалы қағаз болса, оның құқықты беру тәсілі өте оңай
- оны жаңа иеленушіге тапсыру ғана болып табылады.
Ал ордерлік бағалы қағаз бойынша құқықтарды беру біршама күрделірек.
Бұл үшін құжаттың өзінде берілгенін жазумен көрсету қажет. Мұндай
берілгенін жазу индоссамент деп аталады. Бағалы қағаздың бұрынғы иесі жаңа
иеленушінің алдында бағалы қағазға қол қойған басқа тұлғалармен бірдей
міндетті болып табылады.
Және соңғысы, атаулы бағалы қағаз қарапайым цессия, яғни талапты
жеңілдету тәртібімен беріледі. Азаматтық кодекс мұндай жағдайда да арнайы
шарттың жасалуы керек пе екендігін қарастырмайды, бірақ ол егер талап
жазбаша нысанда жасалған мәмілеге негізделсе, онда бұл талап цессияны
жүзеге асыру кезінде болу керек екендігін анықтайды. Бұл жерде индоссат та
талапты жеңілдетудің бір түрі болып табылатындығын айта кету керек.
Жоғарыда келтірілген талдау бағалы қағаздар табиғатының екі жақтылығын
көрсетеді. Олар мәміледен туындайтын міндеттемені куәландырады және
осылайша мәміленің обьектісі болып табылған құндылықтың құнын іске асырады.
Жоғарыда айтылғаннан тағы бір туындайтыны бағалы қағаздарда екі
тараптың да өзара құқықтар мен міндеттерді иеленетін құқықтық қатынастар
көрсетілмейтіндігі, себебі қағазды иеленбейтін тұлғада құқықтар болмайды.
Басқаша айтқанда, бағалы қағаз иеленушісінің талап ету құқығы, ал
борышқордың оны орындау міндеті ғана болады.
Бағалы қағазбен куәландырылатын мүліктік құқықтарды іске асырумен
байланысты құқықтық қатынастарда несие беруші әрқашан борышқордың кім
екенін біледі. Борышқор несие берушінің бағалы қағаздардың түпнұсқасын
ұсыну бойынша ұқсастыры алмайды. Ал несие беруші тиісті құқықтың кімге
берілетіндігі туралы борышқорға айтуға міндетті емес. Бұдан туындайтыны,
бағалы қағазбен куәландырылатын мүліктік құқық бір мезетте басқа
тәсілдермен куәландырыла алмайды.
Бағалы қағаздың міндетті реквизиттері арнаулы нормативтік-құқықтық
актілерде көрсетілген. Бағалы қағаздардағы заңмен белгіленген міндетті
реквизиттердің болу талабының күші осы реквизиттердің немесе оның біреуінің
болмауы бағалы қағаздың жарамсыздығына әкеліп соғатындығын білдіреді [7].
Бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері оның атауы, сериясы, нөмірі,
айналыс мерзімі, қағаз бойынша міндетті субьектіні көрсету, номиналдық
құны, кірістің мөлшері, қағаз бойынша міндеттемені орындау орны және т.б.
шарттар болып табылады. Тіпті бағалы қағаздардың жаппай эмиссиясы кезінде
де тым болмаса, оны басқа бағалы қағаздардан айыратын бір реквизиті болуы
керек (мысалы, нөмірі). Тиісті бағалы қағаздағы реквизиттердің негізінде
оның иеленушісі өзінің құқығын іске асыра алады. Осылайша, бағалы қағаз
заңи құжат бола отырып, өзінің тағы бір белгісімен ерекшеленеді - оның
формалдылығы.
Бағалы қағаздардың формалдылық қағидатымен оның абстрактылығы
байланысты. М.М. Агарковтың айтуы бойынша бағалы қағаздың мазмұнында соның
негізінде құрылатын шаруашылық мәміленің шарттары белгіленуі мүмкін [8,
27б.].
Сонымен қатар мұндай бағалы қағаз құқықтық қатынас субьектілеріне осы
мәмілені жасау және орындау кезіндегі шарттарға қайта жүгіну мүмкіндігін
береді. Осылайша, М.М. Агарковтың айтуы бойынша бағалы қағаз болып
табылатын құжаттар-азаматтық айналымның ерекше обьектісі. Бұл айналымның
обьектісі бағалы қағаздар емес [8, 52б.].
Заңи құжаттар болып табылатын бағалы қағаздар тек оларға тиесілі
арнаулы белгілердің жиынтығына ие болады және айналымда арнаулы қызметтерді
атқарады. Ф. Кольбинбергтің пікірі бойынша, азаматтық айналыстағы заңи
құжат ретіндегі бағалы қағаздар келесі қызметтерді жүзеге асырады [14,
22б.].
Бағалы қағазбен ондағы құқықтың арасындағы ажырамас байланыс бар.
Қағазды беру ондағы құқықты беру қажеттілігін білдіреді. Бағалы қағазда
жария және шектеулі қағидаты көрініс табатын кепілдіктер орын алады. Құқық
құжатта белгіленген мазмұнға ие болады және бағалы қағазға қатысы жоқ
претензиялар қоя алмайды.
Легитимациясы, яғни бағалы қағаздардың ұстаушысы ондағы көрсетілген
құқықтың субьектісі болып табылады [15, 91-92бб.].
Бағалы қағаздар - ең алдымен мүлікті иемделуге құқық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін,
не заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не есепшотқа енгізілетін жазу
түрі. Егер басқа адамға иемденуге берілсе бағалы қағаздардың екінші түрі
бойынша ерекше куәлік толтырылып беріледі. Осы иемденуге құқық беретін
құжатты сертификат деп атайды.
Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар нарықтық және нарықтан тыс болып та
екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар әлеуметтік-нарықтық
қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға
жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары, депозиттік
облигациялары және с.с. жатады. Жинақ облигациялары негізінен жеке тұлғалар
арасында орналастырылады. Бұл бағалы қағаздар қазіргі кезде АҚШ-та кең
тараған. Зейнетақы қорларының облигациялары және жеке зейнетақы
облигациялары оларға мысалы, АҚШ-та біреуге жолданбай-ақ, біреуге жалынбай-
ақ өз алдына қызмет істейтін адамдардың ақшасына шығарылған облигациялар
жатады. Ал депозиттік облигациялар қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ
мерзімді болып үшке бөлініп, тек жергілікті басқару органдарына ғана
сатылады. Бұл ұйымдар шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық төлеуден
босатылған өздерінің облигацияларын шығаруы мүмкін.
Нарықтан тыс бағалы қағаздар әртүрлі қорларға немесе банктерге, оның
ішінде шетел банктеріне және кәсіпорын, ұйымдарға салған капиталдан түскен
табысты иемденуге құқық береді. Бұл бағалы қағаздарды шығару шарты бойынша
иемденуші - заңды немесе жеке тұлғалар - оларды басқа иемденушіге беруге
құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды.
Нарықтан тыс бағалы қағаздарға басқа мемлекеттердің Орталық банктеріне
орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңғы
кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды
кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда.
Ал айналымға түсетін бағалы қағаздар нарықтық бағалы қағаздар деп
аталады. Бағалы қағаздар айналысы деп оларды сатып алу - сатуды және заң
жүзінде олардың иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады. Бағалы қағаздарды
шығарып, оны айналымға түсірушіні эмитент деп атайды.
Бағалы қағаздарды шығарып, оларды бірінші иемденушілерге сату мына
түрде жүзеге асырылады. Біріншіден, қоғам құрып, олардың акцияларын
құрылтайшылар арасында орналастырғанда; екіншіден қоғамның алғашқы жарғылық
капиталының көлемін жаңадан акция шығарып өсіргенде; үшіншіден заңды
тұлғалардың, яғни мемлекеттің, мемлекеттік органдардың немесе жергілікті
әкімшіліктердің облигация және басқа қаржы міндеттемелерін шығару арқылы
қарыз капиталын пайдаланғанда. Қоғам құрылғанда оның жарғылық капиталы
құрылтайшылар арасында толығынан үлестірілуі қажет. Қоғам құрылған кезде
оның акцияларына жазылуға болмайды.
Эмитент және сонымен қатар эмитенттің келісімімен бағалы қағаздарды
алғашқы иемденуші инвестициялық институттар әрбір бағалы қағаздарды сатып
алушыға сату тәртібін түсіндіретін эмиссия проспектісін алдын ала шығаруы
тиіс оны ақпарат құралдарында жариялау міндетті. Эмиссия проспектісінің
бірінші тарауында эмитент туралы жалпы деректер, яғни эмитенттің аты мен
ұйымдастыру-құқықтық формасы және эмиссия проспектісіндегі деректердің
дұрыстығына жауапты адамның аты-жөні көрсетіледі. Ал екінші тарауында
инвестициялық мәлімдеме жарияланып, онда инвестицияның маңызы және
инвестициялық саясаттың бағыты немесе бағалы қағаздар нарығындағы
эмитенттің қысқаша жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында бағалы қағаздар
шығару жөнінде мәліметтер жарияланады. Олардың арасында: кәсіпорын құрылған
кездегі оның жарғылық капиталының мөлшері, шығарылатын бағалы қағаздардың
түрі, оның номиналы, жазылу бағасы, акция сатуды бастау және аяқтау күндер,
бір инвестор сатып алуға рұқсат етілген акция саны, бағалы қағаздарды сату
түрі, кейбір инвесторларға сатып алуды шектеу, эмитенттің адресі мен
телефоны бар.
Эмиссия проспектісінің келесі тарауларында бұдан бұрынғы эмиссия
туралы көрсетіледі. Эмиссия проспектісін шығару эмитенттінің сенімділігін,
инвесторлар мүддесінің қорғалуын сайып келгенде, бағалы қағаздар нарығы
қызметін бақылауға көмектеседі.
Эмитентпен инвестиция институттары, акцияларды алғашқы иемденушілерге
сатушылар акцияның бағасын барлық сатып алушыларға бірдей белгілеулері
міндетті. Бұл жағдайда бір уақытта шығарылған акциялардың бағасы бірдей
болуы шарт. Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекет органдары қатаң бақылап
отырады.
Оларды шығарушылардың барлығы Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігі жанындағы Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияда тіркеуден
өтіп, мемлекеттік тіркеу нөмірін алуы қажет.
Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы қағаздар деген екінші нарықта
белсенді түрде айналысқа түсетін қарыз міндеттемесі. Қарыз
міндеттемелерінің барлығының арнаулы бағалы қағаздар сияқты нысаны
болмайды. Олардың көбісі келісім құжатында 1 - 2 бап ретінде көрсетіледі.
Бағалы қағаздардың көбі арнаулы тіркеуден өтеді. Тіркеу инвесторларға
бағалы қағаздар туралы дәп және маңызды мағұлмат алуға көмектеседі. Сол
арқылы инвестор өз инвестициясының сапасын дәп анықтауына мүмкіндік алады.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі. Біріншіден, түсіретін
кірісіне, екіншіден, эмитенттің сипатына, үшіншіден, айналым мезгілі мен
айналым шеріне байланысты.
Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен төленіп,
ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу
кездеседі. Үлесті бағалы қағаздар, немесе оны акция деп атайды. Акция оны
иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге
шектеусіз уақыт бойы дивидент түрінде кіріс түседі [16, 3б.]. .
Бағалы қағаздар шығарушысы жөнінен де жіктеледі. Олардың эмитенттері
мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы институттары және тағы
да басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитентеріне байланысты үлесті және
қарызды бағалы қағаздар мынандай түрде бөлінеді: қазыналық, немесе Үкімет
атынан Қаржы министрлігі шығарған бағалы қағаздар. Бұл қағаздар ең бір
сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның төлемін мемлекеттік бюджеттің қаржысы
камтамасыз етеді. Бұл бағалы қағаздардың көп тараған түрлері қазыналық
вексельдер мен қазыналық облигациялар. Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындары
да көбіне облигация түріндегі бағалы қағаздарды шығарады. Жергілікті
әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы қағаздары. Олардың
төлемін камтамасыз ететін жергілікті салықтар мен ісінің нақты жобасына
үкіметтің берген дотациясы. Қаржы интситуттары мен корпорациялардың, яғни,
ашық түрдегі акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздары. Олардың өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындармен
қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары,
зейнетақы қорлары шығарады. Банктердің бағалы қағаздары - олар депозиттік
сертификаттар, чектер және бұдан да басқа банктің өзінің қарыз
міндеттемелері. Кәспкерлердің бағалы қағаздары - олар коммерциялық
вексельдер, фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша да
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді. Бағалы қағаздардың кейбір
түрі 1 жылға дейін айналымда болса да, капитал нарығында жүреді.
Бағалы қағаздар - бұл арнайы түрде рәсімделген қаржылық құжаттар
оларда көрсетілген құқықты жүзеге асыру үшін сол бағалы қағаздарды ұсыну
қажет. Олар қорлық (акциялар, облигациялар) және коммерциялық болады
(вексельдер, чектер ).
Қорлық бағалы қағаздар.
Қорлық бағалы қағаздар, әдетте эмиссияның массалық сипатымен
ерекшеленеді, олар өте көп мөлшерде эмисияланады және акционерлік немесе
облигациялық қорда белгілі бір үлеске ие екенін растайды.
Олар негізгі және көмекті болып бөлінеді. Негізгі қорлық бағалы
қағаздар негізгі мүліктік құқық немесе талапқа негізделген (акция,
облигация), ал көмекті бағалы қағаздар қосымша құқықтар мен талаптарды
білдіреді (купондар, талондар).
Соңғыларына, пайыз немесе дивидент түрінде табыс алу құқын беретін
купондар - белгілі бір бағалы қағаздардың сатылу құқын беретін купондар
жатады. Олар нарықта айналысқа түсе алады. Талондар купондарды алу құқын
береді.
Олар өздерінің айналысқа қатысуының ерекшеліктерімен нарықтық және
нарықтық емес болып бөлінеді. Бірінші нарықта еркін айналады, яғни биржалық
немесе биржалық емес айналым шеңберінде еркін сатып алынып, еркін сатылады
және эмитентке мерзімі жетпей қайтарылмайды. Екіншілерінің керісінше,
екінші ретті айналымы (яғни биржада және тысқары жүруі) болмайды, бірақ
мерзімі бітпей эмитентке қайтарылуы мүмкін.
Бағалы қағаздар иелерін құқықтарының ерекшеліктерімен байланысты
мәлімдеуші, ордерлік және атаулы болып бөлінеді.
Мәлімдеуші бағалы қағаздар - бұл мәлімдеуші чектер, акциялар,
облигациялар, салымдық анықтамалар, қоймалық анықтамалар және т.б. Оларды
сату және иесінің құқықтарын растауы үшін тек мәлімдеу керек.
Ордерлік бағалы қағаздар - оларды ұстаушылардың құқықтары сол қағаздың
мәлімдеушісімен және сол сияқты аударып жазу белгілерінің сәйкестігімен
расталады.
Атаулы бағалы қағазда ұстаушының аты міндет болады. Қаржылық бағалы
қағаздар мемлекеттік және мемлекеттік емес субъектілермен эмиссияланады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарға қазыналық вексельдер, қазыналық бондар,
қазыналық міндеттмелер жатады. Мемлекеттік еместерге акциялар,
облигациялар, қысқа мерзімді міндеттемелер, депозиттік сертификаттар
жатады.
Бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде коммерциялық банктерде
мынадай құрылымдар ұйымдастырылады: ірілерінде - департамент немесе
басқарма, орташалары мен кішілерінде инвестициялық немесе қор бөлімдері.
Олар банктың инвестициялық саясатын банк есебінен немесе клиент тапсырмасы
бойынша жүргізеді, сол сияқты кәсіпорындардың, ұйымдардың, ведомстволардың
бағалы қағаздарын шығарып сата алады, клиенттің бағалы қағаздар портфелін
сәйкес ақыға аяқтап, басқарады.
Банктердің бағалы қағаздар мен операциялық қорлық коммерциялық,
эмиссиондық, саудалық, сенімділік, кепілдік, гарантиялық түрде болады.
Бағалы қағаздар қозғалысы - акцияларды сату немесе қарыз беру - бағалы
қағаздар нарығын қалыптастырады. Соңғысының негізін құрайтын биржа - бағалы
қағаздар айналымын ұйымдастыратын ерекше экономикалық институт. Биржа - бұл
екінші реттегі нарық, мұнда бағалы қағаздармен сауда-саттық нәтижесінде
халық шаруашылығы ауқымында қаржылық ресурстарды қайта бөлу, бағалы
қағаздардың өтімділігінің өсуі жүзеге асады және бағалы қағаздарды қосымша
шығару үшін жағдай жасалады. Бар акционерлік қоғамдардың, компаниялардың,
банктердің бағалы қағазды қосымша эмиссиялауы алғашқы нарықты
қалыптастырады.
Бағалы қағаздар нарығы - бұл қаржылық нарықтың анағұрлым дамыған
бөлігі, оған ақша және капитал нарықтары кіреді. Республикамыздың қаржы
нарығы, бағалы қағаздар нарығымен қоса, инфляция қарқынының өсуіне
байланысты қиындық көріп жатыр. Нарықта айналыста жүрген бағалы қағаздардың
бағамдары төмендеуде, сол сияқты бағалы қағаздарға деген қызығушылықта
төмендеп тұр [17, 44б.].
Жалпы айтқанда Республикамызда банктердің инвестициялық қызметі
алғашқы даму сатысында.
Банктер бірден-бір акциялардың (үлесті бағалы қағаздың) эмитенттерінің
анағұрлым белсенділері болып табылады. Үлестік бағалы қағаздардың эмиссиясы
қарыздық бағалы қағаздың эмиссиясымен салыстырғанда анағұрлым тиімді болып
көрінеді.
Акцияларды орналастырудың нарықтық бағамында бағытталған жоғары
бағасы, алғашқы шығарылған акциялардың номиналдық құнсыздануымен байланысты
иелерінің инфляциялық шығындарын өтей алмайды. Банк акцияларының қор
биржасында бағамының динамикасы ұзақ мерзімді және орта мерзімді
перспективада инфляция қарқынын компенсациялауды жүзеге асырмайды. Ірі
банктердің акцияларының бағамы тіпті екі номиналдан аспаған.
Акцяи ұстаушылардың мүдделерін қорғау банкі активтерін жыл сайын қайта
бағалауға, сондай-ақ бұрынғы акционерлер арасында үлестірілетін жаңа
акциялар шығаруға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта қарыздық міндеттемелер нарығының дамуына жақса жағдай
жасалған. Бірақ, бұл депозиттік және жинақ сертификаттарына, вексельдерге
қарағанда, облигацияларға анағұрлым аз қатысты. Себебі облигацияларды
шығару банктермен қарыздық міндеттемелерді шығарумен салыстырғанда заңмен
қатаңырақ бақыланады.
Ал депозиттік және жинақ сертификаттарының нарығы жеткілікті мөлшерде
ауқымды және бәсекелес болып табылады. Бірақ сертификаттардың екінші
ретттік айналысы іс жүзінде дамымаса да, алғашқы орналастыру шегінде олар
орташа табысты тұрақты бағалы қағаз ретінде үнемі сұраныста болады және
сатып алушы үшін біршама қолайлы.
Банктердің үлкен қызығушылығы вексель айналысымен байланысты. Банктің
вексель ақша сертификатының барлық қасиетеріне ие. Оның артықшылығы - ал
тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін төлем құралы ретінде пайдаланылады.
Коммерциялық банктер пайда табу үшін басқа эмиттенттердің бағалы
қағаздарымен сауда-саттық операцияларды жүргізеді. Берілген операциялар
бірнеше қызметтерді атқара алады. Олар өтімділігін жоғары табысты
активтерді қалыптастыру құралы бола алады. Бұл операциялардың басқаша
тағайындалуы - алыпсатарлық табыс алу. Бағалы қағаздар нарығының бағалық
коньюктурасы алыпсатарлық операциялар үшін қолайлы болып келеді. Банктер
комиссиондық төлем ақы үшін бағалы қағаздарды сақтайды, олардың есебін
жүргізеді және бағалы қағаздармен басқа да депозиттік қызметтерді
көрсетеді.
Мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоғамға қайта түрлендіру
процесіндегі ең қиын сұрақ бұл акционерленетін кәсіпорынның мүлкін бағалау
болып табылады. Мүліктің құны жаңадан құрылатын акционерлік қоғамның
бастапқы капиталын алдын ала анықтай отырып, кейінен оның болашақтағы
пайдасына ықпайл етеді. Қаншалықты төлем мөлшері үлкен болса, соғұрлым
кәсіпорынның қожайындарының саны аз, пайдасы төмен және сондай-ақ
кәсіпорынды акционерлеу мерзімі ұзаққа созылып, ол кәсіпорынның мемлекеттік
құрылымдарға қаржылық жағынан тәуекелділігі сақталып қалады. Шындығында да
мүлік құнын жоғарылату барысында оны бірден сатып алу қиынға соғып,
мемлекет сол кәсіпорынды ұзақ уақыт басқаруға араласа отырып, оның
пайдасының бір бөлігін, өзіне тиесілі акциялары арқылы дивидент ретінде
иемденіп отырады. Мұның бәрі акционерленетін кәсіпорынның бәсекелестік
мүмкіндігін төмендетеді. Қазақстанда жекешелендіру объектісінің мүлкін
бағалау барысында инфляция индексін ескеретін қалдық құны негізіндегі
әдістеме қолданылады. Бұл әдістемені қалыптасатын бағалар мен негізгі қор
құны және айналым қаражаттарының шекті қатынасын сатып алатын өкімге деген
сұранысы.
Құжат пен ондағы куәландырылатын мүліктік құқықтың бөлінуі оның
иеленушісінің және азаматтық айналымның басқа да қатысушыларының бағалы
қағазға деген қызығушылығын жоғалтады. Мұндай жағдайда бағалы қағаздың
иеленушісі ол арқылы өзінің мүліктік мүддесін іске асыра алмайды. Яғни,
егер құқықтың обьектісі ретінде мүддені іске асыру тәсілдерінің бәрін
қарастырсақ [18, 94 б.], онда қандай да бір мүліктік құқықты
куәландырмайтын бағалы қағаз, азаматтық құқықтың тиісті обьектісі болып
табылмайды, яғни бағалы қағаз болып та табылмайды.
Мұндай бағалы қағаздар материялдық өмірдің затын құрайтындықтан,
оларды азаматтық айналымның аясында айналысқа жіберуде оларға Азаматтық
кодекспен белгіленген заттардың құқықтық режимі қолданылады. Әрбір бағалы
қағаз өзінің арнаулы реквизиттерімен мүліктік құқықты куәландыратындығын
ескере отырып, бағалы қағаз болып табылатын құжаттарды азаматтық құқықтың
обьектісі ретінде жеке-анықталған заттар дейтін көзқараспен келісуге болады
[19, 84 б.].
Мысалы, Азаматтық кодекстің 132-бабына сәйкес атаулы бағалы қағаз
бойынша құқықтарды беруде бұрынғы құжат жойылады, ал жаңа иеленушінің атына
басқа атаулы бағалы қағаз рәсімделеді.
Жоғарыда айтқандарды қорыта келгенде, бағалы қағаздардың азаматтық
құқықтық институтын азаматтық құқық обьектілерінің бір түрін реттейтін
нормалардың жиынтығы ретінде қарастыру керек. Біз өз кезегімізде бағалы
қағаздардың түсінігін мынадай түрде беруді жөн көріп отырмыз: бағалы қағаз
– ол оның мазмұнына заңмен белгіленген талаптарға сәйкес құрастырылған және
оның иеленушісіне құжатта белгіленген борышқорға қатысты айналым
қабілеттілікке ие субьективтік мүліктік құқықты талап етуге құқығын
куәландыратын,үшінші тұлғаға беріле алатын немесе құжаттың тұпнұсқасын
көрсету арқылы иеленушінің өзімен жүзеге асырылатын құжат. Бағалы қағаз
заңмен белгіленген қажетті шарттарды қамтитын заңи құжат болып табылады
және онымен куәландырылатын мүліктік құқық осы қағазда міндетті түрде
көрсетілуі керек. Бұнымен қатар бағалы қағаздарды мүліктік құқықтың кейбір
категорияларын куәландырудың бір тәсілі ретінде қарастыру керек. Бірақ
қазіргі бағалы қағаздар нарығында мүліктік құқықтың қағаздай ұстаушысы
тұлғалардың реестрінде жай жазбаша нысанда белгіленеді. Бұл процесс
дематериализация деп аталады [20, 64б.].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 129, 135-баптарының
негізгі әрекетінің дамуы - бағалы қағазбен куәландырылған құжатталмаған
құқықтарды бекіту үшін мүмкіндіктер туғызатын кейбір нышандарды көрсетеді.
Бағалы қағаздар бойынша құқықтар бағалы қағазбен оны арнайы реестрде бекіту
жолымен куәландырылады. Реестр бағалы қағазды шығаруды жүзеге асыратын және
ол бойынша міндетті тұлғамен немесе электронды-есептеу техникасы
құралдарының көмегімен жүргізіледі. Құқықтардың пайда болуы және берілуі
бағалы қағаз иесінің есебінде жазба түрінде көрініс табады. Заң бағалы
қағаздармен жүргізілетін тіркеу бағалы қағазға теңестірілетіндігін және
бағалы қағаз бойынша құқықтарды жүзеге асыру немесе беру үшін жеткілікті
болып табылатындығын көрсетеді.
Бұл жерден бағалы қағаз иесінің мүліктік құқығы жеке қағаз бетінде
емес, қағаз нысанындағы қандай да бір тұлғаның есебінде жай ғана жазба
түрінде немесе осы құжаттың электронды кейіпі түрінде іске асыратындығын
көруге болады. Бағалы қағаздың электронды кейіпі құжаттың нысаны мен
міндетті реквизиттерінің талаптарына жауап беретін ақпаратты қамтиды.
Осы уақытқа дейін егер құжатты белгілінген нысан мен міндетті
реквизиттерді сақтай отырып жасалатын фактілердің жазбаша куәлігі ретінде
анықтаса, онда ол міндетті түрде көптеген мөрлері, штампілері және қолдары
бар қағаз беті болуы керек, ал олай болмаса ол дәлелдеме ретінде әрекет ете
алмайды, яғни оның заңи күші болмайды деп түсіндік.
Сөзсіз, бізді құжаттың электронды көрінісін құрастырудың техникалық
жағын, оның бір иеленушіден екіншісіне беру назар аудартады. Бірақ бұл
процесті құқықтық көзқарастан анықтау керек.
Құжатталмаған деген түсінік бағалы қағаз электронды кейіпі түрінде
болуы мүмкін дегеннен ғана қалыптаспайды. Бағалы қағаздың құжатталмағандығы
реестрде немесе есепте жазба нысанында оның болуымен көрсетіледі. Мұндай
жазбалар бухгалтерлік кітапты енгізу тәсілімен және компьютердің көмегімен
жүзеге асырылуы мүмкін. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 135-
бабы құжатталмаған бағалы қағаз деп қарастырғанымен, мұнда құжатталмаған
бағалы қағаздың түсінігі берілмеген, бірақ онда мүліктік құқықтарды
куәландыру құжатталмаған нысанда (электронды-есептеу техникасы құралдарының
көмегімен) жүзеге асырылуы мүмкін жағдайлар, мұндай әрекеттен туындайтын
сандар, сондай-ақ мұндай операцияға қатысушылардың негізгі құқықтары мен
міндеттері көрсетілген.
Жоғарыда аталған баптың бірінші тармағына сәйкес құжатталмаған
нысандағы құқықтарды бекіту атаулы немесе ордерлік бағалы қағаздар бойынша
жүзеге асырылады. Сонымен қатар бағалы қағаздар үшін Азаматтық кодекспен
тіркеу ерекшеліктерімен байланысты кейбір өзгешеліктерден басқа белгіленген
ережелер қолданылуы керек. Тіркеу ерекшеліктерімен байланысты жалпы
ережелерден ауытқу, мысалы бағалы қағаз бойынша құқықтарды беру тәртібін
қамтуы мүмкін.
135-баптың мағынасынан құқықтарды тіркеу бойынша жүзеге асырмайтын
операциялардың кешені құжаттың пайда болуына әкеліп соқпайды. Басқа сөзбен
айтқанда, компьютердің жанында бекітілген және сақталған мағлұмат құжат деп
аталмайды, бірақ өзінде несие берушінің құқықтары мен борышқордың
міндеттерін қамтиды. Барлық мүмкіндігінше мұндай мағлұмат немесе бекіту
қандай-да біреудің мүліктік құқығының болуымен байланысты құжатталмаған
бағалы қағаз болып табылады. Сонымен қатар құқықты иеленушінің басқадай-да
құқығы бар, ол құжатталмаған бағалы қағазда бекітілген өзінің құқықтарын
куәландыру қажеттілігі туса, құжаттарды беруді талап ету құқығы.
Әдетте құқықтарды бекіту депозиттерінде бағалы қағазды ұстаушының
есебіндегі жазбаны көрсетеді. Азаматтық кодекстің 135-бабына сәйкес заң
құжаттарында белгіленген жағдайларда немесе оларда белгіленген тәртіппен
арнайы алған ұйымдар атаулы немесе ордерлік бағалы қағаз бекіткен,соның
ішінде құжатталмаған нысанда бекіткен құқықтарды тіркеуді жүзеге асырады.
Құқықтарды тіркеудің мұндай нысанына егер тіркеу ерекшеліктерінен өзгеше
туындайтын болса,онда бағалы қағаздарға арналған ережелер қолданылмайды.
Нарықтық қатынастары дамыған елдердің заң құжаттары бағалы қағаз деп
танылған мүліктік құжаттардың барлық жиынтығын бекітеді және реттейді.
Мысалы, Герман заң ғылымында берілген құжаттардың барлық түрлеріне
таратылған бағалы қағаздардың біртұтас түсінігі берілген. Басқа дамыған
мемлекеттердің, бірінші кезекте АҚШ пен Францияның құқығы мен доктринасы
бағалы қағаздардың барлығын белгілі бір түрлерге бөледі.
Француз доктринасы бағалы қағаздардың екі түрін ажыратады:біріншісі,
жаппай эмиссияның пәнін құрайтын және қор биржасында айналысқа түсетін
(акция,облигация, француз рентасы) қағаздардың жиынтығын қамтиды, екіншісі,
сауда міндеттемелері (вексель, чек) бойынша өндіру үшін арналған қағаздар
болып табылады.
Ағылшын және АҚШ құқығында АҚШ-тың Біркелкі сауда кодексінің 3-103-
бабына сәйкес чек, депозит сертификатын және жай вексельді біріктіретін
айналыс құжатының түсінігі берілген. Айналыс құжатының түсінігі бағалы
қағаздың түсінігінен едәуір және ол қағаздың шынайы ұстаушысына төлемді
алуға құқық беретін құжат болып табылады.
Англия мен АҚШ-тағы айналыс құжаттары мүліктік құқықтар айналысын
тездету қызметіне арналған. Сонымен қатар, АҚШ-тың Біркелкі сауда
кодексінің 8-102-бабында негізгі белгілері бекітілген инвестициялық бағалы
қағаздардың түсінігі бар. Мұндай бөлінудің маңызы несие, төлем айналыс
құралы ретіндегі және өндірісті инвестициялау және ұйымдастыру құралы
ретіндегі әртүрлі мүліктік құқықтардың айналыс өрісін, нарығын ажыратуда
болып отыр [21, 72 б.].
1.2 Бағалы қағаздардың негізгі түрлері
Қазақстан Республикасында акциялардың айналысы Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексінен басқа, Қазақстан Республикасының 2003 жылы 2 шілдедегі
Бағалы қағаздар нарығы туралы, 2003 жылы 13 мамырдағы Акционерлік
қоғамдар туралы заңдармен және тағы басқа да нормативтік-құқықтық
актілермен реттеледі.
Акцияларды шығару және сату арқылы жарғылық капитал көлемі бойынша тең
бөліктерге бөлінетін акционерлік қоғам құру үшін қажетті қаражаттар
тартылады. Осындай әрбір бөліктер акциямен расталады.
Акционер қатысуының ерекшелігі оның өзінің тікелей өндіріске
қатыспауымен қажет етіледі, ал қоғамның стратегиялық және тактикалық
қызметіне қатысты шешімді қабылдау кезінде оның пікірі оның қолындағы
акциялардың санымен өлшенетін салымдарына тең. Осылайша, бір акцияның
атаулы құны салымның масштабы және сонымен бір мезгілде құқықтар көлемінің
өлшемі.
Азаматтық кодекстің 139-бабының 1-тармағы акциялардың түсінігін
былайша анықтайды: акционерлік қоғам шығаратын және акционерлік қоғамды
басқаруға қатысуға, ол бойынша дивиденд және акционерлік қоғам
таратылғаннан жағдайда оның мүлікінің бір бөлігін алуға құқықтарды
куәландыратын бағалы қағаз акция деп танылады.
Акционерлік қоғам жай акциялар, не жай және артықшылықты акциялар
шығаруға құқылы. Акциялар құжатсыз нысанда шығарылады.
Акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық
емес ұйымдардың артықшылықты акциялар шығаруға құқығы жоқ.
Акция бөлінбейді. Егер акция ортақ меншік құқығымен бірнеше тұлғаға
тиесілі болса, олардың бәрі бір акционер деп танылады және өзінің жалпы
өкілі арқылы акциямен куәландырылған құқықтарды пайдаланады.
Акцияның бір түрі оны иеленетін әрбір акционерге осындай акциялар
түрінің басқа иелерімен бірдей көлемде құқықтар береді.
Акционерлік қоғам басқа да бағалы қағаздар шығаруға құқылы.
Акционерлік қоғамның акциялары жай немесе артықшылықты акция болуы мүмкін.
Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді шешкен кезде
акционерге дауыс беру құқығымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысу
құқығын, қоғамда таза табыс болған жағдайда дивидендтер, сондай-ақ қоғам
таратылған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
тәртіппен оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді [22, 12 б.].
Артықшылықты акциялардың меншік иелері - акционерлердің жай
акциялардың меншік иелері - акционерлеріне қарағанда қоғамның жарғысында
белгіленіп, алдын ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер
алуға және қоғам таратылған кезде Заңда белгіленген тәртіппен мүліктің бір
бөлігіне басым құқығы бар.
Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған акцияларының
жалпы санының жиырма бес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz