Мұнай тотықтырушы ашытқылар

Мазмұны

Кіріспе

Мұнай - күрделі қосылыстардан тұрады, алкандар (парафиндер немесе ациклді қаныққан көмірсутектер), цикландар (нафтендер) және арендер (ароматикалық көмірсутектер) әр түрлі молекулалы салмақтағы, сонымен қатар оттекті, күкіртті және азотты көмірсутектер. Мұнай мен мұнай өнімдері ең үлкен деңгейдегі қоршаған ортаны ластаушылар болып саналады. Қазіргі мұнай өндірісінің қарқындылығына байланысты жылына 50 миллион тоннаға жақын мұнай мен мұнай өнімдері қоршаған ортаға түсіп, оны ластайды. Сондықтан, экожүйенің көп мөлшерде мұнай және мұнай өнімдерімен ластануы әлемдік деңгейдегі проблемалардың бірі болып отыр. Ал ластанған ортаның қайта құрылу процесі зерттеушілердің айтуы бойынша 10-25 жылдан көп уақыт жүреді яғни, кең ауқымда ластанған табиғи экожүйелердің өздігінен қайта қалпына келуі өте ұзақ уақытқа созылатын процесс [1] .

Табиғатта мұнай ластануынан тазарту табиғи көмірсутегін тотықтырушы микроорганизмдер арқылы іске асырылады. Ластанған экожүйені тазалаудың ең негізгі, дұрыс жолы - микробиологиялық жол болып есептелінеді. Микробиологиялық әдістер негізінде деструктор микроорганизмдерінің ферменттік белсенділігіне сүйене отырып жасалынады. Өйткені, олар мұнайдағы көмірсутегін энергия көзі ретінде және де көміртегінің көзі ретінде пайдаланады. Осы бағыттағы жұмыстар мен ізденістердің барысында белсенді түрде көмірсутегін тотықтырушы микроорганизмдер, түрлі ашытқы культуралары бөлініп алынады, осының нәтижесінде жаңа препаратар мұнаймен ластанған орталар (суды, топырақты) тазарту үшін қолданылады.

Мұнайды қазу және өндіру кезінде топырақ қабаты мен әртүрлі табиғи экожүйелер ластанады. Сонымен қатар, аталған мәселе ауыр техникалармен мұнай және мұнай өнімдерін тасымалдауда, қажетті іс-шараларды бұзу салдарынан да болып отырады. Топырақтың кез-келген мұнай өнімдерімен және олардың құрамындағы көмірсутектік заттармен ластануы биологиялық қауымдастықтардың тіршілік ету ортасына кері әсерін тигізеді [2] .

Қоршаған ортаға төгілген мұнай экологиялық қауіпті зат болып есептелінеді (жерге, суға) . Бастапқы бүкіл өмірлік процестердің өтуіне өзгерістер енгізеді яғни, жердің мұнаймен ластануына және судың тыныс алу белсенділігін төмендетеді және микробты өздігінен тазалануын белгілі бір жеке микроорганизмдер тобының қатынасын өзгертеді, азотфикация, нитрификация процестерін күйзелтіп, целлюлозаны бүлдіреді, тамыр қалыптасуын және өсімдіктердің органикалық қалдықтарын азайтады.

Мысалы, мұнай өнімі төгілген жерге (қоңыр дақ) көптеген жылдар бойы шөп өспейді. Мұнай және мұнай өнімдері табиғи жағдайда көптеген жылдар бойы толығымен ыдырайды, осы уақыт ішінде табиғатқа көптеген зиян келеді [3] .

1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУМұнай тотықтырушы ашытқылардың түрлері және олардың таралуы

Ашытқы организмдерінің табиғатта кең таралғандығы ертеден белгілі. Негізгі көптеген мөлшері топырақтан таралған біраз бөлігі өзен және теңіз суларынан табылған [4] .

Ашытқылар өсімдіктің тамырының, жапырағының, тұқымының, гүлінің, ұрығының микрофлораларының құрамынан үнемі кездесіп отырады.

Ашытқыларға деген қызығушылықтың пайда болуынан бастап, өз еліміздің және шет елдердің зерттеушілері әр түрлі табиғи жағдайдағы культуралардың көмірсуды пайдалану мүмкіндігіне кең көлемде зерттеу жұмыстарын жүргізе бастады. Бірінші орында олардың назары әр түрлі микроорганизмдердің сарқылмайтын қайнар көзі болып табылатын топыраққа ауды. Логикалық ойлаудың негізінде топырақтағы мұнай өнімдерінде көмірсутегін пайдаланушы ашытқылар бар болуы мүмкін деп Гатель болжам жасады, яғни ол топырақтың мұнаймен және мұнай өнімдерімен ластанған аймақтарына жүргізген өңдеулерінен кейін осындай болжам жасады. Бұл эксперименттің нәтижесі топырақтағы көмірсуды тұтынушы микроорганизмдердің санының өскендігін көрсетеді [5] .

Шетелдік зерттеушілер табиғи микрофлораның құрамында үнемі көмірсуларды пайдалануға қабілетті ашытқы организмдерінің үнемі кездесіп отыратындығын ашып көрсетті. Бұл организмдердің көп мөлшерін, бензин колонкалары жақын аймақтардағы мұнай өндірілетін аудандардың топырағынан бөлініп алынды. Бұдан да басқа бұл микроорганизмдер мұнай бұрғыларынан, мұнай өнімдерінде, мұнайды сақтауға арналған резервуарларда, мұнай тазартушы белсенді тұнба өндірістерінде болатыны анықталынды [6] .

Ашытқылар далалық және бақшалық топырақтарда, таулы жердің топырағынан сонымен бірге өзендердің және көлдердің суларынан, өсімдіктерден және ұрықтарынан, күйіс қайыратын малдардың қарындарынан бөлініп алынған. Такеда және тағы да басқалардың анықтамалары бойынша көмірсутегін пайдаланушы ашытқылар, кейбір көмірсутегі жоқ топырақтарда мұнаймен ластанған үлгілерге қарағанда біршама көбірек кездеседі [7] .

Cryptococcaceae ашытқы туысының (Лодер және Креген ван Рий 12 систематикалық жүйесі бойынша) әсіресе ашытқы туысы Candida көмірсутектерді біршама кең көлемде пайдаланатындығы аспорогенді ашытқы ортасында анықталынды. Ашытқылардан бөлініп алынған Candida туысы толық зерттелінген, олардың саны мыңдап саналады. Айта кететін болсақ, табиғатта өте жиі кездесетін түрлері: C. tropicalis, C. guilliermondii, C. lipolytica, C. robusta, C. pelliculosa, C. scottii, C. rugosa [8] .

Candida туысынанда басқа көмірсутегін пайдаланушы ашытқылар да анықталынды, олар: Torulopsis туысы және Rhodotorula . Олардың да көптеген түрлері анықталынды, олар: T. сolliculosa, T. dattila, T. famata, T. sace, Rh. aurantiaca, Rh. glutinis, Rh. gracilis. Cryptococcaceae тұқымдасының көмірсутектерде өсе алатын бірнеше штамдары табылды (1 кесте) .

Кесте 1

Әр түрлі жағдайдағы елді мекендерден бөлініп алынған көмірсуларды пайдаланушы ашытқылар

Бірнеше жұмыстардың нәтижесінде бұл тұқымдастың Trichosporon және жеке штам туысы Brettanomyces және Cryptococcus ашытқы туыстары белгіленді. Ашытқы туысы Kloeckera және Sporobolomyces және де бірнеше зерттемелік штамдар Pitisporum, Trigonopsis көмірсутекті ортасында әлсіз өсті [9] .

Қазіргі уақытта табиғаттан жиналған тәжірибелі материалдар қоры бактериялардың, саңырауқұлақ зең саңырауқұлақтарының зат алмасуы туралы көптеп жиналған. Бұл ағзалар амин қышқылдарын кетоглутар қышқылын, пирожүзім қышқылын және басқа органикалық қышқылдарды дәрумендерді және антибиотиктерді мұнай көмірсутектерінен синтездеуге қабілетті.

Көмірсутек тотықтырушы ашытқылардың қышқылдарды биосинтездеуі туралы зерттеулер аз. Ашытқылардың көмірсутекті тотықтыра отырып, органикалық қышқылдарды алуы бірнеше авторлық дәлелдемелермен айтылып кеткен [10] .

АҚШ патентінде гидроксилизацияланған май қышқылдарын ашытқы Torulopsis гексадекан мен оксадекан бар ортада өсіріп алуға болатын тәсіл ұсынылған. Финогенова басқа авторлармен бірге Candida туысына жататын бірнеше топ ашытқы штамын анықтаған. Олар минералды ортада көмірсутекпен бірге В1 (тиамин ) дәруменінің қосылуынсыз аздаған биомасса құрып 32, 5 - 92, 5% a-кетоглутарат және пирожүзім қышқылын жинайды. Тиаминді қосу бмомассаның шығуына және ортада органикалық қышқылдар жиналуының қысқаруына әкеледі. Харис және басқалардың тәжірибесінде Manilia murmaniae ашытқысын өлшегенде ортада май қышқылдары және антибиотиктер, ал Brettanomyces -ке жақын ашытқылар дамуында басқа органикалық қышқылдар алынған [11] .

Француздың патентінде жоғары құрамды рибонуклеин қышқылы бар ашытқыларды алу тәсілі сипатталған. Тиазин, акридин көмегімен авторлар көмірсутекті ортада бояғыштарға төзімді ашытқы мутанттарын C. tropicalis және C. lipolytica алынған; C4 тен C21 дейінгі мутанттардан көп мөлшерде рибонуклеин қышқылы алынған. Соңғы уақыттағы кең таралған тәсіл ашытқы ағзаларын көмірсутекті ортада өсіру. Негізгі жұмыс бағыты СССР-де және басқа елдерде (Франция, Англия) белокты жемді заттарды өндірістік алу болып табылады. Өзіміздің елдің мамандарының зерттеуі елде өндірістік белокты, дәруменді концентратты, тазаланған сұйық парафинді мұнай негізінде өндіру болып табылады [12] .

Ашытқылардың бағалы қасиеттерінің бірі тек тіке көміртек атомды тізбегі көмірсутекте ғана даму емес, сонымен қатар тазаланбаған мұнай фракцияларында даму болып табылады. Құрамында әр түрлі көптеген көмірсутектері бар мұнай өнімдерінде өскен ашытқылар бұл ортадан қалыпты құрылымды көмірсутектерді алады, ал қалған көмірсутектерді -изопарафинді нафтинді және ароматтық қолданбайды. Көптеген зерттеулер бойынша ашытқыларды мұнай фракцияларында өсіру арқылы н-парафиндерді толық қолдануы мүмкіндігі туады, соның салдарынан мұнай фракцияларының қату температурасы төмендейді. Соның нәтижесінде микро ағзаларды мұнай фракцияларында белокты өнімдерді ғана алмай, мұнай өнімінің сапасын жақсартуға болады [13] .

СССР тәжірибе орталықтарында белсенді көмірсулар тұтынушы ашытқы дақылдары бағалы өндірістік қасиеттері мен алынуы және түрлі көмірсутектегі субстраттарды өндірістік жолмен белокты концентратпен төмен суыйтын мұнай фракциясын алу мақсатында зерттелген. Таусон, Юста, Имелика т. б зерттеуі бойынша көмірсутектерде өсетін ашытқылардың энергия көзі мұнай парафині, синтетикалық парафин немесе мұнай болатыны анықталған[14] .

Ары қарай Штурм және Розанова ашытқылардың түрлі фракциялы құрамды мұнай өнімдерінде өсетіні анықталынған (лигроин, керосин, майлы дистиллят) сонымен қатар, озокерит құрамды парафиндері де зерттелген. Шампанья, Верне, Лене және Филозя ашытқыларды тазаланбаған мұнай фракцияларында өсірген [15] .

Кейінгі жылдардың жұмыстары ашытқылардың түрлі мұнай өнімдерінде өсетіні анықталды. Көптеген ашытқылар тазаланған сұйық мұнай парафинінде дизельді отында жіпшелі дестиллятта, керосинде өседі. Белокты заттар биосинтезіне мұнайлы шикізатты таңдау ашытқы ағзаларының ферментативті мүмкіндіктеріне қарай таңдалады. Жоғарыда айтылғандай ашытқылар белсенді түрде н-парафиндерде дамиды, мұндағы көміртек атомдары 10-нан 24 атомға дейін болады. Әртүрлі елдерде жүргізілген әртүрлі мұнайдан әртүрлі тәсілмен алынған парафинді қоспаларды бағалауда олардың ашытқыларды өндірістік мақсатта өсіруде қолданысының маңызы анықталынған. H-парафиндер биомасса жиналуының негізгі көрсеткіші болғандықтан, н-парафиндерді зерттеу ең басты орынға қойылады. Бұл н-парафиндер мұнайдың сұйық парафиніне, мұнай фракцияларына кіреді. Мұнайдың әр түрлі фракциялары субстрат ретінде ашытқылар дамуында біртекті рөл атқармайды. Оны Такеда басқалар өз мәліметтерінде келтіреді (2 кесте) .

Кесте 2

Мұнайдың әртүрлі фракциялары

Мәліметтерден көріп тұрғандай субстратқа тиімді ашытқы дақылдары 250-360 шегінде қайнайтын дақылдар болып табылады. Биосинтезге шикізат ретінде мұнай өнімдерін таңдауда оның микроорганизмдер өсуіне әсер ететін құрамындағы қосылыстарын зерттеу қажет, мысалы ароматтық, изопарафинді, нафтенді көмірсутектер [16] .

Бір уақытта белокты биомассасын және мұнай өнімдерін төмен қату температурасында мұнай фракциясын алу, бұлар кең температуралы шекте (150-450) және тар шекте іске асады, құрамында 3 тен 4, 5% н-парафиндер бар, атомдар саны 10 нан кем емес. Бұлар керосин, газойль, ауыр және жеңіл майлау майлары, жіпшелі мұнай дистиляттары, 240-360 °С температурада қайнайтын және 200-360 °С температурада қайнайтын орталар.

Белокты заттарды синтездеуге арналған көмірсулы субстраттар түрлі көмірсутекті құрамы мен ерекшеленеді. Бұл белсенді штамдарды сұрыптауды қажет етеді [17] .

Ашытқылар дақылына, көмірсутекті субстратта өсіруімен қатар бірқатар талаптар қойылады. Дақылдың белок, дәрумен, липидтер және бірқатар заттарды өндірумен қатар оның толық түрде н-парафиндерді тұтынуы немесе мұнай фракцияларынан жоғары экономиялық коэффициентте қолдану мен депарафиндеуші мұнай өнімдерін төмендету температурасында тұтыну жатады.

Сұйық парафиндерге қарағанда мұнай фракциясы микроағзаларға күрделі субстрат болып табылады, себебі қалыпты құрылымды парафиндермен қатар, изопарафиндер, ароматтық қосылыстар, нафтенді көмірсутектер болады. Кейбіреулері микроағзаларға қолайсыз жағдай туғызады. Соған байланысты Комагаттың, Шеда және Бостың мәліметтері назар аударады, яғни барлық н-парафинда өсетін штамдар дами бермейді, мысалы, керосинде. Авторлардың ойынша микроағзаларға кері әсер ететін керосин компоненттері. Бірақ ашытқылардың ішінде де мұнай фракцияларында өскенімен практикалық мақсатқа сай жылдамдықпен өсе алмайды. Иерусалимский және басқалардың мәліметтерін келтірейік, мұнда тазартылған парафин мен дизельді отында микроағзалардың өсу сипаты келтірілген [18] .

Көптеген зерттеулер нәтижесінде тазартылған сұйық парафиндерде де, мұнай фракцияларындада өсуге бейім ашытқылар Candida және Torulopsis туысына жатады.

Шыгаева М. Х., Мукашева Т. Д. зерттеулерінде сұйық парафинде және мұнай фракцияларында өсетін ашытқылар жеңіл қорытылатын түзу тізбекті көміртегі атомдары көмірсутектерді қолданады. Бұдан шығатын мәлімет қызықтылығы - биомасса түзілуінің заңдылығы және клеткалық қоспадан түрлі көмірсутектерді пайдалануы. Алынған мәліметтердегідей, ашытқыларды үздіксіз сұйық парафинде және түрлі мұнай фракцияларында өсіргенде н-алкандардан алғандай жоғары биомасса шығарылуын күтуге болады [19] . Мұнай фракциясында 70-100% н-парафин және 85-103% н-парафин салмағынан сұйық парафинде. Көмірсутекті субстратта үздіксіз ашытқыларды өсіру бірқатар функция талабы болып саналады, соның ішінде технологиялық: біз тек оның дақылдық жеке қасиеттеріне тоқталады (3 кесте) .

Кесте 3

Ашытқылардың көмірсутектерде өсуі

Крючкова мен серіктестері ұсынған зерттеулерде мұнай парафиндерінде өсетін штамдар әртүрлі биомасса шығынын береді. Осындай нәтижеге Жданникова т. б. ашытқыларды дизельді отында өсіргенде келген. Ашытқылардың мұнай фракцияларынан н-алкандарды пайдалану кинетикасын Миллер және Джонсон, Достален, Шунн және т. б зерттеген. Ал н- алкан қоспасынан Харатян, Витт, Романовский, Беликов, Танака және Фукуи зерттеген. Ашытқыларды газойльде өсіруде Миллер және Джонсон, Досталек, Мунк және т. б көміртекті тізбекті ұзындықты алкендер ассимиляциясының жылдамдығы біртексіз деген қорытындыға келген. Ашытқылардың C. lipolytica н-алкандарды қолдану жылдамдығы Досталек, Мунк т. б анықтағандай көміртек тізбегі ұзарған сайын қысқарады н- алкан С10-С14, С15-С17 алканға қарағанда жоғары жылдамдықпен қолданылады; С18-С25 алкандары алдындағы топқа қарағанда газойлден жоғары жылдамдықпен жоғалады. Бұл мәліметтер Харатьян т. б., Такака және Фукуи ұсынған мәліметтермен сәйкес келеді [20] .

Н-алкандардың қолдану жылдамдығы туралы басқа пікірді Миллер және Джонсон ұсынды. Олардың ойынша C. lipolytica және C. intermedia ашытқылары н -парафиндерді додеканнан (C12) бастап дотриакоктанға (C32) дейін қолдануда жоғарғы молекулалы н-алкандарды нонадеканнан (C19) бастап тетракозанға (C42) дейін жоғары жылдамдықпен тұтынған. Бірақ бұл тұжырым барлық фракцияларға сәйкес емес. Егер тәжірибе басында болған және тұтынылған н- алкандарды салыстырар болсақ, 4 фракцияның 2-інде C12-ден C14дейін көмірсутектер саны бірдей тұтынылғанын көруге болады; бұл топта алынған нәтижелер пентанозин (C25) гептакозаннан (C27) қатты ерекшеленеді. Сондықтан Миллер мен Джонсонның жоғарыда келтірген мәліметтеріне толық тұжырымдама беруге болмайды [21] .

Досталек, Мунк жұмыстары көрсетуінше қоспадан н-алкандардың тұтынылуы көмірсутектердің жеке топтарының абсолютті концентрациясына байланысты; газойлдегі алкандардың қатынасына депарафинизациясының нәтижесі тәуелді, себебі мұнай өнімінің төмен температурада суына жоғары молекулалы салмақты алкандардың қолданылуының маңызы бар. Микроорганизмдерді таңдаудың маңызы, себебі, қандай да бір алкандарды әр түрлі дақылдардың қолдану дәрежесі біркелкі емес. Дизельді отынның микроорганизмдермен депарафинациясы сонымен бірге белокты биомассасын алу үшін көмірсутектерді кең спектрде пайдаланатын микроорганизмдер штамын таңдау қажет. Бұл бағыттағы жұмыстар негізінен сәйкес қасиеті бар монодақылдарды сұрыптау жолымен жүреді. Кейбір зерттеулер бойынша көмірсутектерді қолдану спектрін кеңейту үшін ашытқы штамы бар аралас дақыл қолдануды ұсынады [20] .

1. 2 Мұнайды ыдыратушы штамдарды қолдану тиімділігі

Зерттеу үшін топырақты контейнерлерді қолданды. Тәжірибе барысында контейнерлердің әр вариантына (В-1, В-2) 2 %-ке дейін мұнай құяды. Содан кейін топырақтың В-1 вариантын мұнайды пайдаланушы ашытқының NF 5-1 штаммының 1 х 10 кл/см концентрациясына дейінгі суспензиямен толықтырды. Үшінші бақылаушы вариант (К) контейнеріне мұнайсыз топырақ пен биодеструктор салды. Барлық тәжірибе варианттары мен бақылаушыны бөлме температурасында және 50-60 % ылғалдылықта 25 күнге қалдырды, содан кейін осыларға қияр мен бұршақ тұқымын еккен. Тәжірибе 3 бөліммен жүргізілді және өніп шығуы үшін 2 ай көлемінде бақыланды [21] .

Құрамында мұнай араласқан топыраққа егілген тұқым өсімін алдын - ала Yarronia lipolytica NF 5-1 клетка штаммының суспензиясына қайта өңдегенде

(В-1) және бақылаушы тұқым вариантында (К) 98 және 100 % шамасында барлығы бірдей жоғары болды. Биодеструктор енгізілмеген құрамында мүнай бар топырақта өсімдік тұқымының өсімі 20 % шамасында болды, көптеген өсімнің жартысы 10-12 күннен кейін өліп қалған. Қалған өсімдіктер нашар болған. Олардың бойлары төмен, гүлдену стадиясы байқалмаған. В-1 вариантында бақылаушы өсімдіктен гүлдену стадиясы біртіндеп қалыптаса бастады. Тәжірибелік өсімдік Yarronia lipolytica NF 5-(В-1) клетка штамының суспензиясымен алдын - ала өңделген бақылау топырағындағы өсімнен артта қалды. Осының негізінде тиімді өңдеу жүргізілмеген топыраққа қарағанда анағұрлым өсімдік өсімі үшін тиімді деп айта аламыз [22] .

Зерттеулер барысында мұнайлы 8Е ортасында жақсы өсе алатын табиғи Сибири субстратынан 100-ден аса мезофильді және психротолерантты штамдар бөлініп алынды.

Оларға мұнай тотықтыру жағдайында іріктеу жүргізіп, 4-6 және 22-24 градус аралығында инкубациялады. Алынған штамдар - Yarronia , Artrobacter , Bacillus, Pseudomonas, Rhodococcus, Mycobacterium, Actinomyas, Nocardia және тағы басқа туыс өкілдеріне ұқсас мұнай деструкторлар болды. Штамдар әр түрлі жағдайда әр түрлі эффективтілікпен мұнайды пайдалану мүмкіндігін арттырды. Штам коллекциясының ерекше айтарлықтай жағдайы өсу қабілеттілігі мен мұнай өнімдерін төмен температутада ыдыратуы болып табылады. Осы штамдармен қатар әр түрлі мұнай кен орындарына NF5-1 ашытқы штаммын тексеріп көрді. Бұл штаммның анықталынып отырған мұнай үлгілерін түгел пайдаланғандығы және белсенді эмульгирлегендігі анықталынды [23] .

Microlog жүйесінің (“Biolog”, США) және ДНК секвенирлеу анализінің нәтижесінде NC B1 Вlast келісімінің көмегімен NF5-1 ашытқы штамы Yarronia lipolytica түрі екендігі анықталынды.

Зерттеу нәтижелері көрсеткендей Pseudomonas sp. KL-1 және Yarronia lipolytica NF5-1 мұнай ыдыратушы штамдарын бірге қолдану - жоғарғы биоэмульгирлеуші және мұнай тотықтырушы белсенділікке, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына тұрақтылық қасиетіне ие.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс