Қылмыскер тұлғасының негізгі типтерінің криминологиялық сипаттамасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ҚЫЛМЫСКЕР ТҰЛҒАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ...8
1.1. Қылмыскер және қылмыскер тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Қылмыскер тұлғасының қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері.13
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ЖАЗА ТҮРЛЕРІ МЕН ШЕКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.1. Кәмелетке толмағандардың психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалатын жаза түрлері ... ... ... ...20
2.2. Кәмелетке толмағандарды қылмыстыќ жауаптылыќтан және жазадан босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.4. Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ...32
3. ҚЫЛМЫСКЕР ТҰЛҒАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
3.1 Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез.құлық психологиясының ерекшелігін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3.2 Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмысқа баруының себептері және оған әсер ететін жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.3 Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің қалыптасуын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
1 ҚЫЛМЫСКЕР ТҰЛҒАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ...8
1.1. Қылмыскер және қылмыскер тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Қылмыскер тұлғасының қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері.13
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ЖАЗА ТҮРЛЕРІ МЕН ШЕКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.1. Кәмелетке толмағандардың психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалатын жаза түрлері ... ... ... ...20
2.2. Кәмелетке толмағандарды қылмыстыќ жауаптылыќтан және жазадан босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.4. Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ...32
3. ҚЫЛМЫСКЕР ТҰЛҒАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
3.1 Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез.құлық психологиясының ерекшелігін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3.2 Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмысқа баруының себептері және оған әсер ететін жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.3 Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің қалыптасуын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
Таќырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары қылмыскерлердің ішінде қылмыстың өсуі, оның ішінде ауыр ќылмыс жасаушылар санының өсіп отырғандыѓы белгілі. Бұл құбылыстар ќоғамдағы өмір жағдайы, жалпы түрде айқындап, жасөспірімді оќытуда, тәрбиелеуде, олардың арасында тәртіп бұзушылыќтың алдын алу, саќтандыру жұмыстарында өзіндік өзгешеліктер саны аймағына орай болатынын көрсетеді.
Қылмыскерлердің тұлғасы күрделі әрі ұзаққа созылатын құбылыстар оларды әлеуметтік бақылауға алуға қиындықтар мен олардың бойындағы кертартпалық, мойындамаушылық тіптен қылмыстық тәртіп бұзушылыққа осы ортада дағдылана алады. Конститутцияның 1 –бабында айтылғандай: “Қазаќстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын құрметтеп қорғайды”. Осы негізгі қағидаларды іске асыра бастау арқасында біз Біріккен Ұлттар Ұйымының толыќ мүшесі болып, басќа да ертеден белгілі өркениетті халыќтар қатарындаѓы терезесі тең ел есебінде танылдық.
Мемлекет тарихында әлі де болса, құқықтық мемлекет идеялары ұзақ уақыттар бойы бір-бірімен арпалыста өтуі әбден мүмкін.
Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс жүзінде толыќ та тиянақты орнату процесі оңайлыќќа түспей отыр.Осының салдарынан тек идеология саласында ғана емес, сонымен бірге ең маңызды экономика саласында да дағдарыс тудырды.[1].
Жалпы қылмыстылыќтың өсіп келе жатќаны жастарға аса ќауіпті әсерін тигізетіні ақиқат.Кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қылмыстылыќтың ең бір қауіпті де айқын ерекшілігі оны, ұйымдасқан немесе топтасқан жағдайларда жасалынуында. Тағы бір баса назар аударар жай – әсіресе соңғы кезеңде етек ала бастаѓан ересек қылмыскерлердің ыќпалымен қылмыс жасап жасалатын жасы кәмелетке толмағандар жиі кездеседі.
Қылмыстылықпен күресуде жасалған қылмысты заңға сәйкес дәрежелеу ғана емес, соған сәйкес қылмыскерге жазаны әділ түрде тағайындаудың маңызы зор. Өйткені ќылмыскер өз жазасының дұрыс тағайындалғанына көзі жетіп, соны тағайындаса, оны әділ деп тапса, жазаның ойдағыдай өтелуіне ғана емес, сонымен қатар қылмыскердің қайталап қылмыс жасаумауына үлкен әсер етеді.
Біздің қоғамымыздың соңғы кездерде кезіккен проблемаларының бірі адамдардың құқықтық санасы мен дәрежесінің төмендігі болып отыр.Құқық бұзушылықтың айтарлықтай жасарып келе жатқаны өкінішті – ақ.Бұның бәрі алаңдаушылық тудырмай қоймайды. Қоғамымызды қылмыс жайлап, мемлекетімізді құрдымға жетелемеймін десек, болашаќ жас ұрпаққа сапалы да саналы тәрбие беруде ұлттық дәстүрге баулу, олардың бойына ізгі сезімдер мен отанға деген сүйіспеншілік сияќты асыл қасиетттерді дарыту қажет.
Қылмыскерлердің тұлғасы күрделі әрі ұзаққа созылатын құбылыстар оларды әлеуметтік бақылауға алуға қиындықтар мен олардың бойындағы кертартпалық, мойындамаушылық тіптен қылмыстық тәртіп бұзушылыққа осы ортада дағдылана алады. Конститутцияның 1 –бабында айтылғандай: “Қазаќстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын құрметтеп қорғайды”. Осы негізгі қағидаларды іске асыра бастау арқасында біз Біріккен Ұлттар Ұйымының толыќ мүшесі болып, басќа да ертеден белгілі өркениетті халыќтар қатарындаѓы терезесі тең ел есебінде танылдық.
Мемлекет тарихында әлі де болса, құқықтық мемлекет идеялары ұзақ уақыттар бойы бір-бірімен арпалыста өтуі әбден мүмкін.
Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс жүзінде толыќ та тиянақты орнату процесі оңайлыќќа түспей отыр.Осының салдарынан тек идеология саласында ғана емес, сонымен бірге ең маңызды экономика саласында да дағдарыс тудырды.[1].
Жалпы қылмыстылыќтың өсіп келе жатќаны жастарға аса ќауіпті әсерін тигізетіні ақиқат.Кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қылмыстылыќтың ең бір қауіпті де айқын ерекшілігі оны, ұйымдасқан немесе топтасқан жағдайларда жасалынуында. Тағы бір баса назар аударар жай – әсіресе соңғы кезеңде етек ала бастаѓан ересек қылмыскерлердің ыќпалымен қылмыс жасап жасалатын жасы кәмелетке толмағандар жиі кездеседі.
Қылмыстылықпен күресуде жасалған қылмысты заңға сәйкес дәрежелеу ғана емес, соған сәйкес қылмыскерге жазаны әділ түрде тағайындаудың маңызы зор. Өйткені ќылмыскер өз жазасының дұрыс тағайындалғанына көзі жетіп, соны тағайындаса, оны әділ деп тапса, жазаның ойдағыдай өтелуіне ғана емес, сонымен қатар қылмыскердің қайталап қылмыс жасаумауына үлкен әсер етеді.
Біздің қоғамымыздың соңғы кездерде кезіккен проблемаларының бірі адамдардың құқықтық санасы мен дәрежесінің төмендігі болып отыр.Құқық бұзушылықтың айтарлықтай жасарып келе жатқаны өкінішті – ақ.Бұның бәрі алаңдаушылық тудырмай қоймайды. Қоғамымызды қылмыс жайлап, мемлекетімізді құрдымға жетелемеймін десек, болашаќ жас ұрпаққа сапалы да саналы тәрбие беруде ұлттық дәстүрге баулу, олардың бойына ізгі сезімдер мен отанға деген сүйіспеншілік сияќты асыл қасиетттерді дарыту қажет.
1.1991 жылдың 16 желтоқсанындағы «Қазақстан Республикасының мемлкеттік тәуелсіздігі туралы» заңы. Қазақстан Республикасының заңдар жинағы. Алматы, 1992.с 56.
2.Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасы Құқықтық
статистика және арнайы есеп Комитеті Архивінің материалдары. – Астана, 2012. – 15 б.
3. Каиржанов Е.И. Уголовное право РК Общая часть.-Алматы,1998, с.149.
4.Павлов И.П. Шығармашылық толық жинағы., 3 том 2 кітабы, 103б.
5.Ишанбай Қарақұлов. Қырық сұрақ. Алматы, 1983, 48б.
6. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. 1998, 380.
7. Н.Назарбаев Жалпыға бірдей құқықтық білім беру туралы. Құжат. 280 с.
8. Қ.Жарықбаев.Психология. Алматы, 1993, 250б.
9.Е.Алауханов, С.М.Рахметов. Жаза. Алматы, 1999, 120 б.
10.М.М.Бабаев Индивидуализация наказания несовершеннолетних. – М.,1968, - с.135.
11. Утанов М.А. Проблемы борьбы с хулиганством. – Алматы, 1998 с.271
12. Әл-Фараби.Философиялық трактаттар.Алматы, 1973, 153б.
13. Ж.Аймауытов.Психология Ќызылорда-Ташкент, 1926, 358 б.
14.Джекебаев У.С. , Рахимов Т.Г., Судакова Р.Н. Мотивация преступления и уголовная ответственность.Изд-во наука Каз.ССР.Алма-Ата, 1987, с 250.
15. Насиновская Е.Е. Методы изучения мотивации личности.Изд-во МГУ, 1988, с. 245.
16.Якобсон П.М. Психологические проблемы мотивации поведения человека. М. 245.
17.Асеев В.Г. Особенности строения человеческой мотивации. М.1970, с156.
18.Игошев К.Е. Типология личности преступника и мотивация преступного поведения. Горький, 1974 , с.560.
19.Филоновский И.Г. Мотивы и цели преступлений.Соц.зак. 1968 г. с.10.
20.Лукашева Е.А. Мотивы и поведение человека в правовой сфере. Советское
государство и право, 1972г. 8 с.24
21. Тузов А.П. Мотивация противоправного поведения несовершеннолетних.Киев, изд-во Виша школа, 1982, с. 564.
22. Қайыржанов Е.І. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындау ерекшелігі.Алматы. 154б.
23. Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права.М., 1907, с.252
24. Мамытов А.Советтік ќылмыстыќ право.Алматы, 1971, 380б.
25. Жунисов Б.Ж. Проблемы уголовно-исполнительной политики. Алматы,1995, с.9
26.Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан.Алматы.1999г. с 22.
27. Нарикбаев М.С. Уголовная ответственность несовершеннолетних. Журнал Правовая инициатива, 1998, 1 с.12
28.Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних.Алматы, 1980 , с.198
29.Петрунек В.П., Таран Л.Н. Возраст тревог.Москва.,Знание 1973, с.7
30.Бабаев М.М., Индивидуализация наказания несовершеннолетних. Москва., Юрид.лит.1968,с 215.
31.Чокморова А. Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную деятельность. Автореферат канд.дисс. Алматы, 1998, с.19
32.С.В.Полубинская. Цели уголовного наказания. Москсва, Наука. 1990, с.48
33.Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советском уголовном праве. Ярославль, 1977, с.180.
34.Пономарев Н.П. Способ совершения преступления как отягчающее обстоятельство.-Вестник МГУ, Право, 1969, 6, с.60
35.Малков В.П. Повторность преступлений.Понятие и уголовно-правовое значение. Казань.1970.с.151-152.
применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства РК. Астана, 1999, с.115.
37. ҚР Қылмыстық кодексі. Алматы. Юрист. 2012 ж.-152б.
38. Социология преступности. М., 1968 г. с 250.
39. Спиридонов. Л.И. Социология преступления. Москва. 1978 г. с 320.
40. Овчинников В.Д. Вопросы теории криминологии. Ленинград. 1982 г. с 385.
41. Вермеш. М. Основные проблемы криминологии. М., 1978 г. с 265.
42. Криминология. Под ред. А.А. Герцензона, И.И. Карпеца, В.Н. Кудрявцева. Москва. 1966 г. с 658.
43. Шнайдер. Г.И. Криминология. М., 1994 г. с 710.
44. Осипов. Г.В., Андреев Э.П. Методы измерения в социологии. М., 1977 г. с 430.
45. Блувштвейн Ю.Д. Добрынин. А.В. Основания криминологии. Опыт логико-философского исследования. Минск., 1990 г. с 430.
46. Косоплечев. Н.П. Методы криминологического исследования. М., 1983 г. с 548.
47. Сабитов. Р.А. Посткриминальное поведение. Томск. 1985 г. с 478.
48. Ратинов. А.Р., Ефремова Г.Х. Психологическая защита и самооправдание в генезисе преступного поведения. М, 1979 г. с 460.
49. Кудрявцев. В.Н. Причины правонарушений. М., 1976 г. с 540.
50. Криминология. Под ред. Н.Ф. Кузнецовой, Г.М. Миньковского.М., 1994 г. с 640.
51. Криминология. Под ред. В.Н. Кудрявцева, В.Е. Эминова. М., 1995 с 754.
55.Стручков Н.А. Преступность как социальное явление. Л. 1979 г. с 268.
56.Квашис В.Е. Преступная неосторожность. Социально-правовые т криминологические проблемы. – Владиво¬сток, 1987. с 345.
57.Криминальная мотивация. – М., 1986.с 435.
58Криминология: Учебник. Общая часть /Под ред. В.В Орехова. СПб., 1992.с 564.
59.Криминология: Учебник /Под ред. Н.Ф. Кузнецовой, Р.М. Миньковского. – М., 1998. с 650.
60.Криминология: Учебник /Под ред. В.Е. Эминова. – М., 1998. с 560.
61.Крылов А.А. Социально-криминологические проблемы нейтрализации криминальной экономики. – М., 1992. с 540.
62.Кудрявцев В.Н. 1) Право и поведение: норма и патология. – М., 1982; 2) Генезис преступления. Опыт криминоло¬гического моделирования. – М., 1998. С 350.
63.Кузнецова Н.Ф. Проблемы криминологической детерминации. – М., 1984.с 430.
64.Курс советской криминологии. Предмет. Методология. Преступность и ее причины. Преступник. – М., 1985. с 650.
65.Курс советской криминологии. Предупреждение преступности. – М., 1986. с 750.
66.Лазарев Ю.Ф.. Дюков В.В. Шляхтин В.П. Проституция: исторические, криминологические и правовые ас¬пекты. – Рига, 1989. с 430.
67.Лапаева В.В Конкретно-социологические исследования в праве. – М., 1987. С 246.
68.Лунеев В.В. Мотивация преступного поведения. – М., 1991.с 350.
Лунеев В.В. Преступность ХХ века. Мировые региональные и российские тенденции. М. «Норма, 1997 г. с 210.
69 Кудрявцев В.Н. Генезис преступления. Опыт криминологического моделирования. М., 1998 г.с 145.
70.Забрянский Г.И. Социология преступности несовершеннолетних, Минск, 1997 г. с 320.
71.Долгова А.И. Преступность и общество. М., 1992 г. с 356.
72.Лунеев В.В. Тенденции преступности: мировые, региональные, российские // Государство и право, 1993 г., № 4, с. 78-81.
73.Лунеев В.В. Контроль над преступностью: наде6жны ли показатели // Государство и право. 1995 г., № 7, с. 89-102
74.Дубинин Н.П., Карпец И.И., Кудрявцев В.Н. Генетика. Поведение. Ответственность. 2-е изд. М., 1989 г. с 245.
75.Лунеев В.В. Мотивация преступного поведения. М., 1991 г. с 210.
76.Антонян Ю.М. Преступность пожилых людей // Сов. государство и право, 1991 г., № 11, с. 67-73.
77.Рахимов Т.Г., Аубакиров Е.Х. Мотивация преступления и коррекция преступного поведения // Убеждение и принуждение в борьбе с преступностью. Алма-Ата, 1989 г., с 256..
78.Ткачев Н. Видео: эротика или порнография // Соц. Законность, 1991 г., № 6, с. 19.
79.Антонян Ю.М. Преступная жестокость. М., 1994 г. с 216.
80.Ходжамбердыев Ш. И др. Опасные преступники. Ашхабад, 1991 г.с 210.
81. Модель региональной программы борьбы с преступностью / Под ред. А.А. Алексеева. М., 1993 г. с 215.
82.Абдиров Н.М. Ранее выявление несовершеннолетних с антиобщественным поведением – основа эффективной профилактики правонарушений. Караганда, 1989 г. с 120.
83.Тирский В.В. и др. Предупреждение рецидива преступлений. Томск, 1990 г. с 214.
84.Мишин Г.К. Коррупция: понятие, сущность, меры ограничения. М., 1991 г. с 165.
85.Плешаков А.М. Уголовно-правовая борьба с экологическим преступлением. Учебное пособие. М., 1993 г. с 320.
86. Плешаков А.М. Экологические преступления: понятие и классификация. М., 1994 г. с 231.
87.. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. Проблемы эффективности. Алма-Ата, 1990 г.с 324.
88. Нуртаев Р.Т. О виктимологических аспектах неосторожной преступности // Современные проблемы уголовного права и криминологии. Владивосток, 1991 г., с. 140-143
89. Михайлов В.И. Противодействие легализации доходов от преступной деятельности: правовое регулирование, уголовная ответственность, оперативно-розыскные мероприятия и международное сотрудинчество. СПб.: Юридический центр Пресс, 2002г. с 356.
90.Иншаков С.М. Зарубежная криминология. М., Инфра. М. – «Нормаң, 1997 г. с 560.
91.И.И. Карпец. Преступность: иллюзии и реальность. М., 1992 г. с 210.
92.Сухарев А.Я., Алексеев А.И., Журавлев М.П. Основы государственной политики борьбы с преступностью в России. Теоретическая модель. М., 1997 г. с 125.
93.Насильственная преступность / Под ред. В.Н. Кудрявцева и А.В. Наумова, М., 1997 г. с 245.
94.Криминология: Учебник для юридических вузов / Под ред. В.Н. Кудрявцева, В.Е. Эминова, М., 1995 г. с 155.
95.Клочков В., Пристанская О. Что такое преступность? // Юридическая газета, 1995 г., № 24. С 56.
96.Клочков В., Пристанская О. Структура преступности // Юридическая газета, 1995 г. № 28. с 38.
97.Антонян Ю.М., Голубев В.П., Кудряков Ю.Н. Изнасилования: причины и предупреждение. М., 1990 г. с 245.
98.Антонян Ю.М., Еникеев М.И., Эминов В.Е. Психология преступника и расследование преступлений. М., 1996 г. с 213.
99.Бородин С.В. Борьба с преступностью: теоретическая модель комплексной программы. М., 1990 г. с 215.
100.Токарев А.Ф. Криминологическое прогнозирование и планирование предупреждения преступлений. М., 1990 г. с 234.
2.Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасы Құқықтық
статистика және арнайы есеп Комитеті Архивінің материалдары. – Астана, 2012. – 15 б.
3. Каиржанов Е.И. Уголовное право РК Общая часть.-Алматы,1998, с.149.
4.Павлов И.П. Шығармашылық толық жинағы., 3 том 2 кітабы, 103б.
5.Ишанбай Қарақұлов. Қырық сұрақ. Алматы, 1983, 48б.
6. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. 1998, 380.
7. Н.Назарбаев Жалпыға бірдей құқықтық білім беру туралы. Құжат. 280 с.
8. Қ.Жарықбаев.Психология. Алматы, 1993, 250б.
9.Е.Алауханов, С.М.Рахметов. Жаза. Алматы, 1999, 120 б.
10.М.М.Бабаев Индивидуализация наказания несовершеннолетних. – М.,1968, - с.135.
11. Утанов М.А. Проблемы борьбы с хулиганством. – Алматы, 1998 с.271
12. Әл-Фараби.Философиялық трактаттар.Алматы, 1973, 153б.
13. Ж.Аймауытов.Психология Ќызылорда-Ташкент, 1926, 358 б.
14.Джекебаев У.С. , Рахимов Т.Г., Судакова Р.Н. Мотивация преступления и уголовная ответственность.Изд-во наука Каз.ССР.Алма-Ата, 1987, с 250.
15. Насиновская Е.Е. Методы изучения мотивации личности.Изд-во МГУ, 1988, с. 245.
16.Якобсон П.М. Психологические проблемы мотивации поведения человека. М. 245.
17.Асеев В.Г. Особенности строения человеческой мотивации. М.1970, с156.
18.Игошев К.Е. Типология личности преступника и мотивация преступного поведения. Горький, 1974 , с.560.
19.Филоновский И.Г. Мотивы и цели преступлений.Соц.зак. 1968 г. с.10.
20.Лукашева Е.А. Мотивы и поведение человека в правовой сфере. Советское
государство и право, 1972г. 8 с.24
21. Тузов А.П. Мотивация противоправного поведения несовершеннолетних.Киев, изд-во Виша школа, 1982, с. 564.
22. Қайыржанов Е.І. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындау ерекшелігі.Алматы. 154б.
23. Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права.М., 1907, с.252
24. Мамытов А.Советтік ќылмыстыќ право.Алматы, 1971, 380б.
25. Жунисов Б.Ж. Проблемы уголовно-исполнительной политики. Алматы,1995, с.9
26.Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан.Алматы.1999г. с 22.
27. Нарикбаев М.С. Уголовная ответственность несовершеннолетних. Журнал Правовая инициатива, 1998, 1 с.12
28.Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних.Алматы, 1980 , с.198
29.Петрунек В.П., Таран Л.Н. Возраст тревог.Москва.,Знание 1973, с.7
30.Бабаев М.М., Индивидуализация наказания несовершеннолетних. Москва., Юрид.лит.1968,с 215.
31.Чокморова А. Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную деятельность. Автореферат канд.дисс. Алматы, 1998, с.19
32.С.В.Полубинская. Цели уголовного наказания. Москсва, Наука. 1990, с.48
33.Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советском уголовном праве. Ярославль, 1977, с.180.
34.Пономарев Н.П. Способ совершения преступления как отягчающее обстоятельство.-Вестник МГУ, Право, 1969, 6, с.60
35.Малков В.П. Повторность преступлений.Понятие и уголовно-правовое значение. Казань.1970.с.151-152.
применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства РК. Астана, 1999, с.115.
37. ҚР Қылмыстық кодексі. Алматы. Юрист. 2012 ж.-152б.
38. Социология преступности. М., 1968 г. с 250.
39. Спиридонов. Л.И. Социология преступления. Москва. 1978 г. с 320.
40. Овчинников В.Д. Вопросы теории криминологии. Ленинград. 1982 г. с 385.
41. Вермеш. М. Основные проблемы криминологии. М., 1978 г. с 265.
42. Криминология. Под ред. А.А. Герцензона, И.И. Карпеца, В.Н. Кудрявцева. Москва. 1966 г. с 658.
43. Шнайдер. Г.И. Криминология. М., 1994 г. с 710.
44. Осипов. Г.В., Андреев Э.П. Методы измерения в социологии. М., 1977 г. с 430.
45. Блувштвейн Ю.Д. Добрынин. А.В. Основания криминологии. Опыт логико-философского исследования. Минск., 1990 г. с 430.
46. Косоплечев. Н.П. Методы криминологического исследования. М., 1983 г. с 548.
47. Сабитов. Р.А. Посткриминальное поведение. Томск. 1985 г. с 478.
48. Ратинов. А.Р., Ефремова Г.Х. Психологическая защита и самооправдание в генезисе преступного поведения. М, 1979 г. с 460.
49. Кудрявцев. В.Н. Причины правонарушений. М., 1976 г. с 540.
50. Криминология. Под ред. Н.Ф. Кузнецовой, Г.М. Миньковского.М., 1994 г. с 640.
51. Криминология. Под ред. В.Н. Кудрявцева, В.Е. Эминова. М., 1995 с 754.
55.Стручков Н.А. Преступность как социальное явление. Л. 1979 г. с 268.
56.Квашис В.Е. Преступная неосторожность. Социально-правовые т криминологические проблемы. – Владиво¬сток, 1987. с 345.
57.Криминальная мотивация. – М., 1986.с 435.
58Криминология: Учебник. Общая часть /Под ред. В.В Орехова. СПб., 1992.с 564.
59.Криминология: Учебник /Под ред. Н.Ф. Кузнецовой, Р.М. Миньковского. – М., 1998. с 650.
60.Криминология: Учебник /Под ред. В.Е. Эминова. – М., 1998. с 560.
61.Крылов А.А. Социально-криминологические проблемы нейтрализации криминальной экономики. – М., 1992. с 540.
62.Кудрявцев В.Н. 1) Право и поведение: норма и патология. – М., 1982; 2) Генезис преступления. Опыт криминоло¬гического моделирования. – М., 1998. С 350.
63.Кузнецова Н.Ф. Проблемы криминологической детерминации. – М., 1984.с 430.
64.Курс советской криминологии. Предмет. Методология. Преступность и ее причины. Преступник. – М., 1985. с 650.
65.Курс советской криминологии. Предупреждение преступности. – М., 1986. с 750.
66.Лазарев Ю.Ф.. Дюков В.В. Шляхтин В.П. Проституция: исторические, криминологические и правовые ас¬пекты. – Рига, 1989. с 430.
67.Лапаева В.В Конкретно-социологические исследования в праве. – М., 1987. С 246.
68.Лунеев В.В. Мотивация преступного поведения. – М., 1991.с 350.
Лунеев В.В. Преступность ХХ века. Мировые региональные и российские тенденции. М. «Норма, 1997 г. с 210.
69 Кудрявцев В.Н. Генезис преступления. Опыт криминологического моделирования. М., 1998 г.с 145.
70.Забрянский Г.И. Социология преступности несовершеннолетних, Минск, 1997 г. с 320.
71.Долгова А.И. Преступность и общество. М., 1992 г. с 356.
72.Лунеев В.В. Тенденции преступности: мировые, региональные, российские // Государство и право, 1993 г., № 4, с. 78-81.
73.Лунеев В.В. Контроль над преступностью: наде6жны ли показатели // Государство и право. 1995 г., № 7, с. 89-102
74.Дубинин Н.П., Карпец И.И., Кудрявцев В.Н. Генетика. Поведение. Ответственность. 2-е изд. М., 1989 г. с 245.
75.Лунеев В.В. Мотивация преступного поведения. М., 1991 г. с 210.
76.Антонян Ю.М. Преступность пожилых людей // Сов. государство и право, 1991 г., № 11, с. 67-73.
77.Рахимов Т.Г., Аубакиров Е.Х. Мотивация преступления и коррекция преступного поведения // Убеждение и принуждение в борьбе с преступностью. Алма-Ата, 1989 г., с 256..
78.Ткачев Н. Видео: эротика или порнография // Соц. Законность, 1991 г., № 6, с. 19.
79.Антонян Ю.М. Преступная жестокость. М., 1994 г. с 216.
80.Ходжамбердыев Ш. И др. Опасные преступники. Ашхабад, 1991 г.с 210.
81. Модель региональной программы борьбы с преступностью / Под ред. А.А. Алексеева. М., 1993 г. с 215.
82.Абдиров Н.М. Ранее выявление несовершеннолетних с антиобщественным поведением – основа эффективной профилактики правонарушений. Караганда, 1989 г. с 120.
83.Тирский В.В. и др. Предупреждение рецидива преступлений. Томск, 1990 г. с 214.
84.Мишин Г.К. Коррупция: понятие, сущность, меры ограничения. М., 1991 г. с 165.
85.Плешаков А.М. Уголовно-правовая борьба с экологическим преступлением. Учебное пособие. М., 1993 г. с 320.
86. Плешаков А.М. Экологические преступления: понятие и классификация. М., 1994 г. с 231.
87.. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. Проблемы эффективности. Алма-Ата, 1990 г.с 324.
88. Нуртаев Р.Т. О виктимологических аспектах неосторожной преступности // Современные проблемы уголовного права и криминологии. Владивосток, 1991 г., с. 140-143
89. Михайлов В.И. Противодействие легализации доходов от преступной деятельности: правовое регулирование, уголовная ответственность, оперативно-розыскные мероприятия и международное сотрудинчество. СПб.: Юридический центр Пресс, 2002г. с 356.
90.Иншаков С.М. Зарубежная криминология. М., Инфра. М. – «Нормаң, 1997 г. с 560.
91.И.И. Карпец. Преступность: иллюзии и реальность. М., 1992 г. с 210.
92.Сухарев А.Я., Алексеев А.И., Журавлев М.П. Основы государственной политики борьбы с преступностью в России. Теоретическая модель. М., 1997 г. с 125.
93.Насильственная преступность / Под ред. В.Н. Кудрявцева и А.В. Наумова, М., 1997 г. с 245.
94.Криминология: Учебник для юридических вузов / Под ред. В.Н. Кудрявцева, В.Е. Эминова, М., 1995 г. с 155.
95.Клочков В., Пристанская О. Что такое преступность? // Юридическая газета, 1995 г., № 24. С 56.
96.Клочков В., Пристанская О. Структура преступности // Юридическая газета, 1995 г. № 28. с 38.
97.Антонян Ю.М., Голубев В.П., Кудряков Ю.Н. Изнасилования: причины и предупреждение. М., 1990 г. с 245.
98.Антонян Ю.М., Еникеев М.И., Эминов В.Е. Психология преступника и расследование преступлений. М., 1996 г. с 213.
99.Бородин С.В. Борьба с преступностью: теоретическая модель комплексной программы. М., 1990 г. с 215.
100.Токарев А.Ф. Криминологическое прогнозирование и планирование предупреждения преступлений. М., 1990 г. с 234.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 104 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 104 бет
Таңдаулыға:
Қосымбетов Қайрат. АГТУ 2 курс магистранты. Қылмыскер тұлғасының негізгі
типтерінің криминологиялық сипаттамасы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ҚЫЛМЫСКЕР ТҰЛҒАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ...8
1.1. Қылмыскер және қылмыскер
тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Қылмыскер тұлғасының қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері.13
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ЖАЗА ТҮРЛЕРІ МЕН
ШЕКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..20
2.1. Кәмелетке толмағандардың психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне
байланысты оларға тағайындалатын жаза түрлері ... ... ... ...20
2.2. Кәмелетке толмағандарды қылмыстыќ жауаптылыќтан және жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ..25
2.4. Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... .32
3. ҚЫЛМЫСКЕР ТҰЛҒАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... 37
3.1 Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясының ерекшелігін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3.2 Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмысқа баруының себептері және оған
әсер ететін
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .47
3.3 Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің қалыптасуын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .88
КІРІСПЕ
Таќырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары қылмыскерлердің ішінде
қылмыстың өсуі, оның ішінде ауыр ќылмыс жасаушылар санының өсіп отырғандыѓы
белгілі. Бұл құбылыстар ќоғамдағы өмір жағдайы, жалпы түрде айқындап,
жасөспірімді оќытуда, тәрбиелеуде, олардың арасында тәртіп бұзушылыќтың
алдын алу, саќтандыру жұмыстарында өзіндік өзгешеліктер саны аймағына орай
болатынын көрсетеді.
Қылмыскерлердің тұлғасы күрделі әрі ұзаққа созылатын құбылыстар
оларды әлеуметтік бақылауға алуға қиындықтар мен олардың бойындағы
кертартпалық, мойындамаушылық тіптен қылмыстық тәртіп бұзушылыққа осы
ортада дағдылана алады. Конститутцияның 1 –бабында айтылғандай: “Қазаќстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтарын құрметтеп қорғайды”. Осы негізгі қағидаларды
іске асыра бастау арқасында біз Біріккен Ұлттар Ұйымының толыќ мүшесі
болып, басќа да ертеден белгілі өркениетті халыќтар қатарындаѓы терезесі
тең ел есебінде танылдық.
Мемлекет тарихында әлі де болса, құқықтық мемлекет идеялары ұзақ
уақыттар бойы бір-бірімен арпалыста өтуі әбден мүмкін.
Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс жүзінде толыќ та тиянақты
орнату процесі оңайлыќќа түспей отыр.Осының салдарынан тек идеология
саласында ғана емес, сонымен бірге ең маңызды экономика саласында да
дағдарыс тудырды.[1].
Жалпы қылмыстылыќтың өсіп келе жатќаны жастарға аса ќауіпті әсерін
тигізетіні ақиқат.Кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қылмыстылыќтың ең
бір қауіпті де айқын ерекшілігі оны, ұйымдасқан немесе топтасқан
жағдайларда жасалынуында. Тағы бір баса назар аударар жай – әсіресе соңғы
кезеңде етек ала бастаѓан ересек қылмыскерлердің ыќпалымен қылмыс жасап
жасалатын жасы кәмелетке толмағандар жиі кездеседі.
Қылмыстылықпен күресуде жасалған қылмысты заңға сәйкес дәрежелеу ғана
емес, соған сәйкес қылмыскерге жазаны әділ түрде тағайындаудың маңызы зор.
Өйткені ќылмыскер өз жазасының дұрыс тағайындалғанына көзі жетіп, соны
тағайындаса, оны әділ деп тапса, жазаның ойдағыдай өтелуіне ғана емес,
сонымен қатар қылмыскердің қайталап қылмыс жасаумауына үлкен әсер етеді.
Біздің қоғамымыздың соңғы кездерде кезіккен проблемаларының бірі
адамдардың құқықтық санасы мен дәрежесінің төмендігі болып отыр.Құқық
бұзушылықтың айтарлықтай жасарып келе жатқаны өкінішті – ақ.Бұның бәрі
алаңдаушылық тудырмай қоймайды. Қоғамымызды қылмыс жайлап, мемлекетімізді
құрдымға жетелемеймін десек, болашаќ жас ұрпаққа сапалы да саналы тәрбие
беруде ұлттық дәстүрге баулу, олардың бойына ізгі сезімдер мен отанға деген
сүйіспеншілік сияќты асыл қасиетттерді дарыту қажет.
Мемлекет ұл-қыздарына ќол ұшын бүгін берсе, ертең олар оны ұмытпай,
болашақта мемлекеттің көркеюіне үлес ќосуға тырысары сөзсіз.
Кез келген адам өз бетінше әрекет етуге, өзін -өзі реттеуге,
тәрбиелеуге қабілетті, өзін-өзі ұйымдастырушы жүйе ретінде таныла отырып,
тәрбиелеудің тек объектісі ғана емес, сонымен бірге субъектісі болып
танылады. Бұл тұрғыда қылмыспен күресу үшін, ең алдымен отбасы, оќу
орындары, еңбек ұжымы жасөспірімдердің уақытты тиімді пайдалануына
баќылауды барынша күшейту керек. Сол сияқты жасөспірімдер жөніндегі
инспекцияның қызметін жандандырып, олардың штатын ұлғайтып, арнаулы
тәрбиелік функцияларды іске асыруына жағдай туғызу керек.Клубтарда спорт,
демалыс оќу орындарында, лагерьлерде жасөспірімдерді адамгершілікке
тәрбиелейтін әрекеттерді нығайту ќажет. Жасөспірімдер арасындағы құқықтық
білім беру, құқықтық тәрбиені күшейту қажет, Жас қылмыс жасаушылар заң
негіздерін оќып-үйрену, ќандай іс-әрекеттердің құқық бұзушылыққа жататынын
жете түсіну керек. Ол үшін құқықтық білім беруді, құқықтық тәрбиені
бастауыш мектептен бастап оқу пәні ретінде енгізу орынды болар еді.
Бақылаусыз қалған, жетім ќалған жасөспірімдерді қылмысқа ұрындырмау үшін
оларға арналған арнайы мектеп, интернат, тәрбие мекемелерін өркениетті
елдердегідей қайта құру қажет.
Жастарды қылмысқа тартатын, итермелейтін ересектердің іс-әрекеті үшін
қылмыстық жауаптылықты күшейту қажет. Оќу-тәрбие мекемелерінің бұл істегі
жауапкершілігі мен міндетін өмір талабына сай қайта қарап, оларға ерекше
мән беру керек.Тәуелсіз еліміз іргесінің берік болуы – білімді мамандардың
ғана емес, алдымен отаншыл, ұлтжанды, рухани дүниесі кемел азаматтардың
қолында. Осы тұрғыда ұлы ұстаз Әл-Фараби: “Адамѓа ең бірінші білім емес,
тәрбие керек.Тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы” – деген болатын.
Ел боламыз десек, осыны естен шығармауымыз керек.
Мемлекетіміздің алға қарай қарышты қадам басуын қамтамасыз ету үшін
Елбасының “Қазақстан-2030” Стратегиясын белгілегені баршаға аян. Бұл
стратегияда көрсетілген мақсаттарға қол жеткізу мәселесі жас ұрпаќтың
еіншісіне жүктеліп отыр. Демек, жастар мен жасөспірімдердің міндеті
мемлекетті дамытып, гүлдендіру, ел мәртебесін арттыру және тәуелсіз Қазақ
елінің қауіпсіздігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Сондыќтан да мемлекеттің ерекше қамқорлық көрсету объектісі – жас
жеткіншектер болып табылады.Ал олар өмір сүріп отырған ортаны жақсартып,
жастарды, маскүнемдік, нашақорлыќ, жезөкшелік сияқты теріс құбылыстарға бой
алдырмауы үшін жан-жақты тәрбие жұмысын үздіксіз жұргізіп отыру ќажет.
Десек те, жастар мен жасөспірімдердің өнегелік, құқықтық және дене
тәрбиесіне жеткілікті деңгейде көңіл бөлінбей отыр. Бұған дәлел – жастар
мен жасөспірімдер арасында қылмыс сияқты кері құбылыстың етек алуы.
Жасы кәмелетке толмағандардың қылмысына жасы 14-пен 18-дің арасындағы
адамдардың жасаған ќоғамға қауіпті іс-әрекеттері жатады. Жасөспірімдер
қылмысы жылдан-жылға өсе түсуде. Еліміз бойынша орта есеппен әрбір он
екінші ќылмысты жасөспірімдер жасайды, оның ішінде 14-15 жастағы жастардың
қылмыстық көрсеткіші 16-17 жастағы жасөспірімдердің іс-әрекетіне қарағанда
едәуір белсенділікті байқатады.
Зерттеудің нысаны. Зерттеу нысаны – қылмыскер тұлғасының негізгі
типтері, соның ішінде кәмелетке толмағандардың тұлғасын реттейтін аясындағы
қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеу пәнін – қылмыскер тұлғасын анықтауға байланысты әр түрлі
теориялық көзқарастар және сот – тергеу тәжірибесінің қылмыстық істері
құрайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты болып
қылмыскер тұлғасының типтерін зерделеуге байланысты теориялық және
қолданбалы мәселелерін кешенді зерттеу негізінде қарастырылып жатқан
саладағы заң нормаларын тиімді қолдануды жетілдіруге ұсыныстар енгізу.
Аталған мақсатқа жетуде мына міндеттерді шешу қажет:
1.Қылмыскердің тұлғасының типтерін ғылыми көзқарас тұрғысынан зерделеу
және анықтау.
2.Қылмыскердің тұлғасын өзара ажыратуда ұқсастығын және айырмашылығын
анықтауға байланысты даулы түйіндерді шешу жолдарын анықтау.
3. Қылмыскердің тұлғасын сараптауға байланысты криминолгиялық және
психологиялық тұрғыда ұсыныстарды қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Зерттеу жұмысында қылмыскер тұлғасының негізгі типтері ғылыми көзқарас
тұрғысынан зерттелініп кеткен және анықталған.
Қылмыскер тұлғасын ажыратуда туындайтын даулы мәселелердің шешімін
табудың жолдары қарастырылған. Криминологиялық тұрғыдан қылымскердің
типтерін топтастыру ұсынылған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қылмыскердің тұлғасын саралау барысында тәжірибеде туындайтын
мәселелерді ғылыми тұрғыдан шешу үшін криминология ғылымында анықтайтын
жайлардың бар екендігін айта кету қажет.
2. Алдын алу шараларының жалпы нәтижесі ретінде қылмыскердің жасаған
қылмыстылығынан сақтандырудың жолдары жүргізілуі тиіс.
Зерттеудің әдістемелік негізі болып қылмыскердің тұлғасын топтастыруға
байланысты мәселелерді қарастыратын танымдылықтың ғылыми-диалектикалық
әдісі құрады.
Магистерлік диссертацияда арнайы ғылыми әдістер, соның ішінде жалпы
жүйелік-құрылымдық, тарихи-құқықтық, әлеуметтік-психологиялық, салыстырмалы-
құқықтық әдістер қолданылды.
Диссертациялық зерттеудің (эмпирикалық) деректік негіздері.
Диссертацияның деректік негізі Қазақстан Республикасының әртүрлі
деңгейіндегі соттарының 2007-2011 жылдары аралығында жасалған жалпы
қылмыстылықтың сандық көрсеткіштерін қамтыды. Атап айтқанда, 2007 ж. –
133151, 2008 ж. – 118485, 2009 ж. – 105600, 2010 ж. – 120145, 2011 ж. –
145001 [2]. Сонымен қатар, Астана, Шымкент, Тараз, Алматы қалалары,
Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстарындағы соңғы 4 жылда қаралған 50-
ден астам қылмыстық істердің материалдары Қазақстан Республикасы Бас
Прокуратурасы құқықтық статистика және арнайы есебінің статистикалық
мәліметтері арқылы зерттелді.
Диссертацияның ғылыми-теориялық маңызы. Зерттеу қорытындысы жалпы
криминология, оның ішінде қылмыскердің тұлғасын топтастырудағы ғылыми
көзқарастарды жаңаша түсіндіреді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы зерттеудің нәтижелері қылмыскер
тұлғасының негізігі типтерін криминологиялық сипатталуымен әспеттеледі.
Еңбек қорытындысының тәжірибелік мәні ретінде: 1) құқық қолдану және құқық
қорғау органдарының қылмысқа қарсы күрес жүргізуді қолдану тәжірибесінде;
2) соттардың жазаны әділетті тағайындау барысындағы жұмысының тиімділігін
арттыруда; 3) қылмыстық құқық, қылмыстық атқару құқығы, криминология
пәндерінің оқу үдерісінде; 4) әдістемелік құралдарды дайындау, дипломдық
жұмыс және басқа ғылыми жазба жұмыстарын жазу кезінде қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Зерттеудің басты ғылыми нәтижелері
Алматы Гуманитарлы-техникалық университеті құқықтық пәндер кафедрасының
мәжілісінде талқыланған.
Жұмыстың ќұрылымы мен көлемі.
Жұмыс құрылымы негізгі мақсатқа сай келеді, және кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған арнайы материалдар мен нормативтік
актілер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу таќырыбының өзектілігі, тиісті мәселенің бүгінгі
таңдағы зерттелу деңгейі, жұмыстың, міндеті мен мақсаттары, зерттеудің
ғылыми жаңалығы және қорғауға шығарылатын ұсыныстары мен қорытындылары
көрсетілген.
1. ҚЫЛМЫСКЕР ТҰЛҒАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1.Қылмыскер және қылмыскердің тұлғасы.
Бірде бір криминолог, қандай мектептен өтпесін, қылмыс жасаған тұлғамен
байланысты проблемаларды айналып өте алмайды. Адам ұғымында, оның
әлеуметтік және биологиялық мәні тығыз ажырамас бірлікте қарастырылады.
Қылмыскер тұлғасы өзіне тән ғана ерекшеліктері бар. Қылмыскер ұғымын
пайдаланғанда біз адамның бойында қандай да бір ерекше криминалдық
сипаттамалардың бар екендігін емес, оның қылмыс жасағандық фактісін
ескереміз. Қылмыстылықтың әлеуметтік детерминациясының үш қатар тетігі бар:
біріншіден жеке басты белгілі бір әлеуметтік қалыптастыру жолымен,
екіншіден оған құқыққа қарсы не қарама қайшы сипаттағы міндететулер беру
арқылы, үшіншіден жеке басты іс-қимылдың қылмыстық вариантын таңдауға
мәжбүрлейтін және оны жеңілдететін ситуацияда қалдыру арқылы. Қандай болса
да сол қалпында адам қылмыс жасайды. Адамның биологиялық та, әлеуметтік те
ерекшеліктері сөзсіз қылмыстылық детерминациясына қатысады. Сондықтан да
қылмыстық сот ісін жүргізгенде сот психологиялық, сот медициналық, сот
психиатриялық және өзге де сараптамалар жүргізіледі. Қылмыстылық және оның
детерминациясын зерделегенде пәнаралық және кешенді зерттеулерді жүзеге
асырады
Криминологиялық зерделеудің объектілері мыналар: 1) қылмыс жасаушы
жекелеген адамдар (мысалы, оларды монографиялық зерттегенде), 2)
қылмыскерлердің әр түрлі контингенттері: кәмелетке толмағандар,
рецидивистер, т.б. 3) қылмыскерлердің әр түрлі криминологиялық типтері.
Қылмыскерлерді топтастыру деп белгілі бір топтарға белгілі бір
статистикалық жиынтықтар бойынша бөлу арқылы топтастыруды түсінеміз.
Осындай топтастырудың негізінде, қылмыскердің контингенті емес, оның
сипаттамасы қарастырылады. Неғұрлым кең тараған топтастыру ретінде біз
мыналарды негізге аламыз:
а) Демографиялық сипаттары жынысы және жасы. Қылмыстық статистикада
кәмелетке толмағандар (он төрт және он бес жас және он алты мен он жеті жас
деп бөлінеді). Жас жігіттер (он тоғыз және жиырма төрт жас); Ересек жастағы
тұлғалар (отыз және одан жоғары).
б) бірқатар әлеуметтік-экономикалық критерилер: білімі, айналысатын
жұмысы, тұрақты тұрғылықты орнының болуы және айналысатын қызметінің болуы.
(еш жерде тұрмайтындар және жұмыс істемейтіндер).
в) азаматтар (ҚР азаматы, шет ел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар).
г) қылмыс жасау кезіндегі тұлғаның жағдайы ескеріледі, біріншіден
ішімдікке салыну, есірткі тұтыну жағдайы ескеріледі.
д) қылмыстық мінез-құлықтың сипаты: қасақаналық немесе абайсыздық;
зорлық, мүліктік (пайдакүнемдік) және т.б. Алғашқы немесе қайталамалы болып
бөлінеді.
Бақылау тобы әдісін қолдану және қылмыскерлер сипаттамасының онымен
бірдей жағдайда өмір сүріп, әрекет етуші нақты адамдардан айырмашылығын
анықтау үшін, қылмыскерлермен қатар, қылмыс жасамайтын адамдар да
зерделенеді.
Психологиялық белгілерді айқындау маман-психологтардың мәндеті,
олардан арнайы білім талап етіледі, ал психофизиологиялық белгілерді
медиктер мен биологтар да анықтайды. Қылмысқа жақын себептік себептік
тізбектер мен кешендерді талдағанда социологиялық, әлеуметтік психологиялық
және этико-құқықтық зерттеулермен шектелуге болады.
Қылмыскерлердің жеке басын криминологтар екі аспектіде бір уақытта
зерделейді: бір жағынан әлеуметтік байланыстар мен әсерлердің объектісі
ретінде, екінші жағынан мақсатты бағыты бар, өзгертететін белсенді әрекетке
қабілетті субъект ретінде. Мынадай жеке бастық сипаттамалар криминологиялық
зерделеу заттары болып табылады: 1) объективтік немесе әлеуметтік
позициялар мен рөлдер жеке бастың әрекеті; 2) субъективтік : мұқтаждық-
сылтаулық өріс; сананың құндылық-нормативтік сипаттамасы.
Криминологиялық зерттеулер әлеуметтік позициялар мен жеке бастың
рөлдерінің ерекшеліктерін, оның әлеуметтік-рөлдік аясын бекітеді.
Криминологяида рөлдің нормативтік ұғымына сүйенген жөн. Әлеуметтік позиция
дегеніміз әлеуметтік жүйедегі өзінше бөлек қатынастар түйіні.Адам бір
уақытта бірнеше әлеуметтік позиция ұстанады. Әрбір әлеуметтік ұстанымға
субъектілердің үш тобы жарыса жасаған рөлдер сценарий сәйкес келеді: 1)
мемлекет жасаған және ресми міндеттеулер (заңдар, заңға тәуелді актілер)
жүйесінде көрініс тапқан; 2) қоғам жасаған және көпшілік қабылдаған және
қоғамдық пікір қолдаған іс-қимыл нормалары: моральдық, эстетикалық, діни
және басқа нормалар нысанында; 3) бейресми құрылымдар (отбасы, бірге
демалатын топтар, әріптестер тобы) жасаған және тосылатын іс-қимылдың
жазылмаған ережесі, оның әлеуметтік нысанында.
Субъектілердің соңғы тобында өз іс-қимыл нормаларымен және әлеуметтік
тосу нысанымен қылмыстық құрамдар да кіреді. Криминолог мыналаларды ажырата
білуі тиіс: 1) осы ұстанымға сәйкес келетін нормативтік міндеттеулердің
жиынтығы ретіндегі рөлді; 2) адамның өзінен не талап ететіндігін түсінуі
ретіндегі рөлді және нені орындағысы келетіндігін;
3) орын мен уақыттың нақты жағдайларында рөлдің іс-жүзінде орындалуын.
Соңғы жағдайда ол әлеуметтік жағдайларға, сондай ақ жеке бастың қалыптасып
қойған сипаттамаларына байланысты.
Балалар мен жеткіншектердің мінез-құлқындағы ауытқушылық
көріністері олардың адамгершілік және әлеуметтік дамуы жағынан дара
ерекшеліктер мен тұлғалық көріністеріне, нақты жағдаяттар мен өмір
жағдайларына және іс-әрекеттеріне қарай әртүрлі болуы мүмкін.[3, 35б].
Мінез-құлықтық реакция бір рет немесе жүйелі түрде әсер ететін
өмірдің жағымсыз жағдайларымен және шарттарымен негізделеді. Соңғы
жағдайда нақ осы немесе басқа ахуалға алып келетін мінез-құлықтағы
өзгерістер біртіндеп тойтарыс беруді, қарсы шығуды, кетіп ұялуды,
агрессияны келтіре аламыз. Бұл реакциялардың көрінуі нысандары өте
көп болуы мүмкін. Олар әрдайым жойылуымен қоса бұл да жоғалады. Бірақ,
ондай жағдайлар жиі қайталанып, бірінің үстіне бірі қатпарлана берсе,
онда реакциялар беки түседі және басқа типтегі мінез-құлықтың дамуына
алып келетін тұрақты психологиялық кешендер туындайды. .[4, 35б].
Жасөспірімдердің мінезіндегі ауытқушылықтың себептері мен
факторларына тоқталып өтсек:
- дұрыс тәрбиеленбегендерінің себебінен қажетті білімдердің,
біліктердің, дағдылардың жоқтығы, мінез-құлқындағы жағымсыз
топтардың қалыптасқандығынан баланың, жеткіншектің өзін
дұрыс ұстамайтындығынан туындайтын әлеуметтік-педагогикалық
олқылықтар;
- жайсыз отбасылық өзара қарым-қатынастар, жағымсыз
психологиялық ахуал, оқудағы жүйелі сәтсіздіктер, сынып
ұжымдарындағы құрбылармен өзара қарым-қатынастың
орындамағандығы, ата-аналарының, мұғалімдердің сыныптас
жолдастарының дұрыс емес (әділетсіз, дөрекі, қатал)
қатынастарынан туындайтын терең психологиялық жайсыздықтар;
- психикалық және физикалық денсаулығы мен дамуы жағдайындағы
ауытқушылықтар, жас ерекшелік дағдарыстарындағы, мінез
акцентуациясы және басқа да физиологиялық, психоневрологиялық
ерекшеліктер себептері;
- ішкі және сыртқы белсенділігінің саналы көріністеріне, өзін-
өзі көрсетуіне жағдай жасалмағандығынан, іс-әрекеттердің
пайдалы түрлерімен айналыспайтығынан, жағымды және маңызды
әлеуметтік, сондай-ақ, жеке өмірлік мақсаттары мен
жоспарларының болмауы;
- қараусыз қалумен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен және
осының негізінде дамитын әлеуметтік-психологиялық
дезадаптациямен, әлеуметтік және жеке құндылықтарының
жағымсыз түрде ауысуы және жағымсыз жайттар. .[5, 15б].
Жасөспірімдер мен балаларға қоршаған адамдардың немқұрайдылығы
зейін қоймауы негізінде дамитын әлеуметтік-педгогикалық бақылаусыздық
бұл тізбектегі ерекше рөл мен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық,
қараусыз қалғандық, қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері,
жасөспірімдердің пікірінің, тағыдырының қызығуы мен икемділіктерінің өз
бетінше ұйымға, кооперацияға, өзін-өзі ұйымдастыруға ұмтылуына алып
келеді. .[6, 28б].
Қазіргі кездегі жасөспірімдердің жүрген ортасы қолайлы емес.
Өйткені, бала ауытқушылық мінез-құлықтың әр түрлі нысандарын мектепке
бара жатқанда да, аула мен қоғамдық орындарында да, тіпті үйде де
көреді. Дәстүрлі ұлттық құндылықтар нормасының босауы, ата-ананың,
әсіресе, отбасындағы әке беделінің төмендігі, мінез-құлықтың тұрақты
үлгілері мен моралдық шекаралардың жоқтығы, әлеуметтік бақылаудың
босаңсуы жасөспірімдер ортасындағы ауытқушы және өзін-өзі жоюға мінез-
құлықтың өсуіне ықпал етеді. .[7, 40б].
Балалалар мен жасөспірімдердің дамуы мен мінез-құлқына кері әсер
ететін сыртқы факторларға мыналарды жатқызуға болады:
Қоғамдағы өтіп жатқан үрдістер:
- қоғамдық құндылықтар иреархиясын өзгертуге бағытталған айқын жағымды
мемлекеттік идеологияның жоқтығы;
- заңдардың және құқық қорғаушы орындардың жетілмегендігі,
қылмыстардың жазаланбауы;
- жұмыссыздық (нақты және жасырын);
- экономикалық тұрмысы төмен балалы отбасыларға әлеуметтік
кепілдіктермен және мемлекеттік қолдаудың жоқтығы;
- өскелең ұпақтың әлеуметтенуінің дәстүрлі институттарының
күйреуі мен дағдарысқа ұшырауы;
- бұқаралық ақпарат құралдары арқылы зорлық-зомбылық және
қатігездікті насихаттау;
- балалардың денелік және психикалық денсаулығының бұзылуын дер
кезінде ауытқудың, соған сәйкес көмек көрсетудің және
квалификациялық диспансеризациясының болмауы
- темекіге, ішімдікке, нашақорлық заттарға жолдың ашықтығы.
Отбасының жағдайы және оның ахуалы:
- толық емес отбасы; отбасының материалық жағдайы;
- ата-аналардың төмен әлеуметтік-мәдени деңгейі;
- отбасындағы тәрбие стилі (балаға бірыңғай талаптардың
қойылмауы, ата-аналардың қатігездігі, олардың жазасыздығы және
баланың құқықсыздығы);
- ата-аналардың ішімдікті, нашқорлық заттарды теріс пайдалануы;
- ата-аналардың балалардың психоактивті заттарды қолдануына жол
беруі.
Мектепішілік өмірдің жеткілксіз ұйымдастырылуы:
- оқу және тәрбие үрдісін басқаруды ұйымдастырудың толық
жетілмегендігі; мектептің материалдық қамтамасыз етілуінің
нашарлығы; қоғам арқылы балаларымен айналыспайтын ата-аналарға
ықпал ететін тетіктердің және меткептің оқушылар отбасыларымен
жүйелі байланысының жоқтығы; пәндік мұғалімдердің
жетіспеушілігі; сабақтардың жиі болмай қалуы; сабақтан тыс
жұмыстардың қанағаттандырғысыз ұйымдастырлуы; мектепте балалар
ұйымдарының болмауы;
- мұғалімдердің бала және жас ерекшелік психологиясын
білмейтіндігінен көрінетін кәсіптік деңгейінің төмендігі; оқушы-
мұғалім жүйесіндегі өзара қарым-қатынастарының автолитарлық
немесе бетімен кетушілік деңгейінде болуы;
- жетілмеген жаңа оқу бағдарламасын енгізу, құндылықтар
бағдарламаларының өзгеруі және соның негізінде нені және қалай
оқыту? мәселесінің туындауы;
- мектепке келген оқушылардың дамуының және оқу түрткілерінің
төмендігі. .[8, 15б].
Жасөспірімдердің түрлі себептермен мектепке бармай қалуы да
туындайды.
Баланың мектепке бармай қалуының айтарлықтай жиілеп кетуі оны
психиатрға қаратуға себеп болады. Кездейсоқ себептерден кездесіп қала
беретін төтенше жағадайлар мүлде әр түрлі көріністе болып келуі мүмкін:
ата-анасының шешімімен кішкентай інісін немесе қарындасын қарап отыруға
баланың үйде қалдырылуы, немесе баланың өз бетімен лағып кетуге
бейімділігі, немесе мектпеке барудан қасақана бас тартуы сиықты келтірілген
сылтаулардың барлығы оның эмоциональды бұзылуына байланысты
болатындықтан, мектепке бармай қалуына осы кінәраты себеп болуы мүмкін.
.[9, 25б].Мектепке барудан бас тартуы – оның сабаққа қатысқысы
келмегендігінен, өз кезегінде әр түрлі механизмдердің ықпалы себеп болуы
да мүмкін. Бұл жағдайлардың бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар екенін
көрейік. .[10, 45б]. Схематикалық процедураның талдауы.Егеменді де
өркениетті елдіњ бүгіні мен ертеңін өрге бастырар жас жеткіншектер екені
белгілі. Болашаќтың тізгінін ұстайтын олардың алдағы атќаратын іс-
әрекеттерінің түп-тамыры бүгінгі күнмен тығыз байланысты.
Қылмыстық Кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке
дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген.
Мемлекеттің әділеттік және ізгілік принциптерін басшылыққа ала
отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық
жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа алуының көрінісі
болып табылады. .[11, 55б].Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке
толмағандарға ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың
психологиясын ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше
жағдайларын белгілеу қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір
оңтайлы жолы болып табылады. Қылмыс жасаған адамның жеке басының
ерекшелігін анықтау қылмысты тергеу барысында кінәлінің жауаптылық
дәрежесін белгілеу үшін өте қажет.Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға
қылмыстық заң жаза болып табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын кеңінен қолдануды белгілеген. .[12, 76 б].
Қылмыстық кодекстің 78-бабының 1-бөлігіне сәйкес Кәмелетке
толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он
сегізге толмаған адамдар танылады. Яғни, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын
ең төменгі жас 14-ке толу.
Егер кәмелетке толмаған адам Қылмыстық Кодексте көзделген жасқа
толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы
жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты
жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің әрекетсіздігінің іс жүзіндегі сипаты
мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола
алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті емес 15-бап, 3-бөлігі.
Егер кәмелетке толмаған адамның 14,16 жас есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасының бұзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды,
бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай
ретінде ескереді және ол Қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз болады ҚК-тің 17-бабы, 1,2-
бөліктері..
Қылмыс жасаған кезде 18-ге толған адам кәмелетке толмаған деген атаққа
ие бола алмайды. Бірақ та Қылмыстық кодекстің 87-бабының талабына сәйкес он
сегіз бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға жасаған
әрекетінің сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше жағдайларда
оларға кәмелетке толмағандарға арналған арнайы тәрбие немесе емдеу,
тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің ережелерін
қолдана алады. Мұндай ретте қоғамға қауіпті істелген іс-әрекеттің мәні 18
бен 20 жас аралығындағы адамның жас мөлшеріне байланысты және психикалық
жете дамымауынан болуы қажет.[13, 67б].
1.2.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері.
Біздің қоғамымызда жастардың адамгершілік келбетіне қоятын талаптардың
өсуіне байланысты оларды жақсылыққа тәрбиелеу мәселесіне баса назар
аударылуы шарт. Жасыратыны жоқ, ұзақ жылдар бойы бізде жастарымызды
отаншылдық, заңдарды құрметтеу, қоғамдық тәртіп ережелерін бұзушылыққа
төзбеушілік рухында баулу біраз орын алды. Ал қазіргі жаңа қоғамдық
қатынастарды орнатудағы өткінші кезеңде құқықтық тәртіпке немқұрайлы
қарайтын, ұрлық, зорлық, бұзақылық, т.б. қылмыстық әрекеттерімен қарапайым
азаматтардың демалысы мен көңіл-күйіне көлеңке түсіретін жастар жиі
кездеседі.
Сондықтан жастар арасында құқық бұзушылық көріністердің алдын алу
бағытында жүзеге асырылып жатқан қомақты жұмыстар, бір жағынан, өскелең
жаңа буынды дұрыс тәрбиелеудің, екінші жағынан, жалпы қылмыстылықты жоюдың
қажетті алғы шарттарының бірі болып табылады [14, 56б].
Әрбір кәмелетке жасы толмаған құқық бұзушының жеке басының
ерекшеліктерін, оның құқыққа қайшы келетін мінез-құлықтарын, қоғамға жат
әрекеттерін жан-жақты білуде белгілі бір нәтижеге жету ісі аталмыш
проблеманың дұрыс бағытта зерттелуіне, сондай-ақ бірнеше түбірлес ғылым
жетістіктерін пайдалануға байланысты. Бұл ретте жасөспірімдердің қоғамға
жат іс-әрекеттерініњ негізгі сәтін дөп басып, оның ішкі және сыртқы
факторларын бір жерге шоғырландырып беретін нәрсе –мотивация болып
табылады.
Мотивация проблемалары өте ерекше де күрделі құбылыс. Қылмыстық құқық
теориясы және криминология ғылымы бұл құбылыс туралы психология ілімінің
негізгі қағидаларына сүйенеді.
Адам – белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері
болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді. Мәселен, жаңа
туған нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі де жеке адам емес.
Өйткені, онда жоғарыда аталған компоненттер: тәжірибе, білім, іс-әрекет,
т.б. жоқ. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі дүниетанымынан, сенімінен,
талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке
адам – тарихи-әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік ортада (белгілі
қоғамда, коллективте) ғана қалыптасады. К.Маркстің айтуынша, жеке адам –
барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Адамның көптеген психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін
ортасына қоғамдық қатынастардың (экономикалық, идеологиялық т.т.) тікелей
әсер етуінен қалыптасып отырады. Жеке адамның психикалық қасиеттері бір
сыдырғы тұрақты және тұрлаулы ерекшеліктер болып табылады. Жеке адамның
психикалық тұрақты да, тұрлаулы ерекшеліктері өмір ағымында жетіліп
қалыптасады. Бұлардың өзгеруі қиын немесе бұл ерекшеліктер өзгермейді деу
де қате. Демек адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп
отыратындықтан, осымен бірге оның түрлі ерекшеліктері де дамып, өзгеріп
отырады. Мұндай қасиеттер адам өмірге келісімен пайда болмайды. Адам
белгілі дәрежеде өсу, жетілу процесінде дамиды.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі әрекетпен
айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі
жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп жасына дейінгі бала өз
психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін
еңбек процесінің сан алуын салаларында көрсетеді. Әрекет дегеніміз түрлі
қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс.
Әрекетіміз дұрыс болу үшін,-дейді Әл-Фараби,- біздің соған баратын жолымыз
қандай болу керек екенін анықтап алуға тиіспіз. Адам - іс-әрекеті-күрделі
процесс. Оның құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың, әрекеттердің жүйесі
кіреді. Іс-әрекет ұғымынан әрекет ұғымын ажырату қажет. Өйткені, мұның
біріншісінің ауқымы аса кең, ал әрекеттің сипаты шағын. Әрекет іс-
әрекеттің шағын бөлігі, единицасы. Ол жеке мақсатты орындауға
бағытталады,әрекетті орындау тәсілдері операция деп аталады. Адам іс-
әрекеттің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді
түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отырады. [15, 68б].
Адам іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор.Іс-әрекеттің
саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты
белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже
шығару – оның екінші бір басты белгісі болып табылады.Адамның сана-сезімі
өскен сайын оның әрекеті де жаңа мазмұнға ие болып отырады. Адам
психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, біз сананың да
күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет.Сөйтіп сана мен іс-
әрекеттің бірлігі, психиканың іс-әрекет үстінде дамитындығы жайлы мәселе
психологияның басты принциптері болып табылады.Адам әрекеті сан-алуан. Оның
негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып отырады.
Әрбір жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер аз
емес.Олардың ең бастыларын психология мына түрге бөледі: қажеттілік,
түрткі, бейімділік пен қызығу, дүниетаным мен сенім, мұрат пен талғам.
Адамды әрбір қимыл әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір
түрткі болады. Бұл түрткіні психологияда себеп деп атайды. Қандай болмасын
объектінің себебін білмей тұрып, адамның бір мақсатқа жетем деген ойын
қалайша тоқтата алатынын және оның мінез құлқының мән-жайын толық түсіну
қиын болады.
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі
өзгеріске түсіп отырады. Осыған орай оның түрткілері де, мақсатқа жету үшін
қажетті шаралары да өзгеріске түседі. Түрткінің өзгеруі іс-әрекеттің
нәтижесіне әсер етеді.Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс-әрекет
нәтижесіне ерекше әсер етеді.
Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы
мотив – оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның
қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы
ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз
алған материалдық тамақ,баспана,киім, еңбек құралдары т.б. болады. Адам
баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдарымен
пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттері біртіндеп дами келе,
қажеттердің жаңа тобын – рухани қажеттерді білім, көркемөнер т.б. туғызады.
Рухани қажеттердің дамуы – материалдық қажеттерінің қанағаттандырылуына
байланысты. Адам қажеттерінің дамуы – тарихи дамудың елеулі бір кезеңі.
Олар адамның алдына әр түрлі мақсаттар қойып отыруына себепші болатын
негізгі түрткілер.
Адамды әрекетке итермелейтін негізгі мотив – оның түрлі қажеттері.
Адам өз қажетіне байланысты алдына түрлі мақсаттар қояды. Ол мақсаттарды
орындау үшін түрлі әдіс-амалдар қарастырады. Өйткені адам сыртқы дүниенің
заттары мен құбылыстарын тек танып, не оған өзінің қатынасын білдіріп, қана
қоймайды, сонымен бірге, оны қажетіне орай өзгерткісі келеді.Бұл үшін ол
қимыл-қозғалысқа, іс-әрекетке түсіп отырады. Адамда қимыл-қозғалыстар
есепсіз көп. Бұларды үлкен екі топқа бөлуге болады. Оның бірін еріксіз
қозғалыстар яғни мақсат қойылмайтын қозғалыстар: көздің жұмылуы,
жөтелу,шашалу, түшкіру т.б., екіншісін ерікті қозғалыстар деп атайды.
Мәселен, жерге түсіп кеткен нәрсені көтеріп алу қозғалыстың соңғы түріне
жатады. Кез келген қозғалыс арқылы сыртқы ортаны өзгертуге, оған ықпал
жасауға болмайды. Бұл үшін мақсатқа бағытталған қимыл-қозғалыстар жасау
қажет. Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі
кедергілерді жеңе білуден көрінетін қимыл-қозғалыстарды психологияда ерік
амалдары немесе ерік деп атайды. Сонымен ерік дегеніміз адамның өз мінез-
құлқын меңгере алу қабілеті. Қайрат дегеніміз өмір жолында кездесетін екі
талай кездерде белді бекем буып, қайыспай, кідірмей амал етуге ұмтылу -
деп көрсеткен белгілі қазақ зиялысы Ж.Аймауытов.
Қылмыстық мотивация жүйесі адам әрекетінің терең тамырларына еніп, сол
әрекеттің себептерін анықтауға, сонымен қатар, оған адамгершілік және
құқықтық өлшемдермен ықпал етуге мүмкіндік береді . [16, 78б].
Алайда аталмыш проблеманың күрделілігі мен жетік зерттелмеуінен
қылмыстық мінез-құлық мотивациясы ұғымы мен оның мәні төңірегінде әртүрлі,
тіпті қарама-қарсы көзқарастар көбеюде. Мәселен, кейбір авторлардың
пікірінше, мотивация келешекте мәнсіздіктен жойылып кетеді десе,
психологтардың қайсыбірі оны психология ғылымының негізгі мәселесі деп
қарап, оны адамның іс-әрекетін танудың басты кілті ретінде түсінеді. [17,
85б] .Мен де осы соңғы көзқарасты қолдаймын.
Өйткені жоғарыда аталып кеткендей мотивация адам әрекетінің пайда
болуына, оның дамып белгілі бір қалыпқа келуіне, соның арқасында қойылған
мақсатқа жетуіне, оның динамикасының түпкі нәтижесінің жеке адам үшін
маңыздылығына қатысы бар адам қызметіндегі детерминанттарды детерминизм –
себептілік, барлық құбылыстар бір-бірімен заңды түрде байланысты дейтін
ілім кеңінен қамтиды.
Мотивация сөзін тар мағынада алып қарасақ, ол адам қызметінің нақты
түрлері мен мінез-құлықтың сыртқы көрінісі ретіндегі субъективтік
детерминация [18, 45б]. Сондықтан психологиялық зерттеулерде мотивацияның
негізгі екі аспектісі, атап айтқанда, оның динамикалық және мазмұндық
жақтары қарастырылады. Іс-әрекет мотивациясын кең мағынада алып қарасақ, ол
адамның жалпы мінез-құлқын анықтайтын психологиялық сәттердің жиынтығы [19,
43б].
Мотивацияны іс-әрекеттерді қозғаушы күштердің жүйесі ретінде ұғыну
да осы анықтамаға мағынасы жағынан жақындайды [20, 89б].
Қылмыс- қылмыстық заңның бұзылуына сәйкес жауапкершілік шараларын
алдын-ала қарастыратын, әртүрлі мотивтер негізінде туындайтын жеке адамның
іс-әрекеті. Мотив ұғымы бұл жерде қылмыс құрамына енетін элемент ретінде
өзінің заңды мағынасын білдіріп тұр. Заң нормаларында мотив барлық жағдайда
көрсетіле бермейтіні мәлім. Қылмыстың қоғам үшін аса қауіптілігі көрініс
бергенде, не болмаса жасалған әрекеттің мотивтік ерекшелігі белгілі
бағытпен байланысты болған жағдайда ғана заң тікелей мотивке жүгінеді.
Заң шығарушы тарапынан мотивке барлық кезде мән берілмесе де қылмыс
құрамының белгілерін сипаттауда, әсіресе құрамның субъективтік жақтарын
анықтауда мотивтің маңызы өте зор [21, 65б].
Негізінен әрбір қылмыс – адамның саналы қызметінің бір түрі, яғни
әрекеттің мақсатын, құрамын, мотиві мен құндылығын жобалайтын ерікті акт
[22, 34б]. Бұл ретте ол қылмыс субъектісінің санасына, жеке адам
психикасына маңызды мінездеме береді.Мұнда субъекті мен оның қызметі
арасындағы өзара байланыстың бір түрі өзіндік орын алады.
Соңғы жылдары заңгер-криминалистер арасында қылмыстық әрекет мотивінің
психикалық механизмін зерттеуге ерекше ынталылық байқалуда. Осыған
байланысты қылмыстық әрекеттің мотивациялық аясын әлеуметтік психология,
криминология және қылмыстық құқық салаларының жетістіктерін кіріктіру
арқылы ғылыми жұмыстар атқару қажеттілігі туындайды [23, 15б].
Мұндай жұмыстар қатарына әсіресе адамның қоғамға жат әрекетінің мотиві
мен басқа әлеуметтік және психологиялық қасиеттерінің арасындағы
байланыстарды, сондай-ақ мотив пен сезімді, [24, 15б]. Жеке адам кінәсінің
ерекшелігін, мотиві мен мақсатын сипаттауға арналған еңбектер жатады [25,
16б]. Онда қылмыс жасаған кінәлінің жеке басының мотивациялық
ерекшеліктері, бәсекелестік мотивтері және бағалау қарым-қатынасы, [26,
15б]. Жеке адам мотиві мен бағыты, қоғамға қарсы бағдары анықталынған [27,
34б]. Соның ішінде адам белсенділігі, жеке адам әрекетіндегі мотивтердің
бастапқы ниеті жөніндегі психологтар арасында белгілі көзқарастар
қалыптасты. Олардың басым көпшілігі адам қызметіндегі әдепкі итергіш ниет
адамның өмірлік қажеттілігінен туындайды деген пікірде. Көптеген
психологтар адам белсенділігінің қайнар көзі ретінде сезімді,
қызығушылықты, идеал мен сенімді, дүниеге көзқарасты мойындайды. Ал кейбір
психологтар адам ниетін оның қажеттілігі мен сезімінде, еркінде, қоғамдық
императивінде деп біледі. Олардың қайсыбіреулері мотивті қажеттілікпен
немесе сезіммен ұштастырса, кейбіреулері оны ниет және мақсатпен немесе
адамның жалпы психологиялық күйімен байланыстырады.
Алайда баса көрсететін жай мынада. Мотивациялық аяда қылмыстық
әрекеттің қандай аспектісі қарастырылса да, барлық зерттеушілердің
пікірінше, мотив қылмысқа итеретін қозғаушы күш және оның ішкі қайнар көзі
ретінде танылады. Ал жасалған қылмыс фактісі қылмыс мотивінің объективті
түрдегі көрінісі боп саналады. Сондықтан мотивациялық ая қылмыстық құқық
нормалар дәрежесінің көрсеткіші, сонымен қатар мотив құқыққа қарсы
қылмыстық әрекеттің шынайы себептерін түсінуге мүмкіндік беретін маңызды
белгі болып табылады [28, 25б].
Қорыта айтқанда, мотивация ұғымы мотивтің өзіне қарағанда анағұрлым
кең екендігі белгілі.
Мотивация мазмұны адам белсенділігінің алғашқы итергіш күші мен жеке
адамның психологиялық жиынтығының нақты әрекеттерді орындауға дайындығын
ғана емес, сонымен бірге қылмыстық әрекеттерді бағыттап, ретке келтіріп,
қолдап немесе мінез-құлыққа ықпал ету арқылы олардың әдепкі бағытын
өзгертіп отыратын факторлар [29, 16б].
Мотивация әртүрлі ниеттің, итергіш күштердің жиынтығын өзіне қамти
отырып, адамның құрылымдық қалыптасуына негіз болады, нәтижесінде жеке
адамның әлеуметтік маңызы бар іс-әрекеті негізінде көрінеді.
Бұл ретте мотивацияны адам іс-әрекетінің субъективтік детерминациясы
және рухани әлемі арқылы өтетін құбылыс деуге болады[30, 11б]. Сондықтан да
қазіргі қолданылып жүрген заңдық құжаттарда әрбір қылмысты дәрежелеуде және
кінәліге жаза тағайындауда маңызы бар мотивация мәселелеріне басты назар
аударылған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің бірқатар баптарында
қылмыс құрамына тікелей қатысты мотивациялық элементтер көрсетілген.Онда
әсіресе бұзақылық мотиві, пайдакүнемдік, кек алу, қызығу мен құнығу т.б.
көрсеткіштер аталған. Алдын ала айта кететін жағдай, жастарға тән әсіресе,
қызығу, әуесқойлық, құрдастарының алдында мақтана масаттану, бұзақылық, кек
алу т.б. мотивтері.
Осы арқылы мәселе тек мотив төңірегінде емес, сонымен қатар қылмыстық
әрекетке себепші болатын бастапқы ниет, итергіш күштің мотивациялық
элементтері жөнінде болуға тиіс.Әзірге қылмыстық кодекстің баптарына
қылмысқа қатысы жоқ нақты мотивтерді ендіру әлі ертерек болғандықтан бұл
мәселе заң тәртібі негізінде шешілуді қажет етеді. [31, 10 б].
Мұндай жол басқа да көптеген мәселелерді ойдағыдай зерттеуге мүмкіндік
берер еді. Мәселен, заңгерлер арасында мотивтің криминогендігі жөнінде осы
кезге дейін бірыңғай пікір болмай отыр. Жасөспірімдер мен ересектер
арасындағы қылмыстардың мотивін салыстырып қарағанда олардың ерекшеліктері
әуелі кәмелетке толмағандардың жасына, әлеуметтік жағдайына және қоғамдық
институттардағы орнына байланысты екенін атау керек. Мысалы, 14-17 жас
аралығындағы жасөспірім үшін бір жағынан қарқынды дамып, қалыптастыру
процесі жүретін кезең. Екінші жағынан, алдағы міндеттердің күрделілігінен
еңбек қызметінде дайындық ол өзінің іс-әрекетіне жауапты адам ретінде
жоғары дәрежеде қалыптастыратын маңызды қоғамдық қатынастар шеңберінен
көбінесе шығып қалады.
Өмірде бір емес бірнеше мотивтерден өрбіген көптеген қылмысты
әрекеттер баршылық. Олар да өзінің сапалық көрсеткіші мен мағынасы жағынан
әрқалай болуы мүмкін, ал басқалары бағыныңқы, өзгермелі мотивтер болып
келеді. Мұнда әрине, жетекші мотивке аса жоғары орын берген жөн.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушылар іс-әрекетінің мотивтерін зерттеу
олардың үнемі дамып отыратындығынан, олардың өзгеріссіз қала
алмайтындығынан күрделене береді. Алайда, бұл жағдайда да даму
тенденциясына бағытталған анағұрлым тұрақты ниет, итергіш күштер пайда
болады. Өйткені, жасөспірімнің көз алдында өмір шындығы кеңи түседі.
Егер жастық кезеңнің алғашқы шағында жасөспірімнің мінез-құлық
тәртібі, біріншіден, стихиялы түрде жинақталған ішкі әуестігіне, екіншіден,
кездейсоқ сыртқы жағдайларға байланысты сипатталса, әрі қарай бұл жағдай
өзгеріске ұшырайды [32, 85б].
Мотив негізінде жатқан қажеттілік маңызды нәрсеге айналғанда қалайда
қанағаттандыруды талап етеді. Жасөспірімдер қажеттілік ниетін тиып ұстау
немесе оны кейінге қалдыру ысырап тұру қабілеті жетілмегендіктен, өз
қажеттілігін ұрлық жасау арқылы қамтамасыз етудің жеке бас пен қоғам
мүддесіне қайшы келетінін түсінсе де өзін тоқтата алмайды.
Жасы кәмелетке толмағандардың арасында қылмыстық кәсіпті, қылмыстық
нормалар мен дәстүрлерді жете меңгергенде кездеседі. Көптеген отбасылардың
жағдайларының жамандығы, ата-аналардың моральға жат теріс қылықтары, әке
мен бала арасындағы өзара кикілжің, түрлі діни уағыздардың кері әсер етуі,
бұқаралыќ ақпаралыќ құралдары арқылы порнографиялыќ заттардың, қатыгездік,
күш қолданудың таралуы, жасөспірімдер қылмысының күшеюіне себеп болып отыр.
Көптеген жасөспірім қылмыскерлердің күнделікті іс-әрекетіне отбасы,
оќу орындары еңбек ұжымы тарапынан ешқандай бақылау болмағандықтан, соны
қылмыстық әрекетке ұласатынын тәжірибе көрсетіп отыр. [33, 5б].
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ЖАЗА ТҮРЛЕРІ МЕН ШЕКТЕРІ
2.1. Кәмелетке толмаѓандардың психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне
байланысты оларға тағайындалатын жаза түрлері
Жазаны жеке даралауды ќарамастан бұрын біз жаза түсінігі мен оның
негізгі мақсаттарына қысќаша тоқталуымыз ќажет. Қылмыстан саќтандыру
кезінде әлеуметтік - ұйымдастырушылыќ және мәдени-тәрбиелік шаралардың
шешуші мәнге ие екендігі сөзсіз[34, 25б].
Жазаның мақсаты – қылмыстылыќтың алдын алу, барлыќ ќалғандары:
мәжбүрлеу қорқыту және сендіру тәрбиелеу - бұл қойылған мақсатқа
жетудегі ќұрал.
Қылмыстық құқыќ саясаты жалпы мемлекет саясатының белгілі бір ќажетті
түрі бола тұрып, жан-жаќты шараларды, әсіресе қылмыстық әрекет пен
әрекетсіздіктің алдын алуға арналған кешенді шараларды қамтиды, мұны
қылмысты болдырмау саясаты деп атауѓа болады.Қылмыстық құқық теориясында,
жалпы басќа да арнаулы әдебиетте сонау Кеңес заманынан бастап, ќазіргі
кезге дейін жазаның мақсаты төңірегінде әртүрлі пікірлер туғаны белгілі.Бұл
пікірлер бірде жаза мақсаттарының мазмұнына қатысты туса, бірде ондай
пікірдің тууына жаза маќсатының саны негіз болып келеді.Мысалы, орыс заңгер
– ғалымы С.В.Познышев: жазада тек ќана бір маќсат болу керек дегенді
айтса, [35, 10б]. Қазақстандыќ белгілі заңгер профессор Р.Т.Нұртаев жазаның
маќсатын үш бірлік деп атайды.Профессор А.Мамытов жазаның алдына үш
мақсатты қояды: қылмыс істеген адамды ќайта тәрбиелеу, арқылы қылмыс
істеген адамды қайтадан қылмыс істемеуге бет бұрғызып, тұрақты қалыпқа
түсіру, қылмыс істеген адамны, сазайын тарттыру арқылы басќа адамдарға да
ќылмыс істеуден бас тартуға ықпал жасау [36, 75б] .
Кәмелетке толмағандардың психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне
байланысты оларға тағайындалған жаза түрлері де ересектерге қарағанда жеңіл
болып белгіленген. Кәмелетке толмағандарға қатаң қылмыстық шаралар өлім
жазасы, өмір бойы бас бостандығынан айыру жазалары тағайындалмайды.
Кәмелетке жасы толмағандардың статусының ерекшеліктеріне байланысты оларға
белгілі бір лауазым атқару құқығынан айыру; мүлікті тәркілеу; бас
бостандығынан немесе әскери қызметінен шектеу сияқты жазалар
тағайындалмайды. Төменде Қылмыстық кодекстің 79-бабын келтіріп отырмын:
1. Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлері:
а) айыппұл;
б) белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру;
в) қоғамдық жұмыстарға тарту;
г)түзеу жұмыстары;;
д)бас бостандығынан айыру болып табылады.
2. Айыппұл кәмелетке толмай сотталған адамның дербес табысы немесе өндіріп
алуға жарайтын мүлкі болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл оннан бес
жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе кәмелетке толмаған
адамның жалақысының немесе өзге табысының екі аптадан алты айға дейінгі
кезеңдегі мөлшерінде тағайындалады.
3. Кәмелетке толмағандарға белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру
бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалады.
4. Қоғамдық жұмыстарға тарту қырық сағаттан жүз алпыс сағатқа дейінгі
мерзімге тағайындалады, ол кәмелетке толмаған адамның қолынан келетін
жұмысты орындауы болып табылады және ол оны оқудан немесе негізгі жұмысынан
бос уақытында атқарады. Он алты жасқа толмаған адамдардың бұл жаза түрін
орындауының ұзақтығы күнінен екі сағаттан, ал он алтыдан он сегіз жасқа
дейінгі адамдар үшін күнінен үш сағаттан аспауы керек.
5. Түзеу жұмыстары сот үкімін шығарған кезде он алты жасқа жеткен кәмелетке
толмай сотталған адамдарға бір жылға дейінгі мерзімге тағайындалады.
6.Қамау сот үкім шығарған кезде он алты жасқа жеткен кәмелетке толмай
сотталған адамдарға бір айдан төрт айға дейінге мерзімге тағайындалады.
7.Кәмелетке толмай сотталған адамды бас бостандығынан айыру он жылдан, ал
ауырлататын мән-жайларда кісі өлтіргені үшін – он екі жылдан аспайтын
мерзімге тағайындалуы мүмкін. Он төрт жастан он алты жасқа дейін кішігірім
ауырлықтағы қылмысты бірінші рет жасаған адамдарға бас бостандығынан айыру
тағайындалмайды.
8. Кәмелетке толмай сотталған адамдар бас бостандығынан айыруды:
а) бас бостандығынан айыруға бірінші рет сотталған еркек жынысты кәмелетке
толмағандар, сондай-ақ әйел жынысты кәмелетке толмағандар – жалпы режимдегі
тәрбиелеу колонияларында;
б) бұрын бас бостандығынан айыру жазасын өтеген еркек жынысты кәмелетке
толмағандар – күшейтілген режимдегі тәрбиелеу колонияларында өтейді.
9. Қоғамдық қауіптілік сипатына және дәрежсіне кінәлі адамның жеке басына
және басқа да мән-жайларға қарай сот қабылдаған шешімнің себебін көрсете
отырып, еркек жынысты кәмелетке толмай сотталған адамның бас бостандығынан
айыруды жалпы режимдегі тәрбиелеу колониясында өтеуін тағайындауы мүмкін.
10.Сот жазаны орындаушы органға кәмелетке толмай сотталған адаммен қарым-
қатынас кезінде оның жеке басының белгілі бір ерекшеліктерін ескеру туралы
нұсқау беруі мүмкін.
Мұндай ерекшеліктерге жасы кәмелетке толмағанның психикалық
өзгешелігі: денсаулығының нашарлығы, белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілігі,
белгілі бір мамандыққа баулу қажеттіліктері жатады. Қылмыстық кодекстің 79-
бабында жазаны өтеуден қасақана жалтарған ретте жазаның бұл түрін
екіншісімен ауыстыру туралы арнайы көрсетпеген. Кәмелетке жасы
толмағандарға мұндай ретте жазаны ауыстыру жалпы негізде Қылмыстық
кодекстің 40,42,43-баптарына сәйкес жүзеге асырылады. Кәмелетке толмаған
адамдарға жаза тағайындаудың ерекшеліктері Қылмыстық кодекстің 80-бабында
көзделген. Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау кезінде осы Кодекстің
52-бабында көзделген мән-жайлардан басқа, оның өмірі мен тәрбиесінің
жағдайлары, психикалық даму деңгейі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
типтерінің криминологиялық сипаттамасы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ҚЫЛМЫСКЕР ТҰЛҒАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ...8
1.1. Қылмыскер және қылмыскер
тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Қылмыскер тұлғасының қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері.13
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ЖАЗА ТҮРЛЕРІ МЕН
ШЕКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..20
2.1. Кәмелетке толмағандардың психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне
байланысты оларға тағайындалатын жаза түрлері ... ... ... ...20
2.2. Кәмелетке толмағандарды қылмыстыќ жауаптылыќтан және жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ..25
2.4. Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... .32
3. ҚЫЛМЫСКЕР ТҰЛҒАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... 37
3.1 Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясының ерекшелігін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3.2 Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмысқа баруының себептері және оған
әсер ететін
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .47
3.3 Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің қалыптасуын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .88
КІРІСПЕ
Таќырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары қылмыскерлердің ішінде
қылмыстың өсуі, оның ішінде ауыр ќылмыс жасаушылар санының өсіп отырғандыѓы
белгілі. Бұл құбылыстар ќоғамдағы өмір жағдайы, жалпы түрде айқындап,
жасөспірімді оќытуда, тәрбиелеуде, олардың арасында тәртіп бұзушылыќтың
алдын алу, саќтандыру жұмыстарында өзіндік өзгешеліктер саны аймағына орай
болатынын көрсетеді.
Қылмыскерлердің тұлғасы күрделі әрі ұзаққа созылатын құбылыстар
оларды әлеуметтік бақылауға алуға қиындықтар мен олардың бойындағы
кертартпалық, мойындамаушылық тіптен қылмыстық тәртіп бұзушылыққа осы
ортада дағдылана алады. Конститутцияның 1 –бабында айтылғандай: “Қазаќстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтарын құрметтеп қорғайды”. Осы негізгі қағидаларды
іске асыра бастау арқасында біз Біріккен Ұлттар Ұйымының толыќ мүшесі
болып, басќа да ертеден белгілі өркениетті халыќтар қатарындаѓы терезесі
тең ел есебінде танылдық.
Мемлекет тарихында әлі де болса, құқықтық мемлекет идеялары ұзақ
уақыттар бойы бір-бірімен арпалыста өтуі әбден мүмкін.
Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс жүзінде толыќ та тиянақты
орнату процесі оңайлыќќа түспей отыр.Осының салдарынан тек идеология
саласында ғана емес, сонымен бірге ең маңызды экономика саласында да
дағдарыс тудырды.[1].
Жалпы қылмыстылыќтың өсіп келе жатќаны жастарға аса ќауіпті әсерін
тигізетіні ақиқат.Кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қылмыстылыќтың ең
бір қауіпті де айқын ерекшілігі оны, ұйымдасқан немесе топтасқан
жағдайларда жасалынуында. Тағы бір баса назар аударар жай – әсіресе соңғы
кезеңде етек ала бастаѓан ересек қылмыскерлердің ыќпалымен қылмыс жасап
жасалатын жасы кәмелетке толмағандар жиі кездеседі.
Қылмыстылықпен күресуде жасалған қылмысты заңға сәйкес дәрежелеу ғана
емес, соған сәйкес қылмыскерге жазаны әділ түрде тағайындаудың маңызы зор.
Өйткені ќылмыскер өз жазасының дұрыс тағайындалғанына көзі жетіп, соны
тағайындаса, оны әділ деп тапса, жазаның ойдағыдай өтелуіне ғана емес,
сонымен қатар қылмыскердің қайталап қылмыс жасаумауына үлкен әсер етеді.
Біздің қоғамымыздың соңғы кездерде кезіккен проблемаларының бірі
адамдардың құқықтық санасы мен дәрежесінің төмендігі болып отыр.Құқық
бұзушылықтың айтарлықтай жасарып келе жатқаны өкінішті – ақ.Бұның бәрі
алаңдаушылық тудырмай қоймайды. Қоғамымызды қылмыс жайлап, мемлекетімізді
құрдымға жетелемеймін десек, болашаќ жас ұрпаққа сапалы да саналы тәрбие
беруде ұлттық дәстүрге баулу, олардың бойына ізгі сезімдер мен отанға деген
сүйіспеншілік сияќты асыл қасиетттерді дарыту қажет.
Мемлекет ұл-қыздарына ќол ұшын бүгін берсе, ертең олар оны ұмытпай,
болашақта мемлекеттің көркеюіне үлес ќосуға тырысары сөзсіз.
Кез келген адам өз бетінше әрекет етуге, өзін -өзі реттеуге,
тәрбиелеуге қабілетті, өзін-өзі ұйымдастырушы жүйе ретінде таныла отырып,
тәрбиелеудің тек объектісі ғана емес, сонымен бірге субъектісі болып
танылады. Бұл тұрғыда қылмыспен күресу үшін, ең алдымен отбасы, оќу
орындары, еңбек ұжымы жасөспірімдердің уақытты тиімді пайдалануына
баќылауды барынша күшейту керек. Сол сияқты жасөспірімдер жөніндегі
инспекцияның қызметін жандандырып, олардың штатын ұлғайтып, арнаулы
тәрбиелік функцияларды іске асыруына жағдай туғызу керек.Клубтарда спорт,
демалыс оќу орындарында, лагерьлерде жасөспірімдерді адамгершілікке
тәрбиелейтін әрекеттерді нығайту ќажет. Жасөспірімдер арасындағы құқықтық
білім беру, құқықтық тәрбиені күшейту қажет, Жас қылмыс жасаушылар заң
негіздерін оќып-үйрену, ќандай іс-әрекеттердің құқық бұзушылыққа жататынын
жете түсіну керек. Ол үшін құқықтық білім беруді, құқықтық тәрбиені
бастауыш мектептен бастап оқу пәні ретінде енгізу орынды болар еді.
Бақылаусыз қалған, жетім ќалған жасөспірімдерді қылмысқа ұрындырмау үшін
оларға арналған арнайы мектеп, интернат, тәрбие мекемелерін өркениетті
елдердегідей қайта құру қажет.
Жастарды қылмысқа тартатын, итермелейтін ересектердің іс-әрекеті үшін
қылмыстық жауаптылықты күшейту қажет. Оќу-тәрбие мекемелерінің бұл істегі
жауапкершілігі мен міндетін өмір талабына сай қайта қарап, оларға ерекше
мән беру керек.Тәуелсіз еліміз іргесінің берік болуы – білімді мамандардың
ғана емес, алдымен отаншыл, ұлтжанды, рухани дүниесі кемел азаматтардың
қолында. Осы тұрғыда ұлы ұстаз Әл-Фараби: “Адамѓа ең бірінші білім емес,
тәрбие керек.Тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы” – деген болатын.
Ел боламыз десек, осыны естен шығармауымыз керек.
Мемлекетіміздің алға қарай қарышты қадам басуын қамтамасыз ету үшін
Елбасының “Қазақстан-2030” Стратегиясын белгілегені баршаға аян. Бұл
стратегияда көрсетілген мақсаттарға қол жеткізу мәселесі жас ұрпаќтың
еіншісіне жүктеліп отыр. Демек, жастар мен жасөспірімдердің міндеті
мемлекетті дамытып, гүлдендіру, ел мәртебесін арттыру және тәуелсіз Қазақ
елінің қауіпсіздігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Сондыќтан да мемлекеттің ерекше қамқорлық көрсету объектісі – жас
жеткіншектер болып табылады.Ал олар өмір сүріп отырған ортаны жақсартып,
жастарды, маскүнемдік, нашақорлыќ, жезөкшелік сияқты теріс құбылыстарға бой
алдырмауы үшін жан-жақты тәрбие жұмысын үздіксіз жұргізіп отыру ќажет.
Десек те, жастар мен жасөспірімдердің өнегелік, құқықтық және дене
тәрбиесіне жеткілікті деңгейде көңіл бөлінбей отыр. Бұған дәлел – жастар
мен жасөспірімдер арасында қылмыс сияқты кері құбылыстың етек алуы.
Жасы кәмелетке толмағандардың қылмысына жасы 14-пен 18-дің арасындағы
адамдардың жасаған ќоғамға қауіпті іс-әрекеттері жатады. Жасөспірімдер
қылмысы жылдан-жылға өсе түсуде. Еліміз бойынша орта есеппен әрбір он
екінші ќылмысты жасөспірімдер жасайды, оның ішінде 14-15 жастағы жастардың
қылмыстық көрсеткіші 16-17 жастағы жасөспірімдердің іс-әрекетіне қарағанда
едәуір белсенділікті байқатады.
Зерттеудің нысаны. Зерттеу нысаны – қылмыскер тұлғасының негізгі
типтері, соның ішінде кәмелетке толмағандардың тұлғасын реттейтін аясындағы
қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеу пәнін – қылмыскер тұлғасын анықтауға байланысты әр түрлі
теориялық көзқарастар және сот – тергеу тәжірибесінің қылмыстық істері
құрайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты болып
қылмыскер тұлғасының типтерін зерделеуге байланысты теориялық және
қолданбалы мәселелерін кешенді зерттеу негізінде қарастырылып жатқан
саладағы заң нормаларын тиімді қолдануды жетілдіруге ұсыныстар енгізу.
Аталған мақсатқа жетуде мына міндеттерді шешу қажет:
1.Қылмыскердің тұлғасының типтерін ғылыми көзқарас тұрғысынан зерделеу
және анықтау.
2.Қылмыскердің тұлғасын өзара ажыратуда ұқсастығын және айырмашылығын
анықтауға байланысты даулы түйіндерді шешу жолдарын анықтау.
3. Қылмыскердің тұлғасын сараптауға байланысты криминолгиялық және
психологиялық тұрғыда ұсыныстарды қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Зерттеу жұмысында қылмыскер тұлғасының негізгі типтері ғылыми көзқарас
тұрғысынан зерттелініп кеткен және анықталған.
Қылмыскер тұлғасын ажыратуда туындайтын даулы мәселелердің шешімін
табудың жолдары қарастырылған. Криминологиялық тұрғыдан қылымскердің
типтерін топтастыру ұсынылған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қылмыскердің тұлғасын саралау барысында тәжірибеде туындайтын
мәселелерді ғылыми тұрғыдан шешу үшін криминология ғылымында анықтайтын
жайлардың бар екендігін айта кету қажет.
2. Алдын алу шараларының жалпы нәтижесі ретінде қылмыскердің жасаған
қылмыстылығынан сақтандырудың жолдары жүргізілуі тиіс.
Зерттеудің әдістемелік негізі болып қылмыскердің тұлғасын топтастыруға
байланысты мәселелерді қарастыратын танымдылықтың ғылыми-диалектикалық
әдісі құрады.
Магистерлік диссертацияда арнайы ғылыми әдістер, соның ішінде жалпы
жүйелік-құрылымдық, тарихи-құқықтық, әлеуметтік-психологиялық, салыстырмалы-
құқықтық әдістер қолданылды.
Диссертациялық зерттеудің (эмпирикалық) деректік негіздері.
Диссертацияның деректік негізі Қазақстан Республикасының әртүрлі
деңгейіндегі соттарының 2007-2011 жылдары аралығында жасалған жалпы
қылмыстылықтың сандық көрсеткіштерін қамтыды. Атап айтқанда, 2007 ж. –
133151, 2008 ж. – 118485, 2009 ж. – 105600, 2010 ж. – 120145, 2011 ж. –
145001 [2]. Сонымен қатар, Астана, Шымкент, Тараз, Алматы қалалары,
Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстарындағы соңғы 4 жылда қаралған 50-
ден астам қылмыстық істердің материалдары Қазақстан Республикасы Бас
Прокуратурасы құқықтық статистика және арнайы есебінің статистикалық
мәліметтері арқылы зерттелді.
Диссертацияның ғылыми-теориялық маңызы. Зерттеу қорытындысы жалпы
криминология, оның ішінде қылмыскердің тұлғасын топтастырудағы ғылыми
көзқарастарды жаңаша түсіндіреді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы зерттеудің нәтижелері қылмыскер
тұлғасының негізігі типтерін криминологиялық сипатталуымен әспеттеледі.
Еңбек қорытындысының тәжірибелік мәні ретінде: 1) құқық қолдану және құқық
қорғау органдарының қылмысқа қарсы күрес жүргізуді қолдану тәжірибесінде;
2) соттардың жазаны әділетті тағайындау барысындағы жұмысының тиімділігін
арттыруда; 3) қылмыстық құқық, қылмыстық атқару құқығы, криминология
пәндерінің оқу үдерісінде; 4) әдістемелік құралдарды дайындау, дипломдық
жұмыс және басқа ғылыми жазба жұмыстарын жазу кезінде қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Зерттеудің басты ғылыми нәтижелері
Алматы Гуманитарлы-техникалық университеті құқықтық пәндер кафедрасының
мәжілісінде талқыланған.
Жұмыстың ќұрылымы мен көлемі.
Жұмыс құрылымы негізгі мақсатқа сай келеді, және кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған арнайы материалдар мен нормативтік
актілер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу таќырыбының өзектілігі, тиісті мәселенің бүгінгі
таңдағы зерттелу деңгейі, жұмыстың, міндеті мен мақсаттары, зерттеудің
ғылыми жаңалығы және қорғауға шығарылатын ұсыныстары мен қорытындылары
көрсетілген.
1. ҚЫЛМЫСКЕР ТҰЛҒАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1.Қылмыскер және қылмыскердің тұлғасы.
Бірде бір криминолог, қандай мектептен өтпесін, қылмыс жасаған тұлғамен
байланысты проблемаларды айналып өте алмайды. Адам ұғымында, оның
әлеуметтік және биологиялық мәні тығыз ажырамас бірлікте қарастырылады.
Қылмыскер тұлғасы өзіне тән ғана ерекшеліктері бар. Қылмыскер ұғымын
пайдаланғанда біз адамның бойында қандай да бір ерекше криминалдық
сипаттамалардың бар екендігін емес, оның қылмыс жасағандық фактісін
ескереміз. Қылмыстылықтың әлеуметтік детерминациясының үш қатар тетігі бар:
біріншіден жеке басты белгілі бір әлеуметтік қалыптастыру жолымен,
екіншіден оған құқыққа қарсы не қарама қайшы сипаттағы міндететулер беру
арқылы, үшіншіден жеке басты іс-қимылдың қылмыстық вариантын таңдауға
мәжбүрлейтін және оны жеңілдететін ситуацияда қалдыру арқылы. Қандай болса
да сол қалпында адам қылмыс жасайды. Адамның биологиялық та, әлеуметтік те
ерекшеліктері сөзсіз қылмыстылық детерминациясына қатысады. Сондықтан да
қылмыстық сот ісін жүргізгенде сот психологиялық, сот медициналық, сот
психиатриялық және өзге де сараптамалар жүргізіледі. Қылмыстылық және оның
детерминациясын зерделегенде пәнаралық және кешенді зерттеулерді жүзеге
асырады
Криминологиялық зерделеудің объектілері мыналар: 1) қылмыс жасаушы
жекелеген адамдар (мысалы, оларды монографиялық зерттегенде), 2)
қылмыскерлердің әр түрлі контингенттері: кәмелетке толмағандар,
рецидивистер, т.б. 3) қылмыскерлердің әр түрлі криминологиялық типтері.
Қылмыскерлерді топтастыру деп белгілі бір топтарға белгілі бір
статистикалық жиынтықтар бойынша бөлу арқылы топтастыруды түсінеміз.
Осындай топтастырудың негізінде, қылмыскердің контингенті емес, оның
сипаттамасы қарастырылады. Неғұрлым кең тараған топтастыру ретінде біз
мыналарды негізге аламыз:
а) Демографиялық сипаттары жынысы және жасы. Қылмыстық статистикада
кәмелетке толмағандар (он төрт және он бес жас және он алты мен он жеті жас
деп бөлінеді). Жас жігіттер (он тоғыз және жиырма төрт жас); Ересек жастағы
тұлғалар (отыз және одан жоғары).
б) бірқатар әлеуметтік-экономикалық критерилер: білімі, айналысатын
жұмысы, тұрақты тұрғылықты орнының болуы және айналысатын қызметінің болуы.
(еш жерде тұрмайтындар және жұмыс істемейтіндер).
в) азаматтар (ҚР азаматы, шет ел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар).
г) қылмыс жасау кезіндегі тұлғаның жағдайы ескеріледі, біріншіден
ішімдікке салыну, есірткі тұтыну жағдайы ескеріледі.
д) қылмыстық мінез-құлықтың сипаты: қасақаналық немесе абайсыздық;
зорлық, мүліктік (пайдакүнемдік) және т.б. Алғашқы немесе қайталамалы болып
бөлінеді.
Бақылау тобы әдісін қолдану және қылмыскерлер сипаттамасының онымен
бірдей жағдайда өмір сүріп, әрекет етуші нақты адамдардан айырмашылығын
анықтау үшін, қылмыскерлермен қатар, қылмыс жасамайтын адамдар да
зерделенеді.
Психологиялық белгілерді айқындау маман-психологтардың мәндеті,
олардан арнайы білім талап етіледі, ал психофизиологиялық белгілерді
медиктер мен биологтар да анықтайды. Қылмысқа жақын себептік себептік
тізбектер мен кешендерді талдағанда социологиялық, әлеуметтік психологиялық
және этико-құқықтық зерттеулермен шектелуге болады.
Қылмыскерлердің жеке басын криминологтар екі аспектіде бір уақытта
зерделейді: бір жағынан әлеуметтік байланыстар мен әсерлердің объектісі
ретінде, екінші жағынан мақсатты бағыты бар, өзгертететін белсенді әрекетке
қабілетті субъект ретінде. Мынадай жеке бастық сипаттамалар криминологиялық
зерделеу заттары болып табылады: 1) объективтік немесе әлеуметтік
позициялар мен рөлдер жеке бастың әрекеті; 2) субъективтік : мұқтаждық-
сылтаулық өріс; сананың құндылық-нормативтік сипаттамасы.
Криминологиялық зерттеулер әлеуметтік позициялар мен жеке бастың
рөлдерінің ерекшеліктерін, оның әлеуметтік-рөлдік аясын бекітеді.
Криминологяида рөлдің нормативтік ұғымына сүйенген жөн. Әлеуметтік позиция
дегеніміз әлеуметтік жүйедегі өзінше бөлек қатынастар түйіні.Адам бір
уақытта бірнеше әлеуметтік позиция ұстанады. Әрбір әлеуметтік ұстанымға
субъектілердің үш тобы жарыса жасаған рөлдер сценарий сәйкес келеді: 1)
мемлекет жасаған және ресми міндеттеулер (заңдар, заңға тәуелді актілер)
жүйесінде көрініс тапқан; 2) қоғам жасаған және көпшілік қабылдаған және
қоғамдық пікір қолдаған іс-қимыл нормалары: моральдық, эстетикалық, діни
және басқа нормалар нысанында; 3) бейресми құрылымдар (отбасы, бірге
демалатын топтар, әріптестер тобы) жасаған және тосылатын іс-қимылдың
жазылмаған ережесі, оның әлеуметтік нысанында.
Субъектілердің соңғы тобында өз іс-қимыл нормаларымен және әлеуметтік
тосу нысанымен қылмыстық құрамдар да кіреді. Криминолог мыналаларды ажырата
білуі тиіс: 1) осы ұстанымға сәйкес келетін нормативтік міндеттеулердің
жиынтығы ретіндегі рөлді; 2) адамның өзінен не талап ететіндігін түсінуі
ретіндегі рөлді және нені орындағысы келетіндігін;
3) орын мен уақыттың нақты жағдайларында рөлдің іс-жүзінде орындалуын.
Соңғы жағдайда ол әлеуметтік жағдайларға, сондай ақ жеке бастың қалыптасып
қойған сипаттамаларына байланысты.
Балалар мен жеткіншектердің мінез-құлқындағы ауытқушылық
көріністері олардың адамгершілік және әлеуметтік дамуы жағынан дара
ерекшеліктер мен тұлғалық көріністеріне, нақты жағдаяттар мен өмір
жағдайларына және іс-әрекеттеріне қарай әртүрлі болуы мүмкін.[3, 35б].
Мінез-құлықтық реакция бір рет немесе жүйелі түрде әсер ететін
өмірдің жағымсыз жағдайларымен және шарттарымен негізделеді. Соңғы
жағдайда нақ осы немесе басқа ахуалға алып келетін мінез-құлықтағы
өзгерістер біртіндеп тойтарыс беруді, қарсы шығуды, кетіп ұялуды,
агрессияны келтіре аламыз. Бұл реакциялардың көрінуі нысандары өте
көп болуы мүмкін. Олар әрдайым жойылуымен қоса бұл да жоғалады. Бірақ,
ондай жағдайлар жиі қайталанып, бірінің үстіне бірі қатпарлана берсе,
онда реакциялар беки түседі және басқа типтегі мінез-құлықтың дамуына
алып келетін тұрақты психологиялық кешендер туындайды. .[4, 35б].
Жасөспірімдердің мінезіндегі ауытқушылықтың себептері мен
факторларына тоқталып өтсек:
- дұрыс тәрбиеленбегендерінің себебінен қажетті білімдердің,
біліктердің, дағдылардың жоқтығы, мінез-құлқындағы жағымсыз
топтардың қалыптасқандығынан баланың, жеткіншектің өзін
дұрыс ұстамайтындығынан туындайтын әлеуметтік-педагогикалық
олқылықтар;
- жайсыз отбасылық өзара қарым-қатынастар, жағымсыз
психологиялық ахуал, оқудағы жүйелі сәтсіздіктер, сынып
ұжымдарындағы құрбылармен өзара қарым-қатынастың
орындамағандығы, ата-аналарының, мұғалімдердің сыныптас
жолдастарының дұрыс емес (әділетсіз, дөрекі, қатал)
қатынастарынан туындайтын терең психологиялық жайсыздықтар;
- психикалық және физикалық денсаулығы мен дамуы жағдайындағы
ауытқушылықтар, жас ерекшелік дағдарыстарындағы, мінез
акцентуациясы және басқа да физиологиялық, психоневрологиялық
ерекшеліктер себептері;
- ішкі және сыртқы белсенділігінің саналы көріністеріне, өзін-
өзі көрсетуіне жағдай жасалмағандығынан, іс-әрекеттердің
пайдалы түрлерімен айналыспайтығынан, жағымды және маңызды
әлеуметтік, сондай-ақ, жеке өмірлік мақсаттары мен
жоспарларының болмауы;
- қараусыз қалумен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен және
осының негізінде дамитын әлеуметтік-психологиялық
дезадаптациямен, әлеуметтік және жеке құндылықтарының
жағымсыз түрде ауысуы және жағымсыз жайттар. .[5, 15б].
Жасөспірімдер мен балаларға қоршаған адамдардың немқұрайдылығы
зейін қоймауы негізінде дамитын әлеуметтік-педгогикалық бақылаусыздық
бұл тізбектегі ерекше рөл мен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық,
қараусыз қалғандық, қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері,
жасөспірімдердің пікірінің, тағыдырының қызығуы мен икемділіктерінің өз
бетінше ұйымға, кооперацияға, өзін-өзі ұйымдастыруға ұмтылуына алып
келеді. .[6, 28б].
Қазіргі кездегі жасөспірімдердің жүрген ортасы қолайлы емес.
Өйткені, бала ауытқушылық мінез-құлықтың әр түрлі нысандарын мектепке
бара жатқанда да, аула мен қоғамдық орындарында да, тіпті үйде де
көреді. Дәстүрлі ұлттық құндылықтар нормасының босауы, ата-ананың,
әсіресе, отбасындағы әке беделінің төмендігі, мінез-құлықтың тұрақты
үлгілері мен моралдық шекаралардың жоқтығы, әлеуметтік бақылаудың
босаңсуы жасөспірімдер ортасындағы ауытқушы және өзін-өзі жоюға мінез-
құлықтың өсуіне ықпал етеді. .[7, 40б].
Балалалар мен жасөспірімдердің дамуы мен мінез-құлқына кері әсер
ететін сыртқы факторларға мыналарды жатқызуға болады:
Қоғамдағы өтіп жатқан үрдістер:
- қоғамдық құндылықтар иреархиясын өзгертуге бағытталған айқын жағымды
мемлекеттік идеологияның жоқтығы;
- заңдардың және құқық қорғаушы орындардың жетілмегендігі,
қылмыстардың жазаланбауы;
- жұмыссыздық (нақты және жасырын);
- экономикалық тұрмысы төмен балалы отбасыларға әлеуметтік
кепілдіктермен және мемлекеттік қолдаудың жоқтығы;
- өскелең ұпақтың әлеуметтенуінің дәстүрлі институттарының
күйреуі мен дағдарысқа ұшырауы;
- бұқаралық ақпарат құралдары арқылы зорлық-зомбылық және
қатігездікті насихаттау;
- балалардың денелік және психикалық денсаулығының бұзылуын дер
кезінде ауытқудың, соған сәйкес көмек көрсетудің және
квалификациялық диспансеризациясының болмауы
- темекіге, ішімдікке, нашақорлық заттарға жолдың ашықтығы.
Отбасының жағдайы және оның ахуалы:
- толық емес отбасы; отбасының материалық жағдайы;
- ата-аналардың төмен әлеуметтік-мәдени деңгейі;
- отбасындағы тәрбие стилі (балаға бірыңғай талаптардың
қойылмауы, ата-аналардың қатігездігі, олардың жазасыздығы және
баланың құқықсыздығы);
- ата-аналардың ішімдікті, нашқорлық заттарды теріс пайдалануы;
- ата-аналардың балалардың психоактивті заттарды қолдануына жол
беруі.
Мектепішілік өмірдің жеткілксіз ұйымдастырылуы:
- оқу және тәрбие үрдісін басқаруды ұйымдастырудың толық
жетілмегендігі; мектептің материалдық қамтамасыз етілуінің
нашарлығы; қоғам арқылы балаларымен айналыспайтын ата-аналарға
ықпал ететін тетіктердің және меткептің оқушылар отбасыларымен
жүйелі байланысының жоқтығы; пәндік мұғалімдердің
жетіспеушілігі; сабақтардың жиі болмай қалуы; сабақтан тыс
жұмыстардың қанағаттандырғысыз ұйымдастырлуы; мектепте балалар
ұйымдарының болмауы;
- мұғалімдердің бала және жас ерекшелік психологиясын
білмейтіндігінен көрінетін кәсіптік деңгейінің төмендігі; оқушы-
мұғалім жүйесіндегі өзара қарым-қатынастарының автолитарлық
немесе бетімен кетушілік деңгейінде болуы;
- жетілмеген жаңа оқу бағдарламасын енгізу, құндылықтар
бағдарламаларының өзгеруі және соның негізінде нені және қалай
оқыту? мәселесінің туындауы;
- мектепке келген оқушылардың дамуының және оқу түрткілерінің
төмендігі. .[8, 15б].
Жасөспірімдердің түрлі себептермен мектепке бармай қалуы да
туындайды.
Баланың мектепке бармай қалуының айтарлықтай жиілеп кетуі оны
психиатрға қаратуға себеп болады. Кездейсоқ себептерден кездесіп қала
беретін төтенше жағадайлар мүлде әр түрлі көріністе болып келуі мүмкін:
ата-анасының шешімімен кішкентай інісін немесе қарындасын қарап отыруға
баланың үйде қалдырылуы, немесе баланың өз бетімен лағып кетуге
бейімділігі, немесе мектпеке барудан қасақана бас тартуы сиықты келтірілген
сылтаулардың барлығы оның эмоциональды бұзылуына байланысты
болатындықтан, мектепке бармай қалуына осы кінәраты себеп болуы мүмкін.
.[9, 25б].Мектепке барудан бас тартуы – оның сабаққа қатысқысы
келмегендігінен, өз кезегінде әр түрлі механизмдердің ықпалы себеп болуы
да мүмкін. Бұл жағдайлардың бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар екенін
көрейік. .[10, 45б]. Схематикалық процедураның талдауы.Егеменді де
өркениетті елдіњ бүгіні мен ертеңін өрге бастырар жас жеткіншектер екені
белгілі. Болашаќтың тізгінін ұстайтын олардың алдағы атќаратын іс-
әрекеттерінің түп-тамыры бүгінгі күнмен тығыз байланысты.
Қылмыстық Кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке
дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген.
Мемлекеттің әділеттік және ізгілік принциптерін басшылыққа ала
отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық
жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа алуының көрінісі
болып табылады. .[11, 55б].Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке
толмағандарға ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың
психологиясын ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше
жағдайларын белгілеу қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір
оңтайлы жолы болып табылады. Қылмыс жасаған адамның жеке басының
ерекшелігін анықтау қылмысты тергеу барысында кінәлінің жауаптылық
дәрежесін белгілеу үшін өте қажет.Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға
қылмыстық заң жаза болып табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын кеңінен қолдануды белгілеген. .[12, 76 б].
Қылмыстық кодекстің 78-бабының 1-бөлігіне сәйкес Кәмелетке
толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он
сегізге толмаған адамдар танылады. Яғни, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын
ең төменгі жас 14-ке толу.
Егер кәмелетке толмаған адам Қылмыстық Кодексте көзделген жасқа
толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы
жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты
жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің әрекетсіздігінің іс жүзіндегі сипаты
мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола
алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті емес 15-бап, 3-бөлігі.
Егер кәмелетке толмаған адамның 14,16 жас есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасының бұзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды,
бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай
ретінде ескереді және ол Қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз болады ҚК-тің 17-бабы, 1,2-
бөліктері..
Қылмыс жасаған кезде 18-ге толған адам кәмелетке толмаған деген атаққа
ие бола алмайды. Бірақ та Қылмыстық кодекстің 87-бабының талабына сәйкес он
сегіз бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға жасаған
әрекетінің сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше жағдайларда
оларға кәмелетке толмағандарға арналған арнайы тәрбие немесе емдеу,
тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің ережелерін
қолдана алады. Мұндай ретте қоғамға қауіпті істелген іс-әрекеттің мәні 18
бен 20 жас аралығындағы адамның жас мөлшеріне байланысты және психикалық
жете дамымауынан болуы қажет.[13, 67б].
1.2.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері.
Біздің қоғамымызда жастардың адамгершілік келбетіне қоятын талаптардың
өсуіне байланысты оларды жақсылыққа тәрбиелеу мәселесіне баса назар
аударылуы шарт. Жасыратыны жоқ, ұзақ жылдар бойы бізде жастарымызды
отаншылдық, заңдарды құрметтеу, қоғамдық тәртіп ережелерін бұзушылыққа
төзбеушілік рухында баулу біраз орын алды. Ал қазіргі жаңа қоғамдық
қатынастарды орнатудағы өткінші кезеңде құқықтық тәртіпке немқұрайлы
қарайтын, ұрлық, зорлық, бұзақылық, т.б. қылмыстық әрекеттерімен қарапайым
азаматтардың демалысы мен көңіл-күйіне көлеңке түсіретін жастар жиі
кездеседі.
Сондықтан жастар арасында құқық бұзушылық көріністердің алдын алу
бағытында жүзеге асырылып жатқан қомақты жұмыстар, бір жағынан, өскелең
жаңа буынды дұрыс тәрбиелеудің, екінші жағынан, жалпы қылмыстылықты жоюдың
қажетті алғы шарттарының бірі болып табылады [14, 56б].
Әрбір кәмелетке жасы толмаған құқық бұзушының жеке басының
ерекшеліктерін, оның құқыққа қайшы келетін мінез-құлықтарын, қоғамға жат
әрекеттерін жан-жақты білуде белгілі бір нәтижеге жету ісі аталмыш
проблеманың дұрыс бағытта зерттелуіне, сондай-ақ бірнеше түбірлес ғылым
жетістіктерін пайдалануға байланысты. Бұл ретте жасөспірімдердің қоғамға
жат іс-әрекеттерініњ негізгі сәтін дөп басып, оның ішкі және сыртқы
факторларын бір жерге шоғырландырып беретін нәрсе –мотивация болып
табылады.
Мотивация проблемалары өте ерекше де күрделі құбылыс. Қылмыстық құқық
теориясы және криминология ғылымы бұл құбылыс туралы психология ілімінің
негізгі қағидаларына сүйенеді.
Адам – белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері
болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді. Мәселен, жаңа
туған нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі де жеке адам емес.
Өйткені, онда жоғарыда аталған компоненттер: тәжірибе, білім, іс-әрекет,
т.б. жоқ. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі дүниетанымынан, сенімінен,
талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке
адам – тарихи-әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік ортада (белгілі
қоғамда, коллективте) ғана қалыптасады. К.Маркстің айтуынша, жеке адам –
барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Адамның көптеген психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін
ортасына қоғамдық қатынастардың (экономикалық, идеологиялық т.т.) тікелей
әсер етуінен қалыптасып отырады. Жеке адамның психикалық қасиеттері бір
сыдырғы тұрақты және тұрлаулы ерекшеліктер болып табылады. Жеке адамның
психикалық тұрақты да, тұрлаулы ерекшеліктері өмір ағымында жетіліп
қалыптасады. Бұлардың өзгеруі қиын немесе бұл ерекшеліктер өзгермейді деу
де қате. Демек адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп
отыратындықтан, осымен бірге оның түрлі ерекшеліктері де дамып, өзгеріп
отырады. Мұндай қасиеттер адам өмірге келісімен пайда болмайды. Адам
белгілі дәрежеде өсу, жетілу процесінде дамиды.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі әрекетпен
айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі
жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп жасына дейінгі бала өз
психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін
еңбек процесінің сан алуын салаларында көрсетеді. Әрекет дегеніміз түрлі
қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс.
Әрекетіміз дұрыс болу үшін,-дейді Әл-Фараби,- біздің соған баратын жолымыз
қандай болу керек екенін анықтап алуға тиіспіз. Адам - іс-әрекеті-күрделі
процесс. Оның құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың, әрекеттердің жүйесі
кіреді. Іс-әрекет ұғымынан әрекет ұғымын ажырату қажет. Өйткені, мұның
біріншісінің ауқымы аса кең, ал әрекеттің сипаты шағын. Әрекет іс-
әрекеттің шағын бөлігі, единицасы. Ол жеке мақсатты орындауға
бағытталады,әрекетті орындау тәсілдері операция деп аталады. Адам іс-
әрекеттің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді
түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отырады. [15, 68б].
Адам іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор.Іс-әрекеттің
саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты
белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже
шығару – оның екінші бір басты белгісі болып табылады.Адамның сана-сезімі
өскен сайын оның әрекеті де жаңа мазмұнға ие болып отырады. Адам
психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, біз сананың да
күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет.Сөйтіп сана мен іс-
әрекеттің бірлігі, психиканың іс-әрекет үстінде дамитындығы жайлы мәселе
психологияның басты принциптері болып табылады.Адам әрекеті сан-алуан. Оның
негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып отырады.
Әрбір жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер аз
емес.Олардың ең бастыларын психология мына түрге бөледі: қажеттілік,
түрткі, бейімділік пен қызығу, дүниетаным мен сенім, мұрат пен талғам.
Адамды әрбір қимыл әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір
түрткі болады. Бұл түрткіні психологияда себеп деп атайды. Қандай болмасын
объектінің себебін білмей тұрып, адамның бір мақсатқа жетем деген ойын
қалайша тоқтата алатынын және оның мінез құлқының мән-жайын толық түсіну
қиын болады.
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі
өзгеріске түсіп отырады. Осыған орай оның түрткілері де, мақсатқа жету үшін
қажетті шаралары да өзгеріске түседі. Түрткінің өзгеруі іс-әрекеттің
нәтижесіне әсер етеді.Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс-әрекет
нәтижесіне ерекше әсер етеді.
Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы
мотив – оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның
қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы
ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз
алған материалдық тамақ,баспана,киім, еңбек құралдары т.б. болады. Адам
баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдарымен
пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттері біртіндеп дами келе,
қажеттердің жаңа тобын – рухани қажеттерді білім, көркемөнер т.б. туғызады.
Рухани қажеттердің дамуы – материалдық қажеттерінің қанағаттандырылуына
байланысты. Адам қажеттерінің дамуы – тарихи дамудың елеулі бір кезеңі.
Олар адамның алдына әр түрлі мақсаттар қойып отыруына себепші болатын
негізгі түрткілер.
Адамды әрекетке итермелейтін негізгі мотив – оның түрлі қажеттері.
Адам өз қажетіне байланысты алдына түрлі мақсаттар қояды. Ол мақсаттарды
орындау үшін түрлі әдіс-амалдар қарастырады. Өйткені адам сыртқы дүниенің
заттары мен құбылыстарын тек танып, не оған өзінің қатынасын білдіріп, қана
қоймайды, сонымен бірге, оны қажетіне орай өзгерткісі келеді.Бұл үшін ол
қимыл-қозғалысқа, іс-әрекетке түсіп отырады. Адамда қимыл-қозғалыстар
есепсіз көп. Бұларды үлкен екі топқа бөлуге болады. Оның бірін еріксіз
қозғалыстар яғни мақсат қойылмайтын қозғалыстар: көздің жұмылуы,
жөтелу,шашалу, түшкіру т.б., екіншісін ерікті қозғалыстар деп атайды.
Мәселен, жерге түсіп кеткен нәрсені көтеріп алу қозғалыстың соңғы түріне
жатады. Кез келген қозғалыс арқылы сыртқы ортаны өзгертуге, оған ықпал
жасауға болмайды. Бұл үшін мақсатқа бағытталған қимыл-қозғалыстар жасау
қажет. Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі
кедергілерді жеңе білуден көрінетін қимыл-қозғалыстарды психологияда ерік
амалдары немесе ерік деп атайды. Сонымен ерік дегеніміз адамның өз мінез-
құлқын меңгере алу қабілеті. Қайрат дегеніміз өмір жолында кездесетін екі
талай кездерде белді бекем буып, қайыспай, кідірмей амал етуге ұмтылу -
деп көрсеткен белгілі қазақ зиялысы Ж.Аймауытов.
Қылмыстық мотивация жүйесі адам әрекетінің терең тамырларына еніп, сол
әрекеттің себептерін анықтауға, сонымен қатар, оған адамгершілік және
құқықтық өлшемдермен ықпал етуге мүмкіндік береді . [16, 78б].
Алайда аталмыш проблеманың күрделілігі мен жетік зерттелмеуінен
қылмыстық мінез-құлық мотивациясы ұғымы мен оның мәні төңірегінде әртүрлі,
тіпті қарама-қарсы көзқарастар көбеюде. Мәселен, кейбір авторлардың
пікірінше, мотивация келешекте мәнсіздіктен жойылып кетеді десе,
психологтардың қайсыбірі оны психология ғылымының негізгі мәселесі деп
қарап, оны адамның іс-әрекетін танудың басты кілті ретінде түсінеді. [17,
85б] .Мен де осы соңғы көзқарасты қолдаймын.
Өйткені жоғарыда аталып кеткендей мотивация адам әрекетінің пайда
болуына, оның дамып белгілі бір қалыпқа келуіне, соның арқасында қойылған
мақсатқа жетуіне, оның динамикасының түпкі нәтижесінің жеке адам үшін
маңыздылығына қатысы бар адам қызметіндегі детерминанттарды детерминизм –
себептілік, барлық құбылыстар бір-бірімен заңды түрде байланысты дейтін
ілім кеңінен қамтиды.
Мотивация сөзін тар мағынада алып қарасақ, ол адам қызметінің нақты
түрлері мен мінез-құлықтың сыртқы көрінісі ретіндегі субъективтік
детерминация [18, 45б]. Сондықтан психологиялық зерттеулерде мотивацияның
негізгі екі аспектісі, атап айтқанда, оның динамикалық және мазмұндық
жақтары қарастырылады. Іс-әрекет мотивациясын кең мағынада алып қарасақ, ол
адамның жалпы мінез-құлқын анықтайтын психологиялық сәттердің жиынтығы [19,
43б].
Мотивацияны іс-әрекеттерді қозғаушы күштердің жүйесі ретінде ұғыну
да осы анықтамаға мағынасы жағынан жақындайды [20, 89б].
Қылмыс- қылмыстық заңның бұзылуына сәйкес жауапкершілік шараларын
алдын-ала қарастыратын, әртүрлі мотивтер негізінде туындайтын жеке адамның
іс-әрекеті. Мотив ұғымы бұл жерде қылмыс құрамына енетін элемент ретінде
өзінің заңды мағынасын білдіріп тұр. Заң нормаларында мотив барлық жағдайда
көрсетіле бермейтіні мәлім. Қылмыстың қоғам үшін аса қауіптілігі көрініс
бергенде, не болмаса жасалған әрекеттің мотивтік ерекшелігі белгілі
бағытпен байланысты болған жағдайда ғана заң тікелей мотивке жүгінеді.
Заң шығарушы тарапынан мотивке барлық кезде мән берілмесе де қылмыс
құрамының белгілерін сипаттауда, әсіресе құрамның субъективтік жақтарын
анықтауда мотивтің маңызы өте зор [21, 65б].
Негізінен әрбір қылмыс – адамның саналы қызметінің бір түрі, яғни
әрекеттің мақсатын, құрамын, мотиві мен құндылығын жобалайтын ерікті акт
[22, 34б]. Бұл ретте ол қылмыс субъектісінің санасына, жеке адам
психикасына маңызды мінездеме береді.Мұнда субъекті мен оның қызметі
арасындағы өзара байланыстың бір түрі өзіндік орын алады.
Соңғы жылдары заңгер-криминалистер арасында қылмыстық әрекет мотивінің
психикалық механизмін зерттеуге ерекше ынталылық байқалуда. Осыған
байланысты қылмыстық әрекеттің мотивациялық аясын әлеуметтік психология,
криминология және қылмыстық құқық салаларының жетістіктерін кіріктіру
арқылы ғылыми жұмыстар атқару қажеттілігі туындайды [23, 15б].
Мұндай жұмыстар қатарына әсіресе адамның қоғамға жат әрекетінің мотиві
мен басқа әлеуметтік және психологиялық қасиеттерінің арасындағы
байланыстарды, сондай-ақ мотив пен сезімді, [24, 15б]. Жеке адам кінәсінің
ерекшелігін, мотиві мен мақсатын сипаттауға арналған еңбектер жатады [25,
16б]. Онда қылмыс жасаған кінәлінің жеке басының мотивациялық
ерекшеліктері, бәсекелестік мотивтері және бағалау қарым-қатынасы, [26,
15б]. Жеке адам мотиві мен бағыты, қоғамға қарсы бағдары анықталынған [27,
34б]. Соның ішінде адам белсенділігі, жеке адам әрекетіндегі мотивтердің
бастапқы ниеті жөніндегі психологтар арасында белгілі көзқарастар
қалыптасты. Олардың басым көпшілігі адам қызметіндегі әдепкі итергіш ниет
адамның өмірлік қажеттілігінен туындайды деген пікірде. Көптеген
психологтар адам белсенділігінің қайнар көзі ретінде сезімді,
қызығушылықты, идеал мен сенімді, дүниеге көзқарасты мойындайды. Ал кейбір
психологтар адам ниетін оның қажеттілігі мен сезімінде, еркінде, қоғамдық
императивінде деп біледі. Олардың қайсыбіреулері мотивті қажеттілікпен
немесе сезіммен ұштастырса, кейбіреулері оны ниет және мақсатпен немесе
адамның жалпы психологиялық күйімен байланыстырады.
Алайда баса көрсететін жай мынада. Мотивациялық аяда қылмыстық
әрекеттің қандай аспектісі қарастырылса да, барлық зерттеушілердің
пікірінше, мотив қылмысқа итеретін қозғаушы күш және оның ішкі қайнар көзі
ретінде танылады. Ал жасалған қылмыс фактісі қылмыс мотивінің объективті
түрдегі көрінісі боп саналады. Сондықтан мотивациялық ая қылмыстық құқық
нормалар дәрежесінің көрсеткіші, сонымен қатар мотив құқыққа қарсы
қылмыстық әрекеттің шынайы себептерін түсінуге мүмкіндік беретін маңызды
белгі болып табылады [28, 25б].
Қорыта айтқанда, мотивация ұғымы мотивтің өзіне қарағанда анағұрлым
кең екендігі белгілі.
Мотивация мазмұны адам белсенділігінің алғашқы итергіш күші мен жеке
адамның психологиялық жиынтығының нақты әрекеттерді орындауға дайындығын
ғана емес, сонымен бірге қылмыстық әрекеттерді бағыттап, ретке келтіріп,
қолдап немесе мінез-құлыққа ықпал ету арқылы олардың әдепкі бағытын
өзгертіп отыратын факторлар [29, 16б].
Мотивация әртүрлі ниеттің, итергіш күштердің жиынтығын өзіне қамти
отырып, адамның құрылымдық қалыптасуына негіз болады, нәтижесінде жеке
адамның әлеуметтік маңызы бар іс-әрекеті негізінде көрінеді.
Бұл ретте мотивацияны адам іс-әрекетінің субъективтік детерминациясы
және рухани әлемі арқылы өтетін құбылыс деуге болады[30, 11б]. Сондықтан да
қазіргі қолданылып жүрген заңдық құжаттарда әрбір қылмысты дәрежелеуде және
кінәліге жаза тағайындауда маңызы бар мотивация мәселелеріне басты назар
аударылған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің бірқатар баптарында
қылмыс құрамына тікелей қатысты мотивациялық элементтер көрсетілген.Онда
әсіресе бұзақылық мотиві, пайдакүнемдік, кек алу, қызығу мен құнығу т.б.
көрсеткіштер аталған. Алдын ала айта кететін жағдай, жастарға тән әсіресе,
қызығу, әуесқойлық, құрдастарының алдында мақтана масаттану, бұзақылық, кек
алу т.б. мотивтері.
Осы арқылы мәселе тек мотив төңірегінде емес, сонымен қатар қылмыстық
әрекетке себепші болатын бастапқы ниет, итергіш күштің мотивациялық
элементтері жөнінде болуға тиіс.Әзірге қылмыстық кодекстің баптарына
қылмысқа қатысы жоқ нақты мотивтерді ендіру әлі ертерек болғандықтан бұл
мәселе заң тәртібі негізінде шешілуді қажет етеді. [31, 10 б].
Мұндай жол басқа да көптеген мәселелерді ойдағыдай зерттеуге мүмкіндік
берер еді. Мәселен, заңгерлер арасында мотивтің криминогендігі жөнінде осы
кезге дейін бірыңғай пікір болмай отыр. Жасөспірімдер мен ересектер
арасындағы қылмыстардың мотивін салыстырып қарағанда олардың ерекшеліктері
әуелі кәмелетке толмағандардың жасына, әлеуметтік жағдайына және қоғамдық
институттардағы орнына байланысты екенін атау керек. Мысалы, 14-17 жас
аралығындағы жасөспірім үшін бір жағынан қарқынды дамып, қалыптастыру
процесі жүретін кезең. Екінші жағынан, алдағы міндеттердің күрделілігінен
еңбек қызметінде дайындық ол өзінің іс-әрекетіне жауапты адам ретінде
жоғары дәрежеде қалыптастыратын маңызды қоғамдық қатынастар шеңберінен
көбінесе шығып қалады.
Өмірде бір емес бірнеше мотивтерден өрбіген көптеген қылмысты
әрекеттер баршылық. Олар да өзінің сапалық көрсеткіші мен мағынасы жағынан
әрқалай болуы мүмкін, ал басқалары бағыныңқы, өзгермелі мотивтер болып
келеді. Мұнда әрине, жетекші мотивке аса жоғары орын берген жөн.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушылар іс-әрекетінің мотивтерін зерттеу
олардың үнемі дамып отыратындығынан, олардың өзгеріссіз қала
алмайтындығынан күрделене береді. Алайда, бұл жағдайда да даму
тенденциясына бағытталған анағұрлым тұрақты ниет, итергіш күштер пайда
болады. Өйткені, жасөспірімнің көз алдында өмір шындығы кеңи түседі.
Егер жастық кезеңнің алғашқы шағында жасөспірімнің мінез-құлық
тәртібі, біріншіден, стихиялы түрде жинақталған ішкі әуестігіне, екіншіден,
кездейсоқ сыртқы жағдайларға байланысты сипатталса, әрі қарай бұл жағдай
өзгеріске ұшырайды [32, 85б].
Мотив негізінде жатқан қажеттілік маңызды нәрсеге айналғанда қалайда
қанағаттандыруды талап етеді. Жасөспірімдер қажеттілік ниетін тиып ұстау
немесе оны кейінге қалдыру ысырап тұру қабілеті жетілмегендіктен, өз
қажеттілігін ұрлық жасау арқылы қамтамасыз етудің жеке бас пен қоғам
мүддесіне қайшы келетінін түсінсе де өзін тоқтата алмайды.
Жасы кәмелетке толмағандардың арасында қылмыстық кәсіпті, қылмыстық
нормалар мен дәстүрлерді жете меңгергенде кездеседі. Көптеген отбасылардың
жағдайларының жамандығы, ата-аналардың моральға жат теріс қылықтары, әке
мен бала арасындағы өзара кикілжің, түрлі діни уағыздардың кері әсер етуі,
бұқаралыќ ақпаралыќ құралдары арқылы порнографиялыќ заттардың, қатыгездік,
күш қолданудың таралуы, жасөспірімдер қылмысының күшеюіне себеп болып отыр.
Көптеген жасөспірім қылмыскерлердің күнделікті іс-әрекетіне отбасы,
оќу орындары еңбек ұжымы тарапынан ешқандай бақылау болмағандықтан, соны
қылмыстық әрекетке ұласатынын тәжірибе көрсетіп отыр. [33, 5б].
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ЖАЗА ТҮРЛЕРІ МЕН ШЕКТЕРІ
2.1. Кәмелетке толмаѓандардың психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне
байланысты оларға тағайындалатын жаза түрлері
Жазаны жеке даралауды ќарамастан бұрын біз жаза түсінігі мен оның
негізгі мақсаттарына қысќаша тоқталуымыз ќажет. Қылмыстан саќтандыру
кезінде әлеуметтік - ұйымдастырушылыќ және мәдени-тәрбиелік шаралардың
шешуші мәнге ие екендігі сөзсіз[34, 25б].
Жазаның мақсаты – қылмыстылыќтың алдын алу, барлыќ ќалғандары:
мәжбүрлеу қорқыту және сендіру тәрбиелеу - бұл қойылған мақсатқа
жетудегі ќұрал.
Қылмыстық құқыќ саясаты жалпы мемлекет саясатының белгілі бір ќажетті
түрі бола тұрып, жан-жаќты шараларды, әсіресе қылмыстық әрекет пен
әрекетсіздіктің алдын алуға арналған кешенді шараларды қамтиды, мұны
қылмысты болдырмау саясаты деп атауѓа болады.Қылмыстық құқық теориясында,
жалпы басќа да арнаулы әдебиетте сонау Кеңес заманынан бастап, ќазіргі
кезге дейін жазаның мақсаты төңірегінде әртүрлі пікірлер туғаны белгілі.Бұл
пікірлер бірде жаза мақсаттарының мазмұнына қатысты туса, бірде ондай
пікірдің тууына жаза маќсатының саны негіз болып келеді.Мысалы, орыс заңгер
– ғалымы С.В.Познышев: жазада тек ќана бір маќсат болу керек дегенді
айтса, [35, 10б]. Қазақстандыќ белгілі заңгер профессор Р.Т.Нұртаев жазаның
маќсатын үш бірлік деп атайды.Профессор А.Мамытов жазаның алдына үш
мақсатты қояды: қылмыс істеген адамды ќайта тәрбиелеу, арқылы қылмыс
істеген адамды қайтадан қылмыс істемеуге бет бұрғызып, тұрақты қалыпқа
түсіру, қылмыс істеген адамны, сазайын тарттыру арқылы басќа адамдарға да
ќылмыс істеуден бас тартуға ықпал жасау [36, 75б] .
Кәмелетке толмағандардың психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне
байланысты оларға тағайындалған жаза түрлері де ересектерге қарағанда жеңіл
болып белгіленген. Кәмелетке толмағандарға қатаң қылмыстық шаралар өлім
жазасы, өмір бойы бас бостандығынан айыру жазалары тағайындалмайды.
Кәмелетке жасы толмағандардың статусының ерекшеліктеріне байланысты оларға
белгілі бір лауазым атқару құқығынан айыру; мүлікті тәркілеу; бас
бостандығынан немесе әскери қызметінен шектеу сияқты жазалар
тағайындалмайды. Төменде Қылмыстық кодекстің 79-бабын келтіріп отырмын:
1. Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлері:
а) айыппұл;
б) белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру;
в) қоғамдық жұмыстарға тарту;
г)түзеу жұмыстары;;
д)бас бостандығынан айыру болып табылады.
2. Айыппұл кәмелетке толмай сотталған адамның дербес табысы немесе өндіріп
алуға жарайтын мүлкі болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл оннан бес
жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе кәмелетке толмаған
адамның жалақысының немесе өзге табысының екі аптадан алты айға дейінгі
кезеңдегі мөлшерінде тағайындалады.
3. Кәмелетке толмағандарға белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру
бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалады.
4. Қоғамдық жұмыстарға тарту қырық сағаттан жүз алпыс сағатқа дейінгі
мерзімге тағайындалады, ол кәмелетке толмаған адамның қолынан келетін
жұмысты орындауы болып табылады және ол оны оқудан немесе негізгі жұмысынан
бос уақытында атқарады. Он алты жасқа толмаған адамдардың бұл жаза түрін
орындауының ұзақтығы күнінен екі сағаттан, ал он алтыдан он сегіз жасқа
дейінгі адамдар үшін күнінен үш сағаттан аспауы керек.
5. Түзеу жұмыстары сот үкімін шығарған кезде он алты жасқа жеткен кәмелетке
толмай сотталған адамдарға бір жылға дейінгі мерзімге тағайындалады.
6.Қамау сот үкім шығарған кезде он алты жасқа жеткен кәмелетке толмай
сотталған адамдарға бір айдан төрт айға дейінге мерзімге тағайындалады.
7.Кәмелетке толмай сотталған адамды бас бостандығынан айыру он жылдан, ал
ауырлататын мән-жайларда кісі өлтіргені үшін – он екі жылдан аспайтын
мерзімге тағайындалуы мүмкін. Он төрт жастан он алты жасқа дейін кішігірім
ауырлықтағы қылмысты бірінші рет жасаған адамдарға бас бостандығынан айыру
тағайындалмайды.
8. Кәмелетке толмай сотталған адамдар бас бостандығынан айыруды:
а) бас бостандығынан айыруға бірінші рет сотталған еркек жынысты кәмелетке
толмағандар, сондай-ақ әйел жынысты кәмелетке толмағандар – жалпы режимдегі
тәрбиелеу колонияларында;
б) бұрын бас бостандығынан айыру жазасын өтеген еркек жынысты кәмелетке
толмағандар – күшейтілген режимдегі тәрбиелеу колонияларында өтейді.
9. Қоғамдық қауіптілік сипатына және дәрежсіне кінәлі адамның жеке басына
және басқа да мән-жайларға қарай сот қабылдаған шешімнің себебін көрсете
отырып, еркек жынысты кәмелетке толмай сотталған адамның бас бостандығынан
айыруды жалпы режимдегі тәрбиелеу колониясында өтеуін тағайындауы мүмкін.
10.Сот жазаны орындаушы органға кәмелетке толмай сотталған адаммен қарым-
қатынас кезінде оның жеке басының белгілі бір ерекшеліктерін ескеру туралы
нұсқау беруі мүмкін.
Мұндай ерекшеліктерге жасы кәмелетке толмағанның психикалық
өзгешелігі: денсаулығының нашарлығы, белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілігі,
белгілі бір мамандыққа баулу қажеттіліктері жатады. Қылмыстық кодекстің 79-
бабында жазаны өтеуден қасақана жалтарған ретте жазаның бұл түрін
екіншісімен ауыстыру туралы арнайы көрсетпеген. Кәмелетке жасы
толмағандарға мұндай ретте жазаны ауыстыру жалпы негізде Қылмыстық
кодекстің 40,42,43-баптарына сәйкес жүзеге асырылады. Кәмелетке толмаған
адамдарға жаза тағайындаудың ерекшеліктері Қылмыстық кодекстің 80-бабында
көзделген. Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау кезінде осы Кодекстің
52-бабында көзделген мән-жайлардан басқа, оның өмірі мен тәрбиесінің
жағдайлары, психикалық даму деңгейі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz