Қылмыстардың көптігінің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы. Қылмыстардың қайталануы және жаза тағайындау
КІРІСПЕ 3
1 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІНІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ 5
1.1 Қылмыстардың көптігінің түсінігі 5
1.2 Қылмыстардың көптігінің нысандарының сипаттамасы 6
2 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚАЙТАЛАНУЫ ЖӘНЕ ҮКІМДЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ БОЙЫНША ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ 11
2.1 Жаза тағайындаудың жалпы бастамасы 11
2.2 Қылмыстардың қайталануы бойынша жаза тағайындау 15
2.3 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау 41
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
1 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІНІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ 5
1.1 Қылмыстардың көптігінің түсінігі 5
1.2 Қылмыстардың көптігінің нысандарының сипаттамасы 6
2 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚАЙТАЛАНУЫ ЖӘНЕ ҮКІМДЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ БОЙЫНША ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ 11
2.1 Жаза тағайындаудың жалпы бастамасы 11
2.2 Қылмыстардың қайталануы бойынша жаза тағайындау 15
2.3 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау 41
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Дипломдық жұмыс қылмыстық құқықтағы қылмыстардың көптігінің мәселелеріне арналған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот алдында тең, ешкім де сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға жатпайды және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыптының қызметтегі және қоғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға cәйкес бұлжытпай шешуі қажет екендігіне жете назар аударуға тиіс [1]. Заңның бұзылуын ештеңе де ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар Қылмыстық Кодекстің 52-бабында көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын бұлжытпай сақтауы, сондай-ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа жататындығын; қылмыстардың қайталануының болуын және оның түрін; сотталушының қылмыстық әрекеті қай сатыда тоқталғанын; қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық жасаған жағдайда сотталушының қатысу дәрежесін; қылмыстық мақсатқа жету үшін оның әрекеттерінің мағынасын және келтірген немесе келтірілуі мүмкін зиянның сипаты мен көлеміне ықпалын; қылмыстар жиынтығын; жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды; сол қылмыс үшін көзделген жазаға қарағанда неғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты соттау негіздерін ескеруі тиіс. Сондай-ақ, қылмыстық заңда қылмыс жасаған адамдардың жасы кәмелетке толмағандарына, жасы 65-тен асқан ер адамдарға, сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза тағайындаудың ерекшеліктері көзделгенін ескере отырып, соттар сотталушылардың жынысын және жасын ескеруі қажет. Сотталушының нақты қылмыс істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған жазаны, істеген қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында көрсетілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте, сөз жоқ, істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-жақты еске алынады. Тек қана осы мәселелерді есепке алған жаза ғана әділ әрі заңға сай деп танылады.
Жалпы алғанда, сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да кінәлінің жеке басын сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды анықтауы қажет. Оның ішінде кінәлінің қылмыс істегенге дейінгі немесе одан кейінгі мінез-құлқы, оның еңбекке, оқуға деген көзқарасы, өмір сүру салты, өзін қоршаған ортаға қатынасы, оны сипаттайтын оң немесе теріс мән-жайлардың бәрі де ескерілуге жатады. Бұрын сотталғандарға, ішімдікпен, нашақорлықпен әуестенушілерге, қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатігездікпен немесе сыбайласып қылмыс жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға болмайды. Керісінше, мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал орындап жүрген, өндірісте, тұрмыста жағымды мінездерімен сипатталатын адамдардың бірінші рет қылмыс жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға негіз бола алады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот алдында тең, ешкім де сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға жатпайды және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыптының қызметтегі және қоғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға cәйкес бұлжытпай шешуі қажет екендігіне жете назар аударуға тиіс [1]. Заңның бұзылуын ештеңе де ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар Қылмыстық Кодекстің 52-бабында көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын бұлжытпай сақтауы, сондай-ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа жататындығын; қылмыстардың қайталануының болуын және оның түрін; сотталушының қылмыстық әрекеті қай сатыда тоқталғанын; қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық жасаған жағдайда сотталушының қатысу дәрежесін; қылмыстық мақсатқа жету үшін оның әрекеттерінің мағынасын және келтірген немесе келтірілуі мүмкін зиянның сипаты мен көлеміне ықпалын; қылмыстар жиынтығын; жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды; сол қылмыс үшін көзделген жазаға қарағанда неғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты соттау негіздерін ескеруі тиіс. Сондай-ақ, қылмыстық заңда қылмыс жасаған адамдардың жасы кәмелетке толмағандарына, жасы 65-тен асқан ер адамдарға, сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза тағайындаудың ерекшеліктері көзделгенін ескере отырып, соттар сотталушылардың жынысын және жасын ескеруі қажет. Сотталушының нақты қылмыс істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған жазаны, істеген қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында көрсетілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте, сөз жоқ, істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-жақты еске алынады. Тек қана осы мәселелерді есепке алған жаза ғана әділ әрі заңға сай деп танылады.
Жалпы алғанда, сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да кінәлінің жеке басын сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды анықтауы қажет. Оның ішінде кінәлінің қылмыс істегенге дейінгі немесе одан кейінгі мінез-құлқы, оның еңбекке, оқуға деген көзқарасы, өмір сүру салты, өзін қоршаған ортаға қатынасы, оны сипаттайтын оң немесе теріс мән-жайлардың бәрі де ескерілуге жатады. Бұрын сотталғандарға, ішімдікпен, нашақорлықпен әуестенушілерге, қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатігездікпен немесе сыбайласып қылмыс жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға болмайды. Керісінше, мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал орындап жүрген, өндірісте, тұрмыста жағымды мінездерімен сипатталатын адамдардың бірінші рет қылмыс жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға негіз бола алады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995ж./Юрист, 2009. - 44 б.
2. Казақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 16 шілде 1997ж./Юрист, 2009. - 168 б.
3. Маликова Ш.Б. Қылмыстық құқықтағы қылмыстарды бірнеше рет жасау мен жеке қылмыстардың ара қатынасының кейбір мәселелері// Казахстанский журнал международного права №3. – Алматы, 2008.
4. «Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын және жиынтығын саралау туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 11 Нормативтік қаулысы / Юрист, 2009.
5. Кругликов Л.Л., Савинов В.Н. Квалифицирующие обстоятельства: понятие, виды, влияние на квалификацию преступлений – Ярославль, 1989г.- 211с.
6. Рогов И.И. Множественность преступлений // Уголовное право. Общая часть – Алматы: «Қазақ университеті», 2005. – 146-155 с.
7. Ағыбаев А.Н. «Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім». Оқулық. - Өнд. толықт., 4-бас. – Алматы: «Жеті жарғы», 2007. – 345б.
8. Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. «Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы». Оқулық. – Қарағанды: «Болашақ-Баспа», 2005. – 279 б.
9. «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 2007 жылғы 30 сәуірдегі №3 // Юрист, 2009.
10. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан (общая часть). Издание 3-е, дополненное. – Алматы: Компьютерно-издательский центр «ДОИВА-Братство», 2003. – 397 с.
11. Алауханов Е., Рахметов С. Жаза: Практикалық-оқу құралы. - Алматы: Өркениет, 1999. – 213с.
12. «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі №1 нормативтік қаулысы / Юрист, 2009.
13. Рахметов С.М., Кулмуханбетовва Б.А. Наказание: понятие, цели, виды, порядок и назначение: Учебное пособие. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. – 386с.
14. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. / Ответственные редакторы: проф. Рогов И.И., доц. Баймурзин Г.И. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 397c.
15. Сборник постановлений Пленума Верховного Суда СССР (1924-1986) – Москва: , 1987г. – 715 с.
16. Уголовное право. Общая часть / Отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова. – Москва: ИНФРА М – НОРМА, 1998. – 516 с.
17. Ештаев Ербол Амангельдиевич. Рецидив преступлений по Уголоному кодексу Республики Казахстан: диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. - Алматы, 2007. – 125с.
18. Панько К.А. Вопросы общей теории рецидива в советском уголовном праве. – Воронеж: ВГУ, 1988. – 255с.
19. Уголовное право. Общая часть / Отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова. – Москва: ИНФРА М – НОРМА, 2001. – 516 с.
20. Шнарбаев Б.К. Наказание по уголовному законодательству Республики Казахстан: Учебное пособие. – Алматы: «Данекер», 2002. – 277с.
21. Наумов А.В. «Ресей қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім». Лекциялар курсы. – Қайта өңделген және толықтырылған 2-басылымнан аударылды. – Астана: «Фолиант», 2005. – 566б.
22. «Уголовное право. Общая часть». Учебник/ Под ред. Н.И.Ветрова, Ю.И.Ляпунова. – Москва: «Новый Юрист», «Кио Рус», 1997. – 471с.
23. Бытко Ю.И. Рецидив, отдаленный во времени. Уголовно-правовые и криминологические исследования. – Саратов, 1984. – 297с.
24. «Уголовное право: Часть общая. Часть особенная». Учебник/ Под общ. ред. проф. Л.Д.Гаухмана, проф. Л.М.Колодкина и проф. С.В.Максимова. – Москва: «Юриспруденция», 1999. – 232 с.
25. Кругликов Л.Л., Савинов В.Н. Квалифицирующие обстоятельства: понятие, виды, влияние на квалификацию преступлений – Ярославль, 1989г. – 153 с.
26. Г.Г.Криволапов. Множественность преступлений по советскому уголовному праву. Москва: Академия МВД СССР, 1974. – 32 с.
2. Казақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 16 шілде 1997ж./Юрист, 2009. - 168 б.
3. Маликова Ш.Б. Қылмыстық құқықтағы қылмыстарды бірнеше рет жасау мен жеке қылмыстардың ара қатынасының кейбір мәселелері// Казахстанский журнал международного права №3. – Алматы, 2008.
4. «Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын және жиынтығын саралау туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 11 Нормативтік қаулысы / Юрист, 2009.
5. Кругликов Л.Л., Савинов В.Н. Квалифицирующие обстоятельства: понятие, виды, влияние на квалификацию преступлений – Ярославль, 1989г.- 211с.
6. Рогов И.И. Множественность преступлений // Уголовное право. Общая часть – Алматы: «Қазақ университеті», 2005. – 146-155 с.
7. Ағыбаев А.Н. «Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім». Оқулық. - Өнд. толықт., 4-бас. – Алматы: «Жеті жарғы», 2007. – 345б.
8. Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. «Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы». Оқулық. – Қарағанды: «Болашақ-Баспа», 2005. – 279 б.
9. «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 2007 жылғы 30 сәуірдегі №3 // Юрист, 2009.
10. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан (общая часть). Издание 3-е, дополненное. – Алматы: Компьютерно-издательский центр «ДОИВА-Братство», 2003. – 397 с.
11. Алауханов Е., Рахметов С. Жаза: Практикалық-оқу құралы. - Алматы: Өркениет, 1999. – 213с.
12. «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі №1 нормативтік қаулысы / Юрист, 2009.
13. Рахметов С.М., Кулмуханбетовва Б.А. Наказание: понятие, цели, виды, порядок и назначение: Учебное пособие. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. – 386с.
14. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. / Ответственные редакторы: проф. Рогов И.И., доц. Баймурзин Г.И. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 397c.
15. Сборник постановлений Пленума Верховного Суда СССР (1924-1986) – Москва: , 1987г. – 715 с.
16. Уголовное право. Общая часть / Отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова. – Москва: ИНФРА М – НОРМА, 1998. – 516 с.
17. Ештаев Ербол Амангельдиевич. Рецидив преступлений по Уголоному кодексу Республики Казахстан: диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. - Алматы, 2007. – 125с.
18. Панько К.А. Вопросы общей теории рецидива в советском уголовном праве. – Воронеж: ВГУ, 1988. – 255с.
19. Уголовное право. Общая часть / Отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова. – Москва: ИНФРА М – НОРМА, 2001. – 516 с.
20. Шнарбаев Б.К. Наказание по уголовному законодательству Республики Казахстан: Учебное пособие. – Алматы: «Данекер», 2002. – 277с.
21. Наумов А.В. «Ресей қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім». Лекциялар курсы. – Қайта өңделген және толықтырылған 2-басылымнан аударылды. – Астана: «Фолиант», 2005. – 566б.
22. «Уголовное право. Общая часть». Учебник/ Под ред. Н.И.Ветрова, Ю.И.Ляпунова. – Москва: «Новый Юрист», «Кио Рус», 1997. – 471с.
23. Бытко Ю.И. Рецидив, отдаленный во времени. Уголовно-правовые и криминологические исследования. – Саратов, 1984. – 297с.
24. «Уголовное право: Часть общая. Часть особенная». Учебник/ Под общ. ред. проф. Л.Д.Гаухмана, проф. Л.М.Колодкина и проф. С.В.Максимова. – Москва: «Юриспруденция», 1999. – 232 с.
25. Кругликов Л.Л., Савинов В.Н. Квалифицирующие обстоятельства: понятие, виды, влияние на квалификацию преступлений – Ярославль, 1989г. – 153 с.
26. Г.Г.Криволапов. Множественность преступлений по советскому уголовному праву. Москва: Академия МВД СССР, 1974. – 32 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІНІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
5
1.1 Қылмыстардың көптігінің түсінігі
5
1.2 Қылмыстардың көптігінің нысандарының сипаттамасы
6
2 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚАЙТАЛАНУЫ ЖӘНЕ ҮКІМДЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ БОЙЫНША ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ
11
2.1 Жаза тағайындаудың жалпы бастамасы
11
2.2 Қылмыстардың қайталануы бойынша жаза тағайындау
15
2.3 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау
41
ҚОРЫТЫНДЫ
50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
59
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Дипломдық жұмыс қылмыстық құқықтағы
қылмыстардың көптігінің мәселелеріне арналған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот
алдында тең, ешкім де сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға
жатпайды және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа
ала отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыптының қызметтегі және
қоғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға cәйкес бұлжытпай
шешуі қажет екендігіне жете назар аударуға тиіс [1]. Заңның бұзылуын ештеңе
де ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар Қылмыстық
Кодекстің 52-бабында көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын
бұлжытпай сақтауы, сондай-ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай
санатқа жататындығын; қылмыстардың қайталануының болуын және оның түрін;
сотталушының қылмыстық әрекеті қай сатыда тоқталғанын; қылмысты топ,
ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық жасаған жағдайда сотталушының
қатысу дәрежесін; қылмыстық мақсатқа жету үшін оның әрекеттерінің мағынасын
және келтірген немесе келтірілуі мүмкін зиянның сипаты мен көлеміне
ықпалын; қылмыстар жиынтығын; жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын
жағдайларды; сол қылмыс үшін көзделген жазаға қарағанда неғұрлым жеңіл жаза
тағайындау немесе шартты соттау негіздерін ескеруі тиіс. Сондай-ақ,
қылмыстық заңда қылмыс жасаған адамдардың жасы кәмелетке толмағандарына,
жасы 65-тен асқан ер адамдарға, сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза
тағайындаудың ерекшеліктері көзделгенін ескере отырып, соттар
сотталушылардың жынысын және жасын ескеруі қажет. Сотталушының нақты
қылмыс істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған жазаны, істеген
қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында көрсетілген
шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте, сөз жоқ, істелген қылмыстың
ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-жақты еске алынады. Тек қана осы
мәселелерді есепке алған жаза ғана әділ әрі заңға сай деп танылады.
Жалпы алғанда, сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да
кінәлінің жеке басын сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды
анықтауы қажет. Оның ішінде кінәлінің қылмыс істегенге дейінгі немесе одан
кейінгі мінез-құлқы, оның еңбекке, оқуға деген көзқарасы, өмір сүру салты,
өзін қоршаған ортаға қатынасы, оны сипаттайтын оң немесе теріс мән-
жайлардың бәрі де ескерілуге жатады. Бұрын сотталғандарға, ішімдікпен,
нашақорлықпен әуестенушілерге, қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатігездікпен
немесе сыбайласып қылмыс жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға
болмайды. Керісінше, мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал
орындап жүрген, өндірісте, тұрмыста жағымды мінездерімен сипатталатын
адамдардың бірінші рет қылмыс жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға
негіз бола алады.
Соттардың сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты
объективті түрде тексеруі оларға тағайындалатын жазаның түрі мен көлемін
белгілеу үшін елеулі маңызды болып табылады. Сондықтан да қылмыстық
құқықтың адамгершілік принципін басшылыққа ала отырып, сот жаза
тағайындағанда сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, еңбекке
қабілеттілігі мен оған деген көзқарасын, білімін, мүгедектігін,
асырауындағы адамдардың санын, тағы да басқа мәліметтерді жан-жақты
ескереді.
Осыған орай, қылмыстардың көптігі мәселесін теориялық тұрғыдан
зерттеу, жеке күрделі қылмыстардан, қылмыстық-құқықтық нормалардың
бәсекелестігінен ажырату қазіргі таңда өзекті деп айта аламыз.
Диплом жұмысының мақсаты – қылмыстардың қайталануы және үкімдердің
жиынтығына байланысты мәселелерді жан-жақты кешенді түрде зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстардың көптігін және оны
сипаттайтын белгілерді анықтау;
- қылмыстардың көптігінің нысандарын талдау және негіздеу;
- қылмыстардың қайталануы және үкімдердің жиынтығы барысында жаза
тағайындауды зерттеу.
Зерттеу объектісі – қылмыстардың қайталануы және үкімдердің жиынтығы
барысныда жаза тағайындау ережелері қарастырылған қылмыстық-құқықтық
нормаларды қолдану аясында қалыптасқан қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеу пәні – қылмыстық заңның нақты нормалары болып табылады.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік негіздері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-әдістемелік негізін ғылыми танымның жалпы,
арнайы, жеке әдістері қолданылды. Оның ішінде, талдау, индукция, дедукция,
ұқсастық, салыстыру, жүйелі-құрылымдық, нақты әлеуметтік әдіс, құқықты
талдаудың формальды-қисындық әдіс, салыстырмалы-құқықтық әдіс және т.б.
пайдаланылды.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы. Диплом жұмысында қылмыстық құқық
теориясындағы қылмыстардың көптігін жүйелі түрде талдауға ұмтылыс
жасалынған.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тараудан, бес бөлімшеден, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІНІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Қылмыстардың көптігінің түсінігі
Бiр ғана тұлғаның бiрнеше рет қылмысқа баруы - қоғам үшiн аса қауiптi
болып табылады. Бiрiншiден, қылмыстық құқықтың қорғауындағы қоғамдық
қатынастарға тиетiн зиян объективтi түрде анағүрлым арта түседi. Екiншiден,
бiр тұлғаның жасаған қылмыстары әртүрлі объектiлерге қиянат келтiретiн
болса, зиян келетiн қоғамдық қатынастардың қатарының өзі де кеңейе түсуi
мүмкiн. Бір тұлғаның бiр ғана емес, бiрнеше қылмыс жасауының өзі әдетте,
бұл қылмыскердiң бойында тұрақты түрде қоғамға қарсы бағыт қалыптасқандығын
дәлелдейдi. Мұның өзі жағдайдың тең қарастырылуы барысында бұл тұлғаға
неғүрлым қатал қылмыстық-құқықтық ықпалдың қолданылуын талап етедi.
Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстық іс - қимылдарды жасауы
қылмысты дұрыс саралаумен, кінәлінің жауаптылығын дараландырумен, сондай –
ақ жеке күрделі қылмыстарды қылмыстардың көптігінен ажырату қажеттілігімен
байланысты ерекше жағдайларды туындатады.
Тұлғаның қылмыстық жауапқа тартылуының ескiру мерзiмi өтпеген немесе
соттылығы жойылмаған, не алынып тасталмаған немесе қылмыстық жауапқа
тартылу заңға сәйкес тоқтатылмаған екi не одан да көп қылмыс жасауы
қылмыстық құқықта қылмыстардың көптігі деп танылады. Қазiргi қылмыстық
заңдар бойынша қылмыстардың көптігінiң төмендегiдей түрлерi айқындалып,
ажыратылады:
1) қылмыстың бiрнеше мәрте жасалуы;
2) қылмыстардың жиынтығы;
3) қылмыстың қайталануы.
Қылмыстардың көптігі - жалпыланған қылмыстық құқықтық түсінік және ол
ҚР-ң қылмыстық заңнамасында берілмегенмен де, қылмыстық құқық ғылымымен
зерттелген. Қылмыстардың көптігінің белгілері:
1) бір адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы;
2) бірінен соң бірі ретімен жасаған қылмыстар;
3) әр қылмыстан кейін қылмыстық құқықтың салдардың қалуы.
Бірінші белгі – қылмыстардың көптігінің ең негізгі сандық белгісі.
Қылмыстардың көптігі болмайды, егер де бүкіл (екі) әрекеттің біреуі кінәлі
оларды жасаған кезде қылмыс болып саналмаса.
Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы, яғни олардың әр
қайсысы жеке қылмыс болуы керек. Бірнеше қылмысты жасауды біз көптіік деп
санаймыз. Мысалы, кінәлі екі жай қылмыс жасауы мүмкін. Біркелкі қылмыстар
өзінің сипаты бойынша заңды түрде ұқсас немесе ұқсас емес болады.
Заңды түрде ұқсас деп өзінің объективтік және субъективтік белгілері
бойынша бірдей қылмыстарды айтамыз.
Ал заңды түрде біртектес қылмыстарды көбінесе ерекше белгілері бойынша
ажыратады, бірақ олар қылмыстық нормалардың әрқайсысында көрсетіледі (бап,
пункт, бөлік).
Заңи біртектес емес деп мына қылмыстарды айтуға болады. Олар өзара
ұқсас, белгілері жақын және қылмыстық нормалардың әрқайсысында көрсетілген
(бап, бөлік, пункт).
Осы қылмыстардың сәйкес келуі көптіліктің нысанын байқауға мүмкіндік
береді және соған байланысты қылмыстық заң әр түрлі қылмыстық құқықтық
мәнге ие болады.
Қылмыстардың көптілігінің екінші белгісі - рет-ретімен екі немесе одан
да көп қылмыс жасауын айтамыз. Ретімен жасау бұл қылмыстың бірі-бірімен
бөлек жүретінін көрсетеді. Яғни әр қылмыс арасында белгілі уақыттың болуы.
Уақыттың үзілуі созылмалы болмауы керек, бірақ бұл кезде бір қылмысты
екінші қылмыстан ажыратылуы керек.
Көптіліктің үшінші белгісі - әр қылмыстан кейін келтірген зардаптың
сақталуы. Осының мәні, яғни көптілікті құрайтын тек қылмыстар немесе
кінәлінің әрекетіне нақты жаза қолданған кезін жатқызамыз.
Көптілікке қатысты жағдайлар бұл бір немесе бірнеше ретімен жасалған
кінәлінің әрекетін айтуға болады.
2.1 Қылмыстардың көптігінің нысандарының сипаттамасы
Қылмыстарды бірнеше рет жасау.
Қылмыстардың бiрнеше рет жасалуы дегеннiң мағынасына тереңiрек үңiлер
болсақ, ол бiр тұлғаның екi немесе одан да көп қылмыстар жасауы. Бұл
әрекеттерi үшiн тұлғаның сотталғандығы немесе сотталмағандығы ескерiлмейдi.
Мысалы, бiр тұлғаның кiсi өлтiру қылмысын екi рет жасауының бiр-бiрiнен
қылмыстың жасалған уақыты, орны және басқа да нақты жағдайлары түрғысынан
өзара айырмашылығы болуы мүмкiн, бiрақ бұл ҚК-тiң 96-бабында қарастырылған
қылмыс құрамының белгiлерi бойынша ұқсас (бiрдей) болып келедi.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 11 бабына сәйкес,
қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы деп бір немесе заңда арнайы көрсетілген
реттерде әртүрлі баптарда көзделген қылмысты бірнеше рет жасауын айтамыз
[2].
Екі немесе одан да көп қылмыс жасау кезінде, яғни олар әр түрлі
баптарға жатса, бұны бірнеше мәрте жасалды деп тек қана ҚК-те Ерекше
бөлімінде көрсетілген кездерінде танылады.
Егер бұл істелген қылмыстар үшін, оны істеген адам қылмыстық
жауаптылықтан және жазадан босатылса немесе заңда белгіленген тәртіп
бойынша осы қылмыстары үшін сотталғандықтан арылса немесе сотталғандығы
жойылса қылмыс бірнеше мәрте жасалды деп танылмайды. Сол сияқты жалғаспалы
қылмыстар де бірнеше рет жасалған қылмыс болып табылмайды.
Қылмысты бірнеше рет жасау ҚК Ерекше бөлімінің белгілі бір бабында
немесе бабының белгілі бір бөлігінде қаралған бірнеше қылмыстарды белгілі
бір адамның жасауын көздейді. Белгілі бір адам ҚК Ерекше бөлімінің әр түрлi
баптарында көзделген екi немесе одан да көп қылмыс жасаған жағдайда,
жасалған әрекет ҚК 11-бабының екінші бөлігіне сәйкес бұл туралы қылмыстық
заңда (мысалы, ҚК 175-бабының ескертпесінде) арнайы көрсетiлген жағдайларда
да бiрнеше рет жасау деп танылуы мүмкiн.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуының саралаушы белгісі қылмыстар үшін
алынбаған немесе жойылмаған соттылықтарды және егер ҚК бабының
диспозициясында соттылықтар осы қылмыстың дербес саралаушы белгісі ретінде
көрсетілмеген жағдайда бұрын жасалған қылмыстар үшін соттылық жағдайын да
қамтиды. Әрекетті бірнеше рет жасалу белгісі бойынша саралау кезінде
кәмелетке толмаған жаста жасаған қылмыстар үшін бұрынғы алынбаған немесе
жойылмаған соттылықтар ескерілмейді [3].
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын анықтау кезінде адамның заңмен
белгіленген тәртіп бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылған қылмыстары
немесе солар үшін қылмыстық жауаптылықтың ескіру мерзімдерінің өтуі
ескерілмейді.
Егер бірнеше рет жасау қылмыстық-құқықтық нормада саралаушы белгі
ретінде көрсетілсе, онда белгілі бір адамның бірнеше ұқсас немесе біртектес
қылмыстар жасауы осы қылмысты бірнеше рет жасағаны үшін жауаптылық
көздейтін ҚК тиісті бабы (бабының бөлігі) бойынша тұтастай саралауға жатады
[4].
Әр түрлі саралаушы белгілерді көздейтін ҚК белгілі бір бабының әр
түрлі бөлімдерінде қаралған бірнеше қылмыстар жасалған кезде бұл әрекеттер
тек баптың неғұрлым қатаң жаза белгілейтін және барлық саралаушы белгілерін
қамтитын бөлігі бойынша ғана тұтастай саралауға жатады. Мұндай жағдайларда
қылмыстық заңның осы бабының өзге бөліктерінде көрсетілген әрекеттерге
қатысты анықталған қылмыстың саралаушы белгілері тағылуға жатады және
үкімде көрсетілуі тиіс.
Бірнеше рет жасалуымен қатар, ҚК бабының басқа бөліктерінде
көрсетілген өзге де саралаушы белгілері анықталған бір әрекет те осылай
саралауға жатады. (Мысалы, ұрлық жасау кезінде оған қатысты ҚК 175-
бабының екінші бөлігінде көрсетілген бірнеше рет жасау деген саралаушы
белгісі және осы баптың үшінші бөлігінде көрсетілген басқа да саралаушы
белгілер анықталса, онда әрекет ҚК 175-бабының үшінші бөлігі бойынша
саралауға жатады). Бұл орайда, қылмыстық заңның осы нормасының өзге
бөліктерінде көрсетілген әрекеттерге қатысты анықталған қылмыстың басқа
саралаушы белгілері тағылуға жатады және үкімде көрсетілуі тиіс. Егер
бұрынғы алынбаған немесе жойылмаған соттылықтар әрекетті осындай қылмыс
үшін екі және одан да көп сотталған адамның жасау деген белгісі бойынша
саралау үшін негіз болса, қылмыстың бірнеше рет жасалуы көрсетілмейді.
Бірнеше рет қылмыс жасаудың құрамдаушылары болып егер ол заңда
қарастырылған болса, біртектес қылмыстар табылуы мүмкін, оларға бірдей
немесе ұқсас тікелей объектілерге озбырлық жасайтын, бірдей кінә нысанымен
және ұқсас уәждармен жасалған қылмыстарды жатқызу қажет [4].
ҚК 11-бабына сәйкес, қылмыстың бірнеше рет жасалуы ҚК-те неғұрлым қатаң
жазаға әкелетін жағдай ретінде қарастырылған жағдайда, тұлғаның жасаған
қылмыстары бірнеше рет қылмыс жасағаны үшін жаза көзделген ҚК Ерекше
бөлімінің бабындағы тиісті бөлігі бойынша сараланады.
Қылмыстық заңды дұрыс қолдану азаматтарды негізсіз айыптау мен соттаудан
қорғауды, сондай-ақ сотталушыларға жасаған әрекетіне сәйкес әділ жаза
тағайындауды қамтамасыз етеді. Сондықтан белгілі бір адам бірнеше қылмыс
жасаған кезде қылмыстық заңды дұрыс қолдану үшін қажетті мән-жайларды
анықтаған және жасалған әрекетті жалғаспалы (созылмалы) қылмыстың,
қылмыстардың бірнеше рет жасалуының, қылмыстардың нақты және анық
жиынтығының анықтаулары бар Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
ережелерін ескеріп, саралаған жөн.
Қылмысты бірнеше рет жасау ҚК Ерекше бөлімінің белгілі бір бабында
немесе бабының белгілі бір бөлігінде қаралған бірнеше қылмыстарды белгілі
бір адамның жасауын көздейді. Белгілі бір адам ҚК Ерекше бөлімінің әр түрлі
баптарында көзделген екі немесе одан да көп қылмыс жасаған жағдайда,
жасалған әрекет ҚК 11-бабының екінші бөлігіне сәйкес бұл туралы қылмыстық
заңда (мысалы, ҚК 175-бабының ескертпесінде) арнайы көрсетілген жағдайларда
да бірнеше рет жасау деп танылуы мүмкін.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуының саралаушы белгісі қылмыстар үшін
алынбаған немесе жойылмаған соттылықтарды және егер ҚК бабының
диспозициясында соттылықтар осы қылмыстың дербес саралаушы белгісі ретінде
көрсетілмеген жағдайда бұрын жасалған қылмыстар үшін соттылық жағдайын да
қамтиды. Әрекетті бірнеше рет жасалу белгісі бойынша саралау кезінде
кәмелетке толмаған жаста жасаған қылмыстар үшін бұрынғы алынбаған немесе
жойылмаған соттылықтар ескерілмейді [5, 29 б.].
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын анықтау кезінде адамның заңмен
белгіленген тәртіп бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылған қылмыстары
немесе солар үшін қылмыстық жауаптылықтың ескіру мерзімдерінің өтуі
ескерілмейді.
Егер бірнеше рет жасау қылмыстық-құқықтық нормада саралаушы белгі
ретінде көрсетілсе, онда белгілі бір адамның бірнеше ұқсас немесе біртектес
қылмыстар жасауы осы қылмысты бірнеше рет жасағаны үшін жауаптылық
көздейтін ҚК тиісті бабы (бабының бөлігі) бойынша тұтастай саралауға
жатады.
Әр түрлі саралаушы белгілерді көздейтін ҚК белгілі бір бабының әр түрлі
бөлімдерінде қаралған бірнеше қылмыстар жасалған кезде бұл әрекеттер тек
баптың неғұрлым қатаң жаза белгілейтін және барлық саралаушы белгілерін
қамтитын бөлігі бойынша ғана тұтастай саралауға жатады. Мұндай жағдайларда
қылмыстық заңның осы бабының өзге бөліктерінде көрсетілген әрекеттерге
қатысты анықталған қылмыстың саралаушы белгілері тағылуға жатады және
үкімде көрсетілуі тиіс.
Бірнеше рет жасалуымен қатар, ҚК бабының басқа бөліктерінде көрсетілген
өзге де саралаушы белгілері анықталған бір әрекет те осылай саралауға
жатады. (Мысалы, ұрлық жасау кезінде оған қатысты ҚК 175-бабының екінші
бөлігінде көрсетілген бірнеше рет жасау деген саралаушы белгісі және осы
баптың үшінші бөлігінде көрсетілген басқа да саралаушы белгілер анықталса,
онда әрекет ҚК 175-бабының үшінші бөлігі бойынша саралауға жатады). Бұл
орайда, қылмыстық заңның осы нормасының өзге бөліктерінде көрсетілген
әрекеттерге қатысты анықталған қылмыстың басқа саралаушы белгілері тағылуға
жатады және үкімде көрсетілуі тиіс. Егер бұрынғы алынбаған немесе
жойылмаған соттылықтар әрекетті осындай қылмыс үшін екі және одан да көп
сотталған адамның жасау деген белгісі бойынша саралау үшін негіз болса,
қылмыстың бірнеше рет жасалуы көрсетілмейді.
Қылмыстардың жиынтығы
Егер адам ҚК-ң әр түрлі баптарында, ал жеке реттерде баптардың
бөлігінде көрсетілген екі немесе одан да көп қылмыстарды істесе, оның бірде
біреуі үшін сотталмаса немесе заңмен белгіленген негіздер бойынша қылмыстық
жауаптылықтан босатылмаса, онда оның іс-әрекетінде қылмыстың жиынтығы бар
деп танылады. Басқа сөзбен айтқанда кінәлі түрде істелген іс-әрекетте екі
немесе одан да қылмыстың құрамы болады.
Егер де бір әрекет жалпы және арнайы бөлімінің белгілеріне сай келсе,
онда қылмыстың жиынтығы болмайды және қылмыстық жауаптылыққа тұлға ерекше
бөлімге сай тартылады.
Қылмыстардың жиынтығы идеалдық және нақты болып екіге бөлінеді.
Қылмыстың идеалдық жиынтығы деп кінәлінің бір іс-әрекетінен бірден
қылмыстық заңның әр түрлі баптары, тармақшалары, бөліктері бойынша
сараланатын екі немесе одан да көп қылмыстардың істелуін айтамыз.
Ал қылмыстың нақты жиынтығы деп адамның әр түрлі іс-әрекеті арқылы
қылмыстық заңның әр түрлі бабына жататын қылмыстарды жасауын айтамыз.
Егер жасалған белгілі бір қылмыстар үшін кінәлі адам сотталса немесе
қылмыстық заңмен көзделген негіздер бойынша жауаптылықтан босатылса, онда
осы қылмыстар қылмыстардың жиынтығына кіре алмайды. Бұл жағдай жаза
тағайындау кезінде ескерілуі мүмкін. Адамның бұрынғы алынбаған және
жойылмаған соттылықтары жаңа қылмыстың саралаушы белгілерінің (бірнеше рет
жасалуы, бұрын екі және одан да көп сотталған адамның жасауы) тағылуы үшін
негіз болып табылады.
Адамның қылмыстардың біріне қылмыстың бірнеше рет жасалуын көздейтін
бір баптың (баптың бөлігінің) күші қолданылатын, ал басқа қылмыстарға ҚК
басқа баптарының күші қолданылатын бірнеше қылмыстарды жасауын да
қылмыстардың жиынтығы ретінде саралаған дұрыс. Мұндай жағдайларда қылмыстың
бірнеше рет жасалуын құрайтын бірнеше әрекетті ҚК бабының бұл қылмыстардың
осы саралаушы белгісін көздейтін бөлігі бойынша, ал жасалғаны үшін ҚК басқа
баптарымен жауаптылық көзделген басқа әрекеттер - ҚК тиісті баптары бойынша
саралануы қажет.
Қылмыстардың жиынтығы кезінде кінәлі адам ҚК 12-бабына сәйкес әрбір
жасалған қылмыс үшін ҚК тиісті бабы немесе бабының бөлігі бойынша қылмыстық
жауаптылыққа тартылады. Бұл сот дәлелденді деп таныған әрбір әрекеттің,
әдетте, ҚК тиісті бабы (бабының бөлігі) бойынша дербес саралауға жататынын
білдіреді.
Барлық жасалған қылмыстардың белгілері неғұрлым қатаң жаза көздейтін ҚК
баптарының біреуінің диспозициясымен қамтылған жағдайларда ғана қылмыстар
жиынтығы ҚК бір бабы бойынша сараланады.
Қылмыстардың жиынтығына кіретін әрекеттердің дұрыс саралануын
қамтамасыз ету мақсатында әрбір нақты жағдайда істің барлық мән-жайларын
мұқият зерттеп, қылмыстардың жасалу ретін, себептерін, мақсатын, кінәнің
нысанасын анықтап, сондай-ақ қылмыстық заң нормаларының әрқайсысының
диспозициясын талдап және салыстырып, ҚК бір бабында жауаптылық көзделген
бір әрекеттің белгілерінің жиынтыққа кіретін басқа бір қылмыс үшін
жауаптылық көздейтін басқа баптың диспозициясын қамтитын-қамтымайтынын
анықтаған дұрыс. Бұл орайда, қылмыстың белгілері деп, объект объективтік
жағын, субъект субъективтік жағын құрайтын белгілерді түсіну қажет.
Қылмыстардың нақты жиынтығы көптік қылмыстардың бір түрі болып табылады
да, басқа да көптік қылмыстардың нысандары сияқты бір адаммен әр уақытта,
әр түрлі қылмыс жасағанын білдіреді.
Бұл қылмыстар қылмыстық заңның әр түрлі баптары мен бөліктеріне сәйкес
келеді. Қылмыстардың нақты жиынтығына кінәлінің сотталғанға дейінгі іс-
әрекеттері жатады. Сондықтан да, нақты жиынтық ретінде тану үшін істелген
қылмыстардың заңмен қудалану мерзімдері өтіп кетпеуі керек.
Қылмыстардың жиынтығына ұқсас қылмыстар да жатады, кінәлі қылмысты
жасайын деп жасамағанда және басқа кезде толық аяқтап жасағанда немесе
керісінше болғанда. Бұл жағдайда бәрі бір түсінікке келмейді, сондықтан
қылмыстарды жеке - жеке бөліп, заңның әр түрлі баптарымен қарастыру керек.
Егер, кінәлі ұқсас қылмыстарды басында жалғыз, кейін біреумен қосылып
жасаса, ол қылмыстың қоғамға қауіптілігін дұрыс анықтау керек.
Қылмыстардың қайталануы
Қылмыстың қайталануының түсінігі ҚР ҚК 13-бабында беріледі. Оған
сәйкес бұрын жасалған қасақана қылмыс үшін сотталған тұлғаның қасақана
қылмыс жасауы қылмыстың қайталануы деп танылады.
Қылмыстың қайталануы қылмыстың көптігінің түрі ретінде кінәлі бұрын
жасалған қасақана қылмысы үшін сотталудан кейін жаңа қылмысты
жасайтындығымен сипатталады. Оның алдындағы қылмысы үшін сотталғандықтың
болуы – оны қылмыстың бірнеше рет жасалуынан шектеу мүмкіндігін беретін
қылмыстың қайталануының өзіне тән белгісі [6, 41 б.].
Тұлғаның он сегіз жасқа дейін жасаған қылмыстары үшін сотталғандықтары,
сондай-ақ қылмыстық заңменен белгіленген тәртіппен алынып тасталған немесе
жойылған сотталулар қылмыстың қайталануын тану кезінде есепке алынбайды.
Қылмыстардың қайталануы Қылмыстық Кодеспен көзделген негіздерде және
шектерде неғұрлым қатаң жазаға әкеледі.
Үкімде көрсетілген қылмыстың ауырлығына және жаза түріне қарамастан,
бұрын жасаған қасақана қылмыстары үшін алынбаған және жойылмаған соттылығы
бар адамның жаңадан қасақана қылмыстар жасауы қылмыстың қайталануы деп
танылады. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі - ҚК) 13-
бабына сәйкес, қылмыстардың қайталануы, сонымен қатар қауіпті және аса
қауіпті болып бөлінеді. Басты сот талқылауында қылмыстық істі қарау
нәтижелері бойынша айыптау үкімін шығару кезінде сот қылмыстың
қайталануының қандай түрінің бар екенін анықтайды.
Қылмыстың қайталануы түсінігін анықтаудын үлкен тәжірибелік және
теориялық маңызы бар. Ол қылмысты саралауға, жаза тағайындауға, қылмыспен
күресуге, рецидивті қылмыстардың алдын алуға, қылмыскерді түзеуге мүмкіндік
береді.
Қылмыстың қайталануын таныған және оның түрін анықтаған кезде әрбір
сотталушылардың бұрынғы соттылықтарына қатысты мән-жайларды мұқият анықтау
қажет. Атап айтқанда: сотталушының қылмыс жасаған сәттегі жасын, бұрын
сотты болған қылмыстардың санатын, сот үкімі бойынша белгіленген жаза
түрін, үкім бойынша тағайындалған жазаның іс жүзінде өтелген-өтелмегенін,
үкім бойынша тағайындалған жазаның басқа жазамен ауыстырылған-
ауыстырылмағанын және сотталған адам неге байланысты, қашан және қандай
негіздер бойынша жазаны өтеуден босатылғанын, бұрынғы соттылығы алынғанын
немесе жойылғанын анықтау орынды.
Қылмыстық заңның 13-бабының төртінші бөлігіне сәйкес, адамның 18 жасқа
толғанға дейін жасаған қылмысы үшiн соттылығы қылмыстың қайталануын тану
кезiнде ескерiлмейдi. Осыған байланысты, соттар адамның бұрынғы сотталуына
байланысты мән-жайларды зерттеп, сотталушы үкімде көрсетілген қылмыстарды
жасағанда кәмелетке толған-толмағанын анықтау үшін үкімнің қарар бөлігінде
ғана емес, сонымен қатар оның толық мәтінінде көрсетілгені дұрыс.
Қылмыстық кодекстің 77-бабының бірінші бөлігіне сәйкес, айыптау үкімі
заңды күшіне енген күннен бастап адамның соттылығы бар деп танылады,
сондықтан бұрынғы үкімі заңды күшіне енгенге дейін адам жаңа қылмыс жасаған
кезде оның бұрынғы үкім бойынша соттылығы қылмыстың қайталануының түрін
анықтау үшін ескерілмейді.
Қылмыстық заңның 13-бабының төртінші бөлігіне сәйкес, алынып тасталған
немесе жойылған соттылықтар қылмыстың қайталануын анықтау үшін
ескерілмейді. Сондықтан қылмыстың қайталануы туралы мәселені шешкенде
бұрынғы соттылықтардың жойылу мерзімінің өткен-өтпегені есепке алынып,
тексеріліп және оның жойылу мерзімін ҚК 77-бабының талаптарына сәйкес
есептеу қажет.
Бұл ретте, ҚІЖК 375-бабының алтыншы тармағында көрсетілген негіздер
бойынша айыптау үкімімен жазадан босатылған адамның ҚК 77-бабының екінші
бөлігіне сәйкес соттылығы жоқ деп танылатындығы назарға алынуы тиіс (осы
үкіммен сотталушыға тағайындалған жазаны қолданудан босататын рақымшылық
актісінің шығуына байланысты, не үкім бойынша тағайындалған жаза мерзімінің
осы іс бойынша қамауда болған уақытын қамтуына байланысты).
Үкімді орындау барысында адам рақымшылық актісінің негізінде немесе
заңда көзделген басқа негіздер бойынша жазаны өтеуден босатылса, мұндай
адамның соттылығының жойылу мерзімі ҚК 77-бабының төртінші бөлігіне сәйкес
есептеледі.
2 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚАЙТАЛАНУЫ ЖӘНЕ ҮКІМДЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ БОЙЫНША ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ
2.1 Жаза тағайындаудың жалпы бастамасы
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда кінәлінің жеке-дара жауапкершілік
принципін негізгі басшылыққа алады. Осы мәселеге байланысты Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі Қылмыстық жаза
тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы № 1 нормативтік
қаулысында былай делінген:
Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот алдында
тең, ешкім де сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға жатпайды
және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала
отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауыртпалығына, айыптының қызметтегі және
қоғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға сәйкес бұлжытпай
шешуі қажет екендігіне жете назар аударуға тиіс. Заңның бұзылуын ештеңе
ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар ҚК-нің 52-бабында
көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын бұлжытпай сақтауы, сондай-
ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа жататындығын;
рецидивтің болуын және оның түрін; сотталушының қылмыстық әрекеті қай
сатыда тоқтатылғанын; қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық
қауымдастық жасаған жағдайда сотталушының қатысу дәрежесін; қылмыстық
мақсатқа жету үшін оның әрекеттерінің мағынасын және келтірілген немесе
келтірілуі мүмкін зиянның сипаты мен көлеміне ықпалын; қылмыстар жиынтығын;
жазаны жеңілдететін немесе аурлататын жағдайларды; сол қылмыс үшін
көзделген жазаға қарағанда неғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты
соттау негіздерін ескеруі тиіс. Сондай-ақ, қылмыстық заңда қылмыс жасаған
адамдардың жасы кәмелетке толмағандарына, жасы 65-тен асқан ер адамдарға,
сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза тағайындаудың ерекшеліктері көзделгенін
ескере отырып, соттар сотталушылардың жынысын және жасын ескеруі қажет.
Сотталушының нақты қылмыс істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған
жазаны, істеген қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында
көрсетілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте, сөз жоқ, істелген
қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-жақты еске алынады.
Тек қана осы мәселелерді еске алған жаза ғана әділ әрі заңға сай деп
танылады [7, 46 б.].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 52-бабы жаза
тағайындайдың жалпы негіздерін көрсетеді. Онда былай делінген:
1. Қылмыс жасауға айыпты дер танылған адамға осы Кодекстің Ерекше
бөлімінің тиісті бабында белгіленген белгіленген шекте және осы Кодекстің
Жалпы бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады.
2. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу
үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс. Егер жасалған қылмыс
үшін көзделген жазаның онша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді
қаматамасыз ете алмайтын болса ғана ол үшін көзделгендері арасынан неғұрлым
қатаң жаза тағайындалады. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің Ерекше
бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза осы Кодекстің
58 және 60-баптарына сәйкес қылмыстардың жиынтығы бойынша немесе үкімдердің
жиынтығы бойынша тағайындалуы мүмкін. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің
Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен қатаңдығы төменірек жаза
тағайындау үшін негіз осы Кодекстің 55-бабында белгіленеді.
3. Жаза тағайындау кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесі айыпкердің жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі
және одан кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаны сотталған адамның
түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік
жағдайына ықпалы ескеріледі.
Қылмыстық жаза тағайындау сотта істі қараудың қорытындысы және жаза
мақсатына жетуді қамтамасыз ететін қылмыстық іс-жүргізудің басты
элементтерінің бірі болып табылады.
Бұл туралы Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 52-бабына
сәйкес, қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға Кодекстің Ерекше
бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және Кодекстің Жалпы бөлімінің
ережелері ескеріле отырып, қылмыс жасаған адамға оның түзелуі сондай-ақ
жаңа қылмыстың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға
тиіс.
Қылмыстық кодекстің 52-бабында көзделген ережелер сотқа жаза
тағайындаудың жалпы негіздерін, яғни соттың нақты іс бойынша жаза
тағайындау кезінде негізге алынуға тиісі заңмен белгіленген өлшемдерін
бекітеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 52-бабына сәйкес, жаза
тағайындаудың жалпы негіздері 4 өлшемнен тұрады, яғни сот жазаны келесі
негіздерді басшылыққа ала отырып тағайындайды:
➢ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөлімінің
тиісті бабында белгіленген шекте;
➢ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің Жалпы бөлігінің
ережелері ескріле отырып;
➢ Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын
алу үшін қажетті және жеткілікті;
➢ Қылмыстардың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін
айыпталушының жеке басы, сонымен бірге, оның қылмыс жасағанға
дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны
жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған
жазаның сотталған адамдардың түзілуіне және оның отбасының немесе
оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалы ескеріледі.
Жоғарыда аталған негіздердің мазмұны.
Бірінші өлшем, сотқа қылмыспен күресетін органдарымен сараланған
қылмыстарды дұрыс бағалауды міндет етеді. Сотталушының қандай нормамен
жауаптылыққа тартылатынын анықтап, сот сол норманың санкциясын басшылыққа
алады.Егер санкция баламалық болса, онда сот жазаның қандай түрін қолдану
мәселесін шешеді, ал, содан кейін баптың санкциясында көрсетілген шектерді
басшылыққа ала отырып, жаза мөлшерін тағайындайды.
Сот жасалған қылмыс үшін жаза тағайындауды заңның санкцияларында
көзделген жаза мөлшерінің ең жоғарғы шегінен артық жаза яғни қандай ауыр
қылмыс болмасын санкцияда көзделген жазадан басқа жазаның қатаңырақ түрін
тағайындай алмайды. Бұл талаптарды орындамау заңдылықтры бұзу болып
табылады.
Екінші өлшем, соттың жаза тағайындау кезінде ҚР ҚК-нің Жалпы бөлімінің
режелерін басшылыққа алуын белгілейді, мысалы, қылмыс туралы, оның
сатылары, заңның уақыттағы, кеңістіктегі әрекет етуі, қылмысқа қатысу
туралы, жазаның ұғымы мен мақсаты, қылмыстардың, үкімдердің жиынтығы
бойынша жаза тағайындаудың тәртібі туралы ережелер, өзге де Жалпы бөлім
ережелері міндетті басшылыққа алынуы керек.
Үшінші өлшем, сот жаза тағайындай отырып, ҚР ҚК-нің 38-бабының 2-
бөлігінде көзделген жаза мақсаттарына жетуді көздеуі, яғни, әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және
сотталған адамнан да басқа адамдардың жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру
мақсатының жүзеге асырылуын қамтамасыз етуі қажет.
Төртінші өлшем, соттың жаза тағайындау кезінде қылмыстың сипаты мен
қоғамдық қауіптілік дәрежесін, қылмыстың ауырлығын ескеруін міндеттейді.
Мысалы, тонау қоғамдық қауіптілік сипаты жағынан, ұрлыққа қарағанда
қауіптірек, ал, кісі өлтіру, денсаулыққа қасақана зиян келтіруге қарағанда
қауіптірек, осыған сәйкес, бұл қылмыстарды жасағаны үшін жаза әр түрлі
болуы керек. Ауырлығы жоғары қылмыстарға қатаңдығы жоғары жаза, керісінше
ауырлығы төмен қылмыс жасағаны үшін жазаның жеңілірек түрі тағайындалуы
қажет [8, 39 б.].
Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 2007 жылғы 30 сәуірдегі
Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы
нормативтік қаулысының 2-тармағында:
Соттардың назары ауыр және аса ауыр қылмыс, әсіресе қылмысты ұйымдасқан
топ немесе қылмыстық қауымдастық болып жасаған, коррупциялық қылмыстар
жасағаны үшін кінәлі болып танылған, сондай-ақ бұрын сотталған, бірақ
түзелгісі келмейтін адамдарға заңда көрсетілген жазалаудың қатаң шараларын
міндетті түрде талқылап, қолдану керектігіне айналдылады.
Жасалған қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің дәрежесін анықтағанда,
соттар қылмыстың ауырлығын анықтау тәртібін реттейтін ҚК-нің 10-бабының
талаптарын, сондай-ақ нақты қылмыстық әрекет (кінәнің түрі, себебі, тәсілі,
жасаған қылмыстық жағдай мен кезеңі, одан болған ауырпалық, сотталушылардың
әрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дәрежесі мен сипаты, т.б.) жағдайының
барлығы ескерілуі тиіс [9].
Осы мәселеге байланысты жоғарыда аталған Жоғарғы соттың нормативтік
қаулысының 3-тармағында:
Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар
сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және объективті
түрде тексеруі керек. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке
қабілеттілігі мен қатыстығын, білімін, сотталғандығы туралы мәліметті
анықтау керек. Сотталушының отбасы жағдайы анықталғаннан кейін, соттар ҚҢК-
нің 52-бабының 3-бөлігіне сәйкес жазаны тағайындаған кезде тағайындалған
жаза оның отбасы немесе оның асырауындағы адамдардың жағдайына қандай әсер
ететінін ескеруі керек.
Сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да кінәлінің жеке басын
сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды анықтауы қажет. Оның
ішінде кінәлінің қылмыс істегенге дейінгі немесе одан кейінгі мінез-құлқы,
оның еңбекке, оқуға деген көзқарасы, өмір сүру салты, өзін қоршаған ортаға
қатынасы, оны сипаттайтын оң немесе теріс мән-жайлардың бәрі де ескерілуге
жатады. Бұрын сотталғандарға, ішімдікпен, нашақорлықпен әуестенушілерге,
қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатыгездікпен немесе сыбайласып қылмыс
жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға болмайды. Керісінше,
мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал орындап жүрген,
өндірісте, тұрмыста жағымды мінездерімен сипатталатын адамдардың бірінші
рет қылмыс жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға негіз бола алады.
Соттардың сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты объективті
түрде тексеруі оларға тағайындалатын жазаның түрін және көлемін белгілеу
үшін елеулі маңызды болып табылады. Сондықтан да қылмыстық құқықтың
адамгршілік принципін басшылыққа ала отырып, сот жазатағайындағанда
сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, еңбекке қабілеттілігі мен оған
деген көзқарасын, білімін, мүгедектігін, асырауындағы адамдардың санын,
тағы да басқа мәліметтерді жан-жақты еске алады.
2.2 Қылмыстардың қайталануы бойынша жаза тағайындау
Қылмыстардың қайталануы жағдайында жаза тағайындау қылмыстардың
қайталануы мен оның түрлерін белгілейтін Қазақстан Республикасы Қылмыстық
Кодексінің 13-бабымен және қылмыстардың қайталануы жағдайындағы жауаптылық
негізі мен шекті мөлшөрлерін ашып көрсететін Қазақстан Республикасы
Қылмыстық Кодексінің 59-бабымен реттеледі.
Қылмыстың қайталануы – адамның сотталғаннан кейін қайта қылмыс
жасауы, оның қоғамға аса қауіпті екендігінің белгісі, сондықтан да заңда
қылмыс қайталанған жағдайда жаза тағайындаудың арнайы ережесі белгіленген.
Оның мәні мынада: қылмыстардың қайталануы бойынша жаза тағайындай отырып,
сот бұрын жасалған қылмыстардың санын, сипатын және қоғамдық қауіптілік
дәрежесін, оның алдындағы жазаның түзетушілік ықпалының жеткіліксіздігіне
себеп болған мән-жайларды, сондай-ақ жаңадан жасалған қылмыстың сипаты мен
қоғамдық қауіптілік дәрежесін ескеруге тиіс.
Қылмыстардың қайталануының түсінігі Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексінің 11-бабында, яғни, қылмыстардың бірнеше мәрте жасалуы
деген бабында белгіленген. Бұл бап бойынша:
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөлімінің
белгілі бір бабында немесе бабының бөлігінде көзделген екі немесе одан
да көп әрекетті жасау – қылмыстардың бірнеше рет жасалуы деп танылады.
2. Осы Кодекстің Ерекше бөлімінің түрлі баптарында көзделген екі немесе
одан да көп қылмыс жасау осы Кодексте арнайы көрсетілген жағдайларда
ғана бірнеше рет жасалған деп танылуы мүмкін.
3. Егер адам бұрын жасаған қылмысы үшін заңмен белгіленген тәртіп бойынша
қылмыстық жауаптылықтан босатылған болса не адамның бұрын жасаған
қылмысы үшін соттылығы жойылған немесе онысы алынған болса, немесе
мұндай қылмыс үшін қылмыстық жауапқа тарту мерзімі өтіп кетсе, қылмыс
бірнеше рет жасалған деп танылмайды.
4. Жалғасатын қылмыс, яғни, бір ниетпен және бір мақсатпен қамтылып,
тұтас алғанда бір қылмысты құрайтын бірқатар бірдей қылмыстық
әрекеттерден тұратын қылмыс бірнеше мәрте жасалған қылмыс деп
танылмайды.
5. Қылмыстардың әлденеше рет жасалуы осы Кодексте неғұрлым қатаң жазаға
әкеп соқтыратын мән-жай ретінде көзделген жағдайларда адамның жасаған
қылмысы осы Кодекстің Ерекше бөлімінің қылмыстарды бірнеше мәрте
жасағаны үшін жазалауды көздейтін бабының тиісті бөлігі бойынша
айқындалады.
Қылмыстық Кодекстің 59-бабының 1-бөлігінде көзделген жағдайлар,
атап айтқанда, қылмыстардың қайталануы, қауіпті қайталануы және аса қауіпті
қайталануы жағдайында жаза тағайындау кезінде бұрын жасалған қылмыстардың
саны, сипаты және қоғамдық қауіптілік дәрежесі, оның алдындағы жазаның
түзетушілік ықпалының жеткіліксіздігіне себеп болған мән-жай, сондай-ақ
жаңадан жасалған қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесі
қылмыстың қайталануы жағдайында жазаның түрі мен мөлшерін тағайындау
мәселесін шешуде маңызды рөл атқарады. Қылмыстың қайталануы қылмыс істеген
адамның іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігін және қылмыскердің тұлғасын
сипаттайтын белгі болып табылады [10, 45 б.].
Ал, Қылмыстық Кодекстің 59-бабының екінші бөлігінде қайталанып
жасалған қылмыс үшін жаза тағайындаудың ерекшелігі көрсетілген, яғни,
Қазақстан республикасы Қылмыстық Кодексінің 59-бабының 2-бөлігі қылмыстың
қайталануы жағдайында жасалған қылмыс үшін жазаның мерзімі мен мөлшерін
бекітеді. Мәселен, баптың осы бөлігіне сәйкес:
• қылмыстардың қайталануы жағдайында жасалған қылмыс үшін жазаның
мерзімі мен мөлшері жасалған қылмыс үшін көзделген ең қатаң жаза
түрінің ең жоғары мерзімі мен мөлшерінің үштен бірінен төмен;
• ал қылмыстардың қауіпті қайталануы жағдайында – жартысынан төмен;
• ал қылмыстардың аса қауіпті қайталануы жағдайында – үштен екісінен
төмен болмауы керек.
Бірақ та қылмыстардың қайталануының қауіптілігі ескеріле отырып,
осы Кодекстің Ерекше бөлімінің бабында (бабының бөлігінде) айқындаушы белгі
ретінде қылмыс жасаған адамның соттылығына сілтеме болса, сондай-ақ осы
Кодекстің 59-бабында көзделген ерекше мән-жайлар болған кезде қылмыстың
қайталануы, қауіпті қайталануы немесе аса қауіпті қайталануы кезінде жаза
Қылмыстық Кодекстің 59-бабының 2-бөлігінде көзделген ережелерді ескермей
тағайындалады. Мысалы, Қылмыстық Кодекстің 169-бабындағы қарулы бүлік
жасағаны үшін жоғары жаза 15 жылға дейінгі бас бостандығынан айыру болып
белгіленген. Қайталанып жасалған қылмыстың түрлеріне байланысты осындай
тәртіппен көтеріңкі жаза мөлшері мен түрін белгілеу бұрын қасақана қылмыс
жасағаны, сотталғандығына қарамастан тағы да қасақана қылмыс істеп түзелу
жолына түспегендерге берілген лайықты жаза болып табылады. Мұндайларға
түзелу үшін ауырырақ жаза тағайындау қажеттілігі өзінен-өзі түсінікті [11,
57б.].
Қылмыстардың қайталануы жағдайында жаза тағайындауға байланысты
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі Қылмыстық
жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы №1 нормативтік
қаулысының 12,13-тармақтарында былай деп белгіленген:
- Егер бұрынғы үкім бойынша Қылмыстық Кодекстің 63-бабын, яғни, шартты
түрде соттауды қолдану арқылы сотталған адам сынақ мерзім ішінде жаңа
қылмыс жасаған болса, онда сот қылмыстың қайталануы туралы мәселені
шешкен кезде Қылмыстық Кодекстің 64-бабының, яғни, шартты түрде
соттаудың күшін жою немесе сынақ мерзімін ұзартудың 4-бөлігіндегі
талаптарды, атап айтқанда, шартты түрде сотталған адам сынақ мерзімі
ішінде абайсызда қылмыс жасаған не кішігірім ауырлықты қасақана
қылмыс жасаған жағдайда шартты түрде соттаудың күшін жою немесе оны
сақтау туралы мәселені сот жаңа қылмыс үшін жаза тағайындалған кезде
шешеді деген талаптарды міндетті түрде ескеруі тиіс. Бұл орайда
қылмыстың қайталануын анықтаған кезде Қылмыстық Кодекстің 63-бабы
бойынша бас бостандығынан айырылған адамның соттылығы, тек егер сот
жаңа қылмысы үшін жаза тағайындаған кезде бұрынғы үкім бойынша шартты
соттылығын жою туралы шешім қабылдаған жағдайда ғана ескерілуі мүмкін.
Егер сот абайсыз немесе онша ауыр емес қасақана қылмыс туралы істі
қараған кезде бұрынғы үкім бойынша шартты соттылықты қалдыру туралы
тұжырымға келсе, онда Қылмыстық Кодекстің 63-бабы бойынша соттылығы
қылмыстың қайталануын анықтаған кезде ескерілмейді.
- Соттар тиісінше қылмыстардың қайталануы кезінде, аяқталмаған қылмыс,
сондай-ақ қылмыстардың жиынтығы немесе үкімдердің жиынтығы бойынша
жаза тағайындаған кезде осы адамдарға белгіленген жаза мерзімдерінің
шеңберін қатаң сақтауы тиіс.
- Бұл орайда Қылмыстық Кодекстің 5-бабының үшінші бөлігіне сәйкес, яғни,
әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланушылығын белгілейтін,
жауаптылықты немесе жазаны күшейтетін немесе осы әрекетті жасаған
адамның жағдайын өзге де жолмен нашарлататын заңның кері күші
болмайды деген ережеге сәйкес, Қылмыстық Кодекстің 59-бабының екінші
бөлігіндегі ережелер Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі күшіне
енгенге дейін жасалған (1998 жылғы 1-қаңтарға дейін) қайталау, қауіпті
қайталау немесе аса қауіпті қайталауды құратын қылмыс үшін
қолданылмайтынын ескеру керек. Егер қайталауды құрайтын соттылықтар
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің күшіне енгенге дейінгі
және одан кейін жасалған қылмыстар құрайтын болса, онда Қылмыстық
Кодекстің 59-бабының екінші бөлігіндегі тәртіп тек 1998 жылғы 1
қаңтардан кейін жасалған қылмысы үшін соттылығын ескере отырып
қолданылады. Аяқталмаған қылмыс үшін тиісті қайталау орын алған
жағдайда жазаның ең жоғары мөлшері Қылмыстық Кодекстің 56-бабында
көрсетілген мерзімдер мен көлемдерден аспауға тиіс. Яғни:
• аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде соның себебінен қылмыс
ақырына дейін жетпеген мән-жай ескеріледі;
• қылмысқа дайындалғаны үшін жазаның мерзімі мен мөлшері осы Кодекстің
Ерекше бөлімінде аяқталған қылмыс үшін тиісті бапта көзделген жазаның
неғұрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің немесе мөлшерінің
жартысынан аспауы керек.
• қылмысқа оқталғаны үшін жазаның мерзімі мен мөлшері осы Кодекстің
Ерекше бөліміндегі тиісті бапта ерекше қылмыс үшін көзделген жазаның
неғұрлым қатаң түрінен ең жоғары мерзімінің немесе мөлшерінің төрттен
үшінен аспауы керек.
• қылмыс жасауға дайындалғаны үшін және қылмыс жасауға оқталғаны үшін
өлім жазасы мен өмір бойы бас бостандығынан айыру тағайындалмайды
[12].
Қылмыстардың қайталануы – адамның сотталғаннан кейін қайта қылмыс
жасауы, қоғамға аса қауіпті болып табылатындықтан, заңда қылмыс
қайталанған жағдайда жаза тағайындаудың арнайы ережесі белгіленген. Оның
негізгі мәні мынада: қылмыстардың қайталануы бойынша жаза тағайындай
отырып, сот бұрын жасалған қылмыстардың санын, сипатын және қоғамдық
қауіптілік дәрежесін, оның алдындағы жазаның түзетушілік ықпалының
жеткіліксіздігіне себеп болған мән-жайларды, сондай-ақ жаңадан жасалған
қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін міндетті түрде ескеруге
тиіс [13, 33б.].
Жалпы алғанда, Қазастан Республикасының қылмыстық заңнамасы
бойынша қылмыстардың қайталануы жағдайында жасалған қылмыс үшін жазаның
мерзімі мен мөлшері, жасалған қылмыс үшін көзделген ең қатал жаза түрінің
ең жоғарғы мерзімі мен мөлшерінің жартысынан төмен болмауы қажет [14,
41б.].
Қылмыстардың қауіпті қайталануы жағдайында тағайындалатын жаза
жасалған қылмыс үшін көзделген ең қатаң жаза түрінің ең жоғарғы мерзімі мен
мөлшерінің үштен екісінен, ал қылмыстың аса қауіпті жағдайында – төрттен
үшінен төмен болмауға тиіс деп біз бағана айтып өттік. Мысалы, қасақана
жасаған бұрынғы қылмысы үшін сотты болған адам Қылмыстық Кодекстің 175-
бабының 1-бөлігі бойынша сотталады. Қылмыстық Кодекстің көрсетілген
бөлігінің санкциясында балама ретінде берілген бес түрлі жазаның сот
айыпкерге ең қатаң түрін – бас бостандығынан айыруды тағайындай алады. Бұл
жағдайда қылмыстың жәй қайталануы орын алғандықтан, Қылмыстық Кодекстің 59-
бабының 2-бөлігіне сәйкес сот айыпкерге бір жыл алты айдан үш жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруды тағайындай алады. Егер сотталғанның
әрекетінде қылмыстардың қауіпті қайталану нышаны болса – екі жыл үш айдан
үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру жазасын тағайындай алады.
Егер Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің қолданылып отырған
нормасы соттылықтың болуын саралаушы белгі ретінде қарастырса, мұндай
қылмыстардың қайталануында сот жазаны Қылмыстық Кодекстің 59-бабының екінші
бөлігінде көзделген тәртіпті ескермей-ақ тағайындайды, яғни, сот жаза
тағайындаған кезде жазаның ең аз мөлшеріне қатысты ауқыммен шектелмейді.
Бұл, мұндай жағдайларда қылмыстың қайталануы қылмыстық заң нормаларында
бұрыннан ескерілгендігіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІНІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
5
1.1 Қылмыстардың көптігінің түсінігі
5
1.2 Қылмыстардың көптігінің нысандарының сипаттамасы
6
2 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚАЙТАЛАНУЫ ЖӘНЕ ҮКІМДЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ БОЙЫНША ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ
11
2.1 Жаза тағайындаудың жалпы бастамасы
11
2.2 Қылмыстардың қайталануы бойынша жаза тағайындау
15
2.3 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау
41
ҚОРЫТЫНДЫ
50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
59
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Дипломдық жұмыс қылмыстық құқықтағы
қылмыстардың көптігінің мәселелеріне арналған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот
алдында тең, ешкім де сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға
жатпайды және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа
ала отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыптының қызметтегі және
қоғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға cәйкес бұлжытпай
шешуі қажет екендігіне жете назар аударуға тиіс [1]. Заңның бұзылуын ештеңе
де ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар Қылмыстық
Кодекстің 52-бабында көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын
бұлжытпай сақтауы, сондай-ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай
санатқа жататындығын; қылмыстардың қайталануының болуын және оның түрін;
сотталушының қылмыстық әрекеті қай сатыда тоқталғанын; қылмысты топ,
ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық жасаған жағдайда сотталушының
қатысу дәрежесін; қылмыстық мақсатқа жету үшін оның әрекеттерінің мағынасын
және келтірген немесе келтірілуі мүмкін зиянның сипаты мен көлеміне
ықпалын; қылмыстар жиынтығын; жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын
жағдайларды; сол қылмыс үшін көзделген жазаға қарағанда неғұрлым жеңіл жаза
тағайындау немесе шартты соттау негіздерін ескеруі тиіс. Сондай-ақ,
қылмыстық заңда қылмыс жасаған адамдардың жасы кәмелетке толмағандарына,
жасы 65-тен асқан ер адамдарға, сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза
тағайындаудың ерекшеліктері көзделгенін ескере отырып, соттар
сотталушылардың жынысын және жасын ескеруі қажет. Сотталушының нақты
қылмыс істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған жазаны, істеген
қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында көрсетілген
шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте, сөз жоқ, істелген қылмыстың
ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-жақты еске алынады. Тек қана осы
мәселелерді есепке алған жаза ғана әділ әрі заңға сай деп танылады.
Жалпы алғанда, сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да
кінәлінің жеке басын сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды
анықтауы қажет. Оның ішінде кінәлінің қылмыс істегенге дейінгі немесе одан
кейінгі мінез-құлқы, оның еңбекке, оқуға деген көзқарасы, өмір сүру салты,
өзін қоршаған ортаға қатынасы, оны сипаттайтын оң немесе теріс мән-
жайлардың бәрі де ескерілуге жатады. Бұрын сотталғандарға, ішімдікпен,
нашақорлықпен әуестенушілерге, қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатігездікпен
немесе сыбайласып қылмыс жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға
болмайды. Керісінше, мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал
орындап жүрген, өндірісте, тұрмыста жағымды мінездерімен сипатталатын
адамдардың бірінші рет қылмыс жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға
негіз бола алады.
Соттардың сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты
объективті түрде тексеруі оларға тағайындалатын жазаның түрі мен көлемін
белгілеу үшін елеулі маңызды болып табылады. Сондықтан да қылмыстық
құқықтың адамгершілік принципін басшылыққа ала отырып, сот жаза
тағайындағанда сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, еңбекке
қабілеттілігі мен оған деген көзқарасын, білімін, мүгедектігін,
асырауындағы адамдардың санын, тағы да басқа мәліметтерді жан-жақты
ескереді.
Осыған орай, қылмыстардың көптігі мәселесін теориялық тұрғыдан
зерттеу, жеке күрделі қылмыстардан, қылмыстық-құқықтық нормалардың
бәсекелестігінен ажырату қазіргі таңда өзекті деп айта аламыз.
Диплом жұмысының мақсаты – қылмыстардың қайталануы және үкімдердің
жиынтығына байланысты мәселелерді жан-жақты кешенді түрде зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстардың көптігін және оны
сипаттайтын белгілерді анықтау;
- қылмыстардың көптігінің нысандарын талдау және негіздеу;
- қылмыстардың қайталануы және үкімдердің жиынтығы барысында жаза
тағайындауды зерттеу.
Зерттеу объектісі – қылмыстардың қайталануы және үкімдердің жиынтығы
барысныда жаза тағайындау ережелері қарастырылған қылмыстық-құқықтық
нормаларды қолдану аясында қалыптасқан қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеу пәні – қылмыстық заңның нақты нормалары болып табылады.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік негіздері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-әдістемелік негізін ғылыми танымның жалпы,
арнайы, жеке әдістері қолданылды. Оның ішінде, талдау, индукция, дедукция,
ұқсастық, салыстыру, жүйелі-құрылымдық, нақты әлеуметтік әдіс, құқықты
талдаудың формальды-қисындық әдіс, салыстырмалы-құқықтық әдіс және т.б.
пайдаланылды.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы. Диплом жұмысында қылмыстық құқық
теориясындағы қылмыстардың көптігін жүйелі түрде талдауға ұмтылыс
жасалынған.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тараудан, бес бөлімшеден, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІНІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Қылмыстардың көптігінің түсінігі
Бiр ғана тұлғаның бiрнеше рет қылмысқа баруы - қоғам үшiн аса қауiптi
болып табылады. Бiрiншiден, қылмыстық құқықтың қорғауындағы қоғамдық
қатынастарға тиетiн зиян объективтi түрде анағүрлым арта түседi. Екiншiден,
бiр тұлғаның жасаған қылмыстары әртүрлі объектiлерге қиянат келтiретiн
болса, зиян келетiн қоғамдық қатынастардың қатарының өзі де кеңейе түсуi
мүмкiн. Бір тұлғаның бiр ғана емес, бiрнеше қылмыс жасауының өзі әдетте,
бұл қылмыскердiң бойында тұрақты түрде қоғамға қарсы бағыт қалыптасқандығын
дәлелдейдi. Мұның өзі жағдайдың тең қарастырылуы барысында бұл тұлғаға
неғүрлым қатал қылмыстық-құқықтық ықпалдың қолданылуын талап етедi.
Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстық іс - қимылдарды жасауы
қылмысты дұрыс саралаумен, кінәлінің жауаптылығын дараландырумен, сондай –
ақ жеке күрделі қылмыстарды қылмыстардың көптігінен ажырату қажеттілігімен
байланысты ерекше жағдайларды туындатады.
Тұлғаның қылмыстық жауапқа тартылуының ескiру мерзiмi өтпеген немесе
соттылығы жойылмаған, не алынып тасталмаған немесе қылмыстық жауапқа
тартылу заңға сәйкес тоқтатылмаған екi не одан да көп қылмыс жасауы
қылмыстық құқықта қылмыстардың көптігі деп танылады. Қазiргi қылмыстық
заңдар бойынша қылмыстардың көптігінiң төмендегiдей түрлерi айқындалып,
ажыратылады:
1) қылмыстың бiрнеше мәрте жасалуы;
2) қылмыстардың жиынтығы;
3) қылмыстың қайталануы.
Қылмыстардың көптігі - жалпыланған қылмыстық құқықтық түсінік және ол
ҚР-ң қылмыстық заңнамасында берілмегенмен де, қылмыстық құқық ғылымымен
зерттелген. Қылмыстардың көптігінің белгілері:
1) бір адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы;
2) бірінен соң бірі ретімен жасаған қылмыстар;
3) әр қылмыстан кейін қылмыстық құқықтың салдардың қалуы.
Бірінші белгі – қылмыстардың көптігінің ең негізгі сандық белгісі.
Қылмыстардың көптігі болмайды, егер де бүкіл (екі) әрекеттің біреуі кінәлі
оларды жасаған кезде қылмыс болып саналмаса.
Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы, яғни олардың әр
қайсысы жеке қылмыс болуы керек. Бірнеше қылмысты жасауды біз көптіік деп
санаймыз. Мысалы, кінәлі екі жай қылмыс жасауы мүмкін. Біркелкі қылмыстар
өзінің сипаты бойынша заңды түрде ұқсас немесе ұқсас емес болады.
Заңды түрде ұқсас деп өзінің объективтік және субъективтік белгілері
бойынша бірдей қылмыстарды айтамыз.
Ал заңды түрде біртектес қылмыстарды көбінесе ерекше белгілері бойынша
ажыратады, бірақ олар қылмыстық нормалардың әрқайсысында көрсетіледі (бап,
пункт, бөлік).
Заңи біртектес емес деп мына қылмыстарды айтуға болады. Олар өзара
ұқсас, белгілері жақын және қылмыстық нормалардың әрқайсысында көрсетілген
(бап, бөлік, пункт).
Осы қылмыстардың сәйкес келуі көптіліктің нысанын байқауға мүмкіндік
береді және соған байланысты қылмыстық заң әр түрлі қылмыстық құқықтық
мәнге ие болады.
Қылмыстардың көптілігінің екінші белгісі - рет-ретімен екі немесе одан
да көп қылмыс жасауын айтамыз. Ретімен жасау бұл қылмыстың бірі-бірімен
бөлек жүретінін көрсетеді. Яғни әр қылмыс арасында белгілі уақыттың болуы.
Уақыттың үзілуі созылмалы болмауы керек, бірақ бұл кезде бір қылмысты
екінші қылмыстан ажыратылуы керек.
Көптіліктің үшінші белгісі - әр қылмыстан кейін келтірген зардаптың
сақталуы. Осының мәні, яғни көптілікті құрайтын тек қылмыстар немесе
кінәлінің әрекетіне нақты жаза қолданған кезін жатқызамыз.
Көптілікке қатысты жағдайлар бұл бір немесе бірнеше ретімен жасалған
кінәлінің әрекетін айтуға болады.
2.1 Қылмыстардың көптігінің нысандарының сипаттамасы
Қылмыстарды бірнеше рет жасау.
Қылмыстардың бiрнеше рет жасалуы дегеннiң мағынасына тереңiрек үңiлер
болсақ, ол бiр тұлғаның екi немесе одан да көп қылмыстар жасауы. Бұл
әрекеттерi үшiн тұлғаның сотталғандығы немесе сотталмағандығы ескерiлмейдi.
Мысалы, бiр тұлғаның кiсi өлтiру қылмысын екi рет жасауының бiр-бiрiнен
қылмыстың жасалған уақыты, орны және басқа да нақты жағдайлары түрғысынан
өзара айырмашылығы болуы мүмкiн, бiрақ бұл ҚК-тiң 96-бабында қарастырылған
қылмыс құрамының белгiлерi бойынша ұқсас (бiрдей) болып келедi.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 11 бабына сәйкес,
қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы деп бір немесе заңда арнайы көрсетілген
реттерде әртүрлі баптарда көзделген қылмысты бірнеше рет жасауын айтамыз
[2].
Екі немесе одан да көп қылмыс жасау кезінде, яғни олар әр түрлі
баптарға жатса, бұны бірнеше мәрте жасалды деп тек қана ҚК-те Ерекше
бөлімінде көрсетілген кездерінде танылады.
Егер бұл істелген қылмыстар үшін, оны істеген адам қылмыстық
жауаптылықтан және жазадан босатылса немесе заңда белгіленген тәртіп
бойынша осы қылмыстары үшін сотталғандықтан арылса немесе сотталғандығы
жойылса қылмыс бірнеше мәрте жасалды деп танылмайды. Сол сияқты жалғаспалы
қылмыстар де бірнеше рет жасалған қылмыс болып табылмайды.
Қылмысты бірнеше рет жасау ҚК Ерекше бөлімінің белгілі бір бабында
немесе бабының белгілі бір бөлігінде қаралған бірнеше қылмыстарды белгілі
бір адамның жасауын көздейді. Белгілі бір адам ҚК Ерекше бөлімінің әр түрлi
баптарында көзделген екi немесе одан да көп қылмыс жасаған жағдайда,
жасалған әрекет ҚК 11-бабының екінші бөлігіне сәйкес бұл туралы қылмыстық
заңда (мысалы, ҚК 175-бабының ескертпесінде) арнайы көрсетiлген жағдайларда
да бiрнеше рет жасау деп танылуы мүмкiн.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуының саралаушы белгісі қылмыстар үшін
алынбаған немесе жойылмаған соттылықтарды және егер ҚК бабының
диспозициясында соттылықтар осы қылмыстың дербес саралаушы белгісі ретінде
көрсетілмеген жағдайда бұрын жасалған қылмыстар үшін соттылық жағдайын да
қамтиды. Әрекетті бірнеше рет жасалу белгісі бойынша саралау кезінде
кәмелетке толмаған жаста жасаған қылмыстар үшін бұрынғы алынбаған немесе
жойылмаған соттылықтар ескерілмейді [3].
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын анықтау кезінде адамның заңмен
белгіленген тәртіп бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылған қылмыстары
немесе солар үшін қылмыстық жауаптылықтың ескіру мерзімдерінің өтуі
ескерілмейді.
Егер бірнеше рет жасау қылмыстық-құқықтық нормада саралаушы белгі
ретінде көрсетілсе, онда белгілі бір адамның бірнеше ұқсас немесе біртектес
қылмыстар жасауы осы қылмысты бірнеше рет жасағаны үшін жауаптылық
көздейтін ҚК тиісті бабы (бабының бөлігі) бойынша тұтастай саралауға жатады
[4].
Әр түрлі саралаушы белгілерді көздейтін ҚК белгілі бір бабының әр
түрлі бөлімдерінде қаралған бірнеше қылмыстар жасалған кезде бұл әрекеттер
тек баптың неғұрлым қатаң жаза белгілейтін және барлық саралаушы белгілерін
қамтитын бөлігі бойынша ғана тұтастай саралауға жатады. Мұндай жағдайларда
қылмыстық заңның осы бабының өзге бөліктерінде көрсетілген әрекеттерге
қатысты анықталған қылмыстың саралаушы белгілері тағылуға жатады және
үкімде көрсетілуі тиіс.
Бірнеше рет жасалуымен қатар, ҚК бабының басқа бөліктерінде
көрсетілген өзге де саралаушы белгілері анықталған бір әрекет те осылай
саралауға жатады. (Мысалы, ұрлық жасау кезінде оған қатысты ҚК 175-
бабының екінші бөлігінде көрсетілген бірнеше рет жасау деген саралаушы
белгісі және осы баптың үшінші бөлігінде көрсетілген басқа да саралаушы
белгілер анықталса, онда әрекет ҚК 175-бабының үшінші бөлігі бойынша
саралауға жатады). Бұл орайда, қылмыстық заңның осы нормасының өзге
бөліктерінде көрсетілген әрекеттерге қатысты анықталған қылмыстың басқа
саралаушы белгілері тағылуға жатады және үкімде көрсетілуі тиіс. Егер
бұрынғы алынбаған немесе жойылмаған соттылықтар әрекетті осындай қылмыс
үшін екі және одан да көп сотталған адамның жасау деген белгісі бойынша
саралау үшін негіз болса, қылмыстың бірнеше рет жасалуы көрсетілмейді.
Бірнеше рет қылмыс жасаудың құрамдаушылары болып егер ол заңда
қарастырылған болса, біртектес қылмыстар табылуы мүмкін, оларға бірдей
немесе ұқсас тікелей объектілерге озбырлық жасайтын, бірдей кінә нысанымен
және ұқсас уәждармен жасалған қылмыстарды жатқызу қажет [4].
ҚК 11-бабына сәйкес, қылмыстың бірнеше рет жасалуы ҚК-те неғұрлым қатаң
жазаға әкелетін жағдай ретінде қарастырылған жағдайда, тұлғаның жасаған
қылмыстары бірнеше рет қылмыс жасағаны үшін жаза көзделген ҚК Ерекше
бөлімінің бабындағы тиісті бөлігі бойынша сараланады.
Қылмыстық заңды дұрыс қолдану азаматтарды негізсіз айыптау мен соттаудан
қорғауды, сондай-ақ сотталушыларға жасаған әрекетіне сәйкес әділ жаза
тағайындауды қамтамасыз етеді. Сондықтан белгілі бір адам бірнеше қылмыс
жасаған кезде қылмыстық заңды дұрыс қолдану үшін қажетті мән-жайларды
анықтаған және жасалған әрекетті жалғаспалы (созылмалы) қылмыстың,
қылмыстардың бірнеше рет жасалуының, қылмыстардың нақты және анық
жиынтығының анықтаулары бар Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
ережелерін ескеріп, саралаған жөн.
Қылмысты бірнеше рет жасау ҚК Ерекше бөлімінің белгілі бір бабында
немесе бабының белгілі бір бөлігінде қаралған бірнеше қылмыстарды белгілі
бір адамның жасауын көздейді. Белгілі бір адам ҚК Ерекше бөлімінің әр түрлі
баптарында көзделген екі немесе одан да көп қылмыс жасаған жағдайда,
жасалған әрекет ҚК 11-бабының екінші бөлігіне сәйкес бұл туралы қылмыстық
заңда (мысалы, ҚК 175-бабының ескертпесінде) арнайы көрсетілген жағдайларда
да бірнеше рет жасау деп танылуы мүмкін.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуының саралаушы белгісі қылмыстар үшін
алынбаған немесе жойылмаған соттылықтарды және егер ҚК бабының
диспозициясында соттылықтар осы қылмыстың дербес саралаушы белгісі ретінде
көрсетілмеген жағдайда бұрын жасалған қылмыстар үшін соттылық жағдайын да
қамтиды. Әрекетті бірнеше рет жасалу белгісі бойынша саралау кезінде
кәмелетке толмаған жаста жасаған қылмыстар үшін бұрынғы алынбаған немесе
жойылмаған соттылықтар ескерілмейді [5, 29 б.].
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын анықтау кезінде адамның заңмен
белгіленген тәртіп бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылған қылмыстары
немесе солар үшін қылмыстық жауаптылықтың ескіру мерзімдерінің өтуі
ескерілмейді.
Егер бірнеше рет жасау қылмыстық-құқықтық нормада саралаушы белгі
ретінде көрсетілсе, онда белгілі бір адамның бірнеше ұқсас немесе біртектес
қылмыстар жасауы осы қылмысты бірнеше рет жасағаны үшін жауаптылық
көздейтін ҚК тиісті бабы (бабының бөлігі) бойынша тұтастай саралауға
жатады.
Әр түрлі саралаушы белгілерді көздейтін ҚК белгілі бір бабының әр түрлі
бөлімдерінде қаралған бірнеше қылмыстар жасалған кезде бұл әрекеттер тек
баптың неғұрлым қатаң жаза белгілейтін және барлық саралаушы белгілерін
қамтитын бөлігі бойынша ғана тұтастай саралауға жатады. Мұндай жағдайларда
қылмыстық заңның осы бабының өзге бөліктерінде көрсетілген әрекеттерге
қатысты анықталған қылмыстың саралаушы белгілері тағылуға жатады және
үкімде көрсетілуі тиіс.
Бірнеше рет жасалуымен қатар, ҚК бабының басқа бөліктерінде көрсетілген
өзге де саралаушы белгілері анықталған бір әрекет те осылай саралауға
жатады. (Мысалы, ұрлық жасау кезінде оған қатысты ҚК 175-бабының екінші
бөлігінде көрсетілген бірнеше рет жасау деген саралаушы белгісі және осы
баптың үшінші бөлігінде көрсетілген басқа да саралаушы белгілер анықталса,
онда әрекет ҚК 175-бабының үшінші бөлігі бойынша саралауға жатады). Бұл
орайда, қылмыстық заңның осы нормасының өзге бөліктерінде көрсетілген
әрекеттерге қатысты анықталған қылмыстың басқа саралаушы белгілері тағылуға
жатады және үкімде көрсетілуі тиіс. Егер бұрынғы алынбаған немесе
жойылмаған соттылықтар әрекетті осындай қылмыс үшін екі және одан да көп
сотталған адамның жасау деген белгісі бойынша саралау үшін негіз болса,
қылмыстың бірнеше рет жасалуы көрсетілмейді.
Қылмыстардың жиынтығы
Егер адам ҚК-ң әр түрлі баптарында, ал жеке реттерде баптардың
бөлігінде көрсетілген екі немесе одан да көп қылмыстарды істесе, оның бірде
біреуі үшін сотталмаса немесе заңмен белгіленген негіздер бойынша қылмыстық
жауаптылықтан босатылмаса, онда оның іс-әрекетінде қылмыстың жиынтығы бар
деп танылады. Басқа сөзбен айтқанда кінәлі түрде істелген іс-әрекетте екі
немесе одан да қылмыстың құрамы болады.
Егер де бір әрекет жалпы және арнайы бөлімінің белгілеріне сай келсе,
онда қылмыстың жиынтығы болмайды және қылмыстық жауаптылыққа тұлға ерекше
бөлімге сай тартылады.
Қылмыстардың жиынтығы идеалдық және нақты болып екіге бөлінеді.
Қылмыстың идеалдық жиынтығы деп кінәлінің бір іс-әрекетінен бірден
қылмыстық заңның әр түрлі баптары, тармақшалары, бөліктері бойынша
сараланатын екі немесе одан да көп қылмыстардың істелуін айтамыз.
Ал қылмыстың нақты жиынтығы деп адамның әр түрлі іс-әрекеті арқылы
қылмыстық заңның әр түрлі бабына жататын қылмыстарды жасауын айтамыз.
Егер жасалған белгілі бір қылмыстар үшін кінәлі адам сотталса немесе
қылмыстық заңмен көзделген негіздер бойынша жауаптылықтан босатылса, онда
осы қылмыстар қылмыстардың жиынтығына кіре алмайды. Бұл жағдай жаза
тағайындау кезінде ескерілуі мүмкін. Адамның бұрынғы алынбаған және
жойылмаған соттылықтары жаңа қылмыстың саралаушы белгілерінің (бірнеше рет
жасалуы, бұрын екі және одан да көп сотталған адамның жасауы) тағылуы үшін
негіз болып табылады.
Адамның қылмыстардың біріне қылмыстың бірнеше рет жасалуын көздейтін
бір баптың (баптың бөлігінің) күші қолданылатын, ал басқа қылмыстарға ҚК
басқа баптарының күші қолданылатын бірнеше қылмыстарды жасауын да
қылмыстардың жиынтығы ретінде саралаған дұрыс. Мұндай жағдайларда қылмыстың
бірнеше рет жасалуын құрайтын бірнеше әрекетті ҚК бабының бұл қылмыстардың
осы саралаушы белгісін көздейтін бөлігі бойынша, ал жасалғаны үшін ҚК басқа
баптарымен жауаптылық көзделген басқа әрекеттер - ҚК тиісті баптары бойынша
саралануы қажет.
Қылмыстардың жиынтығы кезінде кінәлі адам ҚК 12-бабына сәйкес әрбір
жасалған қылмыс үшін ҚК тиісті бабы немесе бабының бөлігі бойынша қылмыстық
жауаптылыққа тартылады. Бұл сот дәлелденді деп таныған әрбір әрекеттің,
әдетте, ҚК тиісті бабы (бабының бөлігі) бойынша дербес саралауға жататынын
білдіреді.
Барлық жасалған қылмыстардың белгілері неғұрлым қатаң жаза көздейтін ҚК
баптарының біреуінің диспозициясымен қамтылған жағдайларда ғана қылмыстар
жиынтығы ҚК бір бабы бойынша сараланады.
Қылмыстардың жиынтығына кіретін әрекеттердің дұрыс саралануын
қамтамасыз ету мақсатында әрбір нақты жағдайда істің барлық мән-жайларын
мұқият зерттеп, қылмыстардың жасалу ретін, себептерін, мақсатын, кінәнің
нысанасын анықтап, сондай-ақ қылмыстық заң нормаларының әрқайсысының
диспозициясын талдап және салыстырып, ҚК бір бабында жауаптылық көзделген
бір әрекеттің белгілерінің жиынтыққа кіретін басқа бір қылмыс үшін
жауаптылық көздейтін басқа баптың диспозициясын қамтитын-қамтымайтынын
анықтаған дұрыс. Бұл орайда, қылмыстың белгілері деп, объект объективтік
жағын, субъект субъективтік жағын құрайтын белгілерді түсіну қажет.
Қылмыстардың нақты жиынтығы көптік қылмыстардың бір түрі болып табылады
да, басқа да көптік қылмыстардың нысандары сияқты бір адаммен әр уақытта,
әр түрлі қылмыс жасағанын білдіреді.
Бұл қылмыстар қылмыстық заңның әр түрлі баптары мен бөліктеріне сәйкес
келеді. Қылмыстардың нақты жиынтығына кінәлінің сотталғанға дейінгі іс-
әрекеттері жатады. Сондықтан да, нақты жиынтық ретінде тану үшін істелген
қылмыстардың заңмен қудалану мерзімдері өтіп кетпеуі керек.
Қылмыстардың жиынтығына ұқсас қылмыстар да жатады, кінәлі қылмысты
жасайын деп жасамағанда және басқа кезде толық аяқтап жасағанда немесе
керісінше болғанда. Бұл жағдайда бәрі бір түсінікке келмейді, сондықтан
қылмыстарды жеке - жеке бөліп, заңның әр түрлі баптарымен қарастыру керек.
Егер, кінәлі ұқсас қылмыстарды басында жалғыз, кейін біреумен қосылып
жасаса, ол қылмыстың қоғамға қауіптілігін дұрыс анықтау керек.
Қылмыстардың қайталануы
Қылмыстың қайталануының түсінігі ҚР ҚК 13-бабында беріледі. Оған
сәйкес бұрын жасалған қасақана қылмыс үшін сотталған тұлғаның қасақана
қылмыс жасауы қылмыстың қайталануы деп танылады.
Қылмыстың қайталануы қылмыстың көптігінің түрі ретінде кінәлі бұрын
жасалған қасақана қылмысы үшін сотталудан кейін жаңа қылмысты
жасайтындығымен сипатталады. Оның алдындағы қылмысы үшін сотталғандықтың
болуы – оны қылмыстың бірнеше рет жасалуынан шектеу мүмкіндігін беретін
қылмыстың қайталануының өзіне тән белгісі [6, 41 б.].
Тұлғаның он сегіз жасқа дейін жасаған қылмыстары үшін сотталғандықтары,
сондай-ақ қылмыстық заңменен белгіленген тәртіппен алынып тасталған немесе
жойылған сотталулар қылмыстың қайталануын тану кезінде есепке алынбайды.
Қылмыстардың қайталануы Қылмыстық Кодеспен көзделген негіздерде және
шектерде неғұрлым қатаң жазаға әкеледі.
Үкімде көрсетілген қылмыстың ауырлығына және жаза түріне қарамастан,
бұрын жасаған қасақана қылмыстары үшін алынбаған және жойылмаған соттылығы
бар адамның жаңадан қасақана қылмыстар жасауы қылмыстың қайталануы деп
танылады. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі - ҚК) 13-
бабына сәйкес, қылмыстардың қайталануы, сонымен қатар қауіпті және аса
қауіпті болып бөлінеді. Басты сот талқылауында қылмыстық істі қарау
нәтижелері бойынша айыптау үкімін шығару кезінде сот қылмыстың
қайталануының қандай түрінің бар екенін анықтайды.
Қылмыстың қайталануы түсінігін анықтаудын үлкен тәжірибелік және
теориялық маңызы бар. Ол қылмысты саралауға, жаза тағайындауға, қылмыспен
күресуге, рецидивті қылмыстардың алдын алуға, қылмыскерді түзеуге мүмкіндік
береді.
Қылмыстың қайталануын таныған және оның түрін анықтаған кезде әрбір
сотталушылардың бұрынғы соттылықтарына қатысты мән-жайларды мұқият анықтау
қажет. Атап айтқанда: сотталушының қылмыс жасаған сәттегі жасын, бұрын
сотты болған қылмыстардың санатын, сот үкімі бойынша белгіленген жаза
түрін, үкім бойынша тағайындалған жазаның іс жүзінде өтелген-өтелмегенін,
үкім бойынша тағайындалған жазаның басқа жазамен ауыстырылған-
ауыстырылмағанын және сотталған адам неге байланысты, қашан және қандай
негіздер бойынша жазаны өтеуден босатылғанын, бұрынғы соттылығы алынғанын
немесе жойылғанын анықтау орынды.
Қылмыстық заңның 13-бабының төртінші бөлігіне сәйкес, адамның 18 жасқа
толғанға дейін жасаған қылмысы үшiн соттылығы қылмыстың қайталануын тану
кезiнде ескерiлмейдi. Осыған байланысты, соттар адамның бұрынғы сотталуына
байланысты мән-жайларды зерттеп, сотталушы үкімде көрсетілген қылмыстарды
жасағанда кәмелетке толған-толмағанын анықтау үшін үкімнің қарар бөлігінде
ғана емес, сонымен қатар оның толық мәтінінде көрсетілгені дұрыс.
Қылмыстық кодекстің 77-бабының бірінші бөлігіне сәйкес, айыптау үкімі
заңды күшіне енген күннен бастап адамның соттылығы бар деп танылады,
сондықтан бұрынғы үкімі заңды күшіне енгенге дейін адам жаңа қылмыс жасаған
кезде оның бұрынғы үкім бойынша соттылығы қылмыстың қайталануының түрін
анықтау үшін ескерілмейді.
Қылмыстық заңның 13-бабының төртінші бөлігіне сәйкес, алынып тасталған
немесе жойылған соттылықтар қылмыстың қайталануын анықтау үшін
ескерілмейді. Сондықтан қылмыстың қайталануы туралы мәселені шешкенде
бұрынғы соттылықтардың жойылу мерзімінің өткен-өтпегені есепке алынып,
тексеріліп және оның жойылу мерзімін ҚК 77-бабының талаптарына сәйкес
есептеу қажет.
Бұл ретте, ҚІЖК 375-бабының алтыншы тармағында көрсетілген негіздер
бойынша айыптау үкімімен жазадан босатылған адамның ҚК 77-бабының екінші
бөлігіне сәйкес соттылығы жоқ деп танылатындығы назарға алынуы тиіс (осы
үкіммен сотталушыға тағайындалған жазаны қолданудан босататын рақымшылық
актісінің шығуына байланысты, не үкім бойынша тағайындалған жаза мерзімінің
осы іс бойынша қамауда болған уақытын қамтуына байланысты).
Үкімді орындау барысында адам рақымшылық актісінің негізінде немесе
заңда көзделген басқа негіздер бойынша жазаны өтеуден босатылса, мұндай
адамның соттылығының жойылу мерзімі ҚК 77-бабының төртінші бөлігіне сәйкес
есептеледі.
2 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚАЙТАЛАНУЫ ЖӘНЕ ҮКІМДЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ БОЙЫНША ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ
2.1 Жаза тағайындаудың жалпы бастамасы
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда кінәлінің жеке-дара жауапкершілік
принципін негізгі басшылыққа алады. Осы мәселеге байланысты Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі Қылмыстық жаза
тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы № 1 нормативтік
қаулысында былай делінген:
Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот алдында
тең, ешкім де сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға жатпайды
және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала
отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауыртпалығына, айыптының қызметтегі және
қоғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға сәйкес бұлжытпай
шешуі қажет екендігіне жете назар аударуға тиіс. Заңның бұзылуын ештеңе
ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар ҚК-нің 52-бабында
көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын бұлжытпай сақтауы, сондай-
ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа жататындығын;
рецидивтің болуын және оның түрін; сотталушының қылмыстық әрекеті қай
сатыда тоқтатылғанын; қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық
қауымдастық жасаған жағдайда сотталушының қатысу дәрежесін; қылмыстық
мақсатқа жету үшін оның әрекеттерінің мағынасын және келтірілген немесе
келтірілуі мүмкін зиянның сипаты мен көлеміне ықпалын; қылмыстар жиынтығын;
жазаны жеңілдететін немесе аурлататын жағдайларды; сол қылмыс үшін
көзделген жазаға қарағанда неғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты
соттау негіздерін ескеруі тиіс. Сондай-ақ, қылмыстық заңда қылмыс жасаған
адамдардың жасы кәмелетке толмағандарына, жасы 65-тен асқан ер адамдарға,
сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза тағайындаудың ерекшеліктері көзделгенін
ескере отырып, соттар сотталушылардың жынысын және жасын ескеруі қажет.
Сотталушының нақты қылмыс істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған
жазаны, істеген қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында
көрсетілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте, сөз жоқ, істелген
қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-жақты еске алынады.
Тек қана осы мәселелерді еске алған жаза ғана әділ әрі заңға сай деп
танылады [7, 46 б.].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 52-бабы жаза
тағайындайдың жалпы негіздерін көрсетеді. Онда былай делінген:
1. Қылмыс жасауға айыпты дер танылған адамға осы Кодекстің Ерекше
бөлімінің тиісті бабында белгіленген белгіленген шекте және осы Кодекстің
Жалпы бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады.
2. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу
үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс. Егер жасалған қылмыс
үшін көзделген жазаның онша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді
қаматамасыз ете алмайтын болса ғана ол үшін көзделгендері арасынан неғұрлым
қатаң жаза тағайындалады. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің Ерекше
бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза осы Кодекстің
58 және 60-баптарына сәйкес қылмыстардың жиынтығы бойынша немесе үкімдердің
жиынтығы бойынша тағайындалуы мүмкін. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің
Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен қатаңдығы төменірек жаза
тағайындау үшін негіз осы Кодекстің 55-бабында белгіленеді.
3. Жаза тағайындау кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесі айыпкердің жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі
және одан кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаны сотталған адамның
түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік
жағдайына ықпалы ескеріледі.
Қылмыстық жаза тағайындау сотта істі қараудың қорытындысы және жаза
мақсатына жетуді қамтамасыз ететін қылмыстық іс-жүргізудің басты
элементтерінің бірі болып табылады.
Бұл туралы Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 52-бабына
сәйкес, қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға Кодекстің Ерекше
бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және Кодекстің Жалпы бөлімінің
ережелері ескеріле отырып, қылмыс жасаған адамға оның түзелуі сондай-ақ
жаңа қылмыстың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға
тиіс.
Қылмыстық кодекстің 52-бабында көзделген ережелер сотқа жаза
тағайындаудың жалпы негіздерін, яғни соттың нақты іс бойынша жаза
тағайындау кезінде негізге алынуға тиісі заңмен белгіленген өлшемдерін
бекітеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 52-бабына сәйкес, жаза
тағайындаудың жалпы негіздері 4 өлшемнен тұрады, яғни сот жазаны келесі
негіздерді басшылыққа ала отырып тағайындайды:
➢ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөлімінің
тиісті бабында белгіленген шекте;
➢ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің Жалпы бөлігінің
ережелері ескріле отырып;
➢ Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын
алу үшін қажетті және жеткілікті;
➢ Қылмыстардың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін
айыпталушының жеке басы, сонымен бірге, оның қылмыс жасағанға
дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны
жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған
жазаның сотталған адамдардың түзілуіне және оның отбасының немесе
оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалы ескеріледі.
Жоғарыда аталған негіздердің мазмұны.
Бірінші өлшем, сотқа қылмыспен күресетін органдарымен сараланған
қылмыстарды дұрыс бағалауды міндет етеді. Сотталушының қандай нормамен
жауаптылыққа тартылатынын анықтап, сот сол норманың санкциясын басшылыққа
алады.Егер санкция баламалық болса, онда сот жазаның қандай түрін қолдану
мәселесін шешеді, ал, содан кейін баптың санкциясында көрсетілген шектерді
басшылыққа ала отырып, жаза мөлшерін тағайындайды.
Сот жасалған қылмыс үшін жаза тағайындауды заңның санкцияларында
көзделген жаза мөлшерінің ең жоғарғы шегінен артық жаза яғни қандай ауыр
қылмыс болмасын санкцияда көзделген жазадан басқа жазаның қатаңырақ түрін
тағайындай алмайды. Бұл талаптарды орындамау заңдылықтры бұзу болып
табылады.
Екінші өлшем, соттың жаза тағайындау кезінде ҚР ҚК-нің Жалпы бөлімінің
режелерін басшылыққа алуын белгілейді, мысалы, қылмыс туралы, оның
сатылары, заңның уақыттағы, кеңістіктегі әрекет етуі, қылмысқа қатысу
туралы, жазаның ұғымы мен мақсаты, қылмыстардың, үкімдердің жиынтығы
бойынша жаза тағайындаудың тәртібі туралы ережелер, өзге де Жалпы бөлім
ережелері міндетті басшылыққа алынуы керек.
Үшінші өлшем, сот жаза тағайындай отырып, ҚР ҚК-нің 38-бабының 2-
бөлігінде көзделген жаза мақсаттарына жетуді көздеуі, яғни, әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және
сотталған адамнан да басқа адамдардың жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру
мақсатының жүзеге асырылуын қамтамасыз етуі қажет.
Төртінші өлшем, соттың жаза тағайындау кезінде қылмыстың сипаты мен
қоғамдық қауіптілік дәрежесін, қылмыстың ауырлығын ескеруін міндеттейді.
Мысалы, тонау қоғамдық қауіптілік сипаты жағынан, ұрлыққа қарағанда
қауіптірек, ал, кісі өлтіру, денсаулыққа қасақана зиян келтіруге қарағанда
қауіптірек, осыған сәйкес, бұл қылмыстарды жасағаны үшін жаза әр түрлі
болуы керек. Ауырлығы жоғары қылмыстарға қатаңдығы жоғары жаза, керісінше
ауырлығы төмен қылмыс жасағаны үшін жазаның жеңілірек түрі тағайындалуы
қажет [8, 39 б.].
Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 2007 жылғы 30 сәуірдегі
Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы
нормативтік қаулысының 2-тармағында:
Соттардың назары ауыр және аса ауыр қылмыс, әсіресе қылмысты ұйымдасқан
топ немесе қылмыстық қауымдастық болып жасаған, коррупциялық қылмыстар
жасағаны үшін кінәлі болып танылған, сондай-ақ бұрын сотталған, бірақ
түзелгісі келмейтін адамдарға заңда көрсетілген жазалаудың қатаң шараларын
міндетті түрде талқылап, қолдану керектігіне айналдылады.
Жасалған қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің дәрежесін анықтағанда,
соттар қылмыстың ауырлығын анықтау тәртібін реттейтін ҚК-нің 10-бабының
талаптарын, сондай-ақ нақты қылмыстық әрекет (кінәнің түрі, себебі, тәсілі,
жасаған қылмыстық жағдай мен кезеңі, одан болған ауырпалық, сотталушылардың
әрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дәрежесі мен сипаты, т.б.) жағдайының
барлығы ескерілуі тиіс [9].
Осы мәселеге байланысты жоғарыда аталған Жоғарғы соттың нормативтік
қаулысының 3-тармағында:
Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар
сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және объективті
түрде тексеруі керек. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке
қабілеттілігі мен қатыстығын, білімін, сотталғандығы туралы мәліметті
анықтау керек. Сотталушының отбасы жағдайы анықталғаннан кейін, соттар ҚҢК-
нің 52-бабының 3-бөлігіне сәйкес жазаны тағайындаған кезде тағайындалған
жаза оның отбасы немесе оның асырауындағы адамдардың жағдайына қандай әсер
ететінін ескеруі керек.
Сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да кінәлінің жеке басын
сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды анықтауы қажет. Оның
ішінде кінәлінің қылмыс істегенге дейінгі немесе одан кейінгі мінез-құлқы,
оның еңбекке, оқуға деген көзқарасы, өмір сүру салты, өзін қоршаған ортаға
қатынасы, оны сипаттайтын оң немесе теріс мән-жайлардың бәрі де ескерілуге
жатады. Бұрын сотталғандарға, ішімдікпен, нашақорлықпен әуестенушілерге,
қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатыгездікпен немесе сыбайласып қылмыс
жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға болмайды. Керісінше,
мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал орындап жүрген,
өндірісте, тұрмыста жағымды мінездерімен сипатталатын адамдардың бірінші
рет қылмыс жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға негіз бола алады.
Соттардың сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты объективті
түрде тексеруі оларға тағайындалатын жазаның түрін және көлемін белгілеу
үшін елеулі маңызды болып табылады. Сондықтан да қылмыстық құқықтың
адамгршілік принципін басшылыққа ала отырып, сот жазатағайындағанда
сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, еңбекке қабілеттілігі мен оған
деген көзқарасын, білімін, мүгедектігін, асырауындағы адамдардың санын,
тағы да басқа мәліметтерді жан-жақты еске алады.
2.2 Қылмыстардың қайталануы бойынша жаза тағайындау
Қылмыстардың қайталануы жағдайында жаза тағайындау қылмыстардың
қайталануы мен оның түрлерін белгілейтін Қазақстан Республикасы Қылмыстық
Кодексінің 13-бабымен және қылмыстардың қайталануы жағдайындағы жауаптылық
негізі мен шекті мөлшөрлерін ашып көрсететін Қазақстан Республикасы
Қылмыстық Кодексінің 59-бабымен реттеледі.
Қылмыстың қайталануы – адамның сотталғаннан кейін қайта қылмыс
жасауы, оның қоғамға аса қауіпті екендігінің белгісі, сондықтан да заңда
қылмыс қайталанған жағдайда жаза тағайындаудың арнайы ережесі белгіленген.
Оның мәні мынада: қылмыстардың қайталануы бойынша жаза тағайындай отырып,
сот бұрын жасалған қылмыстардың санын, сипатын және қоғамдық қауіптілік
дәрежесін, оның алдындағы жазаның түзетушілік ықпалының жеткіліксіздігіне
себеп болған мән-жайларды, сондай-ақ жаңадан жасалған қылмыстың сипаты мен
қоғамдық қауіптілік дәрежесін ескеруге тиіс.
Қылмыстардың қайталануының түсінігі Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексінің 11-бабында, яғни, қылмыстардың бірнеше мәрте жасалуы
деген бабында белгіленген. Бұл бап бойынша:
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөлімінің
белгілі бір бабында немесе бабының бөлігінде көзделген екі немесе одан
да көп әрекетті жасау – қылмыстардың бірнеше рет жасалуы деп танылады.
2. Осы Кодекстің Ерекше бөлімінің түрлі баптарында көзделген екі немесе
одан да көп қылмыс жасау осы Кодексте арнайы көрсетілген жағдайларда
ғана бірнеше рет жасалған деп танылуы мүмкін.
3. Егер адам бұрын жасаған қылмысы үшін заңмен белгіленген тәртіп бойынша
қылмыстық жауаптылықтан босатылған болса не адамның бұрын жасаған
қылмысы үшін соттылығы жойылған немесе онысы алынған болса, немесе
мұндай қылмыс үшін қылмыстық жауапқа тарту мерзімі өтіп кетсе, қылмыс
бірнеше рет жасалған деп танылмайды.
4. Жалғасатын қылмыс, яғни, бір ниетпен және бір мақсатпен қамтылып,
тұтас алғанда бір қылмысты құрайтын бірқатар бірдей қылмыстық
әрекеттерден тұратын қылмыс бірнеше мәрте жасалған қылмыс деп
танылмайды.
5. Қылмыстардың әлденеше рет жасалуы осы Кодексте неғұрлым қатаң жазаға
әкеп соқтыратын мән-жай ретінде көзделген жағдайларда адамның жасаған
қылмысы осы Кодекстің Ерекше бөлімінің қылмыстарды бірнеше мәрте
жасағаны үшін жазалауды көздейтін бабының тиісті бөлігі бойынша
айқындалады.
Қылмыстық Кодекстің 59-бабының 1-бөлігінде көзделген жағдайлар,
атап айтқанда, қылмыстардың қайталануы, қауіпті қайталануы және аса қауіпті
қайталануы жағдайында жаза тағайындау кезінде бұрын жасалған қылмыстардың
саны, сипаты және қоғамдық қауіптілік дәрежесі, оның алдындағы жазаның
түзетушілік ықпалының жеткіліксіздігіне себеп болған мән-жай, сондай-ақ
жаңадан жасалған қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесі
қылмыстың қайталануы жағдайында жазаның түрі мен мөлшерін тағайындау
мәселесін шешуде маңызды рөл атқарады. Қылмыстың қайталануы қылмыс істеген
адамның іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігін және қылмыскердің тұлғасын
сипаттайтын белгі болып табылады [10, 45 б.].
Ал, Қылмыстық Кодекстің 59-бабының екінші бөлігінде қайталанып
жасалған қылмыс үшін жаза тағайындаудың ерекшелігі көрсетілген, яғни,
Қазақстан республикасы Қылмыстық Кодексінің 59-бабының 2-бөлігі қылмыстың
қайталануы жағдайында жасалған қылмыс үшін жазаның мерзімі мен мөлшерін
бекітеді. Мәселен, баптың осы бөлігіне сәйкес:
• қылмыстардың қайталануы жағдайында жасалған қылмыс үшін жазаның
мерзімі мен мөлшері жасалған қылмыс үшін көзделген ең қатаң жаза
түрінің ең жоғары мерзімі мен мөлшерінің үштен бірінен төмен;
• ал қылмыстардың қауіпті қайталануы жағдайында – жартысынан төмен;
• ал қылмыстардың аса қауіпті қайталануы жағдайында – үштен екісінен
төмен болмауы керек.
Бірақ та қылмыстардың қайталануының қауіптілігі ескеріле отырып,
осы Кодекстің Ерекше бөлімінің бабында (бабының бөлігінде) айқындаушы белгі
ретінде қылмыс жасаған адамның соттылығына сілтеме болса, сондай-ақ осы
Кодекстің 59-бабында көзделген ерекше мән-жайлар болған кезде қылмыстың
қайталануы, қауіпті қайталануы немесе аса қауіпті қайталануы кезінде жаза
Қылмыстық Кодекстің 59-бабының 2-бөлігінде көзделген ережелерді ескермей
тағайындалады. Мысалы, Қылмыстық Кодекстің 169-бабындағы қарулы бүлік
жасағаны үшін жоғары жаза 15 жылға дейінгі бас бостандығынан айыру болып
белгіленген. Қайталанып жасалған қылмыстың түрлеріне байланысты осындай
тәртіппен көтеріңкі жаза мөлшері мен түрін белгілеу бұрын қасақана қылмыс
жасағаны, сотталғандығына қарамастан тағы да қасақана қылмыс істеп түзелу
жолына түспегендерге берілген лайықты жаза болып табылады. Мұндайларға
түзелу үшін ауырырақ жаза тағайындау қажеттілігі өзінен-өзі түсінікті [11,
57б.].
Қылмыстардың қайталануы жағдайында жаза тағайындауға байланысты
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі Қылмыстық
жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы №1 нормативтік
қаулысының 12,13-тармақтарында былай деп белгіленген:
- Егер бұрынғы үкім бойынша Қылмыстық Кодекстің 63-бабын, яғни, шартты
түрде соттауды қолдану арқылы сотталған адам сынақ мерзім ішінде жаңа
қылмыс жасаған болса, онда сот қылмыстың қайталануы туралы мәселені
шешкен кезде Қылмыстық Кодекстің 64-бабының, яғни, шартты түрде
соттаудың күшін жою немесе сынақ мерзімін ұзартудың 4-бөлігіндегі
талаптарды, атап айтқанда, шартты түрде сотталған адам сынақ мерзімі
ішінде абайсызда қылмыс жасаған не кішігірім ауырлықты қасақана
қылмыс жасаған жағдайда шартты түрде соттаудың күшін жою немесе оны
сақтау туралы мәселені сот жаңа қылмыс үшін жаза тағайындалған кезде
шешеді деген талаптарды міндетті түрде ескеруі тиіс. Бұл орайда
қылмыстың қайталануын анықтаған кезде Қылмыстық Кодекстің 63-бабы
бойынша бас бостандығынан айырылған адамның соттылығы, тек егер сот
жаңа қылмысы үшін жаза тағайындаған кезде бұрынғы үкім бойынша шартты
соттылығын жою туралы шешім қабылдаған жағдайда ғана ескерілуі мүмкін.
Егер сот абайсыз немесе онша ауыр емес қасақана қылмыс туралы істі
қараған кезде бұрынғы үкім бойынша шартты соттылықты қалдыру туралы
тұжырымға келсе, онда Қылмыстық Кодекстің 63-бабы бойынша соттылығы
қылмыстың қайталануын анықтаған кезде ескерілмейді.
- Соттар тиісінше қылмыстардың қайталануы кезінде, аяқталмаған қылмыс,
сондай-ақ қылмыстардың жиынтығы немесе үкімдердің жиынтығы бойынша
жаза тағайындаған кезде осы адамдарға белгіленген жаза мерзімдерінің
шеңберін қатаң сақтауы тиіс.
- Бұл орайда Қылмыстық Кодекстің 5-бабының үшінші бөлігіне сәйкес, яғни,
әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланушылығын белгілейтін,
жауаптылықты немесе жазаны күшейтетін немесе осы әрекетті жасаған
адамның жағдайын өзге де жолмен нашарлататын заңның кері күші
болмайды деген ережеге сәйкес, Қылмыстық Кодекстің 59-бабының екінші
бөлігіндегі ережелер Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі күшіне
енгенге дейін жасалған (1998 жылғы 1-қаңтарға дейін) қайталау, қауіпті
қайталау немесе аса қауіпті қайталауды құратын қылмыс үшін
қолданылмайтынын ескеру керек. Егер қайталауды құрайтын соттылықтар
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің күшіне енгенге дейінгі
және одан кейін жасалған қылмыстар құрайтын болса, онда Қылмыстық
Кодекстің 59-бабының екінші бөлігіндегі тәртіп тек 1998 жылғы 1
қаңтардан кейін жасалған қылмысы үшін соттылығын ескере отырып
қолданылады. Аяқталмаған қылмыс үшін тиісті қайталау орын алған
жағдайда жазаның ең жоғары мөлшері Қылмыстық Кодекстің 56-бабында
көрсетілген мерзімдер мен көлемдерден аспауға тиіс. Яғни:
• аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде соның себебінен қылмыс
ақырына дейін жетпеген мән-жай ескеріледі;
• қылмысқа дайындалғаны үшін жазаның мерзімі мен мөлшері осы Кодекстің
Ерекше бөлімінде аяқталған қылмыс үшін тиісті бапта көзделген жазаның
неғұрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің немесе мөлшерінің
жартысынан аспауы керек.
• қылмысқа оқталғаны үшін жазаның мерзімі мен мөлшері осы Кодекстің
Ерекше бөліміндегі тиісті бапта ерекше қылмыс үшін көзделген жазаның
неғұрлым қатаң түрінен ең жоғары мерзімінің немесе мөлшерінің төрттен
үшінен аспауы керек.
• қылмыс жасауға дайындалғаны үшін және қылмыс жасауға оқталғаны үшін
өлім жазасы мен өмір бойы бас бостандығынан айыру тағайындалмайды
[12].
Қылмыстардың қайталануы – адамның сотталғаннан кейін қайта қылмыс
жасауы, қоғамға аса қауіпті болып табылатындықтан, заңда қылмыс
қайталанған жағдайда жаза тағайындаудың арнайы ережесі белгіленген. Оның
негізгі мәні мынада: қылмыстардың қайталануы бойынша жаза тағайындай
отырып, сот бұрын жасалған қылмыстардың санын, сипатын және қоғамдық
қауіптілік дәрежесін, оның алдындағы жазаның түзетушілік ықпалының
жеткіліксіздігіне себеп болған мән-жайларды, сондай-ақ жаңадан жасалған
қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін міндетті түрде ескеруге
тиіс [13, 33б.].
Жалпы алғанда, Қазастан Республикасының қылмыстық заңнамасы
бойынша қылмыстардың қайталануы жағдайында жасалған қылмыс үшін жазаның
мерзімі мен мөлшері, жасалған қылмыс үшін көзделген ең қатал жаза түрінің
ең жоғарғы мерзімі мен мөлшерінің жартысынан төмен болмауы қажет [14,
41б.].
Қылмыстардың қауіпті қайталануы жағдайында тағайындалатын жаза
жасалған қылмыс үшін көзделген ең қатаң жаза түрінің ең жоғарғы мерзімі мен
мөлшерінің үштен екісінен, ал қылмыстың аса қауіпті жағдайында – төрттен
үшінен төмен болмауға тиіс деп біз бағана айтып өттік. Мысалы, қасақана
жасаған бұрынғы қылмысы үшін сотты болған адам Қылмыстық Кодекстің 175-
бабының 1-бөлігі бойынша сотталады. Қылмыстық Кодекстің көрсетілген
бөлігінің санкциясында балама ретінде берілген бес түрлі жазаның сот
айыпкерге ең қатаң түрін – бас бостандығынан айыруды тағайындай алады. Бұл
жағдайда қылмыстың жәй қайталануы орын алғандықтан, Қылмыстық Кодекстің 59-
бабының 2-бөлігіне сәйкес сот айыпкерге бір жыл алты айдан үш жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруды тағайындай алады. Егер сотталғанның
әрекетінде қылмыстардың қауіпті қайталану нышаны болса – екі жыл үш айдан
үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру жазасын тағайындай алады.
Егер Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің қолданылып отырған
нормасы соттылықтың болуын саралаушы белгі ретінде қарастырса, мұндай
қылмыстардың қайталануында сот жазаны Қылмыстық Кодекстің 59-бабының екінші
бөлігінде көзделген тәртіпті ескермей-ақ тағайындайды, яғни, сот жаза
тағайындаған кезде жазаның ең аз мөлшеріне қатысты ауқыммен шектелмейді.
Бұл, мұндай жағдайларда қылмыстың қайталануы қылмыстық заң нормаларында
бұрыннан ескерілгендігіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz