Шешендік өнер және шешен таланты

Шешендік өнердің табиғаты күрделі. Шешендік өнер туындыларын С.Сейфуллин «Билер сөздері» [1, 263-296 бб.] деп атады. Шешендік өнердің ерекшелігін, шешен тұлғасының даралығын, шешен болудың асқан қиындығын М.Т.Цицерон (б.з.д. І ғасыр) өте орнықты сипаттады [2,75-252;]. Онда бірнеше ғылым мен өнер салаларының өрнектері бар. Шешен таланты да ерекше талант. Шешен өз сөзін сұлу, келісті, әсерлі айтып қана қоймайды, дәлелді, негізді айтады, әділін айтады. Оның әр сөзі белгілі міндетті әділ шешуді көздеп айтылады. Шешен сөзінің мәнді, мағыналы, мазмұнды болуы туралы талаптар жүйесін негіздеген Аристотель [6], Цицерон [2], әл-Фараби [4] қағидаларының ғылыми және практикалық маңызы күні бүгінге дейін жоғары. Қандай жағдайда қандай нақты міндетті шешуді көздеп айтқанда да, шешеннің алдында басты бір ғана мақсат тұрады: өзі пікір айтатын жағдайдың терең шындығына жету, әр істің ақиқатын айту. Осы шындыққа, осы ақиқатқа тыңдаушыларының көзін жеткізу, осы шындыққа, осы ақиқатқа оларды қайткенде де иландыру, сендіру, көндіру. Осыдан келіп, шешендік сөздік өзіне тән стильдік ерекшеліктері, шешеннің шығармашылық тұлғасының, талантының даралығы қалыптасады. Шешен болам деген кісі ел мен жердің арғы-бергі тарихын, халықтың дәстүрлі дүниетанымын, әдет заңының салалары мен баптарын, билер дауының қисындарын, рухани құндылықтарын, сөз жүйесін, ойлау шиырларын, ділелдеу әдістерін, философияны, шешен өнерінің үлгілі кестелерін жете білуі шарт. Әлеумет өміріндегі шиеленіскен даулы жайлардың түйінін бір ауыз сөзбен шешу, дауылдай бұрқаған дауласушыларды бір ауыз сөзбен тоқтату сөз білемін дегендердің бәрінің қолынан келе бермеген. Мұндай ірі іске шешендік өнердің нағыз майталманы, өрен жүйрігі ғана тәуекел ете алған. Осы тұрғыдан келгенде, шешендік сөз ғылым мен өнердің тоғысуынан туатын шығармашылық құбылыс болып табылады. Ал шешенді бойында өнер мен ғылымның негіздері тең ұштасқан шығармашылық тұлға деп тануымызға тура келеді. Осы ерекшелік шешеннің шығармашылық еңбегінің басты сатыларының бәрінде көрініс табады. Шешеннің шығармашылық еңбегінің басты сатыларын, шартты түрде, былай белгілеуге болады:
а) қалыптасқан жағдайды пайымдау; ә) қалыптасқан жағдайға қатысты айтар түйінді сөзін ойлап табу; б) қалыптасқан жағдайға қатысты айтар сөзін жұртқа жеткізудің жолы мен жөнін, сәтін анықтау, в) қалыптасқан жағдайға қатысты айтар сөзін жұртқа жеткізудің жүйесін, бірден-бір тиімді тілдік бейнелеу құралдарын таңдап алу; г) қалыптасқан жағдайға қатысты көңілде пісіп-жетілген ойды тыңдаушылардың ойын тербетіп, бойын балқытып айтып шығу.
Шешеннің шығармашылық еңбегінің осы сатыларының әрқайсысына тән талаптарды орындау шешеннен терең білімді, мол өмірлік тәжірибені, талантты талап етеді. Ж.Дәдебаевтың пікірі бойынша, шешен өз мақсатына жету үшін оған «тума талант, білім мен білік бірдей қажет» [5, 50 б]. Біздіңше, шешеннің шығармашылық тұлғасына тән қасиеттер қатарында мыналарды айрықша атап көрсеткен дұрыс: а) терең білім; ә) мол тәжірибе; б) табиғи талант; в) азаматтық ұстаным. Осылардың бірінен тайған жағдайда, шешеннің өнері өрге аспайды. Шешеннің азаматтық ұстанымы әділеттілікке негізделеді. Қандай қиындықта да ол хақ жолынан, әділеттіліктен таймауға тиісті. Осы орайда Едіге бидің мына сөзінде үлкен ғибрат бар деп қабылдауымызға болады: «Енді мен көпке бармаймын. Өмірімде бір ауыз сөз өтірік айтқан емес едім, мына ақсақал осы көптің алдында құры қайтса, тауы шағылып, ажары мұқалып қалады ғой деп айтып едім» [6, 72]. Едіге би бір дауда билік айтқанда, бұрыннан ұстанып келе жатқан азаматтық ұстанымынан осылай тайған екен. Айтқанындай, Едіге би осыдан көп ұзамай қайтыс болады.
Шығармашылық тұлғалар арасында өз еңбегінде шындықтан аттайтын авторлар болатыны рас. Бірақ олардың ақыры мұндай болып бітпейді. Ал шешендік өнерде олай емес. Шешеннің шығармашылық тұлғасына тән айрықша қасиеттің негізі әділеттілікке негізделеді деуіміздің себебі осында.
Айтылған жайлардан шешендік өнердің өзіне тән ерекшеліктері, шешеннің шығармашылық тұлғасына тән даралық сыры біршама айқындала түседі.

1 Сейфуллин С. Билер сөздері // Сейфуллин С. Шығармалары. Алты томдық. - ҮІ том. – Алматы: Жазушы, 1964. – 188-191 бб.
2 Цицерон М.Т. Три трактата об ораторском искусстве. – М.: Наука, 1972. – 472 c.
3 Аристотль. Риторика // Аристотель и античная литература. – М.: Наука, 1978. – С. 164-229.
4 Аль-Фараби. Риторика // Аль-Фараби. Логические трактаты. – Алма-Ата: Наука, 1975. – С. 439-526.
5 Дәдебаев Ж. Бөлтірік Әлменұлы және қазақ шешендік өнері. - Алматы: Қазақ университеті,1996. – 222 б.
6 Көпеев М.Ж. Екі томдық. ІІ том. Алматы: Ғылым, 1992. – 224 б.
7 Байтұрсынұлы А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. - 320 б.
8 Қабдолов З. Таңдамалы шығармалар. - Екінші том. Сөз өнері. - Алматы: Санат, 2003. – 528 б.