Салық салу теориясының негізгі концепциялары.Қазақстан Республикасының және дамыған мемлекеттердің салық салу жүйесінің ерекшеліктері
Кіріспе
І Тарау. Салық салу теориясының негізгі концепциялары
1.1 Салық салу теориясының дамуы, салықтың экономикалық мәні және мазмұны, атқаратын қызметтері, механизмі, қағидалары
1.2 Салықтық құқықтық қатынастардың теориялық негіздері
ІІ Тарау. Қазақстан Республикасының және дамыған мемлекеттердің
салық салу жүйесінің ерекшеліктері
2.1 Қазақстан экономикасы дамуындағы салық жүйесінің ролі. Мемлекеттік бюджеттегі салықтың үлесі
2.2 Шетел мемлекеттерінің салық салу тәжірибесі
ІІІ Тарау. Қазақстан Республикасының салықтық құқықтық қатынастарын
реттеу жүйесінің қалыптасуы
3.1 Қазақстан экономикасының кейбір салаларының Ладфер теориясы негізінде (мысалы, «Кондитер комбинаты») талдау жасау
І Тарау. Салық салу теориясының негізгі концепциялары
1.1 Салық салу теориясының дамуы, салықтың экономикалық мәні және мазмұны, атқаратын қызметтері, механизмі, қағидалары
1.2 Салықтық құқықтық қатынастардың теориялық негіздері
ІІ Тарау. Қазақстан Республикасының және дамыған мемлекеттердің
салық салу жүйесінің ерекшеліктері
2.1 Қазақстан экономикасы дамуындағы салық жүйесінің ролі. Мемлекеттік бюджеттегі салықтың үлесі
2.2 Шетел мемлекеттерінің салық салу тәжірибесі
ІІІ Тарау. Қазақстан Республикасының салықтық құқықтық қатынастарын
реттеу жүйесінің қалыптасуы
3.1 Қазақстан экономикасының кейбір салаларының Ладфер теориясы негізінде (мысалы, «Кондитер комбинаты») талдау жасау
Өзектілігі: Нарықтық экономика шарттарына сәйкес дамыған елдердің тәжірибесінде салықтар тек қана мемлекеттік қаржылық негізі емес сонымен қатар экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып табылады. Ғылыми негізделген, рационалды салық салу жүйесі нарықтық экономика негізінде әлеуметтік мәселелерді шешу мен өндірістік дамуы үшін бюджеттің балансын құру қажет.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері, нарықтық экономика шарттарына сәйкес ұлттық экономикамыз да салық салу жүйесін қалыптастыру алға қойылды. Дамыған елдердің салық жүйелері фискалдық функциямен қатар, әлеуметтік-экономикалық және сыртқы экономикалық қатынастарды дамытуда реттеушілік функциясын да ұтымды жұмыс жасатуда. Көпшілік жағдайда салық жүйесі үш деңгейлі болып келеді. Бұл жерде мемлекеттік салықтар жетекші, ал жергілікті салықтар көмекші роль атқаруда және әр ел бюджетіндегі пайыздық арақатынастары әртүрлі. Барлығына тән ортақ сипат – мемлекеттік салық ретінде, әдетте, табысқа салынатын салықтардың, жергілікті салық ретінде мүлік салығы, қосылған құнға салынатын салық, сатудан алынатын салықтың болуы.
Қазіргі кезде экономика жүйесін жақандандыру кезеңінде, ішкі қаржыландыру мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында, үкіметтің іс-әрекет бағдарламасын негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін, салық салу жүйесін дамыту және оларды ақпараттық технологияларымен қамтамасыз ету маңызды орын алады.
Мақсаты: Салық салуға қатысты ғылыми-практикалық тәжірибесін, ғалымдар мен салық қызметкерлерінің жариялаған еңбектерін талдау және тұжырымдау нәтежесінде салықтардың экономикадағы атқаратын рөлі мен қызметін, салық саясаты мен салық жүйесінің даму бағыттарын, салық салу ісінің қазіргі кездегі жағдайын ашып көрсету. Салық салу саласындағы біліктілікті тереңдету, әр түрлі мемлекеттердің салық жүйелері, салықтардың түрлері туралы мағлұмат беру, салықтың құрылысын, салықтық құқықтың және салықтық заңдардың кейбір өзекті мәселелерін ашып көрсету. Қазіргі кезде мемлекеттің салықтық органдарының аса мүдделі бағыттары: салық төлеушілерді салық есебіне қоюды жетілдіру; жекелеген салық салу объектілерін есепке алуды қамтамасыз ету, салық түсімдерін есепке алудың жаңамеханизмін құру, салық органдарының автоматтандырылған ақпараттық жүйесін халықаралық деңгейге сәйкес құрудың әдістемелік және ұйымдастыру мәселелерін шешу болып саналады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері, нарықтық экономика шарттарына сәйкес ұлттық экономикамыз да салық салу жүйесін қалыптастыру алға қойылды. Дамыған елдердің салық жүйелері фискалдық функциямен қатар, әлеуметтік-экономикалық және сыртқы экономикалық қатынастарды дамытуда реттеушілік функциясын да ұтымды жұмыс жасатуда. Көпшілік жағдайда салық жүйесі үш деңгейлі болып келеді. Бұл жерде мемлекеттік салықтар жетекші, ал жергілікті салықтар көмекші роль атқаруда және әр ел бюджетіндегі пайыздық арақатынастары әртүрлі. Барлығына тән ортақ сипат – мемлекеттік салық ретінде, әдетте, табысқа салынатын салықтардың, жергілікті салық ретінде мүлік салығы, қосылған құнға салынатын салық, сатудан алынатын салықтың болуы.
Қазіргі кезде экономика жүйесін жақандандыру кезеңінде, ішкі қаржыландыру мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында, үкіметтің іс-әрекет бағдарламасын негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін, салық салу жүйесін дамыту және оларды ақпараттық технологияларымен қамтамасыз ету маңызды орын алады.
Мақсаты: Салық салуға қатысты ғылыми-практикалық тәжірибесін, ғалымдар мен салық қызметкерлерінің жариялаған еңбектерін талдау және тұжырымдау нәтежесінде салықтардың экономикадағы атқаратын рөлі мен қызметін, салық саясаты мен салық жүйесінің даму бағыттарын, салық салу ісінің қазіргі кездегі жағдайын ашып көрсету. Салық салу саласындағы біліктілікті тереңдету, әр түрлі мемлекеттердің салық жүйелері, салықтардың түрлері туралы мағлұмат беру, салықтың құрылысын, салықтық құқықтың және салықтық заңдардың кейбір өзекті мәселелерін ашып көрсету. Қазіргі кезде мемлекеттің салықтық органдарының аса мүдделі бағыттары: салық төлеушілерді салық есебіне қоюды жетілдіру; жекелеген салық салу объектілерін есепке алуды қамтамасыз ету, салық түсімдерін есепке алудың жаңамеханизмін құру, салық органдарының автоматтандырылған ақпараттық жүйесін халықаралық деңгейге сәйкес құрудың әдістемелік және ұйымдастыру мәселелерін шешу болып саналады.
Реферат
Диплом жұмысы ___ беттен тұрады, кесте саны __, диограмма ___.
Мақсаты: Салық салуға қатысты ғылыми-практикалық тәжірибесін, ғалымдар
мен салық қызметкерлерінің жариялаған еңбектерін талдау және тұжырымдау
нәтежесінде салықтардың экономикадағы атқаратын рөлі мен қызметін, салық
саясаты мен салық жүйесінің даму бағыттарын, салық салу ісінің қазіргі
кездегі жағдайын ашып көрсету. Салық салу саласындағы біліктілікті
тереңдету, әр түрлі мемлекеттердің салық жүйелері, салықтардың түрлері
туралы мағлұмат беру, салықтың құрылысын, салықтық құқықтың және салықтық
заңдардың кейбір өзекті мәселелерін ашып көрсету. Қазіргі кезде мемлекеттің
салықтық органдарының аса мүдделі бағыттары: салық төлеушілерді салық
есебіне қоюды жетілдіру; жекелеген салық салу объектілерін есепке алуды
қастамасыз ету, салық түсімдерін есепке алудың жаңамеханизмін құру, салық
органдарының автоматтандырылған ақпараттық жүйесін халықаралық деңгейге
сәйкес құрудың әдістемелік және ұйымдастыру мәселелерін шешу болып
саналады.
Баршамызға белгілі еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырып,
дамып және нығайып келеді. Бұл орайда 2002 жылдың 1-ші қаңтарынан іске
қосылған Салық Кодексіне байланысты салық салу ісінде көптеген өзгерістер
мен жаңалықтар енгізілді.
Бұл құралында осы өзгерістер негізге алына отырып, Қазақстан
Республикасының салық жүйесіне толық сипаттама берілген.
Бірінші бөлімде салықтардың экономикалық мәні мен мазмұны жан-жақта
ашылып, салықтардың атқаратын негізгі қызметтері көрсетілген. Салық
механизмі мен қағидалары анықталып, оның құрамына талдау жасалған.
Екінші талдауда Жаңа салық Заңдарының қабылдануына байланысты салық
жүйесін басқару және оны жетілдіру жолдары және салықты бюджетке аудару
механизмі көрсетілген.
Міндеті: Мақсатқа жету үшін салық салу теориясының негізгі
концепцияларын, салық салу теориясының дамуы, салықтың экономикалық мәні
және мазмұны, атқаратын қызметі, механизмін, салық салудағы шетел
тәжірибесін, рыноктық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасының
салық салу теориясының қалыптасуы және дамуын, ҚР салық құқықтық нормалар
және салықтық құқықтық қатынастар мен Қазақстан экономикасы дамуындағы
салық жүйесінің рөлін, мемлекеттік бюджеттегі салықтың үлесін толық ашып,
жеткізу.
Диплом жұмысына еліміздегі және шетел мамандарының еңбектері, ҚР
статистикалық көрсеткіштер, Интернеттен алынған мәліметтер пайдаланылған.
Мазмұны
Кіріспе
І Тарау. Салық салу теориясының негізгі концепциялары
1.1Салық салу теориясының дамуы, салықтың экономикалық мәні және
мазмұны, атқаратын қызметтері, механизмі, қағидалары
1.2Салықтық құқықтық қатынастардың теориялық негіздері
ІІ Тарау. Қазақстан Республикасының және дамыған мемлекеттердің
салық салу жүйесінің ерекшеліктері
2.1 Қазақстан экономикасы дамуындағы салық жүйесінің ролі.
Мемлекеттік бюджеттегі салықтың үлесі
2.2 Шетел мемлекеттерінің салық салу тәжірибесі
ІІІ Тарау. Қазақстан Республикасының салықтық құқықтық қатынастарын
реттеу жүйесінің қалыптасуы
3.1 Қазақстан экономикасының кейбір салаларының Ладфер теориясы
негізінде (мысалы, Кондитер комбинаты) талдау жасау
3.2
КІРІСПЕ
Өзектілігі: Нарықтық экономика шарттарына сәйкес дамыған елдердің
тәжірибесінде салықтар тек қана мемлекеттік қаржылық негізі емес сонымен
қатар экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып табылады.
Ғылыми негізделген, рационалды салық салу жүйесі нарықтық экономика
негізінде әлеуметтік мәселелерді шешу мен өндірістік дамуы үшін бюджеттің
балансын құру қажет.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері, нарықтық экономика
шарттарына сәйкес ұлттық экономикамыз да салық салу жүйесін қалыптастыру
алға қойылды. Дамыған елдердің салық жүйелері фискалдық функциямен қатар,
әлеуметтік-экономикалық және сыртқы экономикалық қатынастарды дамытуда
реттеушілік функциясын да ұтымды жұмыс жасатуда. Көпшілік жағдайда салық
жүйесі үш деңгейлі болып келеді. Бұл жерде мемлекеттік салықтар жетекші, ал
жергілікті салықтар көмекші роль атқаруда және әр ел бюджетіндегі пайыздық
арақатынастары әртүрлі. Барлығына тән ортақ сипат – мемлекеттік салық
ретінде, әдетте, табысқа салынатын салықтардың, жергілікті салық ретінде
мүлік салығы, қосылған құнға салынатын салық, сатудан алынатын салықтың
болуы.
Қазіргі кезде экономика жүйесін жақандандыру кезеңінде, ішкі
қаржыландыру мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында, үкіметтің іс-әрекет
бағдарламасын негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету
үшін, салық салу жүйесін дамыту және оларды ақпараттық технологияларымен
қамтамасыз ету маңызды орын алады.
Мақсаты: Салық салуға қатысты ғылыми-практикалық тәжірибесін, ғалымдар
мен салық қызметкерлерінің жариялаған еңбектерін талдау және тұжырымдау
нәтежесінде салықтардың экономикадағы атқаратын рөлі мен қызметін, салық
саясаты мен салық жүйесінің даму бағыттарын, салық салу ісінің қазіргі
кездегі жағдайын ашып көрсету. Салық салу саласындағы біліктілікті
тереңдету, әр түрлі мемлекеттердің салық жүйелері, салықтардың түрлері
туралы мағлұмат беру, салықтың құрылысын, салықтық құқықтың және салықтық
заңдардың кейбір өзекті мәселелерін ашып көрсету. Қазіргі кезде мемлекеттің
салықтық органдарының аса мүдделі бағыттары: салық төлеушілерді салық
есебіне қоюды жетілдіру; жекелеген салық салу объектілерін есепке алуды
қамтамасыз ету, салық түсімдерін есепке алудың жаңамеханизмін құру, салық
органдарының автоматтандырылған ақпараттық жүйесін халықаралық деңгейге
сәйкес құрудың әдістемелік және ұйымдастыру мәселелерін шешу болып
саналады.
Баршамызға белгілі еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырып,
дамып және нығайып келеді. Бұл орайда 2005 жылдың 1-ші қаңтарынан іске
қосылған Салық Кодексіне байланысты салық салу ісінде көптеген өзгерістер
мен жаңалықтар енгізілді.
Бұл құралында осы өзгерістер негізге алына отырып, Қазақстан
Республикасының салық жүйесіне толық сипаттама берілген.
Бірінші бөлімде салықтардың экономикалық мәні мен мазмұны жан-жақты
ашылып, салықтардың атқаратын негізгі қызметтері көрсетілген. Салық
механизмі мен қағидалары анықталып, оның құрамына талдау жасалған.
Екінші талдауда Жаңа салық Заңдарының қабылдануына байланысты салық
жүйесін басқару және оны жетілдіру жолдары және салықты бюджетке аудару
механизмі көрсетілген.
Міндеті: Мақсатқа жету үшін салық салу теориясының негізгі
концепцияларын, салық салу теориясының дамуы, салықтың экономикалық мәні
және мазмұны, атқаратын қызметі, механизмін, салық салудағы шетел
тәжірибесін, нарықтық экономика жағдайыңдағы Қазақстан Республикасының
салық салу теориясының қалыптасуы және дамуын, ҚР салық құқықтық нормалар
және салықтық құқықтық қатынастар мен Қазақстан экономикасы дамуындағы
салық жүйесінің рөлін, мемлекеттік бюджеттегі салықтың үлесін толық ашып,
жеткізу.
Диплом жұмысына еліміздегі және шетел мамандарының еңбектері, ҚР
статистикалық көрсеткіштер, Интернеттен алынған мәліметтер пайдаланылған.
I Тарау. САЛЫҚ САЛУ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ
1.1. Салық салу теориясының дамуы,
салықтың экономикалық мәні мен атқаратын қызметтері, түрлері,
механизмі, қағидалары
Салықтар қоғамдық қатынастарды бірдіндеп дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған.
Көне Үндістанда Ману заңдарында: шалынған кұрбандықты өзіне, яғни
құрбандыққа шалынған мал-мүліктерді өзіне тек брахмандар ала алады деп
белгіленген болатын, сонымен бірге осы заңда Патша жыл сайын елде тұратын
бұқара халықты дербес кәсіппен айналысуға мәжбүр етсін және оларды салық
деп аталатын төлемді төлеуге мәжбүрлесін деп көрсетілген.
Енді көне Грецияға көз салсақ, онда алымдар мен салықтарды алудың әр
алуан тәсілдері мен түрлері пайдаланылғанын байқаймыз. Классикалық Грекияда
алғашқы тікелей алымды тек құдайлар мен храмдарға құрбандық шалу ретінде
берілетін мал-мүліктер түрінде алып отырса, кейіннен кемелер жасауға,
белгіленген тәртіпке қамтамасыз етуге, қала шаруашылығы мен порттарға
жұмыстарды жүзеге асыруға деп аздап салық алынатын болған.
Көне Римдегі алғашқы салықтар цензус деп аталған. Ценздер әрбір бес
жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп, алынған.
Кейде салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен түсімдер
қала шаруашылығына кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын
азаматтардан мунира деп аталатын салық алынған. Мунирадан басқа
мемлекеттік салық трибутумды төлеу рим азаматының борышы әрі міндеті
болған. Провинциялардағы жерлердің аумағы өлшеніп, қалалар бойынша
кадастрлар жасалынып отырған. Римдегі негізігі салықтардың бірі жер салығы
аннона болган. Оның төлемдері ауылшаруашылығы өнімдері түрінде алынған.
Ресей мемелекетінің салық жүйесі IX ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бірінші алынған салық дань деп аталынатын. Сол кездерде
алынатын салықтардың бәрі баждар болып саналынатын. Баждардың мына түрлері
алынған мыть, гостиная, вес и мира, торговая, вира, продажа.
Казақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық жүйесі болғаны ешбір күмән
тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы жібек жолы мен өркендеп, дамыған
қамал-қалалар Сығанақ, Отырар, Тараз, Мерке, Исфиджаб, Құлан,
Яссы, Сауран, Барысхан, Аспара, Баласағұн, Қойлық, Талхиз,
Екіөгіз, Баба-ата жөнінде мағлұматтарды айтуға болады.
Кезінде Қазақстан тарихына, сонымен бірге салық салу мәселелерін шешуге
орасан зор үлес қосқан бірден-бір құқықтық дерек көзі Тәуке ханның хандық
құруы кезінде, оның тікелей қатысуымен қабылданған Жеті Жарғы болып
табылады.
Қазақстанның Ресей боданы болуына байланысты оның аумағында да Ресейдің
заңдарында көзделген салықтар мен өзге де міндетті төлемдер алынатын
болған. Тек Қазақстанның өзіне тән алымдар да белгіленіп отырған. Мысалы
кибиточный сбор, ясачная подать, паспортный сбор, ямская повинность
және т.б.
Салықтар, салық салу және салықтық құқық жөнінде кезінде А.Смит,
Д.Рикардо, У.Петти, Н.Тургенов, М.Сперанский, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, А.Бөкейханов, кейіннен бұрынғы Кеңес кеңістігі
мен қазіргі егеменді ғалымдары М.Оспанов, А.Худяков қалыптастырған маңызы
зор теориялар, экономикалық және құқықтық көзқарастар осы салықтардың қоғам
және мемелекет үшін ауадай қажет екенін дәлелдеп отыр.
А.Смиттің пікірі бойынша Халықтар байлығының табиғаты мен себебін
зерттеу еңбегінде салық-өзінің табысының бір бөлігін беру арқылы
мемлекеттік табыс көзін құруға қатысады және ол мемлекетке жүктелген
шығындарды жабуға жұмсалады. Олар төлейтін төлем – салықтың мөлшері өте
дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ төлеу мерзімі – төлеу тәсілі және
төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты немесе
тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуы тиіс.
Салықтың экономикалық мағынасын алғаш рет Давид Рикардо өз еңбегінде
зерттеген болатын. Еңбек пен өндірілген өнімнің бір бөлігі және ол
үкіметтің меншігіне қарайды, сол арқылы мемлекет халықтың табысын төлеп
отырады.
Ж.Б.Сэйдің көзқарасы бойынша салық – мемлекеттің халыққа көрсеткен
пайдалы қызметі үшін төленетін төлем. Осы салық салуға байланысты әр
дәуірде мемлекет қайратеерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген
еңбектер жазған. Мысалы, Ф.Аквинский "Салықтарды ұрлаудың рұхсат етілген
нысаны ретінде анықтады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихи бойына салық
нысандары мен әдістері өзгереді, игерілді, мемлекеттің қажеттеліктері мен
сұрау салуларына бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу - әрбір азаматтың
қасиетті борышы деген еді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы егеменді, тәуелсіз ел болғандықтан
экономикамыз дамып нарықтық механизмдер ене бастады. Соның ішінде салық
жүйесі өте маңызды орынды алады. Кез-келген мемлекетке шындығында дербес,
тәуелсіз ел болу үшін тұрақты қаржылық негіз қажет. Дамыған елдердің
тәжірбиесі бойынша, нарықтық экономика шарттары негізінде мемлекеттің
негізгі қаржы көзі болып мемлекеттік, халық пен шаруашылық жүргізуші
субъектілерден жиналатын салықтар болып табылады.
Салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде төленетін төлемдер болып табылады.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық катынастарды сипаттайтын экономикалық
категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі бір мелшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жинақтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір
сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің кқайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында заңнамалық деңгейде салық салудың
қағидалары баянды етілген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге
салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің
міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің
біртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидалары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын
болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық
міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқталуының барлық негіздері
мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер
туралы Қазақстан Республикасының Кодексінде белгіленген тәртіп бойынша
жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық
жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемдекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі
міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады;
бұған әлеуметтік сақтандыру аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның
ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін Жарналар мен аударымдар жатады,
олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімнің, жұмыстың және қызметтер
көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан (пайдадан), еңбекке ақы төлеу қорынан,
амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді.
Салықтардың мәнін толықтыру үшін олардың экономикалық маңызы олардың
атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
- фискалдық;
- реттеушілік;
- бақылаушылық;
- қайта бөлу.
Салықтардың бірінші қызметі фискалдық кызмет. Бұл қызмет арқылы
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті
артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып,
әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы да басқа шаралардың іске асуын
қамтамассыз етеді.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтың негізгі қаржылық көздер
–салықтар.
Салықтардың екінші маңызды қызметі ол, реттеушілік кызметі.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асады. Оның ішіндегі
негізгі тетіктері салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық
реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен
қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын
және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асыруы қажет.
Салықтардың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни
садықтық бақылау.
Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет
етуінің тиімділігі бағаланады қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақытылы бюджетке төлеп отыруы қамтамассыз етіледі.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субектілердің табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің ауқымы жалпы ішкі
салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілуі дәрежесін көрсетеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі
бағыты-салық жүйесін кұру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік
беретін салық механизмін іске асыру.
Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға тиіс салықтық
міндеттемелер салықтық заң актілерінде белгіленген әрбір салықтық құрамдас
бөліктерінің жиынтыгы – салық элементтері арқылы айқындалады.
Салық элементтеріне:
Салық субъектісі – салықты және бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдерді төлеу жөніндегі заңды тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер:
- резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі:
Салық объектісі – заң жүзінде белгіленген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б көптеген тауарлы
материалдық игіліктер;
Салық көзі салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық жиынтық
табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық базасы;
Салық базасын есепке алу тәртібі;
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар
тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдык (тұрақты) болып бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып
отырады.
Регрессивті салық ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерінін өсуіне
қарай салық ставкасының төмендеуі;
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінін өлшем
бірлігі;
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін салық
сомасы;
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні салықтан босату;
Салықты төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердін
бюджетке төлену уақыты;
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Мемлекет аумағындағы салықтарды белгілеу мынадай нысандағы нормативтік
актілер:
а) Парламент қабылдаған ҚР заңы;
ә) Президент шығарған ҚР заңы;
б) ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы арқылы жүзеге асырылады.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмінің қызметі белгілі қағидаларға сүйеніп іске асырылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық ісін мынадай қағидаларға
негізделіп жүргізілуін талап етеді:
- міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін толық
және бекітілген мерзімде орындауы тиіс;
- әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға рұқсат
етілмейді;
- нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке
төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс;
- біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында
жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады;
- жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық
кесімдер ресми басылымдарда жарық қөреді.
Салық ісін тиімді ұйымдастыру мақсатында салықтарды белгілі топтарға
жіктейміз:
Салықтарды мынадай ерекшелік белгілері бойынша жіктейміз
1.Салық салу объектісіне байланысты:
Тікелей салықтар – тікелей табысқа немесе мүлікке салынады. Оған
корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер салығы, көлік
құралдарына салынатын салық және т.б жатады. Нақты салықтар салық
төлеушінің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай қапитал және
т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдар мен заңды
ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан
айырмашылығы – жеке салық салу әрбір салық төлеушінің табысы мен мүлкін де,
оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, ақциздер жатады. Баға немесе
тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне
тікелей байланысты емес салықтар. Жанама салықтарға қосылған құнға
салынатын салық, акциздер жатады. Жанама салықтарға сондай-ақ сыртқы
экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де кеден баждары түріндегі,
экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі кеден кірістері, ішкі
рынокте салынатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық құнының айырмасы)
жатады.
2. Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай: Жалпы салықтар
бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады. Оған корпорациялық табыс
салығы, қосылған құнға салынатын салық жатады.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген нақты
шараларға жұмсалады. Мысалы, көлік құралдарына салынатын салық жол қорын
құруға жұмсалады.
3. Салық салу органына байланысты:
- жалпы мемлекеттік;
- жергілікті.
4. Экономикалық ерекшелігіне қарай:
Табысқа салынатын салық - салық төлеушінің кез келген салық салынатын
объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың санатына мына салықтар
кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.
5. Салық салу объектісінің дәрежесіне қарай
Нақтылы салықтар – салық төлеушінің, салық салынатын
объектісінің сыртқы белгісіне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлік салығы
жатады.
Дербес салықтар – салық төлеушінің салық салынатын объектісінен
алынатын табыс мөлшеріне байланысты салынады. Салық салу объектілерін,
есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт
әдісі қолданылады: кадастрлық, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік
негізде.
Жаңа Салық Кодексі 2005 жылдың 1-ші қаңтарында Қазақстан
Республикасында мынадай салықтар енгізілген:
- корпорациялық табыс салығы;
- жек табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
- әлеуметтік салық;
- жер салығы;
- көлік құралдары салығы;
- мүлік салығы.
Алымдар:
- заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған
мәліметтерді мемлекеттік тіркегені үшін алым,
- радиоэлектрондық құралдары және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым;
- теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым;
- азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегі үшін алым;
- автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
- аукциондардан алынатын алым;
- елтаңбалық алым;
- жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алым;
- телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектірін пайдалануға рұқсат беру үшін алымы.
Төлемақылар:
- жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
- қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы;
- жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- радиожиілік спектірін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы,
- сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.
Мемлекеттік баж:
- мемлекеттіқ баж.
Кеден төлемдері:
- қеден бажы,
- кеден алымдары;
- төлемақы;
- алымдар.
1.2 Салықтық қүқықтық қатынастардың теориялық негіздері.
Қоғамымызда туындайтын әралуан құқықтық қатынастар да өздеріне тиесілі
орнын алады. Қалыптасқан дәстүр бойынша салықтық құқықтық қатынастарды
қарастырмастан бұрын жалпы құқықтық қатынастардың түсінігі мен мәнін айыра
білуіміз қажет. Белгілі ғалым С.С. Алексеевтің айтуынша құқықтық
қатынастар – бұл мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен міндеттердің болуымен
санатталатын, құқықтық нормалар негізде пайда болатын, тұлғалардың
арасындағы жекелеген қоғамдық байланыс.
Осы берілген айқандама негізінде құықтық қатнастарды өзіне тән кейбір
белгілерін бөліп шығаруға болады.
Біздің ойымызша, ең басты белгісі түлғалардың арасындағы олардың
құқықтары мен міндеттері арқылы байланысы, яғни айрықша қоғамдық байланыс.
Бұл жерден құқықтық қатынасқа қатысушылардың бір-біріне қатысты
белгіленген жағдалардың болатынын байқаймыз. Демек екі жақтың да өздеріне
тән заң құқықтары мен міндеттері болғандықтан және осы құқықтар мен
міндеттердің мызғымас, бірыңғайлығының арқасында екі жақ бір біріне
құқықтық қатынасқа қатысушылар ретінде қарайды, яғни олар өзара
байланысқан.
Құқықтық қатынастардың келесі белгісі осы тараптардың арасындағы
байланыс мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қорғалады. Қандай да болмасын тұлға
субьективтік заңи құқықтар мен міндеттерге ие болған кезден бастап, бірден
мемлекетке қатысты ерекше жағдайға тап болады.
Құқықтық қатынастардың келесі бір маңызды белгісі заңды айғақтарға
байланысты құқықтар мен міндеттерді нақтыландырудан тұрады. Осы жөнінде
Р.Халфина былай деп айтқан болатын құқықтық қатынас ұғымының құндылығы
оның құқықтық нысанымен көмкерілген нақты шынайы қоғамдық қатынастарды
көрсетуінде.
Бұл жерде айта кететін бір жәйт заңды айғақтарға қарамастан құқықтық
реттеу бар жерде жалпыға бірдей құқықтар немесе жалпыға бірдей міндеттер
жөнінде сөз қозғалады сонда да болса заң әрбір құқық субьектісіне арналады.
Құқықтық реттеу әрқашанда нақты құқықтар мен міндеттердің болуымен көрініс
табады.
Ал олардың (құқықтар мен міндеттердің) көлемі мен мазмұны және
белгіленуі мүмкіндігі заңда айғақтарға байланысты болады, яғни бұл жерден
нақты құқықтық қатынастар туралы айтылғанын байқаймыз.
Оның ерекшелігі мынада құқықтық нормадағы тәртіптің жалпы ауқымы жүзеге
асырылатын нақты жағдайларға байланысты тұлғалар бойынша және өкілеттілік
құрамында нақтыландырылады.
Нақты құқықтық қатынастар жөнінде Л.С. Явич мынадай анықтама береді:
құқықтық жүзеге асырудың ұтымды айрықша нысанының оның жалпы қоғамдық
қатынастарға, жалпы тәртіпке, жүріп-тұруға емес, тек нақты тұлғалардың
әрекеттеріне ықпал ете алатын ерекше мүкіндігімен толық сәйкес келуінде".
Құқықтық қатынастар өзге қоғамдық қатынастарға қарағанда мынадай
өзгешеліктермен ерекшеленеді:
1. Әрқашанда ықпалды (ерік білдіретін) сипаттама болады;
2. Обьективтік және субьективтік құқықтарды жүзеге асыру нысаны
болып табылады;
3. Олардың субьектілерінің әрекеттері өте нақты белгіленген
субьективтік құқық пен заңды міндеттер көлемінде жүзеге асырылады;
4. Олар тиісті заңды айғақтардың болуына байланысты туындайды соларға
байланысты өзгереді немесе тоқтатылады;
5. Бұлар әрқашанда қозғалыста болатын құқықтық құбылыстар, сондықтан
құқықтық қатынас мәселелерін субьективтік заңды құқықтар мен
міндеттерді, олардың адамдардың жүріп – тұруында көрініс табуын есепке ала
отырып қарастыру қажет. Құқықтық қатынас өте күрделі құрылым болып
табылады. Оның белгілі бір ішкі құрылысы болады.
Құқықтық қатынастардың, құрамына, егер оны материалдық мәні мен занды
нысананың бірыңғайлығы тұрғысынан алсақ мына негізгі элементтер кіреді:
1. құқықтық қатынастың мәні;
2. құқық субьектілері;
3. құқықтық қатынас объектілері. Мәні бойынша заңды және материалдық
болып екіге бөлінеді. Құқықтық қатынастардың заңды мәні субьективтік заңды
құқық пен міндеттері болып табылады. Ал материалдық мәніне өкілеттілік
берілген тұлға жүзеге асыра алатын сондай-ақ заңи міндеттелген тұлға жүзеге
асыруға міндетгі нақты жүріп-тұру жатады.
Ресейлік ғалым С.Н. Братусьтің айтуынша құқықтық қатынастардың мәніне
тек оған қатысушылардың құқықтары мен міндеттері ғана емес, сонымен бірге
сол құқықтар мен міндеттерге сәйкес жүзеге асырылатын нақты жүріс-
тұрыстардың әралуан мазмұны да (экономикалық, өктем - ұйымдастырушылық,
әлеуметтік-мәдени және басқа) жатады. Бұл жерде құқықтық қатынастардың
мәнінің толық ашылып көрсетілгенін байқаймыз.
Құқықтық қатынастардың қозғалысы олардың субъектілерінің әрекеттеріне
байланысты болады. Құқық субъектісі заңды ғылым мен практикалық маңызды
категорияларының бірі болып саналады. Субьектілерсіз құқықтық қатынастар
туындамайды. Құқық субьектілерінің өздеріне тән екі негізгі белгісі бар:
біріншіден, бұл өз заңды құқықтар мен міндеттерге ие бола алатын тұлға,
қоғамдық қатынасқа қатысушы болып табылады.
Бұл жағдайда түлғаның белгілі бір қасиеттері болуы қажет. Мысалы:
сырттай ерекшеленуі; өз бетімен болуы; өз бетімен өз еркін қалыптастыруға,
білдіруге, жүзеге асыруға қаблетті болуы Екіншіден, бұл құқықтық
қатынастарға шынайы қатыса алатын тұлға, яғни заңды норманың күшімен құқық
субьектісі болған тұлға. Бұл жерде екі негізгі құрылымдық элементі бар
құқық субьектілігі туралы сөз қозғалып отыр. Бірінші құқық қаблеттілігі
яғни құқыққа ие болу міндеттерді орындау қаблеттігі екіншісі әрекет
қаблеттігі.
Құқықтық қатынас субьектілеріне азаматтар қоғамдық бірлестіктер
мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар және мемлекет жатады.
Құқықтық қатынастың соңғы элементі – объектісі субъектілердің
субъектілік заңды құқықтары мен міндеттері бағытталған қоршаған ортаның
құбылыстары яғни субъектілердің мүдделері мен мұқтаждық субъекті мен
тікелей байланыстырылылмайды, яғни өзгеше, арнайы түсіндірсек объектілер
қатынастарға қатысты қарастырылады деп тұжырымдайды А.Дудин. барын
қанағаттандыруға қажетті немесе қанағаттандыра алатын материалдық және
материалдық емес игіліктер болып саналады. Заңи ғылымда объект категориясы
құқықты.
Объектілер ретінде мемлекет, құқықтық тәртіп тарапынан танылған
құбылыстарды атауға болады. Көптеген қоғамдық қатынастар бастапқы кезде
өзді өздерімен болғанымен, кейінен белгіленген жағдайлардың туындауына
байланысты құқықтық нысанды көрініс табады. Ал басқа да қоғамдық қатынастар
тек құқықтық қатынастар түріне өмір сүре алады, егер осы қатынастар заңи
сипатын жоғалтқан болса, онда олар тоқтатылады. Осындай қатынастарға
қаржылық қатынастар жатады.
Салықтық құқықтық қатынастар өздеріне орай, қаржылық құқықтық
қатынастардың бір түрі болып табылады. Сонда да болса бұл қатынастарды
қаржылық құқықтық қатынастардан айыруға себеп болатын ерекшеліктер бар
екенін білуге тиістіміз.
Салықтық – құқықтық қатынастар деп мемлекет пен салық төлеушілердің
арасында қаржылық құқықтық нормалар негізінде туындайтын қоғамдық
байланыстарды айтамыз. Бұл жерде басты ерекшелікгер былайша сипатгалады:
мемлекетте салық төлеушілерден салық төлеуді талап етуге қажетгі
субъективтік құқығы бар: ал салық төлеушілерде оларды төлеу жөніндегі заңды
міндеттері бар. Осы салықтық қатынастар әрқашанда мүліктік сипатта болады
(ақшаның өзін мүлік деп есептеуге болады), сондай-ақ салық төлеуші
мемлекетке белгіленген саланы төлеуге міндетті болғандықтан біржақты
сипатта да болуы ықтимал. Өйткені мемлекет тарапынан салық төлеушіге
қатысты ешқандай мүліктік міндеттеме қабылданбайды. Бұл қатынастар
мемлекеттік мәжбүрлеу күшімен қорғалады. Мемлекет салықтан жиналған
қаражаттарды мемлекетгік бюджетте көзделген мақсаттарға жұмсауға
міндеттенеді. Барлық қаржылық құқықтық қатынастар сияқты салықтық құқықтық
қатынастар да тек мемлекет еркіне сай және тек қаржылық құқықтық
нормалардың негізінде пайда болады. Мемелекет өзінің мұқтаждықтары мен
мүдделерін қанағаттандыруға қажетті ақша ресурстарын әрдайым, тұрақты түрде
қалыптастыруды көздей отырып қаржылық құқық нормаларының негізінде осы
айтылған жағдайларды жүзеге асырудың қоғамдық байланыс нысанасындағы
моделін құрады. Осы туындайтын халықтық құқықтық қатынастар алғашқы кезде
тек заңды мәнімен сипатталады да, кейіннен бірте-бірте заңды нысан
субъектілердің жүріс-тұрысында материалдық көрініс таба бастайды. Құқық бұл
жерде реттеуші функцияны орындайды, яғни ол салықтық құқықтық қатынастарды
заңды нысанды безендіреді. Осы қатынастар кейіннен қатысушылардың
айтарлықтай әрекеттерінің нәтижесінде нақты мазмұны ие бола отырып
толыққанды қоғамдық қатынастарға айналады.
Сондықтан ешқандай салықтық қатынастар құқық нормаларынан тыс бола
алмайды. Салықтық құқықтық қатынастардың туындауы заңдарға яғни жоғары заң
күші бар актілерге байланысты. Өте маңызды басты әрі күрделі қоғамдық
қатынастар болғандықтан, оларды заң шығару арқылы белгілеп, бекіту және
реттеу қажеттілігі бірінші кезекте тұратыны ешкімге құпия емес емес шығар.
Салық жүйесі мен әрбір нақты төмен түрінің ұлттық табысты бөлу, қайта бөлу
процесіне, заңды және жеке тұлғалардың табыс мөлшерінен айтарлықтай табыс
мөлшерінен айтарлықтай ықпал етулеріне байланысты экономикалық және
әлеуметтік саяси маңызы, екіншіден осы саладағы мемлекеттің бірыңғай қаржы
саясатын құқықтық қамтамасыз ету қажеттілігі және жергілікті жерлерде
салықтар мен салық емес төлемдерді енгізу мүмкіндігін болдырмау.
Салықтық құқықтық қатынастар әрқашанда жекелей жіктеу сипатында болды.
Оның себебі салықтық құқықтық қатынастың әрбір қатысушы нақты жекелей
белгіленген. Қандай да болмасын салықтық құқықтық қатынастардың міндетті
қатысушысы әрқашанда мемлекет болса, сол қатынастардың екінші жағында құқық
нормасында көрсетілген нақты жекелей айқындалған жиынтық белгілері бар
салық төлеуші тұрады.
Мемлекет тарапынан салықтар жөніндегі заң қабылданған кезде оны салық
төлеуші өзінің мызғымас міндеті ретінде ерікті түрде толығымен және
уақытылы орындайды.
Бірақ салық төлеуші өз міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда немесе
мемлекет алдына өз талаптарын қойса, онда мемлекеттің салық төлеушінің
міндетін орындау жөніндегі құқығы бірінші орынға шығады.
Осы жағдайда мемлекет өзінің өктем өкілеттілігін салық төлеушіні
мемлекеттік мәжбүрлеу тәсілдерін тікелей қолдану арқылы жүзеге асырады.
Сонымен қатар салық төлеушінің өз міндетін орындамауы оның құқықтарын
қорғау жөніндегі қатынастардың туындауына себеп болады. Басқаша айтсақ
салық төлеуші жасаған құқық бұзушылыққа мемлекет тарапынан жазалау шаралары
қолданылу барысында салық төлеушінің құқықытарын қорғау жөніндегі
қатынастар туындайды.
Енді салықтық құқықтық қатынастардың құрамын қарастырамыз. Оның өзіне
тән элементі барын байқауға болады: материалдық және заңды мәні
субъектілері және құқықтық қатынас объектілері.
Заңды мағынада салықтық құқықтық қатынстың мәні мен міндеттері арқылы
байланыстары болып табылады.
Субьектілік құқық дегеніміз уәкілетті тұлғаға оның өзше жүктелген
міндеттері мен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында берілген және басқа
тұлғалардың заңды міндеттерімен қамтамасыз етілген билік шаралары.
Ал заңды міндет деп мемлекет тарапынан міндетті тұлғаға уәкілетті
тұлғаның мүдделерін қанағаттандыру мақсатында және оның өмірі түрде
белгіленген қажетті тәртіп шараларын айтамыз.
Салықтық құқықтық қатынастардағы субъективтік құқығы салық
төлеушілерден, яғни міндетті тұлғалардан заңда белгіленген салықты
төлеулерін талап ету құқығы арқылы жүзеге асырылады. Талап ету құқығына
салық төлеушінің заңды міндеті сай болу қажет.
Салықтық құқықтық қатынастарда мемлекет өзінің талап ету құқығын жүзеге
асыруына, байланысты басқа әрекеттерді атқармай тек міндетті субъектілердің
талаптарды орындау жөніндегі әрекеттерін күтеді. Егер салық төлеуші өз
міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда мемлекеттің міндетті тұлғаға қарсы
мемлекеттік мәжбүрлеу аппаратын іске қосу жөніндегі құқығы жүзеге
асырылады. Өйткені салықтық құқықтық қатынас мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен,
мемлекет салықтық, құқықтық қатынастардың субъектісі рөлінде және оларды
қамтамасыз ету кепілі рөлінде көрініс табады. Осы мемлекеттің қосарлы
жағдайы оның өз субьективтік құқығын екі тәсілімен жүзеге асыру мүмкіндігін
туындатады: 1) талап ету құқығын жүзеге асыру жолмен, яғни мемлекеттік
өкілетті органның мемлекеттің қаржылық мүддесін көздей отырып мемлекеттік
мәжбүр ету органына — сотқа жүгіну.
1) Осы мемлекеттің өкілетті органдардың өз мемлекеттік - өктем
өкілеттіліктерін пайдалану жолымен. Салықтық құқықтық қатынастардың екінші
маңызды жағы заңды міндеттер болып табылады. Заңды міндеттер белгілі бір
тұлға, салық төдеушіге белгіленген мемлекет тарапынан қойылған талапты
орындауды міндеттейтін қажетті жүріп-тұру шаралары ретінде көрініс табады.
Салықтық құқықтық қатынастардағы салық төлеушілердің тиісті жүріс-
тұрыстары заңмен белгіленген салықтарды мемлекеттік бюджетке енгізу
жөніндегі қарқынды іс-қимылдары болып саналады. Салық төлеуші салықты қалай
болса солай төлей салмай, оны белгіленген мерзімінде, белгіленген мөлшерде
және белгілі бір тәсілмен орындауы қажет. Қандай да болмасын салық туралы
заңда қажетті жүріп түру шараларының шеңбері қатаң айқындалады. Ешкімнің
салық төлеушілерден салықтарды заңда белгіленген мөлшерден көп төлеуге
төлеу тәсілдерін өзгертуге талап қоюға құқығы жоқ.
Салық төлеуші өзінің салық төлеу жөніндегі занды міндетін орындай
отырып мемлекет алдындағы әлеуметтік қарызын өтеуге ат салысады және өз
міндетін орындау нәтижесінде мемлекеттің мүддесі мен мұқтаждықтары
қанағаттандырады. Салықтық құқықтық қатынастар құрамының келесі элементі
субъектілері, яғни қатысушылары болып табылады. Бір жағынан міндетті
субъект ретінде әрқашанда мемлекет тұрса, екінші жағында салық төлеуші
тұрады.
ҚР заңдары бойынша салық төлеушілер салық салатын обьектіларі бар және
заң бойынша салық төлеушілер салық (салатын объектілері) төлеуге міндетті
заңды және жеке тұлғалар ҚР тұлғалары шетелдік тұлғалар және азаматтығы жоқ
тұлғалар болып табылады. Әрекет қаблеттілігі бар азаматта, сонымен бірге
заң бойынша әлі әрекет қабілеттілігі белгіленбеген тұлға да салық төлеуші
бола алады.
Мемлекеттің салықтар мен міндетгі төлемдерді белгілеу және
төлеушілерден бюджетке алуы кезінде туындайды қоғамдық қатынастар
мемлекеттік салық қызметі органдары мен занды және жеке тұлғалардың
арасындағы әр деңгейдегі бюджетгерге міндетті төлемдерді төлеу кезіндегі
қатынастар болып табылады. Сондықтан, осы қатынастар құқықтық түрде болуы
үшін мемлекет еркіне сай болуы керек және мемлекет тарапынан бекітуді қажет
етеді. Ал бекіту қатынастарға қатысушылардың құқылары мен міндеттерін
көздейтін құқықтық нормалар арқылы жүзеге асрылады. Тек осы құқықтық
нормалармен бекіту кезінде ғана қоғамдық қатынастардың қоғам мұқтаждықтары
мен талаптарына қаншалықты қажеттілігін, сондай-ақ мемлекеттің құқықпен
реттеу мақсаттарына қаншалықты сәйкес келетін анықтап білуге болады.
Мемелекет алға қойған мақсаттар мен міндеттерді ақшалай қамтамасыз
етуге қажетті қаражаттарды бюджетке жұмылдыру процесінде туындайтын
қоғамдық қатынастар, яғни салықтық қатынастар құқықпен реттеуді талап
етеді. Сонымен салықтық құқықтық қатынастар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысы ___ беттен тұрады, кесте саны __, диограмма ___.
Мақсаты: Салық салуға қатысты ғылыми-практикалық тәжірибесін, ғалымдар
мен салық қызметкерлерінің жариялаған еңбектерін талдау және тұжырымдау
нәтежесінде салықтардың экономикадағы атқаратын рөлі мен қызметін, салық
саясаты мен салық жүйесінің даму бағыттарын, салық салу ісінің қазіргі
кездегі жағдайын ашып көрсету. Салық салу саласындағы біліктілікті
тереңдету, әр түрлі мемлекеттердің салық жүйелері, салықтардың түрлері
туралы мағлұмат беру, салықтың құрылысын, салықтық құқықтың және салықтық
заңдардың кейбір өзекті мәселелерін ашып көрсету. Қазіргі кезде мемлекеттің
салықтық органдарының аса мүдделі бағыттары: салық төлеушілерді салық
есебіне қоюды жетілдіру; жекелеген салық салу объектілерін есепке алуды
қастамасыз ету, салық түсімдерін есепке алудың жаңамеханизмін құру, салық
органдарының автоматтандырылған ақпараттық жүйесін халықаралық деңгейге
сәйкес құрудың әдістемелік және ұйымдастыру мәселелерін шешу болып
саналады.
Баршамызға белгілі еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырып,
дамып және нығайып келеді. Бұл орайда 2002 жылдың 1-ші қаңтарынан іске
қосылған Салық Кодексіне байланысты салық салу ісінде көптеген өзгерістер
мен жаңалықтар енгізілді.
Бұл құралында осы өзгерістер негізге алына отырып, Қазақстан
Республикасының салық жүйесіне толық сипаттама берілген.
Бірінші бөлімде салықтардың экономикалық мәні мен мазмұны жан-жақта
ашылып, салықтардың атқаратын негізгі қызметтері көрсетілген. Салық
механизмі мен қағидалары анықталып, оның құрамына талдау жасалған.
Екінші талдауда Жаңа салық Заңдарының қабылдануына байланысты салық
жүйесін басқару және оны жетілдіру жолдары және салықты бюджетке аудару
механизмі көрсетілген.
Міндеті: Мақсатқа жету үшін салық салу теориясының негізгі
концепцияларын, салық салу теориясының дамуы, салықтың экономикалық мәні
және мазмұны, атқаратын қызметі, механизмін, салық салудағы шетел
тәжірибесін, рыноктық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасының
салық салу теориясының қалыптасуы және дамуын, ҚР салық құқықтық нормалар
және салықтық құқықтық қатынастар мен Қазақстан экономикасы дамуындағы
салық жүйесінің рөлін, мемлекеттік бюджеттегі салықтың үлесін толық ашып,
жеткізу.
Диплом жұмысына еліміздегі және шетел мамандарының еңбектері, ҚР
статистикалық көрсеткіштер, Интернеттен алынған мәліметтер пайдаланылған.
Мазмұны
Кіріспе
І Тарау. Салық салу теориясының негізгі концепциялары
1.1Салық салу теориясының дамуы, салықтың экономикалық мәні және
мазмұны, атқаратын қызметтері, механизмі, қағидалары
1.2Салықтық құқықтық қатынастардың теориялық негіздері
ІІ Тарау. Қазақстан Республикасының және дамыған мемлекеттердің
салық салу жүйесінің ерекшеліктері
2.1 Қазақстан экономикасы дамуындағы салық жүйесінің ролі.
Мемлекеттік бюджеттегі салықтың үлесі
2.2 Шетел мемлекеттерінің салық салу тәжірибесі
ІІІ Тарау. Қазақстан Республикасының салықтық құқықтық қатынастарын
реттеу жүйесінің қалыптасуы
3.1 Қазақстан экономикасының кейбір салаларының Ладфер теориясы
негізінде (мысалы, Кондитер комбинаты) талдау жасау
3.2
КІРІСПЕ
Өзектілігі: Нарықтық экономика шарттарына сәйкес дамыған елдердің
тәжірибесінде салықтар тек қана мемлекеттік қаржылық негізі емес сонымен
қатар экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып табылады.
Ғылыми негізделген, рационалды салық салу жүйесі нарықтық экономика
негізінде әлеуметтік мәселелерді шешу мен өндірістік дамуы үшін бюджеттің
балансын құру қажет.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері, нарықтық экономика
шарттарына сәйкес ұлттық экономикамыз да салық салу жүйесін қалыптастыру
алға қойылды. Дамыған елдердің салық жүйелері фискалдық функциямен қатар,
әлеуметтік-экономикалық және сыртқы экономикалық қатынастарды дамытуда
реттеушілік функциясын да ұтымды жұмыс жасатуда. Көпшілік жағдайда салық
жүйесі үш деңгейлі болып келеді. Бұл жерде мемлекеттік салықтар жетекші, ал
жергілікті салықтар көмекші роль атқаруда және әр ел бюджетіндегі пайыздық
арақатынастары әртүрлі. Барлығына тән ортақ сипат – мемлекеттік салық
ретінде, әдетте, табысқа салынатын салықтардың, жергілікті салық ретінде
мүлік салығы, қосылған құнға салынатын салық, сатудан алынатын салықтың
болуы.
Қазіргі кезде экономика жүйесін жақандандыру кезеңінде, ішкі
қаржыландыру мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында, үкіметтің іс-әрекет
бағдарламасын негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету
үшін, салық салу жүйесін дамыту және оларды ақпараттық технологияларымен
қамтамасыз ету маңызды орын алады.
Мақсаты: Салық салуға қатысты ғылыми-практикалық тәжірибесін, ғалымдар
мен салық қызметкерлерінің жариялаған еңбектерін талдау және тұжырымдау
нәтежесінде салықтардың экономикадағы атқаратын рөлі мен қызметін, салық
саясаты мен салық жүйесінің даму бағыттарын, салық салу ісінің қазіргі
кездегі жағдайын ашып көрсету. Салық салу саласындағы біліктілікті
тереңдету, әр түрлі мемлекеттердің салық жүйелері, салықтардың түрлері
туралы мағлұмат беру, салықтың құрылысын, салықтық құқықтың және салықтық
заңдардың кейбір өзекті мәселелерін ашып көрсету. Қазіргі кезде мемлекеттің
салықтық органдарының аса мүдделі бағыттары: салық төлеушілерді салық
есебіне қоюды жетілдіру; жекелеген салық салу объектілерін есепке алуды
қамтамасыз ету, салық түсімдерін есепке алудың жаңамеханизмін құру, салық
органдарының автоматтандырылған ақпараттық жүйесін халықаралық деңгейге
сәйкес құрудың әдістемелік және ұйымдастыру мәселелерін шешу болып
саналады.
Баршамызға белгілі еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырып,
дамып және нығайып келеді. Бұл орайда 2005 жылдың 1-ші қаңтарынан іске
қосылған Салық Кодексіне байланысты салық салу ісінде көптеген өзгерістер
мен жаңалықтар енгізілді.
Бұл құралында осы өзгерістер негізге алына отырып, Қазақстан
Республикасының салық жүйесіне толық сипаттама берілген.
Бірінші бөлімде салықтардың экономикалық мәні мен мазмұны жан-жақты
ашылып, салықтардың атқаратын негізгі қызметтері көрсетілген. Салық
механизмі мен қағидалары анықталып, оның құрамына талдау жасалған.
Екінші талдауда Жаңа салық Заңдарының қабылдануына байланысты салық
жүйесін басқару және оны жетілдіру жолдары және салықты бюджетке аудару
механизмі көрсетілген.
Міндеті: Мақсатқа жету үшін салық салу теориясының негізгі
концепцияларын, салық салу теориясының дамуы, салықтың экономикалық мәні
және мазмұны, атқаратын қызметі, механизмін, салық салудағы шетел
тәжірибесін, нарықтық экономика жағдайыңдағы Қазақстан Республикасының
салық салу теориясының қалыптасуы және дамуын, ҚР салық құқықтық нормалар
және салықтық құқықтық қатынастар мен Қазақстан экономикасы дамуындағы
салық жүйесінің рөлін, мемлекеттік бюджеттегі салықтың үлесін толық ашып,
жеткізу.
Диплом жұмысына еліміздегі және шетел мамандарының еңбектері, ҚР
статистикалық көрсеткіштер, Интернеттен алынған мәліметтер пайдаланылған.
I Тарау. САЛЫҚ САЛУ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ
1.1. Салық салу теориясының дамуы,
салықтың экономикалық мәні мен атқаратын қызметтері, түрлері,
механизмі, қағидалары
Салықтар қоғамдық қатынастарды бірдіндеп дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған.
Көне Үндістанда Ману заңдарында: шалынған кұрбандықты өзіне, яғни
құрбандыққа шалынған мал-мүліктерді өзіне тек брахмандар ала алады деп
белгіленген болатын, сонымен бірге осы заңда Патша жыл сайын елде тұратын
бұқара халықты дербес кәсіппен айналысуға мәжбүр етсін және оларды салық
деп аталатын төлемді төлеуге мәжбүрлесін деп көрсетілген.
Енді көне Грецияға көз салсақ, онда алымдар мен салықтарды алудың әр
алуан тәсілдері мен түрлері пайдаланылғанын байқаймыз. Классикалық Грекияда
алғашқы тікелей алымды тек құдайлар мен храмдарға құрбандық шалу ретінде
берілетін мал-мүліктер түрінде алып отырса, кейіннен кемелер жасауға,
белгіленген тәртіпке қамтамасыз етуге, қала шаруашылығы мен порттарға
жұмыстарды жүзеге асыруға деп аздап салық алынатын болған.
Көне Римдегі алғашқы салықтар цензус деп аталған. Ценздер әрбір бес
жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп, алынған.
Кейде салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен түсімдер
қала шаруашылығына кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын
азаматтардан мунира деп аталатын салық алынған. Мунирадан басқа
мемлекеттік салық трибутумды төлеу рим азаматының борышы әрі міндеті
болған. Провинциялардағы жерлердің аумағы өлшеніп, қалалар бойынша
кадастрлар жасалынып отырған. Римдегі негізігі салықтардың бірі жер салығы
аннона болган. Оның төлемдері ауылшаруашылығы өнімдері түрінде алынған.
Ресей мемелекетінің салық жүйесі IX ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бірінші алынған салық дань деп аталынатын. Сол кездерде
алынатын салықтардың бәрі баждар болып саналынатын. Баждардың мына түрлері
алынған мыть, гостиная, вес и мира, торговая, вира, продажа.
Казақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық жүйесі болғаны ешбір күмән
тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы жібек жолы мен өркендеп, дамыған
қамал-қалалар Сығанақ, Отырар, Тараз, Мерке, Исфиджаб, Құлан,
Яссы, Сауран, Барысхан, Аспара, Баласағұн, Қойлық, Талхиз,
Екіөгіз, Баба-ата жөнінде мағлұматтарды айтуға болады.
Кезінде Қазақстан тарихына, сонымен бірге салық салу мәселелерін шешуге
орасан зор үлес қосқан бірден-бір құқықтық дерек көзі Тәуке ханның хандық
құруы кезінде, оның тікелей қатысуымен қабылданған Жеті Жарғы болып
табылады.
Қазақстанның Ресей боданы болуына байланысты оның аумағында да Ресейдің
заңдарында көзделген салықтар мен өзге де міндетті төлемдер алынатын
болған. Тек Қазақстанның өзіне тән алымдар да белгіленіп отырған. Мысалы
кибиточный сбор, ясачная подать, паспортный сбор, ямская повинность
және т.б.
Салықтар, салық салу және салықтық құқық жөнінде кезінде А.Смит,
Д.Рикардо, У.Петти, Н.Тургенов, М.Сперанский, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, А.Бөкейханов, кейіннен бұрынғы Кеңес кеңістігі
мен қазіргі егеменді ғалымдары М.Оспанов, А.Худяков қалыптастырған маңызы
зор теориялар, экономикалық және құқықтық көзқарастар осы салықтардың қоғам
және мемелекет үшін ауадай қажет екенін дәлелдеп отыр.
А.Смиттің пікірі бойынша Халықтар байлығының табиғаты мен себебін
зерттеу еңбегінде салық-өзінің табысының бір бөлігін беру арқылы
мемлекеттік табыс көзін құруға қатысады және ол мемлекетке жүктелген
шығындарды жабуға жұмсалады. Олар төлейтін төлем – салықтың мөлшері өте
дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ төлеу мерзімі – төлеу тәсілі және
төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты немесе
тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуы тиіс.
Салықтың экономикалық мағынасын алғаш рет Давид Рикардо өз еңбегінде
зерттеген болатын. Еңбек пен өндірілген өнімнің бір бөлігі және ол
үкіметтің меншігіне қарайды, сол арқылы мемлекет халықтың табысын төлеп
отырады.
Ж.Б.Сэйдің көзқарасы бойынша салық – мемлекеттің халыққа көрсеткен
пайдалы қызметі үшін төленетін төлем. Осы салық салуға байланысты әр
дәуірде мемлекет қайратеерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген
еңбектер жазған. Мысалы, Ф.Аквинский "Салықтарды ұрлаудың рұхсат етілген
нысаны ретінде анықтады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихи бойына салық
нысандары мен әдістері өзгереді, игерілді, мемлекеттің қажеттеліктері мен
сұрау салуларына бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу - әрбір азаматтың
қасиетті борышы деген еді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы егеменді, тәуелсіз ел болғандықтан
экономикамыз дамып нарықтық механизмдер ене бастады. Соның ішінде салық
жүйесі өте маңызды орынды алады. Кез-келген мемлекетке шындығында дербес,
тәуелсіз ел болу үшін тұрақты қаржылық негіз қажет. Дамыған елдердің
тәжірбиесі бойынша, нарықтық экономика шарттары негізінде мемлекеттің
негізгі қаржы көзі болып мемлекеттік, халық пен шаруашылық жүргізуші
субъектілерден жиналатын салықтар болып табылады.
Салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде төленетін төлемдер болып табылады.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық катынастарды сипаттайтын экономикалық
категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі бір мелшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жинақтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір
сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің кқайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында заңнамалық деңгейде салық салудың
қағидалары баянды етілген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге
салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің
міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің
біртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидалары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын
болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық
міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқталуының барлық негіздері
мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер
туралы Қазақстан Республикасының Кодексінде белгіленген тәртіп бойынша
жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық
жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемдекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі
міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады;
бұған әлеуметтік сақтандыру аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның
ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін Жарналар мен аударымдар жатады,
олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімнің, жұмыстың және қызметтер
көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан (пайдадан), еңбекке ақы төлеу қорынан,
амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді.
Салықтардың мәнін толықтыру үшін олардың экономикалық маңызы олардың
атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
- фискалдық;
- реттеушілік;
- бақылаушылық;
- қайта бөлу.
Салықтардың бірінші қызметі фискалдық кызмет. Бұл қызмет арқылы
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті
артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып,
әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы да басқа шаралардың іске асуын
қамтамассыз етеді.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтың негізгі қаржылық көздер
–салықтар.
Салықтардың екінші маңызды қызметі ол, реттеушілік кызметі.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асады. Оның ішіндегі
негізгі тетіктері салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық
реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен
қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын
және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асыруы қажет.
Салықтардың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни
садықтық бақылау.
Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет
етуінің тиімділігі бағаланады қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақытылы бюджетке төлеп отыруы қамтамассыз етіледі.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субектілердің табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің ауқымы жалпы ішкі
салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілуі дәрежесін көрсетеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі
бағыты-салық жүйесін кұру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік
беретін салық механизмін іске асыру.
Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға тиіс салықтық
міндеттемелер салықтық заң актілерінде белгіленген әрбір салықтық құрамдас
бөліктерінің жиынтыгы – салық элементтері арқылы айқындалады.
Салық элементтеріне:
Салық субъектісі – салықты және бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдерді төлеу жөніндегі заңды тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер:
- резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі:
Салық объектісі – заң жүзінде белгіленген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б көптеген тауарлы
материалдық игіліктер;
Салық көзі салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық жиынтық
табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық базасы;
Салық базасын есепке алу тәртібі;
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар
тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдык (тұрақты) болып бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып
отырады.
Регрессивті салық ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерінін өсуіне
қарай салық ставкасының төмендеуі;
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінін өлшем
бірлігі;
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін салық
сомасы;
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні салықтан босату;
Салықты төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердін
бюджетке төлену уақыты;
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Мемлекет аумағындағы салықтарды белгілеу мынадай нысандағы нормативтік
актілер:
а) Парламент қабылдаған ҚР заңы;
ә) Президент шығарған ҚР заңы;
б) ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы арқылы жүзеге асырылады.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмінің қызметі белгілі қағидаларға сүйеніп іске асырылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық ісін мынадай қағидаларға
негізделіп жүргізілуін талап етеді:
- міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін толық
және бекітілген мерзімде орындауы тиіс;
- әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға рұқсат
етілмейді;
- нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке
төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс;
- біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында
жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады;
- жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық
кесімдер ресми басылымдарда жарық қөреді.
Салық ісін тиімді ұйымдастыру мақсатында салықтарды белгілі топтарға
жіктейміз:
Салықтарды мынадай ерекшелік белгілері бойынша жіктейміз
1.Салық салу объектісіне байланысты:
Тікелей салықтар – тікелей табысқа немесе мүлікке салынады. Оған
корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер салығы, көлік
құралдарына салынатын салық және т.б жатады. Нақты салықтар салық
төлеушінің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай қапитал және
т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдар мен заңды
ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан
айырмашылығы – жеке салық салу әрбір салық төлеушінің табысы мен мүлкін де,
оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, ақциздер жатады. Баға немесе
тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне
тікелей байланысты емес салықтар. Жанама салықтарға қосылған құнға
салынатын салық, акциздер жатады. Жанама салықтарға сондай-ақ сыртқы
экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де кеден баждары түріндегі,
экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі кеден кірістері, ішкі
рынокте салынатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық құнының айырмасы)
жатады.
2. Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай: Жалпы салықтар
бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады. Оған корпорациялық табыс
салығы, қосылған құнға салынатын салық жатады.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген нақты
шараларға жұмсалады. Мысалы, көлік құралдарына салынатын салық жол қорын
құруға жұмсалады.
3. Салық салу органына байланысты:
- жалпы мемлекеттік;
- жергілікті.
4. Экономикалық ерекшелігіне қарай:
Табысқа салынатын салық - салық төлеушінің кез келген салық салынатын
объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың санатына мына салықтар
кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.
5. Салық салу объектісінің дәрежесіне қарай
Нақтылы салықтар – салық төлеушінің, салық салынатын
объектісінің сыртқы белгісіне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлік салығы
жатады.
Дербес салықтар – салық төлеушінің салық салынатын объектісінен
алынатын табыс мөлшеріне байланысты салынады. Салық салу объектілерін,
есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт
әдісі қолданылады: кадастрлық, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік
негізде.
Жаңа Салық Кодексі 2005 жылдың 1-ші қаңтарында Қазақстан
Республикасында мынадай салықтар енгізілген:
- корпорациялық табыс салығы;
- жек табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
- әлеуметтік салық;
- жер салығы;
- көлік құралдары салығы;
- мүлік салығы.
Алымдар:
- заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған
мәліметтерді мемлекеттік тіркегені үшін алым,
- радиоэлектрондық құралдары және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым;
- теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым;
- азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегі үшін алым;
- автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
- аукциондардан алынатын алым;
- елтаңбалық алым;
- жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алым;
- телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектірін пайдалануға рұқсат беру үшін алымы.
Төлемақылар:
- жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
- қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы;
- жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- радиожиілік спектірін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы,
- сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.
Мемлекеттік баж:
- мемлекеттіқ баж.
Кеден төлемдері:
- қеден бажы,
- кеден алымдары;
- төлемақы;
- алымдар.
1.2 Салықтық қүқықтық қатынастардың теориялық негіздері.
Қоғамымызда туындайтын әралуан құқықтық қатынастар да өздеріне тиесілі
орнын алады. Қалыптасқан дәстүр бойынша салықтық құқықтық қатынастарды
қарастырмастан бұрын жалпы құқықтық қатынастардың түсінігі мен мәнін айыра
білуіміз қажет. Белгілі ғалым С.С. Алексеевтің айтуынша құқықтық
қатынастар – бұл мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен міндеттердің болуымен
санатталатын, құқықтық нормалар негізде пайда болатын, тұлғалардың
арасындағы жекелеген қоғамдық байланыс.
Осы берілген айқандама негізінде құықтық қатнастарды өзіне тән кейбір
белгілерін бөліп шығаруға болады.
Біздің ойымызша, ең басты белгісі түлғалардың арасындағы олардың
құқықтары мен міндеттері арқылы байланысы, яғни айрықша қоғамдық байланыс.
Бұл жерден құқықтық қатынасқа қатысушылардың бір-біріне қатысты
белгіленген жағдалардың болатынын байқаймыз. Демек екі жақтың да өздеріне
тән заң құқықтары мен міндеттері болғандықтан және осы құқықтар мен
міндеттердің мызғымас, бірыңғайлығының арқасында екі жақ бір біріне
құқықтық қатынасқа қатысушылар ретінде қарайды, яғни олар өзара
байланысқан.
Құқықтық қатынастардың келесі белгісі осы тараптардың арасындағы
байланыс мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қорғалады. Қандай да болмасын тұлға
субьективтік заңи құқықтар мен міндеттерге ие болған кезден бастап, бірден
мемлекетке қатысты ерекше жағдайға тап болады.
Құқықтық қатынастардың келесі бір маңызды белгісі заңды айғақтарға
байланысты құқықтар мен міндеттерді нақтыландырудан тұрады. Осы жөнінде
Р.Халфина былай деп айтқан болатын құқықтық қатынас ұғымының құндылығы
оның құқықтық нысанымен көмкерілген нақты шынайы қоғамдық қатынастарды
көрсетуінде.
Бұл жерде айта кететін бір жәйт заңды айғақтарға қарамастан құқықтық
реттеу бар жерде жалпыға бірдей құқықтар немесе жалпыға бірдей міндеттер
жөнінде сөз қозғалады сонда да болса заң әрбір құқық субьектісіне арналады.
Құқықтық реттеу әрқашанда нақты құқықтар мен міндеттердің болуымен көрініс
табады.
Ал олардың (құқықтар мен міндеттердің) көлемі мен мазмұны және
белгіленуі мүмкіндігі заңда айғақтарға байланысты болады, яғни бұл жерден
нақты құқықтық қатынастар туралы айтылғанын байқаймыз.
Оның ерекшелігі мынада құқықтық нормадағы тәртіптің жалпы ауқымы жүзеге
асырылатын нақты жағдайларға байланысты тұлғалар бойынша және өкілеттілік
құрамында нақтыландырылады.
Нақты құқықтық қатынастар жөнінде Л.С. Явич мынадай анықтама береді:
құқықтық жүзеге асырудың ұтымды айрықша нысанының оның жалпы қоғамдық
қатынастарға, жалпы тәртіпке, жүріп-тұруға емес, тек нақты тұлғалардың
әрекеттеріне ықпал ете алатын ерекше мүкіндігімен толық сәйкес келуінде".
Құқықтық қатынастар өзге қоғамдық қатынастарға қарағанда мынадай
өзгешеліктермен ерекшеленеді:
1. Әрқашанда ықпалды (ерік білдіретін) сипаттама болады;
2. Обьективтік және субьективтік құқықтарды жүзеге асыру нысаны
болып табылады;
3. Олардың субьектілерінің әрекеттері өте нақты белгіленген
субьективтік құқық пен заңды міндеттер көлемінде жүзеге асырылады;
4. Олар тиісті заңды айғақтардың болуына байланысты туындайды соларға
байланысты өзгереді немесе тоқтатылады;
5. Бұлар әрқашанда қозғалыста болатын құқықтық құбылыстар, сондықтан
құқықтық қатынас мәселелерін субьективтік заңды құқықтар мен
міндеттерді, олардың адамдардың жүріп – тұруында көрініс табуын есепке ала
отырып қарастыру қажет. Құқықтық қатынас өте күрделі құрылым болып
табылады. Оның белгілі бір ішкі құрылысы болады.
Құқықтық қатынастардың, құрамына, егер оны материалдық мәні мен занды
нысананың бірыңғайлығы тұрғысынан алсақ мына негізгі элементтер кіреді:
1. құқықтық қатынастың мәні;
2. құқық субьектілері;
3. құқықтық қатынас объектілері. Мәні бойынша заңды және материалдық
болып екіге бөлінеді. Құқықтық қатынастардың заңды мәні субьективтік заңды
құқық пен міндеттері болып табылады. Ал материалдық мәніне өкілеттілік
берілген тұлға жүзеге асыра алатын сондай-ақ заңи міндеттелген тұлға жүзеге
асыруға міндетгі нақты жүріп-тұру жатады.
Ресейлік ғалым С.Н. Братусьтің айтуынша құқықтық қатынастардың мәніне
тек оған қатысушылардың құқықтары мен міндеттері ғана емес, сонымен бірге
сол құқықтар мен міндеттерге сәйкес жүзеге асырылатын нақты жүріс-
тұрыстардың әралуан мазмұны да (экономикалық, өктем - ұйымдастырушылық,
әлеуметтік-мәдени және басқа) жатады. Бұл жерде құқықтық қатынастардың
мәнінің толық ашылып көрсетілгенін байқаймыз.
Құқықтық қатынастардың қозғалысы олардың субъектілерінің әрекеттеріне
байланысты болады. Құқық субъектісі заңды ғылым мен практикалық маңызды
категорияларының бірі болып саналады. Субьектілерсіз құқықтық қатынастар
туындамайды. Құқық субьектілерінің өздеріне тән екі негізгі белгісі бар:
біріншіден, бұл өз заңды құқықтар мен міндеттерге ие бола алатын тұлға,
қоғамдық қатынасқа қатысушы болып табылады.
Бұл жағдайда түлғаның белгілі бір қасиеттері болуы қажет. Мысалы:
сырттай ерекшеленуі; өз бетімен болуы; өз бетімен өз еркін қалыптастыруға,
білдіруге, жүзеге асыруға қаблетті болуы Екіншіден, бұл құқықтық
қатынастарға шынайы қатыса алатын тұлға, яғни заңды норманың күшімен құқық
субьектісі болған тұлға. Бұл жерде екі негізгі құрылымдық элементі бар
құқық субьектілігі туралы сөз қозғалып отыр. Бірінші құқық қаблеттілігі
яғни құқыққа ие болу міндеттерді орындау қаблеттігі екіншісі әрекет
қаблеттігі.
Құқықтық қатынас субьектілеріне азаматтар қоғамдық бірлестіктер
мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар және мемлекет жатады.
Құқықтық қатынастың соңғы элементі – объектісі субъектілердің
субъектілік заңды құқықтары мен міндеттері бағытталған қоршаған ортаның
құбылыстары яғни субъектілердің мүдделері мен мұқтаждық субъекті мен
тікелей байланыстырылылмайды, яғни өзгеше, арнайы түсіндірсек объектілер
қатынастарға қатысты қарастырылады деп тұжырымдайды А.Дудин. барын
қанағаттандыруға қажетті немесе қанағаттандыра алатын материалдық және
материалдық емес игіліктер болып саналады. Заңи ғылымда объект категориясы
құқықты.
Объектілер ретінде мемлекет, құқықтық тәртіп тарапынан танылған
құбылыстарды атауға болады. Көптеген қоғамдық қатынастар бастапқы кезде
өзді өздерімен болғанымен, кейінен белгіленген жағдайлардың туындауына
байланысты құқықтық нысанды көрініс табады. Ал басқа да қоғамдық қатынастар
тек құқықтық қатынастар түріне өмір сүре алады, егер осы қатынастар заңи
сипатын жоғалтқан болса, онда олар тоқтатылады. Осындай қатынастарға
қаржылық қатынастар жатады.
Салықтық құқықтық қатынастар өздеріне орай, қаржылық құқықтық
қатынастардың бір түрі болып табылады. Сонда да болса бұл қатынастарды
қаржылық құқықтық қатынастардан айыруға себеп болатын ерекшеліктер бар
екенін білуге тиістіміз.
Салықтық – құқықтық қатынастар деп мемлекет пен салық төлеушілердің
арасында қаржылық құқықтық нормалар негізінде туындайтын қоғамдық
байланыстарды айтамыз. Бұл жерде басты ерекшелікгер былайша сипатгалады:
мемлекетте салық төлеушілерден салық төлеуді талап етуге қажетгі
субъективтік құқығы бар: ал салық төлеушілерде оларды төлеу жөніндегі заңды
міндеттері бар. Осы салықтық қатынастар әрқашанда мүліктік сипатта болады
(ақшаның өзін мүлік деп есептеуге болады), сондай-ақ салық төлеуші
мемлекетке белгіленген саланы төлеуге міндетті болғандықтан біржақты
сипатта да болуы ықтимал. Өйткені мемлекет тарапынан салық төлеушіге
қатысты ешқандай мүліктік міндеттеме қабылданбайды. Бұл қатынастар
мемлекеттік мәжбүрлеу күшімен қорғалады. Мемлекет салықтан жиналған
қаражаттарды мемлекетгік бюджетте көзделген мақсаттарға жұмсауға
міндеттенеді. Барлық қаржылық құқықтық қатынастар сияқты салықтық құқықтық
қатынастар да тек мемлекет еркіне сай және тек қаржылық құқықтық
нормалардың негізінде пайда болады. Мемелекет өзінің мұқтаждықтары мен
мүдделерін қанағаттандыруға қажетті ақша ресурстарын әрдайым, тұрақты түрде
қалыптастыруды көздей отырып қаржылық құқық нормаларының негізінде осы
айтылған жағдайларды жүзеге асырудың қоғамдық байланыс нысанасындағы
моделін құрады. Осы туындайтын халықтық құқықтық қатынастар алғашқы кезде
тек заңды мәнімен сипатталады да, кейіннен бірте-бірте заңды нысан
субъектілердің жүріс-тұрысында материалдық көрініс таба бастайды. Құқық бұл
жерде реттеуші функцияны орындайды, яғни ол салықтық құқықтық қатынастарды
заңды нысанды безендіреді. Осы қатынастар кейіннен қатысушылардың
айтарлықтай әрекеттерінің нәтижесінде нақты мазмұны ие бола отырып
толыққанды қоғамдық қатынастарға айналады.
Сондықтан ешқандай салықтық қатынастар құқық нормаларынан тыс бола
алмайды. Салықтық құқықтық қатынастардың туындауы заңдарға яғни жоғары заң
күші бар актілерге байланысты. Өте маңызды басты әрі күрделі қоғамдық
қатынастар болғандықтан, оларды заң шығару арқылы белгілеп, бекіту және
реттеу қажеттілігі бірінші кезекте тұратыны ешкімге құпия емес емес шығар.
Салық жүйесі мен әрбір нақты төмен түрінің ұлттық табысты бөлу, қайта бөлу
процесіне, заңды және жеке тұлғалардың табыс мөлшерінен айтарлықтай табыс
мөлшерінен айтарлықтай ықпал етулеріне байланысты экономикалық және
әлеуметтік саяси маңызы, екіншіден осы саладағы мемлекеттің бірыңғай қаржы
саясатын құқықтық қамтамасыз ету қажеттілігі және жергілікті жерлерде
салықтар мен салық емес төлемдерді енгізу мүмкіндігін болдырмау.
Салықтық құқықтық қатынастар әрқашанда жекелей жіктеу сипатында болды.
Оның себебі салықтық құқықтық қатынастың әрбір қатысушы нақты жекелей
белгіленген. Қандай да болмасын салықтық құқықтық қатынастардың міндетті
қатысушысы әрқашанда мемлекет болса, сол қатынастардың екінші жағында құқық
нормасында көрсетілген нақты жекелей айқындалған жиынтық белгілері бар
салық төлеуші тұрады.
Мемлекет тарапынан салықтар жөніндегі заң қабылданған кезде оны салық
төлеуші өзінің мызғымас міндеті ретінде ерікті түрде толығымен және
уақытылы орындайды.
Бірақ салық төлеуші өз міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда немесе
мемлекет алдына өз талаптарын қойса, онда мемлекеттің салық төлеушінің
міндетін орындау жөніндегі құқығы бірінші орынға шығады.
Осы жағдайда мемлекет өзінің өктем өкілеттілігін салық төлеушіні
мемлекеттік мәжбүрлеу тәсілдерін тікелей қолдану арқылы жүзеге асырады.
Сонымен қатар салық төлеушінің өз міндетін орындамауы оның құқықтарын
қорғау жөніндегі қатынастардың туындауына себеп болады. Басқаша айтсақ
салық төлеуші жасаған құқық бұзушылыққа мемлекет тарапынан жазалау шаралары
қолданылу барысында салық төлеушінің құқықытарын қорғау жөніндегі
қатынастар туындайды.
Енді салықтық құқықтық қатынастардың құрамын қарастырамыз. Оның өзіне
тән элементі барын байқауға болады: материалдық және заңды мәні
субъектілері және құқықтық қатынас объектілері.
Заңды мағынада салықтық құқықтық қатынстың мәні мен міндеттері арқылы
байланыстары болып табылады.
Субьектілік құқық дегеніміз уәкілетті тұлғаға оның өзше жүктелген
міндеттері мен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында берілген және басқа
тұлғалардың заңды міндеттерімен қамтамасыз етілген билік шаралары.
Ал заңды міндет деп мемлекет тарапынан міндетті тұлғаға уәкілетті
тұлғаның мүдделерін қанағаттандыру мақсатында және оның өмірі түрде
белгіленген қажетті тәртіп шараларын айтамыз.
Салықтық құқықтық қатынастардағы субъективтік құқығы салық
төлеушілерден, яғни міндетті тұлғалардан заңда белгіленген салықты
төлеулерін талап ету құқығы арқылы жүзеге асырылады. Талап ету құқығына
салық төлеушінің заңды міндеті сай болу қажет.
Салықтық құқықтық қатынастарда мемлекет өзінің талап ету құқығын жүзеге
асыруына, байланысты басқа әрекеттерді атқармай тек міндетті субъектілердің
талаптарды орындау жөніндегі әрекеттерін күтеді. Егер салық төлеуші өз
міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда мемлекеттің міндетті тұлғаға қарсы
мемлекеттік мәжбүрлеу аппаратын іске қосу жөніндегі құқығы жүзеге
асырылады. Өйткені салықтық құқықтық қатынас мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен,
мемлекет салықтық, құқықтық қатынастардың субъектісі рөлінде және оларды
қамтамасыз ету кепілі рөлінде көрініс табады. Осы мемлекеттің қосарлы
жағдайы оның өз субьективтік құқығын екі тәсілімен жүзеге асыру мүмкіндігін
туындатады: 1) талап ету құқығын жүзеге асыру жолмен, яғни мемлекеттік
өкілетті органның мемлекеттің қаржылық мүддесін көздей отырып мемлекеттік
мәжбүр ету органына — сотқа жүгіну.
1) Осы мемлекеттің өкілетті органдардың өз мемлекеттік - өктем
өкілеттіліктерін пайдалану жолымен. Салықтық құқықтық қатынастардың екінші
маңызды жағы заңды міндеттер болып табылады. Заңды міндеттер белгілі бір
тұлға, салық төдеушіге белгіленген мемлекет тарапынан қойылған талапты
орындауды міндеттейтін қажетті жүріп-тұру шаралары ретінде көрініс табады.
Салықтық құқықтық қатынастардағы салық төлеушілердің тиісті жүріс-
тұрыстары заңмен белгіленген салықтарды мемлекеттік бюджетке енгізу
жөніндегі қарқынды іс-қимылдары болып саналады. Салық төлеуші салықты қалай
болса солай төлей салмай, оны белгіленген мерзімінде, белгіленген мөлшерде
және белгілі бір тәсілмен орындауы қажет. Қандай да болмасын салық туралы
заңда қажетті жүріп түру шараларының шеңбері қатаң айқындалады. Ешкімнің
салық төлеушілерден салықтарды заңда белгіленген мөлшерден көп төлеуге
төлеу тәсілдерін өзгертуге талап қоюға құқығы жоқ.
Салық төлеуші өзінің салық төлеу жөніндегі занды міндетін орындай
отырып мемлекет алдындағы әлеуметтік қарызын өтеуге ат салысады және өз
міндетін орындау нәтижесінде мемлекеттің мүддесі мен мұқтаждықтары
қанағаттандырады. Салықтық құқықтық қатынастар құрамының келесі элементі
субъектілері, яғни қатысушылары болып табылады. Бір жағынан міндетті
субъект ретінде әрқашанда мемлекет тұрса, екінші жағында салық төлеуші
тұрады.
ҚР заңдары бойынша салық төлеушілер салық салатын обьектіларі бар және
заң бойынша салық төлеушілер салық (салатын объектілері) төлеуге міндетті
заңды және жеке тұлғалар ҚР тұлғалары шетелдік тұлғалар және азаматтығы жоқ
тұлғалар болып табылады. Әрекет қаблеттілігі бар азаматта, сонымен бірге
заң бойынша әлі әрекет қабілеттілігі белгіленбеген тұлға да салық төлеуші
бола алады.
Мемлекеттің салықтар мен міндетгі төлемдерді белгілеу және
төлеушілерден бюджетке алуы кезінде туындайды қоғамдық қатынастар
мемлекеттік салық қызметі органдары мен занды және жеке тұлғалардың
арасындағы әр деңгейдегі бюджетгерге міндетті төлемдерді төлеу кезіндегі
қатынастар болып табылады. Сондықтан, осы қатынастар құқықтық түрде болуы
үшін мемлекет еркіне сай болуы керек және мемлекет тарапынан бекітуді қажет
етеді. Ал бекіту қатынастарға қатысушылардың құқылары мен міндеттерін
көздейтін құқықтық нормалар арқылы жүзеге асрылады. Тек осы құқықтық
нормалармен бекіту кезінде ғана қоғамдық қатынастардың қоғам мұқтаждықтары
мен талаптарына қаншалықты қажеттілігін, сондай-ақ мемлекеттің құқықпен
реттеу мақсаттарына қаншалықты сәйкес келетін анықтап білуге болады.
Мемелекет алға қойған мақсаттар мен міндеттерді ақшалай қамтамасыз
етуге қажетті қаражаттарды бюджетке жұмылдыру процесінде туындайтын
қоғамдық қатынастар, яғни салықтық қатынастар құқықпен реттеуді талап
етеді. Сонымен салықтық құқықтық қатынастар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz