Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселелері

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселелері ... ... ... 4
2. Таза келтірілген құнның критерийлері (NPV) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
3. Шаруашылық субъектісінің ішкі табыстар нормасын (ШК) анықтаудың әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
4.Инвестицияны талдаудың дәстүрлі критериясы: өтеушілік пен рентабельділік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33

Кіріспе

Адам мен саясат бір – бірімен өзара тығыз байланысты. Бір қарағанда шет ел инвестициясы тауқыметтердің шешуші тұтқасы болмауы мүмкін. Бірақ олар инвестиция арқылы жаңа технологиялар енгізеді, өндірісті басқару мен ұйымдастырудың озық әдістерімен жұмыс істейді. Қазақстан экспорты айналымының өсуіне ықпалын тигізеді. Осының бәрі ел экономикасының тұрақты болып, өндіріс өнімінің көбеюіне жол ашады. Инвестицияны өзара қорғау және қолдану туралы қол қойылған үкіметаралық келісімдер шет ел инвестицияларына қосымша кепілдіктер береді. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстан 23 елмен келісім жасасты. Қазіргі уақытта тағы 21 елмен келісімді жоспарлауда. Қазақстанның Халықаралық қаржылық және экономикалық ұйымдармен, елдермен, бүкіләлемдік шаруашылық байланыстарға түсуі, республикаға сыртқы ресурстарда тартуға жол ашты. Сонымен бұл тақырыпты талдау барысында Президент Н.Ә.Назарбаев дұрыс бағыт беріп отырған Республиканың сыртқы саясаты өзінің қалыптасуы кезеңінен өтіп, Қазақстанның жаңа тарихи жағдайдағы мемлекеттік саясатының негізгі құрамдарының біріне айналуы, тәуелсіздік жылдарындағы сыртқы саясаттың нәтижесі Президент Н.Ә. Назарбаев ұсынған ұтымды сыртқы саяси стратегияны Казақстанның бұлжытпай жүргізіп отырғандығының жарқын дәлелі, бұл саясат Қазақстанның қауіпсіз ғұмыр кешуін қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен қатар, оның дүниежүзілік экономикаға үйлесімді кіреуіне жағдай тудыратыны, оның жалпы инвестиция экономикалық байланыстарды кеңейтуге кең мүмкіндіктер беретіні жөнінде сөз қозғалады. Қазақстанда «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Заң 1997 жылы 28 ақпанда қабылданған болатын. Онда инвестицияның қызметі – инвестицияларды жүзеге асыру процесімен байланысты кәсіпкерлік қызмет деп көрсетілген.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Байділдинов Л.Ә. «Теориялық саясаттану» Алматы, 2005 ж.
2. Хан Г.Б., Суворов Л.С., Рахманова Г.Б. «Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты». Алматы, 2003 ж.
3.Никитин А. Политика и политология. «Общественные науки и современность» Москва 1995 г. «Ақиқат» 2000 ж. № 4.
4.Әжібаев С.Т., Малашұлы А.А. «ҚР –ң инвестиция жөніндегі агенттігінің есептері» Алматы, 2002 ж.
5. Елшібаев Т.Е. «Саясат» 1988 ж, № 2.
6.Есмағанбетов Т.С. «Инвестициясыз экономика өрге баспайды». Алматы, 1997 ж.
7.«Ізденіс» 2004ж. №1.
8. «Заң» 2003ж. № 2.
9.«Қаржы – қаражат» 1998 ж. № 4.
10.Назарбаев Н.А. «На пороге ХХІ века» Алматы, 1996 г

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның
мәселелері ... ... ... 4
2. Таза келтірілген құнның критерийлері
(NPV) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 15
3. Шаруашылық субъектісінің ішкі табыстар нормасын (ШК) анықтаудың
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
4.Инвестицияны талдаудың дәстүрлі критериясы: өтеушілік пен
рентабельділік ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 33

Кіріспе

Адам мен саясат бір – бірімен өзара тығыз байланысты. Бір қарағанда
шет ел инвестициясы тауқыметтердің шешуші тұтқасы болмауы мүмкін. Бірақ
олар инвестиция арқылы жаңа технологиялар енгізеді, өндірісті басқару мен
ұйымдастырудың озық әдістерімен жұмыс істейді. Қазақстан экспорты
айналымының өсуіне ықпалын тигізеді. Осының бәрі ел экономикасының тұрақты
болып, өндіріс өнімінің көбеюіне жол ашады. Инвестицияны өзара қорғау
және қолдану туралы қол қойылған үкіметаралық келісімдер шет ел
инвестицияларына қосымша кепілдіктер береді. Тәуелсіздік алғалы бері
Қазақстан 23 елмен келісім жасасты. Қазіргі уақытта тағы 21 елмен келісімді
жоспарлауда. Қазақстанның Халықаралық қаржылық және экономикалық
ұйымдармен, елдермен, бүкіләлемдік шаруашылық байланыстарға түсуі,
республикаға сыртқы ресурстарда тартуға жол ашты. Сонымен бұл тақырыпты
талдау барысында Президент Н.Ә.Назарбаев дұрыс бағыт беріп отырған
Республиканың сыртқы саясаты өзінің қалыптасуы кезеңінен өтіп, Қазақстанның
жаңа тарихи жағдайдағы мемлекеттік саясатының негізгі құрамдарының біріне
айналуы, тәуелсіздік жылдарындағы сыртқы саясаттың нәтижесі Президент Н.Ә.
Назарбаев ұсынған ұтымды сыртқы саяси стратегияны Казақстанның бұлжытпай
жүргізіп отырғандығының жарқын дәлелі, бұл саясат Қазақстанның қауіпсіз
ғұмыр кешуін қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен қатар, оның
дүниежүзілік экономикаға үйлесімді кіреуіне жағдай тудыратыны, оның жалпы
инвестиция экономикалық байланыстарды кеңейтуге кең мүмкіндіктер беретіні
жөнінде сөз қозғалады. Қазақстанда Тікелей инвестицияларды мемлекеттік
қолдау туралы Заң 1997 жылы 28 ақпанда қабылданған болатын. Онда
инвестицияның қызметі – инвестицияларды жүзеге асыру процесімен байланысты
кәсіпкерлік қызмет деп көрсетілген.

1. Инвестициялық жобаның экономикалық aмәні және оның мәселелері
Инвестициялық жоба — бұл экономикалық пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімге
жұмсалатын ақшалай және басқа да ресурстар.
Бұл пайданы есептеп шығару мен бағалау үшін басқарушы есептін
пайдаланатын экономикалық есептеулер жүйесінің біршама элементтері
қолданады.
Демек, инвестициядағы басқарушы есеп алға қойылған мақсаттарға қол
жеткізу үшін және соның негізінде басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін,
бірқатар инвестициялық жобаларды талдауға және оларды бағалауға тура
келеді.
Тап осыған байланысты жаңа экономикалық шындыққа сәйкес ұзақ мерзімді
инвестициялардың тиімділігін бағалау мен талдау жүйесі ең бір өзекті
мәселеге айналып отыр.
Бүгінгі танда, өмірлік маңызы бар шаруашылық саласында дұрыс және
оптималды басқарушылық шешімдерін қабылдауға мүмкіндік беретін, шынайы
дәрежеде экономикалық белсенділік деңгейін көтеретін және оны сапалы
әдістемелік тәсілмен қамтамасыз ететін есептеулердің қажеттілігі пісіп
жетілді. Ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау және есептеулерді жүргізудің
барлық бағытары бойынша зерттеулер жүргізудің көкейтестілігі, көптеген
қаржылық ұйымдардың да (банктер, сақтандыру компаниялары, инвестициялық
және зейнетақы корлары және т.б.), және бірқатар жекелеген инвесторлардың
да, алдында тұрған тауқыметті мәселесі болып тұр. Ал бұдан алынған
зерттеулерді одан әрі іске асыру, одан да қиын мәселе болып отыр.
Жақын уақыттан бері ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау мен есептеуге,
яғни Қазақстанның экономикасына батыс компанияларының қаражаттарын тартуға
байланьюты, инвестицияңың мәнісін ашуға біршама талпыныстар жасалып жатыр.
Осы кезге дейін инвестициялық есеп пен талдау бойынша жүргізілген
зерттеулер кешенді сипатта болған жоқ, өйткені ол жөніндегі әдістемелік
зерттеулер қажет деңгейінде нығайтылмады. Қазіргі кезде Қазақстанның
экономикасына тартылатын ұзақ мерзімді инвестицияларды тиімді бағалау,
талдау және шаруашылық субъектісінің қаржылық қызметін басқару барысында,
әлі де болса есептің кейбір жекелеген әдістері жете зерттелмеген.
Осы күнге дейін негізгі қорларды жаңғыртуда инвестициялаудың қажеттілігін
бағалау, осы шараларды қаржыландырудың оптималды көздерін таңдау, күрделі
қаражаттардың тиімділігін бағалау, тәуекелділіктің сезімталдығын және
дағдарыстың әсерін жаңаша принципте дисконттау, "икемді" мөлшерлемені табу
және оны талдау мәселелері өз шешімімдерін толығымен тапқан жоқ.
Тәжірибеде, инвестициялық талдаудың екі әдісі бар, онда мөлшерлеменің
төменгі шегін капиталдардың орташа құны бойынша анықтаса, ал екінші
едісінде тәуекелділіктің ең жоғарғы сатысы бойынша есептелінеді. Бұл арада
капиталдардың орташа құнын дисконттау мөлшерлемесін оның түпкілікті
варианты деп есептеуге болмайды, өйткені ол нақты жағдайды толық көрсетуі
мүмкін, сондықтан да оған жиі түзетулер енгізіледі. Бүгінге дейін әлемдік
тәжірибеде инвестициялық жобаларды бағалау мен есептеудің "қолайлы" әдісі
табылған жоқ.
Бірақта, қазіргі нарықтық экономика жағдайларында ұзақ мерзімді
инвестицияларды есептеу қажеттілігі және оған тиісті ғылыми зерттеулер
жүргізудің керектігі күннен күнге артып келеді.
Сондықтан, осы мәселелер туралы экономикалық әдебиеттерде әртүрлі
пікірлер бар.
Енді сол пікірлерді, біз, үлкен үш топқа біріктіреміз:
Күрделі қаржыны бөлу концепциясын бухгалтерияда пайдаланатын түсінікті
қолданғанды қалайды, яғни бухгалтерлік баланс мәліметтері бойынша;
2. Күрделі қаржыны бөлу концепциясы кезінде, қажет түзетулерден кейін,
танылуы керек деп санайды;
3. Инеестиция элементі ретінде активтің кез келген элементтерін
қарастыратын — ұлғайтылған тұжырымдаманы пайдаланганды қалайды.
Бірінші топтағы ұғым бойынша таза инвестициясы болып, негізгі құралдарға
жұмсалатын (жұмсалған) және баланстың активінде көрініс тапқан материалдық,
материалдық емес, қаржылық) күрделі қаржының өзгерісі бойынша анықталады.
Оның басымдылығы, тек пайдалануында ғана, бірақ
осыған қарамастан осы бойынша инвестицияны санайды.
Ал түзетулерден кейін қолданатын күрделі қаржы тұжырымдамасының, басты
екі кемшіліктері бар, атап айтсақ:
* біріншіден, бухгалтерия есебінде тек ШС-нің меншігіндегі
инвестицияларды ескереді;
* екіншіден, бухгалтерия есебінде материалдық емес активтерді
инвестициялар ретінде ескерілмейді, себебі оның есебінде көптеген
дүдәмалдылықтың бар екендігі анық.
Мұндай жағдайда, талдаушылар күрделі қаржы қатарына жалға алынған негізгі
құралдарды (лизинг бойынша) және материалдық емес активтердің
амортизацияланбаған шығындарын активтерге қосу арқылы түзетулер
енгізеді. Тек осындай түзетулерден кейін таза инвестициялар деңгейі
анықталады. Талдаушылардың аз ғана тобы ұлғайтылған тұжырымдаманы
пайдаланады бұл тұжырымдамаға сәйкес активтін (капиталдың) барлық
элементтері де пассивтері де) субъектінің табыстылығын анықтау үшін
инвестиция ретінде қатыстырылады.
Бұл анықтама негізінен шағын кәсіпорын үшін сәйкес келетін сияқты,
өйткені инвестицияны бұндай кең мағанада қарау кәсіпорындардың мақсатына
сай келе бермейді. Олар "инвестицияға салынған қаржының" түрлеріне яғни
өздерінікі немесе қарызға алынғанына), қарамастан күрделі қаржыны бөліп
қарауды мақсат тұтпайды, ондағы салымдар, тек жалпы салымдар бойынша
өлшенеді. Инвестицияларды, негізінен барлық инвестицияланған капиталдардың
жиынтығы ретінде қарастырады. Демек, инвестицияның бухгалтерлік
тұжырымдамасы тек күрделі қаржыны бөлу ғана емес, сондай-ақ барлық
активтердің жиынтығын береді. Егер бухгалтерияда әртүрлі себептер бойынша
есеп мәліметтері бұрмаланбайтын болса, онда ("тыңшы" ретінде немесе
коммерциялық құпия ретінде), инвестицияны бағалауға бухгалтерлік есептің
мәліметтерін қолдануға болар еді.
Ұлғайтылған тұжырымдаманы қолдай отырып: инвестиния ретінде танылмаған
материалдық емес активтер мен жалға алынған құралдарды есепке алмай, тек
баланста көрсетілген активтер бойынша санауға болар еді. Көптеген
экономистер капиталдардың шығындарын инвестиция ретінде қарастырады.
Инвестиция динамикасы (қозғалысы) активтің белгілі бір баптарының
өзгерісіне тең болады.
Бұларада, "инвестицияланған капитал" деген ұғым екі мағана береді.
Біріншіден, кез келген капитал: акцияға, облигацияға, басқа кәсіпорынның
жарнасына (пайына) айналған түрінде, демек ұзақ мерзімді қаржы активі
ретінде әрекет ететін, басқа кәсіпорынның пайдасынан өзіне қатысты үлестік
салмағын (дивиндендтің) өз кәсіпорынына әкелетін бағалы қағаз тобы жатады.
Инвестицияның бұл тобы оның тар мағанада карастырылғанын көрсетеді. Яғни,
оның өнім өндірумен тікелей байланысты еместігін білдіреді.
Казақстанның бухгалтерлік балансында инвестицияланған капиталды екі жарып
көрсетеді, оның бір бөлігі ағымдық актив құрамында болса, ал екіншісі ұзақ
мерзімді активтер қатарында болады. Олай болса, инвестицияланған капитал өз
құрамына "Аяқталмаған құрылыс", "Ұзақ мерзімді қаржы бөлу" (еншілес,
тәуелді кәсіпорындарының пакет акцияларын, жарна үлесін алу, техниканы
бөлу, ұзақ мерзімге қарыз беру және т.б.) жағдайлары жатады. Тап осы
тұрғысынан инвестицияны кең көлемдегі мағанасын білдіретін сияқты.
Батыс елдерінде инвестицияның бұл түрін екіге беледі, тікелей
инвестициялау, яғни инвестицияланған кәсіпорындарды, олар өз басқаруына
және бақылауына алғандығын көрсетеді (кейде оларды майнорити деп те
атайды). Ал екінші түрі, портфельдік инвестщиялау, оның көлемі бүкіл
акционерлік капиталдын 10%-тей құрамын құрайды, бірақ ол басқару мен
бақылау құқығын бермейді.
Ал енді біз инвестицияны қаржылық-экономикалық талдау тұрғысынан
қарастыратын болсақ, онда ШС қаржылық тұрақтылығын талдау үшін,
инвестицияны негізгі және айнымалы капиталымен қатар, қаржылық және
қаржылық емес етіп, екіге бөлудің керектігін ұсынамыз.
Енді осы айтылғандарды басқарушы есеп тұрғысынан қарастыратын болсақ,
онда оның сындарлы кезеңі болып, мыналар жатады:
инвестицияның есебін жүргізу, яғни есебін шығару;
инвестицияның бюджетін құрастыру;
жылдар бойынша ақша-қаражаттарының ағындарын бағалау;
қолданыс таба алатын капиталдың шын мәніндегі бағасын анықтау, яғни оны
дисконттау коэффиценті ретінде пайдалануға болатьшдығын көрсету;
- инвестицияның тиімділігін баяндайтын критерийлерін талдау.
Жобаны бағалау мен талдаудың бүгінге дейін танымал екі әдістері бар
а)дисконттық бағалау (немесе динамикалық бағалау);
б)есептік бағалау (немесе статикалық, жай).
Аталған бағалаудың екі категориясы да бір бірімен ете тығыз байланысты.
Мәселен, статикалық категориясы (кейде әдебиеттерде оны мәселелер немесе
міндеттер деп атайды) шаруашылық субъектісінің табыстылығын (қолма-қол ақша
түрінде) құрайтын қабілеттілігін керсетсе, ал динамикалық міндеттер
шаруашылық субъектісінің ез ресурстарын табыстылыққа (қолма-қол ақшаға)
қаншалықты жақсы айналдыра алатындығын көрсетеді.
Статистикалық мәселесі (немесе міндеті) динамикалық (өсіңкілік) мәселеге
(міндеттерге) қарағанда, біршама үстемдігі бар және ол тұрақты қалыпта
қызмет етеді: егер ШС ұзақ уақыт бойында статикалық деңгейде табыстылық
(қолма-қол ақша, рентабельділік) мәселесін шеше алмаса, онда ондай
шаруашылықтың қызмететуі екіталай. Егер ШС қолма-қол ақша түрінде
жеткілікті түрде табыс алуға қабілетсіз болса, онда олардың қолма-қол
ақшалары ШС ұзақ уақытқа арналған мерзімдік міндеттемелерін қаржыландыруға
жеткіліксіз болады. Тіптен операциялық пен құрылымдық деңгейде статикалық
мәселелерін шешкенімен, бірақ қажетті қолма-қол ақша ағымын ұстай алмаса,
онда олар өздерінің қаржылық тұрақтылығын сақтап қалу мүмкіндігінен
айырылады. Сонымен, шаруашылық субъектісінде болатын колма-қол ақша
қозғалысының тетігі (механизмі) 43 суретте бейнеленген. Қолма-қол ақшалар
шаруашылық субъектісіне табыс әкелетін операциялардың (немесе
капиталдардың) жүргізілуімен байланысты болып келеді, яғни басқаша
айтқанда, кез келген табыс ондағы жасалатын операциялардың тиімділігіне,
мазмұнына және олардың нәтижесіне тәуелді.
Табыстың негізгі екі қайнар көздері бар: біріншісі иемденушілер — М(а)К;
екіншісі қарыз берушілер - банктер және тағы басқа мекемелер реципиенттер),
сондай-ақ жеке тұлғалар. Ал шығындар негізінен үш топқа бөлінеді:
жабдықтаушылар; персонал және салық службасы. Одан басқа, шаруашылық
субъектілері қолма-қол ақшаның артығын инвестициялық кажеттіліктері үшін
қайта пайдалануына немесе оны резервтеріне орналастыруына болады. Басқарушы
есеп инвестициялық жобаны шұғыл емес, стратегиялық мақсаттарға бағыттайды,
сондықтан ШС бұл кезде өзінің құрылымдық бөлімшелерімен ұйымдасқан түрінде
тығыз байланыста болғаны жен, яғни жоба әдетте көптеген жауапкершілік
орталықтарымен әрекеттеседі, демек мақсаттарға жету процесінде, олар
біршама тексерілген, өзара ерекеттерімен қамтамасыз етілген жағдайда ғана
қабылданады.
Жобаны бағалаудан оны толық жүзеге асыруға дейінгі тұтас процесі (немесе
"тіршілік циклы") тексеріледі және инвестицияның тиімді болуын камтамасыз
ететін тиісті есептеулер жүргізіледі.
Есептеулер тек біржолғы емес, сондай-ақ ағымды сипатқа да ие болады.
Нәтижесінде, бір жағынан, жобаның мақсатына жеткендігі тексерілсе, ал басқа
жағынан - дәлдеп түзетілетін шаралардың фактісі мен жоспарлары
салыстырылады. Сайып келгенде, басқарушы есептің инвестициялық мәселелеріне
және инвестицияның түрлеріне (нақты және қаржылық) бейімделген, ағымдағы
тиімділікті бақылайтын және болашақтағы мақсатты болжайтын жүйесі
қалыптасады.
Жобаларды талдау және бағалау әдістері негізінен көптеген болжамды
бағалаулар мен есептеулердің пайдаланғанын көздейді.
Жоба уақыты созылған сайын, оның белгісіздігі және тәуекелділігі артады,
яғни оны жүзеге асырудын соңғы жылдарында болған, ақша-қаражаттарының ағыны
арқылы бақылап сынауға болады.
Инвестициялық жобаларды бағалаудың басты критерийлері болып мыналар
табылады:
Таза келтірілген эффект (Net Present Value, NPV);
Инвестицияның рентабельділік индексі (Profitability Index PI);
Табыстың ішкі нормасы (Internal Rate of return, IRR) және т.б. Экономикалық
әдебиеттерде кең таралған даулы пікірлер осы инвестициялық жобаны
бағалаудың төңірегінде шоғырланған. Инвестициялық жобаның тартымдылығын
бағалау проблемасы оның табыстылық деңгейімен тығыз байланысты болып
келеді.
Инвестициялық жобаның табыстылығын анықтау үшін, ең алдымен Дюпон
пирамидасына жүгінейік.
Сонымен, жоғарыда келтірілген инвестицияны тексерудің екі әдісі
(есептеулері), сондай-ақ Дюпон пирамидасы инвестициялық жобаның
экономикалық мәнін ашуға көмектеседі; біріншіден, инвестициялық процестерге
жасалған жүйелік тәсілдерінің мәнін ашуға; екіншіден, басқарушы есепте
қолданатын бағалау әдісіне, оның барлық шектеуші-факторларын, оның ішінде:
уақыт пен тәуекел факторын, банк несиесінің орташа пайызы мен инвестицияның
орташа пайызынын өсу қарқынын, талап етілетін инвестицияның көлемін,
шығындарды, сатудың көлемін, дисконттау мөлшерлемесін және т.б. мәселелерін
қарастырады.
Басқарушы есептің инвестициялық мәселелері инвестициялық процестің
сызбасын талдау нәтижесінде қалыптасуы мүмкін.
Инвестицияны талдау барысында, онда пайда болатын барлық мәселелерді аса
күрделі емес математикалық функциялардың кемегімен де шешуге болады. Бұл
функциялар келесідей мағлұматтардан тұрады: пайыздық мөлшерлеме; есептеу
кезеңі; инвестициядан алынатын табыс.
Пайыздық мөлшерлемесі деп белгілі бір уақыт бірлігіне белгіленген (яғни,
алдын ала есептеліп қойылған) табыстың относительдік деңгейі, яғни табы-
стың (пайыздық ақшаның) белгілі бір уақыт мезігіліне (бірлігіне) есептелгсн
қарыз сомасының қатынасы. Инвестициядан алынатын табыстын мөлшерлемесін
анықтау кезіңде, оның негізгі қаржылық критериясы ретінде, күрделі пайыздық
эффектісі қолданады.
Есептеу кезеңі - бұл уақыт интервалының, пайыздық мөлшерлемесіне
ұштастырылғаны. Аналитикалық есептеуде есептеу кезеңі ретінде, жылдық
интервалы алынады.
Инвестициядан алынатын табыс болжамдық аналитикалық есептеулердің
көмегімен анықталады.
Қарыз берушіге несиелік келісім шарттың (борыштық міндеттеменің) мерзімі
біткенге дейін, оларға белгіленген пайыз мөлшерлемесінде ғана төленеді, ал
негізгі несиені өтеу үшін, қарыз алушылар арнайы төлем қорын жасайды.
Қарызданушы әрбір кезең сайын несиенің негізгі бөлігін және онымен коса
оның пайызын етеуді қамтамасыз ету үшін, жеке қорлар ашады.
Бұл мәселелердің ішінде инвестициялық кезеңнің алдында жасалатын
шараларға ерекше кеңіл белінеді, өйткені онда инвестициялық жобаның
экономикалық тиімділігін анықтаудың мәселесі тұрады, демек тап сол жерде
оның мөлшерлемесін таңдау жасалынады, ал сосын ол осы бойынша
дисконтталады. Әдетте, пайыз мөлшерлемесін тандауда қарыздың орташа пайыз
деңгейіне сілтеу жасалынады, бірақта ол инвестицияланатын жобаның
тәуекелділігіне де байланысты болады, демек ол мөлшерлемеге тәуекелділіктін
орташа үстемесі қосылған түзетулер бойынша жүргізіледі.
Біздін қарастырып отырған инвестициялық жобалардың экономикалық
тиімділігін бағалау әдістері, инвестициялық циклдің жаңадан жасалған немесе
реконструкцияланған кезеңіндегі табыстар мен шығыстардың алғашқы
мәліметтеріне сүйенеді.
Бұл алғашқы мәліметтердің қатарына мыналар кіреді: қарастырылып отырылған
кезен уақытының ішіндегі шығарылған (шығарылатын) өнім деңгейі; шығарылған
енімнін сату бағасы; әрбір өнім түрін шығаруға байланысты жұмсалған
айнымалы шығындардың деңгейі; қарастырылған кезеңдегі ШС-нің өнім түріне
жатқызылған шығындар; өнімді шығару нәтижесінде алынған табыс (пайда)
деңгейі; өндірістің жұмыс істеу деңгейін ұстау мен ұлғайтуға бөлінген
күрделі қаражаттардың деңгейі.
Инвестициялық жобалардын экономикалық тиімділігін бағалау, инвестициялық
кезең алдында және инвестициялаудың барысында жүргізілетін болғандықтан,
онда қолданатын мәліметтердің едәуір деңгейі болжамды болып келеді, демек
оңайлау тәсілін пайдалануды мақсат тұтады. Бірақта, біздің пікірімізше, бұл
оңайлау тәсілі (әдебиеттерде дәстүрлі немесе статикалық әдіс деп те атайды)
жеткілікті ұзақ мерзімге арналған құрал-жабдықтары бар және амортизациялық
шығындары аса кеп емес шағын және орташа деңгейдегі кәсіпорындар үшін
қолайлы.
Ал егер біз оның тек нақты табыс деңгейін (сонымен қоса таза табысын)
және инвестицияға болінген қаражаттын деңгейін дисконттауға негізделген
инвестицияның рентабельдігін бағалайтын болсақ, онда бұндай инвестициялық
жобалар кез келген кәсіпорын үшін тиімді болуы мүмкін (осы мәселе жөнінде
"Инвесторларды басқару" деп аталатын В.В.Шереметтің кітабында аталған
мәселе жан-жақты қарастырылған).
Негізінен алғанда инвестиция процесі көптеген іскерлік шешімдерді қажет
ететіндіктен ол жан-жақты зерттеулер жүргізуді талап етеді. Бірақ біз бұл
арада дисконттау мен пайыздардың негізгі әдістеріне талдау жасауды ғана
мақсат тұттық. Болашақтағы ақша қаражатының қумын қазіргі шаққа келтіру
құбылысын дисконттау деп атайды (яғни нольдік вариантқа келтіру).
Болашақ құны (БҚ) — белгілі бір жағдайда, ақша қаражаттарын
инвестициялаудың нәтижесінде, болашақта алынатын құны деп топшылайды және
ол пайыздық мөлшерлеме, уақыт кезеңі, пайыздарды есептеп шығарудың жағдайы
бойынша жүзеге асады.
Ағымдық кұны (АҚ) (немесе дисконтталған құны) деп - бүгінгі күнінің
деңгейіне келтірілген төлем құны немесе төлем топтамасы, бірақ ол болашақта
ғана іске асады.
Дисконттау (пайыздық) мөлшерлемесін анықтау кезінде, күрделі пайыздар
эффектісіне аса үлкен мән беріледі. Бұл күрделі пайыздар, өзінің есептелген
кезінде шегерілмейді, керісінше, ол бастапқы сомасына қосылады. Ол келесі
кезеңде жаңа табыстарды әкеледі. Күрделі пайыздардың болашақтағы ақша
қаражаттарының құның анықтайтын мынадай формуласы бар (п кезеңінің соңында
алуға болатын, сомасы): БҚ=АҚ(1+1)°
Мұндағы, —пайыз мөлшерлемесі; п — кезең уақыты (немесе арттыру, арту
кезеңі), (1+і) — алдын ала кесте бойынща арнайы анықталған стандарттық шама
(ол кітаптың тіркемесінде келтірілген). Осы келтірілген формула түсінікті
болу үшін, бірнеше мысал келтіріп көрейік. Егер ШС қазіргі жағдайында 1000
мың аб. көлемінде 3 жылға арналған инвестицияны алды делік, және сол
алынған инвестиция бойынша 12% жылдық мөлшерлемесі есептелген болсын, онда
осы үшінші жылдың сонында оның болашақ құны: 1 405 мың аб. тең болады.
БҚ=1000 (1+0,12)3 = 1 000x1,405=1 405 мың аб.
Енді осы формуладағы, ақша ағымының құнын анықтау үшін, формуланың
мынадай түрін өндеп шығарып керейік: АҚ=БҚх1(1+і)п.
1(1 +і)" — бұл дисконттаудың стандартталған коэффициенті.
Егер біз жоғарыдағы келтірілген шартты мысалдың мәліметтерін осы
формулаға салар болсақ, онда біз үшінші жылдың аяғында, бастапқы құнды
(яғни 1000 мың аб) алу үшін, банкіге мынадай көлемде ақша аударуымыз керек:
АҚ=1000х1(1+12)3 = 1 000 х 0,7118 = 711,8 мынаб.
Сонымен, бөлінген күрделі қаражаттан алынған табыстың мөлшері 405 (1405-
1000) мың ақша бірлігіне (аб) тең болды. Ал бұл алынған табыс не қайта
қаржыландыруға, не болмаса депоненттелуіне (немесе резервтеріне) бағытталуы
мүмкін. Бұл табыстын жыл сайы.нғы деңгейі, ақша ағымының теңдей түсімімен
(немесе белгіленген аннуитетімен) анықталады. Ол үшін жоғарыда келтірілген
формуланың, өнделген түрі пайдаланады:
Болашақтағы инвестициядан түсетін табыстың ағымдық құны мынадай
факторларға тәуелді болып келеді: а) ақша каражаттарының ағылуы мен кері
ағылулары арасындағы уақыттын алшақтығымен; б) қажет пайыздық мөлшерлемесі
немесе дисконты (мысалға, қайта қаржыландыру үшін шығарылған облигациялар
үшін оның денгейі 7%-тен аспайды; ал жаңа жобалар үшін, ондағы нарык
жағдайының тұрақтылығына байланысты болады, ол 20% кем болмауы керек т.б.);
в) күрделі қаржыны бөлу барысында есептелетін тәуекелділіктің деңгейі. Егер
жоба алғашқы рет қаржыландырылып отырса, онда ондағы тәуекелділіктің
деңгейі де жоғары болады. Демек, ағымдағы бірлік құнының пайдалануы, оның
әр түрлі уақыт кезеңіндегіне және іске асатын жобалардың, нәтижелер мен
шығындарының бір қалыптылығына байланысты болып келеді.
Сайып келгенде, осы және басқа формулаларды пайдалану барысында біз әр
кезде, әртүрлі мәселелердің туындауы мүмкін. Мысалы үшін, дисконттау
мөлшерлемесін негіздеудің нақты тетігін табу, есеп саясатын қалыптастыру,
капиталдардың орташа құнын табу сияқты мәселелердің бүгінге дейін ақтық
шешімі табылған жоқ. Егер бұл аталған жағдайлар өз дәрежесінде жасалмаса,
онда бұндай инвестициялық жобалардың күмәнді болатындығында дау жоқ.
Сондыктан, осы және басқада мәселелерді шешу үшін, бүгінгі күнге дейінгі
белгілі болған инвестициялық жобаларды бағалаудың тәсілдерін қарастырып
көрейік.

2. Таза келтірілген құнның критерийлері (NPV)
Басқарушы есебінде қойылған мақсаттарға жету үшін, инвестициялық
жобаларды бағалау критерийлері жетекші роль атқарады. Инвестициялық жобаның
қаржылық та, қаржылық емес те мақсатта жүзеге асырылуы мүмкін. Нарықтық
экономикасының жағдайына жақынырақ және типтік жағынан басымырақ болып
келетін қаржылық мақсаттарына кеңірек тоқталайық. Инвестициялық жобаларды
бағалаудың көптеген қаржылық критерийлері белгілі, бірақ олардың әр
қайсысының өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Инвестициялық жобаларды бағалаудың әр түрлі критерийлерін пайдалану
жөнінде әртүрлі түсініктер бар. Сондықтан біз бүгінгі таңға дейінгі белгілі
болған бағалаудың критерийлерін тандап алдық, және оның қалыптасқан
жіктемесін 46 суретте келтірдік. Бірақ, оларды тандаған кезде, олардың
нақты ерекшеліктері мен өзгешеліктерін де ескердік. Бірінші кезекте шешімді
қабылдау үшін барлық маңызды мәліметтерді бақылау, нормалау,
тәуекелділіктерді бағалау мен инвестициялық есептеулерді жүргізудің қолайлы
әдістерін дайындау керек.
Инвестициялық жоспарлаудың жүйелік процесі аясында, баламалы
инвестициялық жобаларды бағалау және олардың ішінен қолайлысын таңдап алу
үшін, басқарушы есепте қолданатын есептеулердің әдістеріне сүйендік.
Енді осы әдістердің негізінде жатқан, әрі дисконттау қағидасына
базаланған, яғни инвестициялардың тиімділігін бағалайтын — динамикалық
әдісін жан-жақты қарастырып керейік.
Әлемдік тәжірибеде жоғарыда аталған бағалау әдістерінің ішінде ең
қолайлысы болып — таза келтірілген құн (Net Present Value, NPV)20
критерийлері танылған.
Алдымен біз таза келтірілген құн (NPV) әдісінің қолдану басымдылығына
және акционерлер тарапынан қойылатын талаптарына тоқталайық. Сосын біз
шаруашылық субъектісінін (ШС) жағдайына сәйкес келетін шындық болжамдар
жасап, КРУ моделімен байланысты мәселелерге кеңірек тоқталайық.
Таза келтірілген қүн моделі (NPV) кейбір жеке инвесторлар үшін өте
қолайлы болуы мүмкін, егер олар өздерінің сомасын арттыра алса ғана, яғни:
Мұндағы,— инвестицияның нәтижесінде болашақта алынатын, таза қолма-қол ақша
ағынының келтірілген кұны; — инвестицияны пайдаланып отырған кездегі
жағдайы (яғни, инвестицияның бастапқы салынған құны). Біз бұл соманы кейде
инвестицияның шығындары деп те атайды.
Осы модельдің (NPV) мәнін түсіну үшін оның қағидаларын зерттейміз. Ондай
қағидалардың қатарына жататындары екеу, оның біріншісі "идеалды" жағдай
болса, ал екіншісі — инвестордың ағымдағы жағдайының өсімі, яғни
инвестицияның бастапқы жағдайына қарағанда оның біршама
потенциалдытенденциясын көрсету.

1 Сурет. Инвестициялық жобаны бағалаудың критерийлерінің жіктемесі.
Енді біз инвестициялық жобаның көрнектілігі мен айқындылығы үшін, шартты
мәліметтерді пайдалана отырып, жай мысалды келтіріп көрейік. Инвестиция
бойынша көзделген шығындардың деңгейі 25 000 аб құрады және бұдан былайғы
кезде оған қосылатын таза қолма-қол ақша ағыны 12 500 аб болады делік, енді
осы жағдайды 37 кестеге түсіріп, және оны бағалап көрейік. Егер біз
инвестор талап еткен мөлшерлемесі бойынша алатын болсақ, онда ол жылына 10
пайызды құрайды.
Қолма-қол қосымша ақша түрінде инвесторға таза келтірілген құн (NPV) 6086
аб тен болады. Кез келген оң мәні бар жоба инвесторлар үшін қолайлы болып
табылады.
Шаруашылық субъектісі инвестицияның мәселесін шешпестен бұрын, бірінші
кезекте дисконттау мөлшерлемесін анықтайтын техникасына жете мән береді.
Шаруашылық субъектілерінде акционерлердің саны кеп болса, онда дисконттық
пайыздың мөлшерлемесі бұл тұлғалардың" басым көпшілігінің талабын
минимальды табыстылықпен қанағаттандыруы тиіс. Сондықтан мұндай субъект
үшін қолайлы дисконттық мөлшерлеме болып, капиталдың орташа есептелген құны
алынуы мүмкін. Қарсы жағдайда, оны екінші рет нарық саудасына шығарғанға
тең.
Көріп отырғанымыздай, NPV моделінің әрекеттілігі үшін қолайлы критерия
болғанымен, онда бірқатар жорамалдар бар, олар осы моделдің іс жүзінде
пайдалануына біршама шектеулер қояды. Соңғы отыз жылдың ішінде инвестицияны
бағалау мақсатында көптеген теориялық зерттеулер жүргізіледі, бірақта бұл
зерттеулерді іске асыру барысында көптеген қиыншылықтардың бар екендігі
байқалды. Дегенмен де қарапайым таза келтірілген құн моделіне базаланған
дисконттау әдісі өнеркәсіпте кең қолдау таба бастады, бірақ олар өз
жорамалдауындағы шектеуші факторларды ескермеді. Инвестицияны бағалау
мәселесін қарастырумен қатар, осы мәселенің қалған бөлігін зерттеу үшін,
біз мынадай мысалды келтіріп керейік, әйткені ол аталған мәселенің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.